MENDERES DÖNEMİ

Bunlarada Bakarsınız

İstanbul, 1990

MENDERES DÖNEMİ

Abdurrahman Dilipak

BEYAN YAYINLARI, 139

1. Baskı, Haziran /1990

2. Baskı, Temmuz/1990

Dizgi, Mizampaj, Montaj; BEY

BEYAN YAYINLARI

Alayköşkü Cad. No: 12 Cağaloğlu-İSTANBUL

Tel: 512 76 97-526 5010

İÇİNDEKİLER

Giriş, 7

Menderes'in Kimliği, 17

General Sabis Menderes'i anlatıyor, 27

Çakırbcyli Çiftliği, 29

Adnan Menderes'in Politikaya girişi, 36

SF den CHP ye..., 49

Bayar hükümeti, 54

Celal Bayar kimdir?, 58

Dürtlü takrir, 64

Toprak reformu, 71

Pcker'in suyu ısınıyor, 114

DP 1. kongresi, 123

12 Temmuz beyannamesi, 129

Batılı kapitalizme göbek bağı, 138

CHP 7. büyük kurultayı, 139

DP 2. büyük kongresi, 147

Yıl 1950, 151

DP iktidarı, 153

Yıl, 1953,179

Yıl 1954, 191

Ve yolun yarısı, 199

Ceyhan olaylan, 205

Yıl 1956,210

Yıl 1957,221

Yıl 1958,232

Yıl 1959,240

Acı son 1960,247

Ordu içinde illegal örgütlenme, 262

Sağcı İslam ve DP'nin görüşleri, 268

5. Menderes hükümet Programı, 276

Son bir kaç söz, 281

GİRİŞ

Menderes..

Halk ona “PeresLiş" ediyordu..

Nerede ise bir tapınmaydı bu.. Dcmirkırat'ın yakışıklı süvarisi, sanki beklenen "mehdi" gibi karşılanmıştı.. Güleryüzlü ve gı- ravatlı bir bey..

Halk ona herşeyini verdi.. Uğruna çocuklarını bile kurban etmeye koşuyorlardı. Ama idam edildiği gün, iktidara tapan kalabalıklar meydanlarda yoktu.. Menderes'i iktidara getiren babaların oğulları. Ankara sokaklarında ellerinde güllerle, karanfillerle tankların üstünde bir başka baharın çılgınlığını yaşıyorlardı.

İdealistti, coşku dolu bir insandı..

Ve sonunda idam sehbasında can verdi..

Evet.. Uğruna erkek cvladlarını kurban etmeye hazırlanan- lar, o idam edildiği gün seslerini bile çıkartmadılar..

İçlerinden biri idi. O da laik, Demokratik, Cumhuriyet ilkelerine, Atatürk ilke ve inkılablarına bağlı idi ve hepsinden de önemlisi BM ye, ABDye ve NATO ya gönülden bağlı idi.

Menderese duyulan güven, daha çok CHP den duyulan bir nefretin ifadesi idi. Menderes bunu tam kavrayamadı. O bir başka yönü ile yeni bir Atatürk olmak istiyordu. Atatürkçülük adına milleti ezen CHP iktidarına karşı, Atatürk'ün bir başka cephesini sergilemek istiyordu.. İnönü ve Menderes, ikisi de Atatürk'ü oynamışlardı.. İkisi de Atatürk ilke ve inkılablannı korumak ve kollamakla görevliydiler.. İnönü bunu cebren ve hile ile yapıyordu, Menderes ise yasa ile. Ama her ikisi de Atatürkçülük adına, o maskeyi kullanarak kendi fikirleri ve düşünceleri ile, kendi varlıkları ile dolduruyorlardı boşluğu. Sorun, fikir sorunu değil, isim ve yöntem sorunu idi. Menderes ve İnönü, sadece iki isim.. Aynı kaynaktan ilham alan ve aynı hedefe doğru giden iki insanın yöntem savaşı.

Menderes, halka vadettiği şeyi veremedi..

Bindiği atın yakışıklı süvarisi rolünde idi, ama dizginler hep bir başkasının elinde olmuştu.. Övülen o idi, ama idam sehpasında can veren de o olacaktı..

Menderes halkın sevdiği biri idi. Menderes belki de Bayar için bir dublördü. Asıl oyuncu oydu.. Bayar, Menderes'in munis yüz ifadesine, onun konuşkanlığına muhtaçtı. İnönü taşa tutulurken de, İstanbul ve Ankarada meydana gelen ola’. larda da, halka karşı silah kullanma emrini veren de Bayar'dı!

Celal Bayar! Galib hoca., ittihat Terakki mektebinin müm-^rtaz çocuğu.! Eğer Menderes'in altından iskemleyi çeken İnönü ise, onu sehpanın önüne kadar getiren de Bayar'dır.. İnönü, İkinci Atatürk, Bayar ise ikinci İnönü'dür. Bayar-İnönü kavgası, kimin Atatürk olacağı kavgasıdır. Cumhuriyet rejimi boyunca herkes, bu role oynamıştır. Kim İkinci Atatürk olacak. Onun ilke ve inki- lablanna sahip çıkmak, aynı zamanda onun yöntemlerini ve yetkilerini istemek anlamına da gelmektedir. Turgut Özal da bu gün aynı çizgide yürümektedir. Gürsel, ya da Evren aynı şeydi. Aşılması gereken, geri kalmışlığı üreten bu siyasal süreç olsa gerekir! Menderes kendini Atatürk'ten daha büyük ve önemli bir kişi olarak görüyordu. Aslında Atatürk'ü yakından tanıyan, o dönemi bilen biri idi. Lozanı biliyordu. Atatürk'ün Ahlak anlayışını, Askeri kişiliğini, Yunanlılarla, İngilizlerle son derece yakın ileri derecede dostluk ilişkilerini bilen biri idi. İstiklal savaşının içinden gelmişti ama, istiklal harbi için şöyle düşünüyordu: "İstiklal savaşı diyorsunuz. Pekala üç ayda bitebilirdi! Bunun yıllarca uzatılmasında, Mustafa Kemal'in yerleşme ihtirasının rolü büyüktü." Menderes'in dramı biraz da burada gizlidir. Bu sözler açıkça Menderes'in, özellikle Ankara hükümetinin kurulmasından sonra İstiklal savaşım bir muvazaa, yeni rejimin oturtulması için bir iç politika sorunu olarak ele alındığı görüşünde. Atatürk'ün İngilizlerle savaşırken, Yunanistanla savaşırken bile bir gün Yunanistanla, İngilizlerle birleşik bir devlet olma ülküsünü taşıdığı düşünccsindey- di. Atatürk fiilen ülkeyi öyle bir yere götürmeye çalışıyordu. Menderes bunu açıkça söylüyor ve bağımsızlığı ve millilik ülküsünü reddediyordu. Yani sim açığa vuruyordu. Ve Menderesin başına gelenler bu sim açığa vurmanın faturası idi belki de bir bakıma.

