İsmail Hakkı Altuntaş

Îdil-Ural bölgesinin meşhur âlimi olan Musa Bigiyev, kızı Fatima’nın ifadesiyle Carullah, 6 Ocak 1873 yılında dünyaya gelmiştir. Fakat Carullah, Fatih Kerimov’a yazdığı mektubunda kendisinin doğum yılını bilmediğini belirtir.^{^[32]} Bununla birlikte kaynaklara bakıldığında, Carullah’ın 1875 yılında Rostov-na-Donu şehrinde doğduğu daha çok benimsenmiştir.

Carullah’ın dedesi Abdülkerim Efendi, babası Yarullah Efendidir. Annesine gelince Damolla Habîbullah Hazret’in kızı Fâtıma Bigi Hanım’dır.^{^[33]} Carullah’ın Rus dilini ve İslam ilimlerini bilmesi, Orenburg Müftüsü olan Selim Giray Tevkilef tarafından Don Oblastı ’na ahund (fahri imam) olarak tayin edilmesine neden olmuştur. Ayrıca babasının

zengin olması da bu konuda etkilidir. Musa Carullah’ın kendisinden beş yaş büyük ağabeyi Muhammed Zâhir Bigi daha sonra tanınmış ve Tatar yazarlarından biri olmuştur. Muhammed Zahir Bigi daha Kazan ’da öğrenciyken Rusça ve Rusçaya çevirilen eserleri, özellikle de polisiye romanları okumaya merak salmış, daha sonra bu eserlere benzer Türkçe hikâyeler yazmaya heveslenmiştir. 1887 senesinde çıkan “Günah-ı Kebâir” (Büyük Günah) adlı ilk büyük hikâyesi Kazan edebiyatında yayınlanmış Türkçe hikâyeler arasında ikinci sırada yer almıştır.^{^[34]} Muhammed Zahir’in ikinci hikâyesi “Güzel Kız Khadiçe” ise 1896 yılında basılmıştır. Muhammed Zahir’in “Katile ” ve “Mürtet” adlı hikâyelerin varlığı bilinmekle birlikte, A. Battal-Taymaz’ın belirttiğine göre bunlar basılmamıştır. Muhammed Zahir’in 1890’lı yıllarda Türkistan ’a gerçekleştirdiği seyahatin notlarını, 1908 yılında Musa Carullah kardeşinin dilinden, renk katarak ve birtakım ilavelerde bulunarak düzgün hale getirmiştir. Daha sonraları bunları “Maveraü ’ n-Nehir’de Seyahat” adıyla neşretmiştir. Muhammed Zahir genç yaşında (33) hayata veda etmesine rağmen, kendi toplumuna yönelik tenkitçi görüşleri ve devrin sosyo-psikolojisini yansıtan umumi tahlilleri sayesinde 19. yüzyıl Tatar edebiyatının nadir simaları arasında yer almıştır. Carullah’ın babası kırk beş yaşı dolmadan 1881 yılında ani bir hastalıktan dolayı vefat etmiştir. Bu vakitte Muhammed Zahir Bigi 10-11 yaşında, Musa Carullah ise henüz 5-6 yaşında idi.^{^[35]}

Carullah’ın babası vefat ettikten sonra onun ve kardeşinin eğitimiyle anneleri ilgilenmiş, yaşadıkları bölgede öğrenmesi zorunlu olan Rusça dilini öğrenmelerini sağlamıştır. ^{^[36]} Carullah’ın annesi küçük Musa’ya Arapça ve Osmanlıca kitaplarından ders vererek gerekli bilgileri verdikten sonra, on bir yaşındaki Musa Carullah’ı eğitimini devat ettirmek üzere Rostov ’taki Real Devlet Lisesi (Rus Teknik Lisesi) ’negöndermiştir. Fakat Carullah’ın annesi oğlunun büyük bir din âlimi olmasını istediğinden dolayı Carullah’ı on üç yaşındaykengönderdiği okuldan geri alarak 1888 yılında Kazan şehrinde bulunan Damolla Abdulallam’ın Gölboyu Medresesi’ne yollamıştır. Burada Carullah, sürekli sorgulama ve taklide karşı olan tenkitçi bir yapıya sahip olması nedeniyle bu medreseyi

terk edip tekrar Rostov ’a döner ve yarım kalmış lise tahsilini burada tamamlar. ^{^[37]} Bazı kaynalara göre Carullah Krımdaki Bahçesarayve Kazandaki Şehabuddin Mercânî’nin Medreselerinde okumuştur^{^[38]}. Rusya Müslümanları, din eğitimini Buhara ve Semerkand medreselerinde pekiştirdikten sonra memleketlerinedönüp öğrendiklerini hemşehrilerine öğretirlerdi. Bu durumyüzyıllardan beri gelerek Rüsya Müslümanların bir geleneği olmuştur. Carullah da bu geleneğe uyarak 1895yılında, Buhara ’ya gider. Burada Carullah, eğitim metodunu beğenmediği için kendisi hocalar seçip Arapça, Farsça dilleri, Fıkıh ve Felsefe derslerini almıştır. Aynı zamanda Carullah, Damella Şerif-Efendi bir Hoca’dan matematik ve astronomi derslerini almıştır. Buhara ve Semerkand menreselerindeki eğitimini aldıktan sonra 1896 yılında Musa Carullah tekrar Rostov’a döner ve burada üniversite eğitimini almak üzere müracaatta bulunur. Fakat Latince bilmediğinden dolayı üniversiteyi kazanamamıştır. “Musa Carullah 1901 senesi Petersburg’ta 55. Vasilyev Adası, 5. evde bir süre kalmış. Aynı yıl 31 Ağustos’ta tutuklanmış ve ceza olarak da Ufa şehrine sürgüne gönderilmiştir. Sürgün cezasını tamamladıktan sonra ise yurt dışına gitmiştir. ”^{^[39]} Dinî eğitimi için gerçekleştirdiği yaklaşık on senelik seyahetlerinden sonra, îslam coğrafyasının başka ülkelerini görmek ve ilmî susuzluğunu gidermek üzere Carullah önce İstanbul’a sonra Mısır’a gider. Carullah İstanbul’agelip Mühendis Mektebine (Teknik Üniversite’ye) yazılır, fakat sonra hemşerisi Musa Akyiğitzâde (1864-1923) ’nin tavsiyelerini alıp Mısır’a gider. Kahire’de de umduğu medreseyi bulamayan Carullah, sırasıyle Mekke, Hindistan, tekrar Kahire, Beyrut ve oradan yaya olarak Şam’a seyahetini gerçekleştirir. Bu seyahatleri esnasından Carullah birçok bilginle görüşür ve ders halkalarına katılır. Bu bilginlerinler arasında Muhammed Abduh, Şeyh Bahit Efendi ve Şeyh Salih, Carullah’ın dikkati çekerler.^{^[40]}