Menderes, İnönü savaşlarının içyüzünü, düşmanın Ege'de denize dökülmesi hadisesini çok iyi biliyordu. "!" Başkomutanlık meydan savaşının nasıl yapıldığını da.

Bayar, Menderes'i bir maske gibi kullanıyordu.

Sonunda maskenin işi bitince onun buruşturulup atılmasına fazla bir ses çıkartmadı..

Bayar bir Masondu. Menderes ise değildi. Aralarındaki en önemli fark bu olsa gerek! Belki de Menderes'in Mason olmasına Bayar mani olmuştur. Onu hep bir teknisyen gibi kullanmak istemiştir.

Bayar her zaman perde gerisinde kaldı. Menderes'in eli ile ABD ye büyük tavizler verdi ve Amerikan menfaatlerine büyük hizmetler gördü. Ama sonunda fatura Menderes'e çıkartıldı.

Bayar yıllar önce " DP millete vermiş olduğu sözü tutmazsa onu alaşağı etmek milli bir vazifedir” diyordu. Millete verilen söz tutulmuş mu idi!

Menderes bir halk adamı mı idi?.. Buna "Evet" demek pek kolay değil. Ama halkına karşı bilerek açık bir ihanet içinde de olmadı. Halkın coşkun heyecanı onu da heyecanlandırıyor, bir anda ayaklan yerden kesiliyordu. Sonra halkın içine sızan ihanet odaklarının herşeyi nasıl bir anda allak bullak ettiğini, en dost bildiği insanların bile küçük menfaatlar uğruna herşeyi nasıl sattığını görüp hayıflanıyor, halka küsüyordu.

Tek tesellisi diplomatik ziyaretlerdi. Türkiye'den kaçtığı zamanlardı.. Saygı görüyordu.. Kendini ne konuştuğunu bilen insanlar arasında sanıyordu.. Ülkesine döndüğünde ise batılılaşma ülküsünün misyonerliğini yapıyordu.. Türkiye batılılaşarak kur- lulabilirdi.. Batıklar kiliselerine sahip çıkıyorlardı, biz de camimize sahip çıkmalı idik.. İslâmlaşmak batılılaşmaya mani değildi ve çağdaşlaşmanın tek yolu batılılaşmaktı!

Menderes bu anlamda ne batıyı kavrayabildi, ne İslâm'ı, ne de toplumsal gerçekleri.. Mayınlı tarlada çiçek toplayan bir çocuk gibi idi. Olmazı olur kılmak istiyordu.. Kafası ile batılı, kalbi ile müslüınan yeni bir sentez çocuğu doğmuştu.

Ama acziyct kabul etmeyen, sadece bir vicdan sorunundan ibaret olmayan İslâm'la, batıyı nasıl telif edecekti. Hep bir hayal uğruna koşturdu durdu. İyi niyetliydi ama değil mi idi ki cehennemin yolları da iyi niyet taşları ile döşeliydi!

Cumhuriyet Halk Partisi ne kadar halka karşı ve halktan korkuyorsa, Halk Esasına dayalı bir zihniyetin ürünü, ya da onun adına örgütlenen bir parti olan Demokrat Parti de Halk kalabalıkları içinde ona yabancı idi.

Halkın sahip olduğu değerleri ve onların taleplerine sahip çıkmak yerine, kurtarıcı rol oynayan, halka ne istemesi gerekliğini öğreten bir öğretmeten misyonuna sahipli. Dolayısı ile ne CHP ve ne de Demokrat Parti Demokrat değil, Jakoben, halka rağmen halk için çizgisinde politik örgütlerdi.. Atatürkçü olmak, halkın değerlerine sahip çıkmak değil, halka bir takım değerler empoze ederek, aşılayarak onları yüceltmek ve o değerlere sahip olan halkı yüceltmek değil mi idi. Ne CHP kadrosu, ne de DP liler hiç bir zaman bu gerçeği kavrayamadılar..

Menderes döneminde demokrasi vaadlerine rağmen cebir ve şiddetin varolması, halkın desteğine sahip olmasına rağmen halka yabancı kalması bu kadroların demokrasi kültürünü özüın- scmcmcsindcn kaynaklanıyordu.. Hcrşey bir slogandı.. Onun için on yıla sıkıştırılan bir macera, destanlaştırılan kahramanlık efsaneleri ile başlamış ve idam sehpasında noktalanmıştı.

Menderes hakkında üretilen değer hükmü çoğu kez ön yargılarının kurbanı olmuştur.. 27 Mayıs penceresinden bakıldığında adalet yerini bulmuştu, ama 46 ruhunu savunanlar ve 12 Eylül penceresinden dünyayı, olayları gözleyenler için Menderes özgürlük ve demokrasi şehidi idi.

Bu tarih bizim tarimizdi.. Nc Menderes'in gülüşüne, ne de kahraman ordumuzun rejimi koruyup kollama ütopyasına kurban edilemezdi..

Hem 46 Ruhu, hem 27 Mayıs, Hem 12 Mart. Hem de 12 Eylül aynı anda kutsal olamazdı! Böyle bir iddia, nc ahlakidir, nc de tarihi gerçekliğe sığar!

Olan olmuştur diye, her gelene ağam, gidene paşam diyemeyiz.. İler şapkalı, asık suratb adama selam durmak zorunda değiliz!

Halk Menderes'i kendinden biri sandı. Aydın, bürokrat bir tipti ve asker kökenli değildi.

Menderes batıyı görmüştü, orada nc gördü ise hepsini vadc- diyordu. Ama bunu nasıl gerçekleştireceğini bilmiyordu. Tek kaynak dış borçlanma ve yabancı sermayeye tanınan imtiyazlardan ibaretti.. Halka yeni bir ideoloji sunulmayacaktı. Herşey halkın gayretleri ile değil, iktidarın mahareti ile gerçekleşecekti. Menderes'in bildiği tek bir sihirli sözcük vardı: Demokrasi.. Dc- mokrasi'yi inşa edecek olan ise Demokrat Parti idi. Atatürk bunu gerçekleştirememişti, şimdi Demokrat Parti Atatürk'ün gerçekleştiremediği şeyi mümkün kılarak onu aşacaktı.

İnönü, halka güvenmiyordu ama herşeyi halka yıkıyordu.. Yol yapılacaksa köylü imece usulü çalışacaktı. Herşeyi devlet yapacak, halk da devlete borcunu ödemek için nc denirse yapacaktı. Demokrat Partililer ise halktan sadece oy istiyorlardı.. Alkış istiyorlardı ve vadcdiyorlardı.. Halk özgürlük bilincine sahip değildi.. Özgürlüklerini nasıl kullanacağını da bilmiyordu. Büyük şehirlerde bu beceriye sahip olanlar ise tek parti dönemini hatırlatan sansür uygulamalarıyla engellemelerle karşılaşıyorlardı. İnsanlar kullanamayacakları özgürlüklere sahip olmakta serbesttiler..

Köylünün ürünü para etmeye başlamıştı. Ama nc daha fazla çalışıyorlardı, ne de ürünü artıracak tekniğe sahipliler.. Bir takım büyük çiftlik sahipleri traktöre geçerek servetini arttırıyor ve toprağa bağlı köylüler ırgatlığa alışıyordu.. Köylünün ürünü para etmeye başlamıştı ama, pazardaki herşey de aynı şekilde artmıştı. Değişen bir şey yoktu.. Rakamlar büyümüştü hepsi o kadar..

Kimse dış satımı düşünmüyordu. Öte yandan ithale dayalı maki- nalaşmanın getirdiği maliyet farkı ülkeyi giderek daha pahalı üreten ve daha az tüketen şartlara sürükleyecekti. Parası olanlar köylünün ürünü çok ucuza alarak aradaki farkla büyük vurgunlar vuracaklar ve her kasabada yeni türedi zenginler ortaya çıkacaktı. 1950-60 arası meralar hızla azalacak, 40 milyon hektardan 28 milyon hektara inecekti. Kredilerin ve teşviklerin partizanca dağıtılması ile köy ve köylü parçalanacaktı. Cami ve Kahvehane ayrışacaktı. Halkın gözünde Demokrasi belki de traktör demekti.. DP traktörle eş anlamlı idi. Artık köylünün atı ahıra hapsedilirken Demir Kır at köylünün yeni umut kapısı idi.. Tarlaya 40-50 kişi römorklara binerek gidecekti. Traktör sadece tarımda kullanılmayacak, sadece yük değil, insan taşıyacaktı. Hastalan şehre indirecekti. Ardından Mibzer, ardından toprak altındaki suyu toprağa çıkartan kasnaklar, Patoslar gelecekti. Demokrasi, Demirkırat olmuştu. Demirat’ın süvarisi ise Menderes'ti.

Nasıl Traktörün dumanı traktörün arkasından geliyorsa, plan program da iktidar icraatından sonra geliyordu.. Daha doğrusu icraat için program değil, İcraata uygun bir program dönemi başlamıştı.

1955 lerden sonra DP nin taşra teşkilatlarına hakim olan gnıb bu mütegallibe takımı idi. Fötr şapkalı, gravatlı adamlar.. Kasaba zenginleri giderek şehirlere doğru taşınmaya başlayacaklardı.. Arkalarında ise işlerini yürütmek için kahyalar bırakacaklardı. Kendileri köylünün parti nezdinde ve Ankara'da Avukatlığını yaparken, Kahyalar bu işi yapmadan halka kan kusturmaya başlayacaktı ve artık bu dönem DP hayallerinin bitmeye başladığı dönemdir.. Şehirlere taşınan bu toprak ağalan, tefeciler ise yavaş yavaş şehir nimetlerinden yararlanarak kent burjuvazisini oluşturmakladırlar. Köylülükten kurtulmak için ve sonradan görmüş şehirli havalarına girerken fuhuş ve işreti beraberinde büyütecek ve bu ilişkileri Ankaraya taşıyacaklardır. Giderek DP nin politik kadrosunu oluşturanlar bu takım ve çevresinden oluşacaktır..

Lüks Nermin diye bilinen Şaziye Zeren, Demokrat Parti'nin son günlerindeki işret alemlerini şöyle anlatıyordu: "Balo soka-

12 ğındaki evimde oturuyordum. Telefonum çaldı. Sakıt iktidarın İstanbul polis müdürü,şehre gelen büyük bir misafir için bana ihtiyaçları olduğunu söyledi. Misafir sıcak ülkelerin birinin devlet başkanı idi. Şahsi işlerimle meşgul olduğumu söyledim, özür diledim. Bir kaç dakika sonra telofon yeniden çaldı. Bu defa karşımda Kemal Aygün vardı. "Bu yaştan sonra bu işi bize mi y apt ıra - caksın yani, haydi göreyim seni" dedi. Bir emrivaki karşısında kalmıştık. Ama bütün çalışmalara rağmen dört kadından fazlası bulunamadı... Kemal Aygün'ün talimatına göre kadınlar 18 yaşından fazla olmamalıydı. Nihayet akşama doğru, bir emniyet amiri ile devrin ahlak zabıtası şefi kadınlan teslim aldılar. " Kıral hazretleri kızlardan memnun olmamış, zaten yeleri kadar da kız bulunmamış.. Bu olay üzerine polis Lüks Nermin'in evini basıp, kaçak dolar bulmuş ve içeri atmışlar. Lüks Nermin bir zamanlar resmi protokol listelerinde adı geçen biri idi ve DP iktidarının son za- manlannı anlatırken "İstisnasız bütün büyük zatlarla ilişkisi olduğunu" anlatıyordu. Şale köşkü, Beylerbeyi sarayı ve turistik otellerdeki sefahat alemleri unutulacak cinsten değildi.

DP lilcr, CHP lileri Komünistlikle suçlarken. Komünistlerin, din, vatan, namus tanımadığından sözediyoriardı. Ama kendileri, Komünistlere yükledikleri bu "kötülüklerden" masum değildiler.. Bu gün Genelev gelirini kutsal kazanç sayan sağ zihniyetin kökleşmesinde DP dönemindeki pratiklerin büyük rolü olmuştur. DP dönemi TSE damgalı bir dinin, Amerikancı İslâm'ın, sağcı İslâm'ın şekillenmeye başladığı yıllardır. Eğlence, fuhuş ve kumar sektörü, ilk kez DP döneminde resmen örgütlenme şansı bulacaktır. Atatürk'ün eğlenceye düşkünlüğü, kadınh-erkekli lüks partiler ve içki tutkusu fiilen Cumhuriyet rejimi için de yeni bir kültür oluşturmuştu. CHP döneminde bu kültür kendi dar kalıplan içinde, toplumun ilgisi dışında sürüp gitti. Ama DP dönemi, Demokrasi adına bu işin topluma, halka açıldığı bir dönemdi. Komünistleri vatan hainliği ile ilham ediyorlardı ama, herhalde Türk Komünistleri'nin SSCB için düşündükleri, DP filerin Amerika konusunda düşündüklerinden daha farklı değildi. DP- CHP muhalefeti, bir bakıma Atatürk'ün Kemalist pratikler açısından fark gör-

13 mcdiği CHP - SCF ihtilafından daha farlı değildi. Eğer o gün Atatürk CHP yi seçti ise, bu o gün oturtulmak islenen rejim açısından halkın öyle bir otoriter ve disipline edilmiş bir politik süreç içinde bulunması gerektiği düşüncesinden kaynaklanmakta idi. Halk ba- lılılaştıktan sonra o zaman bu otoriter yol tcrkcdilccckti. Baldılar 1950 İcrc gelirken bu sürecin tamamlanıp tamamlanmadığını görmek istediler. Sonuç ortada!