Carullah, yaklaşık 11 yıl süren seyahatından sonra 1903-1904 yıllarında tekrar memleketine döner. Carullah 1905’de Çistay’lı Şeyh Zakir Hazret’in kızı Esma Aliye Hanımla evlenir, sonra onu annesinin yanında bırakıp St. Petersburg’a gider. Burada Carullah Abdürreşid İbrahim’in yayınladığı Ülfet (1905) ve Tilmiz (1906) gazetelerinde makaleler yazmakla meşgül olur. Ayrıca Carullah, 1905-1917 yılları arasında îdil-Ural bölgesinde yayınlanan dergi ve gazetelerin çoğunda da makaleler hazırlamakla birlikte

birçok eserlerini de yayınlamakta muvaffak olmuştur. Musa Carullah Bolşevik döneminde (1917-1933 yıllar arası) Rusya’da kalıp St. Petersburg ve Moskova’da imamlık görevi yanında çeşitli dinî toplantılarına katılmıştır. Carullah Kasım 1930’daki kıyım döneminin başlanmasıyla memleketini terk etmek zorunda kalmıştır. 28 Ekim 1949 senesinde de Kahire’de vefat etti. ^{^[41]}

Hayatını ilim öğrenmeye, makale ve kitap yazmaya adayan Carullah’ın yüzün üzerinde küçük ve büyük eseri vardır. Bunların çoğu yayınlanmasına rağmen, başta ‘Kur’an Tercümesi’ olmak üzere diğer yazma eserleri günümüze kadar gelmemiştir. Eserleri St. Petersburg’danKahire’ye, Bombay’dan İstanbul’a kadar uzanan coğrafyada yazılıp basılmasına karşın eserlerine ulaşma hususunda her eserini farklı yerlerde yazmış olmasından kaynaklanan bir takım zorluklar da söz konusudur. Musa Carullah’ın belli başlı eserleri şunlardır:

1906 Sene Avgust 16’dan 20’ye Kadar Beş Gün Devam Etmiş Meclisler Protokolü Zabıt Ceridesi (Kazan 1906), el-Luzumiyyat Tercümesi (Kazan 1907), Edebiyat-ı Arabiyye ile Ulûm-i İslamiyye (Kazan 1907), el-Muvafakat Mukaddimesi (Kazan 1909), Şeriat Niçin Ru’yete İ’tibar Etmiş (Kazan 1909), Kavâid-i Fıkhiyye (Kazan 1910), Uzun Günlerde Ruze (Kazan 1911), Halk Nazarında Bir Nice Mesele (Kazan1912), Büyük Mevzularda Ufak Fikirler (Petersburg 1914), Devlet Dumasında Meyyit Yakmak Meselesi (Petersburg 1914), Maide (Petersburg 1914), Islahat Esasları (Petrograd 1915), Zekât (Petrograd 1916), Şeriat Esasları (Petersburg1917), Fıkhu’l-Kur’ân (Petersburg 1920), İslam Milletlerine Dinî, Edebî, İctimaî Siyasi Meseleler Tedbirler Hakkında (Berlin 1923), Şeriat-ı İslamiyye Nazarında Müskirât Meseleleri (İstanbul 1927), Mürâcaat (On Bir Sene Mukaddem 1921 Senede Mebusların Biri Elinde Türkiye Büyük Millet Meclisi İltifatlarına İhtiramla Takdim Kılınmış Bir Mürâcaat) (Kahire 1931), Kur’ân-ı Kerîm Âyet-i Kerimelerinin Nurları Huzurunda Hâtun (Berlin 1933), el-Vesia fî Nakdi Akaidi’ş-Şia (Kahire1935), Kitâbu’s-Sünne (Bhopal 1945) .^{^[42]}

B. ŞİHABUDDİN MERCÂNÎ (1818-1889)

Tam ismi Şihabuddin Abulhasan Harun b. Bahauddin b. Subhan b. Abdulkerim b. Abdü’t-Tavvab b. Abd el-Gani b. Abdulkuddus b. Yadaş b. Yadkar b. Ömer el-Kazanî el- Mercânî el-Bulgarî’dir.^{^[43]} Şihabuddin Mercânî 3 Ocak 1818 yılında, Kazan’a bağlı Yabancı köyünde dünyaya gelmiştir. Mercânî ailesinin ilk çocuğudur. Mercânî doğduğunda babası otuz iki, annesi ise yirmi dört yaşındaydılar. Mercânî’nin annesi çok erken vefat ettiğinden dolayı Mercânî annesi hakkında çok az bilgi sahibi olmuştur.^{^[44]}

Mercâni’nin cetlerinden olan Abdülkuddûs b. Yadaş b. Yadkar b. Ömer Hoca Kazan şehrinin elli kilometre uzaklığında bulunan Mercân köyünün kurucusudur. Bu nedenle Şihabuddin Mercânî, Mercân köyüne nispetle el-Mercânî olarak lakaplandırılmıştır.^{^[45]}

Mercâni’nin annesinin ismi Hubeybe bnt. Abdünnâsır b. Seyfülmülük b. Muzaffer b. Murtezâ b. Ali b. Yûsuf es-Semberî el-Çakâlî (v. 1833), babasının ismi ise Bahuddin b. Sübhân’dır (v. 1856). Bahuddin Bey kendi zamanında Buhara’ya giden öğrencilerin önde gelenlerinden olmuş, Buhara Emiri Haydar b. Ma’sûm’um saygısına mazhar olmuştur. Hatta memleketine dönmeden önce Buhara Emiri kendisine çeşitli hediyeler göndermiştir. Bahuddin b. Sübhân, Emirin sarayında gerçekleştirilen ilim meclislerine katılmış, orada ortaya çıkan iltifatları da görmüştür. Bahuddin Bey, kendi memleketine dönerek Yabancı köyünde hocalık yapmış, daha sonra bu görevini Taşkiçu köyünde devam ettirmiştir. Bahuddin Bey 1856 yılında yetmiş iki yaşındayken vefat etmiştir.^{^[46]} Şerefin belirttiğine göre, Mercâni’nin zamanında okullar belli bir düzene sokulmamıştı. Mercânî, 1881 yılından itibaren kendi adına kurulan Mercânî medresesinde ders vermeye başlamıştır. 1884’de Tatarskaya Uçitelskaya Şkola’daki görevi de sona eren Mercânî, 29 Şaban 1306 / 18 Nisan 1889 yılında vefat etmiştir. Mercânî Kazan’daki Müslüman mezarlığına defnedilmiştir.