DP iktidarı herhalde durup dururken yıkılmadı. Yıkan sc- bebler ve şartlar belli.

Bu çalışmayı okurken, Menderes'in nasıl adım adım batağa saplandığını göreceksiniz.

Belki de Demokrat Parti'tin en büyük tahribatı din konusunda olmuştu. Doğru, din üzerinde CHP dönemindeki baskılara son vermişti. Ama DP alternatif olarak yerine bir şey getirmemişti. Yine irtica tehdidinden sözediyordu. Özellikle Bayar irtica konusunda en az İnönü kadar hassastı. Şeriatı yaşatmamaktan sözediyordu. Ezan'ın Arapçaya çevrilmesi, Kur'an Kursları ve İmam Hatip okullarının yaygınlaştırılması yönündeki kararlar halkın büyük desteğine sebeb oldu. Menderes halkın önüne çıktığında "Siz isterseniz hilafeti bile getirirsiniz" diyordu. Ama daha sonra söylediği sözü düşündüğünde, bunu imkansız kılacak tedbirler konusunda aldığı ikazlara göre tedbirler alıyordu. Menderes tabii ortamda, iyi bir çevrede dürüst bir insan olabilirdi. Menderes, DP nin arkasındaki Masonik cuntanın Dcmir-el'ine giydirilen kadife bir eldivenden başka bir şey değildi!

Balı 1945 sonrası giderek yükselen İslâm dalgasına karşı, cepheden mücadelenin mümkün olmadığını anlamıştı. DP nin kuruluşu için baskı yaparken aynı zamanda ülkede dini hareketin de scrbestlcştirilmcsinden yana idi. Hatta İmam-Hatip okullarının açılması NATO ülkelerinden gelen baskı ile gündeme gelecekti. Nasıl DP nin kuruluşu baunm baskısı ile mümkün oldu ise İmam- Hatip okulları da aynı baskı ile gerçekleştirildi. Hatta Papa bu okulların açıldığı günlerde Türkiye'ye gelerek konuyu yerinde incelemiş ve hatta nakdi para yardımında bulunmuştu. Baulılar dine karşı çıkmanın rejimi zor durumda bırakacağım biliyorlardı. En

14 iyisi kaleyi içeriden fethetmekti. Sağcı, yumuşatılmış bir Islâm, hem balının çıkarlarına uygundu, hem de giderek yükselen İslâmî hareketi engelleyecek tek çözümdü, imam Hatip okulları bu yumuşatılmış din anlayışının misyoner okulu olacaktı. İstenen, Incil'e benzeyen bir Kur'an yorumu, Kiliseye benzeyen bir cami ve papaza benzeyen bir din adamı. İslâm'da din adamt sınıfı yoktu ama, bu yolla TSE damgalı, uyumlu, halkın dine ilgisinin yüksek olduğu bir dönemde, camilerde ve okullarda din adına bu yeni İslâmlık halka empoze edilecekti. Yeni İslâmlığın ideolojik temelleri Antikomünizm olacaktı. Bir tezden çok siyasal bir antitezle bütünleştirilecekti. Anti komünizmin politik arenadaki temsilcisi DP idi. Böylccc dindarlar CHP ye karşı yeni oluşumun politik tabanını oluşturacaklardı.. Zaten müslümanlarda varolan CHP nin şahsında rejime ve komünizme karşı düşmanlığı böylccc sağcı, anıikomünist bir İslâmlık anlayışı ile DP ye kanalizc edilecekti. Ve edildi de. Sağcı İslâmlık hareketi böyle doğdu. CHP nin, tek parti döneminde hcrtürlü baskıya rağmen başaramadığı bir şeyi, DP, müslümanlardan yana görünerek başardı ve onlara sadece şekilden ibaret bir İslâm verdi.

Bu çalışma, bu anlamda, bu günümüzü değerlendirmede faydalı olma düşüncesi ile hazırlanmıştır.

Bir roman ya da hikaye kitabı değildir. Alışılmış bir tarih kitabı da değil. Belki bir kronoloji çalışmasıdır.

Bu kitap kimseyi övmek ya da kimseye sövmek için yazılmamıştır. Bu günümüzü, yanılgılarımızı, geri kalmışlığımızı açıklayacak ve hatalarımızı düzeltmeye yarayacak bir arayış için insanları uyarmayı amaçlamaktadır. İnönü ya da Menderes'ten ibaret bir dünyayı sorgulamıyoruz. Belki sorgulanması gereken ne tek başına İnönü ve ne de tek başına Menderes'tir. Toplumun kendisidir. Hâlâ 46 Ruhunu kendi varlığı için bir başlangıç kabul edenler, hanedanlık özlemi içindeki sağcı tipleri ve çağdaşlık, ilericilik adına kendilerine eski şefin oğlunu veliahd edinenlerin varolduğu, alkışlandığı, umul gibi gösterilmeye çalışıldığı bir zamanda, bu kitabın eleştiri yönelttiği topluluk, hâlâ bu siyasal yanılgıya hayat vermeye çalışan kalabalıklardır.

Her topluluk layık olduğu gibi yönetilecektir ve sizler kendi hakkınızdaki hükmü değiştirmedikçe, Allah sizin hakkmızdaki hükmünü değiştirmeyecektir.

Müslümanlar, aynı çukura iki kez düşmemek durumundadırlar..

Bu kitapla bu dizinin sonuna yaklaşmış bulunuyoruz.

Belki bu kitap, konunun en heyecan verici noktasında noktalanmaktadır.

Menderes dönemi 27 Mayıs sabahı bitmektedir. Artık 27 Mayıs dönemi başlamaktadır. Yargılamalar, İthamlar, Menderes gerçeğini sorgulamaktan çok, rejimin kendi iç hesaplaşmasıdır.. Bir ihtilalin kendi içine sindiremediği meşruiyetini başkalarına is- batlamak için uydurduğu hayali gerekçelerle sulandırılmış bir dönemdir. Bebek davaları, köpek davaları ile gayesinden saptırılmış, bir kin ve intikam mahkemesidir.. Tl Mayıs darbesi. Yassıa- da yargılamaları ile hukuku maskara etmiştir bana kalırsa.. De- mokrasi'nin militarizm saksısında yetişmeyeceğini anlamak için herhalde dahi olmaya gerek yok.

Kurtarıcılardan kurtulmadan ne banş ve ne de özgürlükten, ne insan haklarından ve ne de hukukun üstünlüğünden sözetmek mümkün değildir.

Bu dizimizin son kitabı olan "İhtilaller Döneminde", Tanzi- mattan başlayarak 1980 darbesine kadar geçen olayları ele almaya çalışacak ve özellikle Tl Mayıs İhtilali, 12 Mart ve 12 Eylül'ü değerlendireceğiz.

Yeni çalışmamızda buluşmak ümidi ile selam ve dua.

Abdurrahman Dilipak Acıbadem-1990

MENDERES *İN KİMLİĞİ

Yıl 1899

1945-60 yılları arasındaki zaman dilimine, çok partili dönem, DP dönemi demek mümkün. Ama herhalde hiç kimse bu döneme "Bayar Dönemi" demeyi aklının ucundan bile geçirmez. Bu döneme damgasını vuran tek bir kişi varsa O da Menderes'tir. Bu nedenle de Menderes'in hayatı ve kişiliğini daha yakından tanımak için biraz gerilere, 1800 lü yılların sonlarına doğru uzanmamız gerekir.

Adnan Menderes 1899 yılında İzmir'de bir ailenin 2. çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Mülkiye mensubu bir memurdu. Annesi Tevhide hanım ise Hacı Ali Paşa'nın kızı idi. Adnan daha sonra "Hacı Ali paşazade Adnan" olarak adlandırılacaktı. Adnan da paşazade idi. Şevket Süreyya, Menderes'in Dramı'nda ayrıca bu aile ile ilgili olarak şu bilgilere yer verir: "..Bu aileye Halepz- âdcler de diyorlar. Hatta aile şeceresinde asıl büyük dede olarak görülen Hacı Mehmet efendinin Kcrkük-Süleymaniye taraflarından olduğu da söylenir. Menderes, Kâtipzadeler ailesine baba tarafından bağlıdır. Babası Ethem beyin annesi Fitnat hanım, Yani Menderes'in hayatında büyük yeri olan büyükanne Kâlipzâdeler- dendir. Fitnat hanımın kocası İsmail beyin aslen Mora'h olduğu söylenir. O da hem memur ve hem de çiftlik sahibi idi. Dedekuyu civarında bir çiftliği varmış. Ama saulmış. Şecerede Kâtipzadeler kolu, olduğu gibi görülür."

"Menderes'in dedesi Hacı Ali Paşa ise başka tip bir insandı. Menderes'in dedesinin, kendisine söylediği gibi, Konya'dan kısmet aramaya gelen bir yörük olması da mümkündür. Daha inanılır araştırmalar, onun Konya'dan değil, Eskişehir çevresinden Tire tarafına göçen Tatar olduğunu gösterir. Mesela eski başvekillerden Şemseddin Günaltay, Menderes'in dedesini, edindiği bilgilere göre Eskişehir tatarlarından olarak anlatmıştır. Nitekim Menderes simasında Tatarlara özgü hatlar, çizgiler belirli olarak görülür. Eskişehir Tatarları daha ziyade 1877-78 Osmanh Rus harbi üzerine Dobruca'dan buralara göçermiş olarak bilinirler. Bunlar, Kırım Tatarlarının devamıdırlar. Bu Tatarlardan Ali isminde birinin, genç yaşlarında Eskişehir taraflarından kalkarak Tire çevresine geçmiş olduğu anlaşılıyor... Tire taraflarında bir çiftliğe kâhya olduğu söylenir. Gene söylendiğine göre, işte bu kâhyalık sırasın- ’ dadır ki, Ali, Çiftliğin dul kalan hanımı ile evlenmiş ve böylccc de Ali Ağa olmuştur. Genç ve güçlü çiftlik kâhyalarının, çiftliğin dul kakın zengin kadınları ile evlenmesi, hatta evlendirilmeleri ise, Anadolu'da daima rastlanan bir haldir. İşin sonrası ise malum: Ali Ağa az sonra Hacı Ali Ağa, Hacı Ali Paşa olur. Çünki bir gün saraydan kendisine bir de sivil paşalık fermanı gelir. Son Osmanlı İmparatorluğunda halktan gelen bu tür paşalara "Miri miran" derlerdi. Anadolu'da Abdulhamid birçok "Miri miran" yarattı. Bunların asker paşalığı ile bir ilgileri yoktur.... Air de böylcce idareye sadık bir Hacı Ali Paşa oldu. Hem Küçük Menderes, hem Büyük Menderes havzalarında nüfuzunu kurdu. Tircii Hacı Ali Paşa olarak şöhret buldu. Menderes'in ilk gençlik yıllarında "Hacı Ali Paşazade Adnan" olarak kendini tanıtması, bunu imzalarında kullanması böylccc mümkün oldu... Rum cşkiyası Balkan harbinden önce veya o sıralarda Hacı Ali Paşa'yı pusuya düşürerek öldürdüler. Söylentiler, bu köylü ve eşkiyalardan bazılarının tutulup idam edildikleri merkezindedir."

Adnan Menderes'in babası, hukuk tahsili yapmış, iyi konuşan, kültürlü, okuyup yazan, edebiyata meraklı hassas ruhlu biri idi. Önemli bir mevkii yoktu. Tahrirat kâtipliği gibi bir işi vardı. İzmirli idi ve Kâtipzâdeler olarak tanınan bir aileden geliyordu.