Mercânî ilk dini eğitimini altı yaşındayken babasının hocalık yaptığı Taşkiçu köyündeki medresede almıştır. Kazan bölgesinin meşhur bir medresesi olan bu medresede MERCÂNÎ babasından ve çeşitli hocalardan Arapça, Fıkıh, Kelam ve Mantık derslerini tedris etmiştir. 17 yaşına geldiğinde Mercânî kendisi de babasıyla birlikte hocalık yapmaya başlamıştır. Oldukça zeki olan Mercânî, bu medresede pek tasvip etmediği Farisi dili ile öğretilen Arapça grameri dersi için kendi metodu ile Arapça ders kitabı hazırlamıştır.51

17 Mayıs 1838 yılında Mercânî bir ticaret kervanına katılarak ilmini ziyadeleştirmek maksadıyla Buhara’ya gitmek üzere memleketinden hicret etmiştir. O devrin şartlarında bu yolculuk 7 ay sürdükten sonra 12 Aralık 1838 de Buhara’ya ulaşmıştır. Mercânî ilk derslerini meşhur bir âlim olan Mirza Salih Ağlan bin Abdullah el- firgani’den almaya başlamıştır. Tarih ilmine duyduğu hususi alakanın etkisiyle devrin büyük tarih hocalarından Huseyin bin Muhammed bin Omer el-Kirmani el-Kargali ile tanışmıştır. Pek çok lisan bilen bu tarih hocasının Mercânî üzerinde ciddi etkileri ve faydaları olmuştur. 52 Zaman geçtikçe Buhara’daki eğitim sistemini oldukça bozuk ve yetersiz bulan Mercânî, 5 yıl kaldığı Buhara’dan Semerkant’a geçerek Şirdar medresesine yerleşmiştir. Semerkant seyehatı onun fikri tekâmülünün dönüm noktalarından birini teşkil etmiştir. Burada meşhur kadı Ebu Said bin Abdulhay bin Ebul Hayr es-Semerkandi’den dersler alan, O’nun çocuklarını okutan ve zengin kütüphanesinden faydalanan Mercânî, bu âlimin teşviki ile tarih ile de ilgilenmeye başlamıştır. O dönemde fikir dünyası daha da genişlemiştir. îki sene sonra icazetname alan Mercânî Buhara’ya dönmüş ve burada ‘’Mir Arap’’ isimli medrsede 5 sene boyunca ilim tahsiline çeşitli âlimlerin huzurunda devam etmiştir.^{^[47]} 1849 yılında Buhara’dan ayrılan Mercânî yaklaşık 11 yıllık aradan sonra tekrar Taşkiçu köyüne gelmiştir. 2 ay sonra da Kazan şehrindeki mescide imam-hatip ve müderris olarak tayin edilmiştir. 1876’dan itibaren Kazan’da Ruslar tarafından Müslüman mekteplerinde zorunlu olarak okutulan Rusça derslerine muallim yetiştirmek için açılan Tatarskaya Uçitelskaya Şkola’da 9 yıl süreyle ‘’din muallimliği’’ yapmıştır. 1880 yılında hac vazifesini ifa etmek için yola çıkmış; îstanbul, îzmir, îskenderiye üzerinden Mekke ve Medine’ye ulaşmış ve buralarda bir süre kalmıştır. Mercânî aynı yılın sonunda tekrar

Kazan’a dönmüştür. Hayatının geri kalan kısmını burada geçirmiş ve vefatına kadar çok sayıda talebe yetiştirmiştir.

1. el-Hikmetu’l-Bâliğe el-Cenniyye fi Şerhi’l-Akâidi’l-Hanefîyye, 1888 Kazanda basılmış.

2. “el-‘Azbu’l-Furât ve’l-Mâu’z-Zülalü’n-Nâfi’ li-Gilleti Revammi’l-İbrâz li-Esrâr Şerhi’l-Celâl ” (İstanbul 1292, 1315, 1317, 1323), Mollâ Celal Devvâni’nin “el-Akâidu’l- ‘Adudiyye” şerhinin hâşiyesidir.

3. “el-Meselu’l-A’lâ”.

4. Hakku’l-Beyân ve’t-Tesvir fi Mes’ele Hudus Alemi’l-Emr ve’t-Takdîr”, Kazan,1888.

5. et-Tarika el-Musle vel-akıda el-Husna, 1891, Kazan.

6. Akıda muhtasara, 1910, Mecmuat er-Rasailde Kahire’de basılmıştır.

7. “Tezkiretu’l-Munîb ‘Adama Tezkiyati Ehli’s-Salîb”.

8. Nâzûretü’l-Hakk fîFardiyyeti’l-Işâ ve in lem Yeğibi’ş-Şafak, 1870, Kazan.

9. “Hakku’l-Ma’rife ve Hüsnu’l-İdrâk bima Yecib fî Vücûbi’l-Fıtr ve’lİmsâk”. “Nâzûretu’l-Hakk” kitabın gereksiz ve asılsız olduğuna dair tenkitler ortaya çıkması bu eserin yazılmasına neden olmuştur. Kazan’da 1880 yılında basılmıştır.

10. “el-Berku’l-Vâmidfi’r-Redd ‘ala’l-Bağîd el-Musemma bi’n-Nâkid’. Kazan’da 1888 yılında basılmıştır. Bazı fıkhî meseleleri içeren bir eser olup Mercâni’yi tenkit eden Mollâ Said el-Bereskevi’ye cevapları içermektedir.

11. Menasik el-Hac.

12. “Hizâmetu’l-Havâşî li-İzâhati’l-Gavâşî” (Kahire 1306 h. , 1322 h. , 1324 h. ; Kazan 1889). Teftâzânî’nin et-Telvîh adlı eserine yazılmış bir hâşiyedir.

13. el-Hak el-Mubin fi Mehasin evda Eddin. 1889, Kazan.

14. Meşaria el-Usul ve Meşarip el-Fusul.

15. el-Fevaid el-Muhimma, 1878, Kazan.

16. Cevami el-Hikam ve Zerai en-Niam.

17. en-Nesaih. 1869. Kazan.