18 İbrahim Ethcm bey, çevresinde saygınlık uyandıran biri idi. Annesi ise Abdiilhamid döneminin paşalarından toprak sahibi Hacı Ali Paşa'nın kızı "Tevfika" hanımdı. Paşa'nın dört hanımı vardı. Korkusuz, ve sert mizaçlı biridir. Tevfika hanım ise zayıf, ürkek, iri güzleri olan, soluk yüzlü hassas ve sağlıksız biridir. Adnan'ın anne ve babası bir aşk evliliği yaparlar.. Daha doğrusu annesi babasına kaçar.. Bu iki hassas, zayıf, sağlıklan pek iyi olmayan gencin mutluluklarını gölgelemek, belki de onları ölüme göndermek demek olacağından aileleri, bu durumu kabullenmek zorunda kalırlar. Ardından düğünleri yapılarak aile onayını bildirir. Derken çok güzel bir kız dünyaya gelir. Melike.. Ardından Adnan.. Ancak annenin sağlığı giderek kötüleşmektedir. Teşhis: Verem. Hem anne, hem de baba aynı hastalığın zebunudurlar! Adnan, Aydm'da Sarayiçi mahallesinde büyük dayısı Sadık beyin konağında dünyaya gelir. (Adnan Menderes 1 Nisan 1947 de İzmir'de yaptığı konuşmada "Doğduğum ve büyüdüğüm güzel İzmir" gibi bir ifade kullanmış ise de doğum yeri Aydın'dır. Ancak Menderes'in askerlik sicili ve nüfus cüzdanında doğum yeri İzmir olarak görülür) Aile mutludur. Fakat Aydın'ın havası ve suyunun sağlıklarına yetmediğini düşünen aslen İzmir'li olan Fitnat hanım (babaanne) gelini ve torunlarını yanma alarak İzmir'e gelir. Adnan ve kardeşi Melike daha küçük yaşlarında iken anneleri yatağa düşer. Önce annesi, ardından kardeşi Melike, daha 6 yaşında iken hayata gözlerini yumar. Melike de veremden hayatını kaybedince aileye bir matem havası çöker. Adnan, babası Ethcm bey ve babasının annesi Fitnat hanımla yalnız kalır.

Çocukluğu Kcstclli'dcki evlerinin hemen yakınındaki Sa- lepçioğhı Camimin önünde büyük bir yalnızlık içinde geçer. Yalnızlık ve ölüm korkusu, hastalık korkusu Küçük Adnan'ın hayatını altüst edecektir. Zaten çok geçmeden İzmir Gurabaa hastahanc- si hekimi Şehri bey Adnan'a verem teşhisi koyacaktır. Verem bu ailenin en büyük baş belası gibidir. Ninesi Fitnat hanım da veremden ölmüştür. Menderes'in Halası, Fitnat hanımın annesi ve babası da veremden ölmüştür. Verem bir kabus gibi ailenin üzerine çökmekte, Fitnat hanım soyunun son kişisini adeta vereme karşı canhıraş bir savaşla korumaya çalışmaktadır.. Adnan Menderes hayan boyunca yalnızlan oynayacaktır. Kalabalıklar içinde bile yalnız bir adam! Çocukluğu sokakta değil, her zaman büyük bir ihtimam alımda geçti. Hiç bir zaman özgür olamadı. Çocuklarla serbestçe oynayamadı.. Her zaman gözetim altında idi. Yaptığı her işe dikkat etmek ve hesab vermek durumunda idi. Saksıda yetişen nadide bir çiçek gibi idi.

Adnan bir ailenin tek çocuğu olarak yalnız kaldığında, aslında tüm yalnızlığına karşılık farkında olmadığı bir servetin de sahibi olmuştu. Annesinden Aydın civarındaki Çakırbeyli çiftliği miras kalmıştı.

Küçük Adnan, 1910 yılında İttihat Tvrakki okuluna başladı. Adnan Menderes'in bu okullardaki arkadaşlıkları, onun siyasi hayatına da yansıyacak, Muzaffer (Arel), Rıfat (Kadızâdeler), Nus- - ret (Dülgcr)lcr ile yakın ilişkisini sürdürecektir.

Menderes, zayıf bir bedene sahipti. Annesini, ardından kardeşini kaybetmesi onu iyiden iyiye içine kapanık yapmıştı. Derken sıra Ethem Bey'e geldi. Annesi ve tek çocuğunu üzmemek için hastalığını gizlemiş, ama artık işin gizlenecek tarafı kalmamıştı. Doktorlar İsviçre'de tedavi olmasını tavsiye ediyorlardı. Baba, annesinden ve oğlundan ayrılmak istemiyordu. Durum ümitsizdi, sonunda yola çıkmaya karar verdi. İstanbul'a geldiğinde iyiden iyiye ağırlaşacak ve yerleştikleri Meserret Otcli'ndc hayata gözlerini kapayacaktı. Ölüm sebebi Verem ve birlikte seyreden Kalp hastalığı idi. Annesi ve oğlu, durumun ağırlaştığını geç öğrendikleri için, ölümüne yetişemeyeceklerdi. Ethem bey tekrar İzmir’e götürülmeyecek, Kocamustafa Paşa kabristanına defnedilecekti.

Yaşlı kadın, torunu ile yalnız kalmıştı. Adnan ciddi bir sarsıntı geçiriyordu, öte yandan ailenin en önemli geçim kaynağı olan çiftlik sahipsizdi ve durumdan yararlanmak isteyen akrabaları çiftliği kendi aralarında paylaşmak isliyorlardı. Bunun önünü almak için Fitnat hanım, torununu İttihat Terakki mektebinden alıp "İzmir Amerikan Koleji"nc kaydını yaptırdı ve kendisi Ay- dın'a giderek çiftliğin başına geçti. Fitnat hanım sürekli olarak İz- 20 mir'lc Aydın arasında mekik dokuyordu.

Aslında Menderes'in annesi Tevhide hanım da, Fitnat hanım da dinine düşkün insanlardı. Tevhide hanım hasta günlerinde sürekli Kur'an okuyordu ve Kur'an okuyarak hayatını kaybetmişti. Ancak ne baba ve ne de annesinin Adnan'ın eğitimi üzerinde ciddi bir etkileri yoktu. Küçük Adnan'ın çocukluğu acılar içinde geçmişti ve tam birşeyler anlamaya, konuşmaya, soru sormaya başladığı zaman ise İzmir yöresindeki İttihatçıların açtıkları bir mektepte dünyayı tanımaya başlamıştı. Fitnat hanım da dinine düşkündü. Ama onun için din daha çok geleneksel bir anlam taşıyordu. Torununun iyi yetişmesini sağlamak için Adnan'ı Amerikan kolejine yazdırmakta hiç bir sakınca görmüyordu. Adnan'ın kişiliği İttihat Terakki Mcktcbi'nde ve Amerikan kolejinde biçimlenecek ve bu çizgi hayatı boyunca da varlığını hissettirecektir. O gerçek anlamda bir öksüzdü. Anneden, babadan öksüzdü. Ölü bir imparatorluğun, ayağı yerden kesilmiş bir dinin öksüzü.. Onu hayata bağlayan, ona hayatı öğreten bir tek kaynak vardı, o da baba annesi: "Ben ilk terbiyemi, ilk eğitimimi onun tükenmez şefkati, tükenmez ilgisi, tükenmez sabrından aldım." Babaanne! Menderes'in asıl kişiliğini, aile ile bağını bu kadın sağlamaktadır. Menderes biraz da babaannesinin eseridir.