18. Cami el-Hutab, 1912, Kazan.

Zikredilen bu eserler, Mercânî’nin eserlerinin hepsi olmadığı söylenebilir. Mercânî’nin bu eserlerinin kaleme alınış nedenini, onun yaşadığı dönemdeki güncel meseleler oluşturmaktadır.^{^[48]}

C. MOLLA ABDURRAHİM BİN USMAN UTIZİMENİ (OTUZ- İMENÎ)’NÎN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ (17541834)

Meşhur olan Îdil-Ural âlimi: fakih, sufi, şair, düşünür - Molla Abdurrahim bin Usman bin Sermeki bin Kırım el-Utız-Îmeni.55 1 754 yılında Tataristan’ın Bügülme ilçesi yakınlarındaki Otuz-Îmen (bugün Çirmeşen’e bağlı Yana Kadı) köyünde dünyaya geldi.^{^[49]}Babası Usman bin Sermeki Timeş (Leninagorsk ilçesinin) köyünde doğdu. Annesi Utız- Îmen köyünde doğmuş ancak evlendikten sonra Timeş köyünde yaşamaya karar vermiştir. Otuz-Îmen’i dünyaya gelmeden babası Usman b. Sermeki öldü. Annesi Afife’yi de henüz 2-3 yaşlarında iken kaybetti ve küçük yaşta yetim kalınca akrabaları tarafından büyütüldü.^{^[50]}

Otuz Îmen ilim tahsilini ilk olarak köyünde bulunan Vildan Molla Medresesi’nde almıştır. Bu medresede kısa zamanda sivrilen Abdürrahim Otuz-Îmeni kendi akranlarına hocalık da yapmaya başlamıştır. Çevre köylerdeki medreselerde okuduktan sonra dönemin Îdil-Ural meşhur ilim merkezlerinden Orenburg’a bağlı Kargalı kasabasına giderek Valid b. Muhammed el-Emin medresesinde öğrenim gördü.^{^[51]} Buradaki eğitimini tamamladıktan sonra bir müddet aynı bölgede bulunan Siterlibaş Medresesi’nde ders verdi. Kendi memleketinde başlangıç ilimlerini aldıktan sonra 1788’de bilinmeyen bir sebepten veya

bilgisini arttırmak için eşi Hamida Bedia el-Cemal ve çocuğu Abdünnasır ile başta Orta Asya’ya göç etti. O dönemdeki Îdil-Ural bölgesinde yaşayan Türk Müslümanlar dini eğitim almaları için başta Buhara ve Semerkant olmak üzere bazı ilim merkezlerine çocuklarını gönderiyorlardır.59 Otuz-Îmeni, Akça, Tufi, Mazar, Şahimerdan gibi şehirlere giderek oradaki medreselerde ders verdi. 1796 yılında Belh, Gerat, Kabil gibi Afganistan şehirlerinde ilmi çalışmalar sürdürmüştür. Kabil’de de sufi Şeyh Feyzhan el-Kabuli ile tanışmış ve ona bağlanmıştır.^{^[52]} Bir başka rivayete göre Buhara’da bağlanmıştır.^{^[53]} Haci Bağdadi’den sonra Megak mescidinde imam oldu^{^[54]} Semerkand’da, Hoca Ahrar medresesinde saklandı, Semerkand ve Buhara’da yaşayanlar tarafından Hz. Osman (r.a.) mushafı diye bilinen el yazma kitabı düzenleyip, kaybolan bazı yerlerini yazıp, yırtılan kâğıtları yapıştırıp yeniledi.^{^[55]} 1798’de Kayırmaç denilen yerde hanımı Hamide vefat etti. Sonra Abdürrahim Otuz-Îmeni çocukları ile önce Otuz Îmen köyüne gitti, ancak baba tarafı o köyden olmadığı için köy halkı onları kabul etmediler. O da uzaktan akrabalarının yaşadığı, komşu köye, Kara Çeşme’ye, gitti. Burada bir yıl kaldıktan sonra, sırasıyla, Îşley (Çistay’da) ve Ebi köylerine gitti. Ebi köyündeki medresede 3 yıl halfelik (hocalık) yapan Abdürrahim Otuz-Îmeni, buradan da medresesi bulunmayan Kuakbaş (Leninagorsk ilçesi) köyüne geldi ve burada bir medrese kurarak öğrenci yetiştirmeye başladı. Bir müddet sonra bu köyden de ayrıldı ve babasının köyü olan Timeş’e gitti. Ömrünün sonuna kadar bu köyde yaşayan Abdürrahim Otuz-Îmeni, 1834 yılında 80 yaşında iken vefat etti. Eski kaynaklara göre 1250 (1835) ölmüştür.^{^[56]} Vefat edinceye kadarda talebe yetıştirmeyle meşgul oldu.^{^[57]}Arapça ve Farsça bilen Abdürrahim Otuz-Îmeni daha çok manzum eserler yazmıştır. Dönemin toplumsal aksaklıklarını, halk arasındaki bid’at ve hurafeleri, âlimlerin, yöneticilerin ve din görevlilerinin cahilliklerini konu edinmiş, bu tür problemleri

çözebilmek için Fıkıh ve Tefsiri tam anlamıyla bilmek gerektiğini savunmuştur. Faydalı ilimler arasında fıkha özel bir yer vermiştir.^{^[58]}

Abdürrahim Otuzimeni’nin, yaklaşık 50 civarında manzum ve nesir olarak yazılmış eseri vardır. Bunlardan 31’i manzum, 14’ü neşir, 3’ü manzum ve neşir karışık, 2’si Arapça-Farsça sözlük çalışması ve 1 tanesi de takvim çalışmasıdır. Ayrıca ona atfedilen veya ona ait olduğu bilinip de halen bulunamayan eserler vardır. Eserlerini Arapça, Farsça ve Türkçe yazmıştır. Eserlerinden bir kısmı basılmış olup, çoğu halen yazma halindedir. Bu eserlerinden bazıları Tataristan’daki Devlet Üniversitesindeki Kütüphanesinde, bazıları ise İstanbul’daki Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır.^{^[59]} Bazı manzum eserleri şunlardır:

1. Cenahu’l-Felah fi zemmi mubah: Açgözlülüğe ve nefsanî isteklerin kontrol edilmesine dair Türkçe bir risaledir.

2. Dürretü’l-fahire Yaki Ahiretname: İmam Gazzali’nin ad-Dürretü’l-fahire fi keşfi ‘ulumi’l-ahire adlı kitabından faydalanılarak kaleme almıştır.

3. Tühfetü’l-gureba ve Letaifü’l-eza: Bir mükaddime, bir hikâye, dört bölüm (makale) ve bir hatimeden olan eserde Buhara medreselerindeki yanlış uygulamalardan bahsedilmektedir.

4. Gurbetname: Bir mukaddime, beş fasıl ve bir hatimeden oluşan 200 mısralık bir risaledir.

5. Avarifü’z-zaman: Bir mukaddime, altı bölüm ve bir hatimeden oluşan eser cahil sofuları tenkit etmek uzere kaleme alınmıştır.

6. Tenzihü’l-efkâr fi nesaihi’l-ahyar: 586 mısralık risalenin186 mısrası Farsça, diğerleri Türkçedir.

7. Risale fi mühimmeti’z-zaman: Kazanda 1889’da basılan bu eser 934 satırdan ibarettir ve Türkçedir.

8. Neşrü’t-takrib: 1840’ta Kazanda Risale-i’Mühimme ile yayımlanmıştır.

9. Ebyat-ı Türkî Der Zemmi Dünya.

10. Bahs-i Nihan bi-Cevan.

11. Selam Sinden Kitirdi Bir Filan.

12. Bu bir Nüsha-i Latifdür.

13. Beyt Der Zemm-i Sufiyan me-Zamane (farsça).

Bazı mensur eserleri de şunlardır: 1. Seyfü’s-Sarim. Giriş kısmı Farsça, diğer bölümleri Arapça olan risale tasavvufi ve ahlaki konuları ihtiva eder. 2. Risale-i Debbağat. Fıkıhla ilgili küçük bir risaledir. 3. Risale-i Şafakiye. Güneşin batmadığı yerlerde yatsı namazının kılınıp kılınmayacağı hakkında bir risaledir. 4. Risale-i İhtiyat. Dini emirler konusunda küçük bir eser olup tek nüshası Kazan Devlet Üniversitesi El yazmaları bölümündedir. 5. Risaletün Fi Zemmi Şürbi’ş-Şay: Arapça olarak yazılmış bu küçük eser çok çay içmenin zararlı olduğunu beyan ediyor. 6. İnkazü’l-Halikin. Yarı felsefe karakterde risaledir. 7. Tuhvetü’l-Ahbab: Kazanda 1900’da basılmış Arapça bir eserdir. Tecvitle ilgili olup 16 sahifedir. 8. Cevahiru’l-Beyan: Fıkıhla ilgili bir eser olup 27 varaktır. 9. Şerhu Sebati’l-Acizin. Sufi Allahyar’ın Türkçe kitabının Arapça şerhidir. 10. Şerhu Muradi’l-Arifin. Allahyar’ın Farsça eserine yazılmış Arapça bir şerhtir. 11. Muhtasaru Leta’ifi’l-Lugat Li’l-Mesnevi. Mesnevinin anlaşılmayan kelimeleri için hazırlanmış Farsça-Arapça sözlük ve açıklamalardan oluşur. Risale-i Mühimme: Kazan’da 1840’da basılmış olan bu eser 24 sayfalık yazılmış bir eserdir. 13. Tercüme-i Dürretü’l- Fahire. Gazzali’nin eserinin Türkçe tercümesidir.^{^[60]}

Otuz-İmeni’nin hayatı araştırılmış olmasına rağmen, Ramil Adıgamov’un belirttiğine göre, bazı neticeler daha tartışılabilir. Bunun nedeni, Otuz-İmeni’nin ceditçi olup Sovyet döneminde ona siyasi ideolojik tarafından bakılmasıdır.^{^[61]} Bunun yanında bunu da belirtmek mümkündür, yukarıda zikredilen araştırmacıların problemi sadece Otuz-İmeni için geçerli değildir. Diğer Türk-Tatar alimleride her taraftan araştırılmamış, araştırılmışsa da, sovyet döneminde yapılan çalışmaların kısmı siyasi ideolojik bakıştan hâlî değildir.

D. MOLLA EBUNNASIR ABDUNNASIR BİN İBRAHİM BİN YARMUHAMMED BİN İŞTİREK EL-KURSÂVÎ (1776-1812)

Tam ismi Molla Ebunnasır Abdunnasır bin İbrahim bin Yarmuhammed bin İştirek el-Kursavî'dir. Kursâvî 1776 yılında Kazan Bölgesindeki Kursa köyünde dünyaya gelmiştir. Bazı kaynaklarda Kursâvî’nin doğum tarihi 1771, 1772 ve 1765 olarak da

zikredilmiştir. Babası İbrahim bin Yarmuhammed 1790-1791’de vefat etmiştir. Kursâvî’nin annesinin adı ise Mihorban bint Emin bin Mansur’dur. Kursâvî’nin babası vefat ettikten sonra aile bakımını Kursavî’nin büyük kardeşi Abdülhalik üstlenmiştir. Kursavî, babası gibi ticaretle uğraşmıştır.^{^[62]}

Kursâvî ilk ilim tahsilini Viyatka’ya bağlı Malmij kasabasının Meçkere köyünde Muhammed Rahim b. Yusuf el-Aşıti el-Meçkerevi’nin yanında gerçekleştirmiştir. Abdullah b. Abdisselam el-Meçkerevi bu dönemde zengin olup, 1791’de taştan yeni mescit inşa etmiştir. Meçkere’de eğitimini tamamladıktan sonra Kursavî ilim tahsilini devam etmek üzere Buhara’ya gitmiştir. Buhara’dayken akranları arasında kısa zamanda sivrilen Kursavî, Müceddidi koluna mensup meşhur Nakşibendî şeyhi Niyazkulı Han Türkmani’ye intisap ederek dört yıl ona hizmet etmiş ve kendisinden icazet almıştır. Gelenekçi âlimler ve Orta Asya’nın zengin kütüphaneleriyle kurduğu temas, Kursavî’nın skolâstik din anlayışına tepkisine yol açmıştır. Kursâvî Buhara’dayken Kur’an ve Hadis alanında derinleşir ve ayrıca Kelam ilmine önem verirdi.^{^[63]}

Kursâvî, Buhârâ’daki eğitimini tamamladıktan sonra Kursa’ya döner ve orada imam, hatip ve müderrislik yapar. Kursâvî, yeğenlerinin yardımı ile Kursa’da büyük bir medrese yaptırıp büyük sayıda öğrenci toplar ve kendilerine dinî eğitim verir. Bir müddet sonra Kursâvî tekrar Buhara’ya (1807-1808) gider. Burada Kursavî, Orta Asya’nın geleneksel güşüncelere karşı gösterdiği bağımlılık kalıbını kıran İdil-Ural bölgesi Türklerinden ilki olur ve burada fikirlerini dış dünyaya yansıtmaya başlar. Kursâvî, kelamcıların birçok fer’i meselelerin inanılmasının zorunluluğu ile ilgili görüşlerine karşı çıkarak kendisini amansız bir hasım olarak gösterir. Kursâvî, nass üzerinde sadece uzmanların değil bütün müslümanların içtihat etmesi gerektiğinin önemini vurgulayarak Kur’ân ve Hadis yorumlama konusunda her İslam âliminin yetkili olmasının gerekliliğini savunur. Ayrıca Kursâvî, taklide, bid’at ve din istismarına karşı mücadele eder.