Adnan'ın kolej hayatına tanık olanlar, onu ciddi, düzenli, okuyan ve hareketli bir insan olarak tanırlar. Giderek daha neşeli bir havaya bürünmüştü. İngilizcesini ilerletiyor, spor yapıyordu. Bir yandan futbol takımında oynuyor, öte yandan öğrenci toplantılarını, partileri hiç kaçırmıyordu. Okulun havasına uyum sağlamıştı! Yazları ise ninesinin yanına, Aydına, çiftliğe gidiyordu.

Bu sırada mülk ve para işlerinin idaresi Avukat Fevzi beye kalmıştı. Uzun yıllar Menderes ailesinin çiftliğini yöneten bu kişi, Adnan bey in ve Fitnat hanımın güvenini kazanan bir aile dostu idi. Yine bu kişinin dikkat çekici bir diğer özelliği ise, yıllar sonra Menderes'in ilişki kurduğu sanatçı Ayhan Aydan'ın dayısı olmasıdır.

18 yaşına kadar hayat böyle akıp gitti. 1. Dünya savaşının sıkıntılı günleri yaşanıyordu. Amerikan kolejinin son sınıfında

21 okurken ihtiyad zabiti olarak askere çağırıldı. Fitnat hanım çaresiz ve yalnız kalmıştı. Çiftlik işleri tek başına üstüne yıkılmıştı, artık her hafta gidip ziyaret edecek bir torunu da yoktu. Çiftlikte hayat giderek zorlaşıyor ve aruk gelir getirmekten çok, adeta bakımsızlıktan yük haline geliyordu.

Adnan'ın görev yeri İstanbul Erenköy'dü. Kısa sürede "İhti- yad Zabitleri Talimgâhı"na katılarak görev başı yaptı. Kısa bir eğilimden sonra yedek subay olarak cepheye gönderilecekti. Her hafta, babasının hayata gözlerini yumduğu Meserret Olcli'nc geliyor ve orada kalıyordu. Ninesine mektup yazarak onu İstanbul'a çağırdı.

Av. Orhan Cemal Fersoy'un "Bir devre adını veren başbakan Adnan Menderes" isimli kitabında belirttiğine göre Menderes Fitnat hanımı annesi olarak biliyordu. Fitnat hanım İstanbul'a gelişinde Meserret Otcli'nde gerçeği Adnan'a anlatacak, ağlaşacaklar ve o günden sonra Fitnat hanıma "Anne" değil de artık "Nine" diye hitap edecekti.

Adnan'ın ilk kez gerçek anlamda toplumla karşı karşıya kalması ve dünyayı kendi gözü ile tabii ortamda kavraması bu asker ocağında oldu. İlk kez kendi halkından her seviyeden insanla bir araya geliyor ve onlarla sofrasını, yatak odasını ve duygularını paylaşıyordu. Zengin çocukların okuduğu Kolej havasından hayatın ter kokan gerçekleri ile yüzyüze geliyordu.

19 yaşında bir ihtiyad zabiti. Annesi, babası ve kardeşini kaybettikten sonra, ninesinin gerçek annesi olmadığını öğrendiği gün, kolej sıralarından kopup gelen bir çocuğun, dünya savaşının yakıcı ortamında kendini yapayalnız hissetmesinin fırtınalı düşünceleri arasında şaşkın vaziyette idi.

Adnan, sonraki hayalında bu çelişkilerin, bu acıların, mutlulukların ve zenginliklerin bileşkesini kimi zaman kronolojik bir sıra ile, kimi zaman birbirine karıştırarak yaşayacaktır..

Adnan özümsediği bir hayatta gerçek irade sahibi bir insan değil, belki de rüzgârın şekillendirdiği bir bulut kümesi, vakıaların yönlendirdiği, rüzgâr gülünü hatırlatan bir tipi canlandırmakladır. Menderes tarihin aktörüdür. Menderes bu anlamda tarih ya-

22 pan biri değil, tarih olan bir insandır,

Adnan'ın kişiliğinin oluşmasında, Anne-babasından çok, okul hayalı, askerliği ve ninesi etkili olmuştur. Adnan'ı hayata bağlayan aileden tek bağ Fitnat hanımdı. Fitnat hanımın İstanbul günleri yalnızlık dolu idi. Oğlunun mezarını ziyaret etmekten başka bütün bir hafta yapacak hiç birşeyi yoktu. Cuına'ya kadar Adnan'ı bekliyor, iki gün birlikte oluyorlar ve yine aynı yalnızlık başlıyordu.

Fitnat hanım Adnan'a sürekli çocukluğunu, ailesini anlau- yor, kendi geleceğinden, Adnan'ın geleceğinden ve ülkenin geleceğinden kaygı duyuyordu.

Fitnat hanım sonunda kararını verdi. Böyle beklemekle olmayacaktı. İlk vapurla İzmir'e dönmek isliyordu. Tek gelir kapısı olan Çiftlikteki durumu merak elliyordu.

Bir perşembe günü Fimai hanım İzmir'e gitmek üzere Gül- ccmal vapurunun merdivenlerine kadar gelmişken, Adnan'ın gözyaşlarına dayanamayıp tekrar otele geri dönmek zorunda kalmıştı. Belki Adnan cepheye gönderilecekti ve birbirlerinden bir daha haber alamayabilirlerdi. Bir süre daha Fitnat hanım İstanbul'da kalmalı idi ve öyle de oldu.

Gidipte dönmeyecek olan Adnan değil, meğerse Fiuıat hamın imiş. Fitnat hanım da odasında sessiz sedasız hayata gözlerini yummuştu. Adnan bir kez daha yalnız kaldı. Arlık arkasından gözyaşı dökecek kimsesi kalmamıştı.

Yıllar sonra Adnan Menderes şöyle diyecektir, onca insan kalabalığına rağmen "Ben yalnızdım kardeşim.. Hayat boyunca yalnız... Yalnız ve kimsesiz"

O dönem aydınları yenilgiyi, ihaneti ve sürgünü iyi biliyorlardı. Ne tam Osmanlı sayılırlardı, ne de batılı.. İttihatçıyız diyorlardı ama, işleri güçleri tefrika çıkarmaktan başka bir şey olmayan bu güruhun büyük bir bölümü müslüman bile sayılmazdı. Adnan böyle bir dünyada tanıdı insanları. Kalbi ile müslüman, kafası ile batılı yeni hasta aydın tipi bu ortamda kendi kimliğini üretti.

İstanbul'daki günleri sayılı idi. Suriye cephesine tayini çıktı. Şam'a doğru giderken, Filistin gerçeğini biliyor mu idi dersiniz?..

Herhalde Filisti” -rçeğini bilse ve acısını duysa idi, iktidar pratiklerinde bu acının eseri görülmesi gerekirdi. Belki de askerler için böyle bir duygu sözkonusu değildir ama, ittihatçı zabitlerin çoğu, kendi "öz vatanımızın" dışında Araplar için savaşmayı gereksiz bir iş olarak görüyor olabilirlerdi.