Kursavî’nin Buhârâ programındaki ders kitaplarını eleştirmesi onun eğitime ilgisini göstermektedir. Ancak Kursavî, Buhârâ’da hemfikirlerini bulamadı ve Buhara’nın muhafazakâr âlimleri tarafından zındıklık ve dinsizlikle suçlandı. Kursâvî, hayatından

endişe eden Niyazkulı Han ve Ziyaeddin Halacı’nın tavsiyeleri üzerine Buhara’yı terkeder ve Hiva ve Astrahan yoluyla Kursa’ya döner. Burada Kursâvî öğrencilerine ders vermeye devam eder. Kursâvî Buhara’da yaşadığı sıkıntıları kendi memleketinde görür.^{^[64]}

1812 yılında Kursavî kardeşleriyle beraber hacca gider. Ancak Kursâvî yakalandığı veba hastalandığından dolayı İstanbul’da vefat eder. Kursâvî Üsküdar’daki Karacaahmet Mezarlığına defnedildi. Fakat mezarının yeri belli değildir. Kursavî, hadis, fıkıh ve kelam ilmindeki görüşleriyle dikkat çekmektedir.

E. ALİMCAN BARUDÎ (1857-1921)

1. Heftiyek-i Şerif. Müellifin bölgesinde Türkçe kısmi tefsir geleneğinin ilk örneği olan eser, öğrencisi Nu’man b. Emir b. Osman es-Semeni’nin kaleme aldığı Molla Numan Tefsiri adlı kitabın içinde birçok defa basılmıştır.

2. Kitabu’l-İrşad Li’l-İbad. Tatar cedidçilik düşüncesinin ilk eserlerinden biri olup Alimcan Barudî tarafından neşredilmiştir (Kazan, 1903).

3. Şerhu’l-‘Akaidi’n-Nesefiyye el-Cedid. eş-Şerhu’l-Cedid ‘Ale’l-Akaidi’n- Nesefiyye adıyla da kaydedilen eserin bir nüshası Süleymeniye Kütüphanesi’ndedir (Hacı Mahmud efendi, nşr. 1394, 244 varak).

4. Şerh ‘Ala Risale Fi Bahsi’s-Sıfat. (Suleymaniye Ktp. , İzmirli İsmail Hakki, nşr. 906).

5. Kitap Fi Beyani Aksami’l-Hadis. (Amasya İI Halk Ktp. , nşr. 1785).

Ayrıca Kursavî’nin Kitabü’l-Leva’ih, Şerhu’l-Aka’idi’n-Nesefiyye el-Kadim, Risaletü İsbati’s-Sıfat, Şerhu Muhtasarul-Menar, Kitabü’n-Nesaih adlı eserleri de 73 bulunmaktadır.^{^[65]}

1. Hayatı

Tam adı, Alimcan b. Muhammedcan b. Bünyamin b. Ali b. Kulmuhammed el- Barudî el-Müfti’dir. Resmi olarak Aliyev unvanıyla da anılmıştır. 1273/1857’de Kazan’a bağlı Küçük Kaval ( diğer adıyla Kiçi Kaval ) köyünde doğmuştur. Babası Muhammedcan Aliyef, Annesi Bibi Fahrünnisa’dır. 1861’de ailesiyle Kazan’a göçtü.

F. KAYYUM NASIRİ (1825-1902)

îlköğrenimine 1862’de, Kazan’da, Salahaddin b. İshak b. Said medresesinde başlayan ve Nurali Halfe’nin öğrencisi olan Barudî, burada yaklaşık 13 yıl okuyup âli dersleri tamamladıktan sonra 1875’de Buhara’ya gitmiştir. Buhara’da Mir Arap Medresesi’nden bir hücre satın alarak yerleşen Barudî, Govgeşan ve Kökeltaş medreselerinde okumuştur. Ancak Yusuf Akçura’nın da dediği gibi, Buhara’da talebeler bir medreseyle kayıtlanmadığı ve istedikleri hocaların derslerine girip icazet almaları söz konusu olduğu için Barudî’nin sadece bu medreselerde okuduğu söylenemez. Onun Buhara’daki hocaları arasında; Damolla Hasan Salat Han, Damolla Reis Abduşşekür, Ahund Damolla İhtiyar Han A’lem, Damolla İsa Mahzum. vb. şahıslar vardır. Buhara’da yedi yıl kalan Barudî, 1882 yılında tekrar Kazan’a dönerek, aynı yıl, Kazan’daki 5. Mescit veya diğer adıyla Ak Mescit’te ikinci imam olarak göreve başlamıştır. Barudî, Buhara’da yaşadığı yıllarda eğitim sistemindeki aksaklıkları, usulsüzlükleri ve yanlışlıkları zaman zaman tenkid etmiş ve medreselerin islah edilmesi gerektiğini savunmuştur. Ayrıca ulemanın halktan alakasını kesmiş bir vaziyette bulunmalarını da eleştirmiştir. Ancak bu tenkitleri, selefleri Kursavî ve Mercânî’de olduğu gibi tepkiyle karşılanmıştır.^{^[66]}

Alimcan Barudî 1882 tarihinden itibaren önceleri bir iki talebeden başlayarak yavaş yavaş bu sayıyı çoğaltmak suretiyle etrafında bir öğrenci halkası oluşturmuş ve 1901’de üç katlı Medrese-i Muhammadiye’yi açmıştır. Gerçek kuruluşu 1882 olan bu medrese usul-i cedit eğitiminde İdil-Ural bölgesinin en önemli ve en büyük okullarından biri olmuştur. Mart 1906’da ed-Din ve ‘l-Edeb dergisini çıkarmaya başlayan Barudî, 1908 yılında yetkisi elinden alınarak Vologda bölgesine sürülmüş ve 1910’da tekrar dönmüştür. Sürgününün ilk dört ayından sonra İçişleri Bakanlığı’nın iznini alarak Viyana, Budapeşte ve İstanbul üzerinden ikinci kez Hacca gitmiştir (ilk Haccı 1886 tarihindendir). Ukaz’ı ise 1912’de iade edilmiş ve yine 5. Mescit’teki görevine dönebilmiştir. 1917’de Türkistan seyahatine çıkan Barudî, medreseleri ıslah konusundaki fikirlerini yaymak için Fergana, Taşkent gibi vilayetleri ve çevre yerleri gezmiştir. Bu seyahati sırasında Çimkent’te iken Moskova’da gerçekleştirilen Umumi Rusya Müslümanları Nedvesi’nce müftü seçilmiştir. 1918 ve 1920 yıllarında tekrar müftü seçilen Barudî, 1921 yılında gittiği Moskova’da hastalanarak vefat etmiş ve cenazesi Kazan’da defnedilmiştir.

Hayatı boyunca ilim ve maarif işiyle meşgül olan Alimcan Barudî’den, geriye çok kıymetli bir kütüphane ile birlikte yazma ve basma bazı eserleri kalmıştır. 1906’da çıkarmaya başladığı ed-Din ve ‘l-Edeb dergisi düzensiz bir şekilde 1917’lere kadar devam etmiş ve bu dergide birçok makalesi yayımlanmıştır. Barudî’nin basılmış kitaplarının tamamı ders kitabıdır. Yazmaları ise Hac ve Türkistan seyahatlerinin notları şeklindedir ve müellif nüshaları Kazan Devlet Üniversitesi Lobaçevskiy îlim Kutuphanesinde bulunmaktadır.^{^[67]} Barudî’nin bir tefsir yazmaya başladığı ve 1919 Haziran’ında yazdığı bir mektuptan, Bakara suresinin sonlarına kadar geldiği bilinmektedir. Ancak bu tefsir bugüne kadar bulunamamıştır.

1. Hayatı

Tam adı Abdalkayyum Abdannasır Nasıri, 2 (14) Şubat 1825 yılında Kazan yakınlarında Yukarı Şırdan köyünde dünyaya gelmiştir. Babası ve dedesi kendi zamanlarının meşhur âlimlerindendir. Dedesi dilbilgisiyle araştırma yapıp ve çalışma eserleri bırakmış. Şarh Mela, Misbah, Sarif Havan, Avamil bunlardan bazılarıdır. Bu eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Nasıri’nin babası da çok zeki, tahsilli, kendi devirende tanınmış birisiydi. Özgür düşünceyi savunmuştur. Kendi çocuklarına dini sevmelerini ve ilmi çalışmalarda çaba, gayret göstermelerini istemiştir.^{^[68]}

îlk eğitimini babasından aldıktan sonra Kazan’da Beşinci Mahalle (diğer adıyla Ak Mescit) medresesinde okumuştur. Bu medresede 1885 yılına kadar tahsil gören Nasıri, Arapça, Farsça, Türkçenin dışında Rusça da öğrenmiştir.^{^[69]} Bundan sonra bir Rus dînî İptidai Okulu (Duhovnıy Uçilişye)’nda ve Kazanda bulunan Dini Akademi (Duhovnıy Seminariya)’de Tatarca öğretmenliği yapmıştır. Ancak bu okullar misyonerlerin özel amaçlı okulları oldukları için halkın tepkisi ile karşılaşmış, bu sebeple halk tarafından pek sevilmiyordu. Nasıri, 1871 tarihinde bu işinden ayrılmak zorunda kalmış ve Medreselerde okuyan talebeler için kurslar düzenlemeye başlamıştır. Bundan iki yıl sonra, 1873’de,

Radloffun yardımıyla Muallim Mektebi (Uçitelskaya Seminariya)’nde Tatarca öğretmeni olmuştur. Ancak bu okulda iken Radloffun istediği bir ders kitabındaki Tatarlar hakkında yazılan yanlış bilgileri düzeltmesi ve kendisinin düzeltmeden okutmaya zorlanması üzerine görevinden istifa etmiştir^{^[70]}. İstifasından sonra 1879 yılına kadar bazı Rus mekteplerinde öğretmenlik yaptıktan sonra ömrünün sonuna kadar başka bir işte çalışmamış, geçimini tercümanlıkla ve yazdığı kitapların geliriyle sağlamıştır. Bu arada 1885’de Kazan Üniversitesi Arkeoloji Cemiyeti’ne asıl üye seçilmiştir.

İbrahim Maraş’ın ve Aydar Yuzeyev’in belirttiklerine göre ilk eseri:’’Takvim- Kalendar (Salname), 1871’den başlap ve 24 sene sürmüştür. Bu nevi süreli yayın niteliğini taşıyan bu salnamelerde, genel takvim bilgilerinin dışında, tarih, cografya, halk edebiyatı 79 vb. konulara yer verilmiştir.

Yine de İbrahim Maraş’ın ve Aydar Yuzeyev’in belirttiğine göre Kayyum Nasıri’nin, takvimleri dışında telif ve tercüme birçok eseri yayımlanmıştır. Bunların başlıcaları şu yaylardır: Mecmu el-Ahbar (1859 yılında yazılmış eserdir). Nahiv Kitabı, (Bu eser 1860’de Kazan’da basılmıştır. Aynı tarihte Kratkaya Tatarskaya Grammatika adıyla Rusça da yayımlanmıştır). Aynı yıl Boş Vakit adında bir eseri daha çıkmıştır. Kırk Vezir (Osmanlıca’dan aktarma Kazan 1868), Ebu Ali Sina Hikâyesi (Osmanlıca’dan aktarma Kazan 1881), Tevarih-i Enbiya, (Kazan 1884), Ahlak Risalesi, (Kazan 1890), Efsane-i Gülruh ve Kamercan, (Kazan 1894), Kavaid-i Kitabet, (Kazan 1892), Cografya-i Kebir (III cild, Kazan 1894-1898-1899), Lehçe-i Tatari (II cild, Kazan 1895-1896), vb.

G. MUHAMMED MURAD EL-KAZANİ EL-MENZELEVİ(1854-1934)

l.Hayatı

İdil-Ural bölgesinin meşhur olan âlimlerinden biri olan Menzelevi’nin tam adı Mardanşah ibn Bahadirşah Abdulla ibn Adilşah İshak el-Kazani el-Mekki er-Ramzi (Murad Remzi) ’dir. 1854’de, bugün Tataristan Cumhuriyeti içerisinde bulunan, Minzele kazasına bağlı Elmet köyünde doğmuştur. Şeyh Muhammed Murad, Şeyh Muhammed

Murad Kazanlı, M. Remzi, Murad veya yalnızca Şeyh Murad gibi isimlerle de tanınmıştır^{^[71]}.

îlk eğitimini annesi ve dayısı Şeyh Hasan Adin’den almıştır. 1869’da Kazan’a gelen Murad Remzi,, burada bir buçuk yıl kaldıktan sonra Troitsk’a gitmiş, orada da bir buçuk yıl kaldıktan sonra Kazaklar arasında yir yılı aşkın bir müddet öğretmenlik yaparak Buhara’ya geçmiştir (1874). Buhara’da umduğunu bulamamış ve tekrar Kazaklar arasında kısa bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra 1875’de Taşkent’e, 1876’da da Medine’ye gitmiştir. Medine’de Beşit Ağa ve Mahmudiye medreselerinde büyük maddi sıkıntılar içerisinde okumuştur. Buradaki medrese arkadaşları arasında îdil-Ural bölgesinden, Abdürraşit İbrahim ve Semipalatinsk’den Abdülhak Yusuf gibi isimler vardır. Buraya sık sık gelen Tatar tüccarlarından Abdurrahman-ı Cedid Şahmuhammedoğlu’nun kız kardeşi Esma Şahmuhammed kızı ile evlenmiştir. 1902’den 1914’e kadar İstanbul, Kazan ve Türkistan’a çeşitli seyahatlerde bulunmuştur. 1915-1917 arasında Rusya’da kalan M. Remzi, ailesi ile birlikte 1919’da Doğu Türkistan’da Çögecek’e yerleşerek imam ve müderrislik yapmış 1934’de burada vefat etmiştir^{^[72]}.

Hayatı boyunca ilmi çalışmalarda bulunmuş, .birçok eser ve makale yazmıştır. Makalelerinde; zaman zaman Tuti, Andelib, Ebu’l-Hasan, Ekmel, M.M.R., Remzi gibi müstear isimler kullanmıştır. Makalelerinin çoğu İdil-Ural bölgesindeki gazete ve dergilerde yayımlanmıştır. Yazma ve basma bazı eserleri bilinmektedir^{^[73]}: 1. Telfikü’l- Ahbar ve Telkihü’l- Asar fi Vakayii Kazan ve Bulgar ve Müluki’t-Tatar (2 cilt Arapça tarih kitabı Orenburg 1908. Bu eserin Türkçesinin de olduğu söylenmektedir), 2. Tenzıhü’l- Kaşşaf amma fihi mine’l- İ’tizal ve ‘--İnkişaf (Kur’an tefsiri); 3. İnsaf. 4. Türkçe Kur’an Tercümesi; 5. Mektubat-ı İmam Rabbanı’nin Farsça’dan Arapça’ya Tercümesi.^{^[74]}

H. RIZAEDDİN b. FAHREDDİN (1859-1936)

“Îdil-Ural Müslümanlarının uyanış devrindeki en büyük âlimlerinden biri olan Rizaeddin b. Fahreddin, bölgenin milli tarihinde ve matbuanın gelişmesinde çok büyük emeği olan, sayısız eseri ve büyük hizmetleri ile Rusya Müslümanları üzerinde derin izler bırakan, İslam’a karşı devlet eliyle savaş açıldığı 1923-1936 yılları arasındaki müftülüğünde Rusya Müslümanlarını birleştiren, Osmanlı modernleşmesinin fikrî ve siyasî yönelişlerini yakından takip eden, doğrudan ve dolaylı yollarla son dönem Osmanlı aydınlarını etkileyen önemli bir Îslam âlimidir. Ayrıca tarihçilik, gazetecilik ve kadılık da yapmıştır^{^[75]}.

Tam adı, Rızaeddin b. Fahreddin b. Yoldaş eş-Şirdani’dir. Ecdadı Kazan civarındaki Züye’ye bağlı Şirdan köyündendir ve buradan Bügülme’ye bağlı Kiçüçat (diğer adıyle Yoldaş) köyüne yerleşmişlerdir. Rizaeddin Fahreddin 1275 (Cemaziyelevvel’inin sonlarında veya Cemaziyelahir içinde ) hicri, 1859 (Ocak) miladi tarihinde Kiçüçat köyünde doğmuştur^{^[76]}.

Îlk tahsilini Annesi Mauhuba bint Ramkul’dan ve babası Seyfeddin’den öğrenmiştir. Rizaeddin’in ailedeki dini eğitimi, yedi yaşına kadar devam etmiştir^{^[77]}. Sonra tahsilini Bügülme’ye bağlı Şilçeli köyünde müderris Abdülfettah Hazret’te yapmıştır. Aynı medresede birkaç yıl halfelik görevinde de bulunan Rızaeddin b. Fahreddin, yine Bügülmeye bağlı Îlbek köyüne imam ve müderris olmuş ve talebe okutmaya başlamıştır (1889). Îki yıl sonra, 1891’de, Orenburg müftülüğü’ne kadı seçilmiş, aynı yıl ahundluk rütbesini almıştır. O yıldan itibaren Ufa’ya giden Rizaeddin b. Fahreddin’in ukazı da, 1892’de, Îlbek’ten Kiçuçat’a nakledilmiştir^{^[78]}.

1891’den 1906 Mayıs’ına kadar kadılık görevi yapan Rizaeddin b. Fahreddin, aynı yılın Mayıs ayı içinde görevinden istifa ederek Orenburg’da yayımlanacak olan Şura

dergisinin müdürü ve başmuharriri olmuştur. Bu tarihten itibaren başta kendi dergisi Şura ve yine aynı idare tarafından çıkarılan Vakit gazetesi olmak üzere bölgedeki ve bölge dışındaki birçok dergi ve gazetede yazılar yayımlamıştır. Ayrıca 1897’li yıllardan itibaren birçok telif eseri basılmıştır.

Rizaeddin Fahreddin, 1917’de toplanan Umum Rusya Müslümanları Nedvesi’nce tekrar kadı seçilmiş ve Mart 1918’de görevine başlamıştır. 1920’deki toplantıda yine kadı seçilen R.Fahreddin, Alimcan Barudî’nin ölümü ile boşalan Müftülük makamına 1922’de seçilmiştir. Onun göreve başladığı yıllar Rusya’da açlık ve sıkıntının had safhaya ulaştığı zamanlardır. Müftülüğü döneminde, Bolşevik baskısının da etkisiyle iyice içine kapanan Rizaeddin b. Fahreddin, 1936’daki ölümüne kadar ilmi çalışmalarda bulunmuştur.^{^[79]}

Rizaeddin Fahreddin, din ve ilim için ömürünü harcamış, hatta son yıllarda çok maddi sıkıntılarda rağmen ilimle meşgul olmaya devam etmiştir. Rizaeddin b. Fahreddin’in ‘‘Bolgar ve Kazan törekleri’’eserinde belirtildiğine göre, 1936 yılının 12 Nisan ayında 77 yaşındayken Ufa’da vefat etmiştir^{^[80]}.