Birinci Dünya Savaşı son günlerini yaşarken, Osmanlı imparatorluğu için artık parçalanma kaçınılmaz gözüküyordu. Ve Adnan daha Şam'a varmadan yolda zehirli sıtmaya yakalanacak ve geri hizmete atanarak İzmir'e 17. Kolordu Emrine tayin edilecekti. Ve tekrar İzmir!

İzmir'e geldiğinde onu zafer sevinci değil mağlubiyetin acıları karşıladı. Mütareke ilan edilmişti. Acılar, yoksulluklar, yılgınlıklar, perişanlık dizboyu 'di. Ingilizler, Fransızlar, Italyanlar imparatorluğu paylaşmaya hazırlanıyorlardı. Vatan topraklan iş-ı gal ediliyor ve her kafadan bir ses çıkıyordu. Halk direnmek için silaha sanlırkcn ittihatçıların çoğu ülkeyi terkediyorlardı.

İzmir'de beklemediği bir zamanda celp tezkeresi ile karşılaşan Adnan, bu kez eline terhis teskeresi tutuşturularak kapıya bırakılıyordu. Artık aid olduğu bir yer, bir iş, meslek, aile hiç bir şey yoktu. Yalnız ve çaresiz!

Tek gideceği yer vardı, baba evi, annesinden kalan çiftlik. Çifliktcn uzun zaman ayrı kalmıştı. Ne olmuştu, ne yapabilirdi, hiç bir şey bilmiyordu.. Ne okul hayatında öğrendikleri ve ne de askerlik hayalı, onu bu hayata hazırlamamıştı. Ama yapacak, gidecek başka bir yeri ve işi de yoktu. Aydın'a gitmeye karar verdi.

Çiftliğe geldiğinde kâhya ve hizmetliler "bey"i kapıda karşılamışlardı. Adnan artık bir "toprak beyi" idi.. Toprağı işlemek için para gerekli idi, bilgi gerekli idi. Kâhya "bey"c bağlı kalacak ve toprağı ekip biçecekti. Ama para gerekli idi. O zaman Osmanlı düzenine göre, yetimlerin mal ve mülklerini korumak ve onların ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan "Eytam idaresi" (Yetim Fonu) na başvuracak ve burada biriken bir miktar parayı alarak, çiftlik hizmetleri için bu parayı kullanacaktı.

İlk mevsim kötü geçti. 1918 kışının mevsim olarak hiçte ve-

24 rimli olmaması yanında, Yunanlılar İzmir'e asker çıkarmış içeri doğru ilerliyordu ve Çiflik araçlarının, deposunun eşkiya baskınlarına karşı korunmasında güçlük çekiliyordu.

Celal Bayar'la Tanışma:

Adnan (Menderes), Galib Hoca adı ile bölgede dolaşarak Milli Mücadele Harekelinin örgütlemeye çalışan Mahmut Celal bey (Celal Bayar) ile bu günlerde karşılaştı. Ama tanışmaları mümkün olmadı. Savaşın gürültüsü arasında gelip gitmeler sırasında oturup konuşma fırsatlan olmadı. Ama gıyablannda her ikisi de birbirini tanıyordu. Gerçek anlamda oturup konuşmaları ancak 1930'Iarda mümkün oldu.

Menderes ilk kez Amerikan Koleji'nde talebe iken Celal Ba- yar'ı bir öğrenci grubu ile birlikte ziyaret etmişlerdi. Adnan (Menderes), DPnin kuruluşundan sonra bu olayı çevresindekilere şöyle anlatacaktı: "Kolejde talebe idik. Bir Türk talebesi hristiyan olmuştu.. Bu hal büyük bir infial yaratmıştı. Teessüf ve teessürlerimizi etrafa duyuruyorduk. Milli ve dini duygularımızı ifade için zamanın ricaline ziyaretlerde bulunuyorduk. Bu arada İzmir ittihat ve Terakki Cemiycti’nin kâtibi mesulü ve temsilcisi sıfatıyla zatı âlilerine de gelmiştik..." O zaman sene 1913'ü gösteriyordu.

Anlaşıldığı kadarı ile, Bayar o günlerde Menderes'i sadece, Çakırbeyli direnişindeki katkıları ile hatırlamakta ve kendisine yardımcı olan bu genç hakkında bilgi sahibi olmaktadır. Ama Menderes onu daha yakından, ama gıyabında tanımakladır. O bir İttihatçıdır ve Milli Mücadele saflarında bir hoca kıyafeti ile dolaşmaktadır.

1919 Haziran'ında, Aydın'a saldırmaya hazırlanan Yunan kuvvetlerine karşı, milli mukavemet güçleri Çakırbeyli çiftliğinde üslenmişlerdi.

Bu olay Adnan'ı derinden etkiledi. Eğer vatan kaybedilecek olursa, geriye nc çiftlik ve ne de başka bir şey kalacaktı. Gerekirse

25 çiftliği feda etmek pahasına da olsa direnişe katılmalı idi. Ama nasıl?.. O yedek subaydı. Milis kuvvetlerinde efeler nezdindc vazife alamazdı! Nizami orduya katıldı ve fırka komutanının emir subayı oklu Onun bu tercihi, aynı zamanda siyasi sahadaki önlenemeyen yükselişinin de fitilini ateşleyecektir. O halkı değil orduyu seçmişti, ama halkın elanca teveccühüne rağmen, onu ait olduğu ordu alaşağı ederek hayatına son verdi. Dramatik sonu hazırlayan kararı o gün Menderes kendi hakkında kendi mi vermişti yoksa?!

GENERAL SABİS MENDERES'İ ANLATIYOR

Menderes, siyasi tarih hatıratlarında adına pek rastlanan biri değil. Bayar da Çakırbcyli'nin genç "bey" ini anlaşılan o zamanlarda fazla önemsememiş. Çünki her yerde herkes aynı fedakârlığa hazır gözükmektedir. Menderes'ten kendi hatıratında söz eden kişilerden biri de General Ali İhsan Sabis'lir.. Daha sonra da Mustafa Kemal'le karşılaşmalarında, Mustafa Kemal, Menderes hakkında "Bu gence dikkat edin " talimatını verecektir.

20 yaşlarında kendini Çakırbcyli çiftliğinde Milli Mücadele şartları içinde bulan Adnan bey, Malla sürgününden dönen Ali İhsan (Sabis) paşayı Kuşadası'ndan İzmir'e gelişinde karşılayarak cepheye intikalini sağlamakla görevlendirilmişti. Ali İhsan Paşa, 1 ngiIizler tarafından İstanbul'dan Malıa'ya sürülmüştü. Malta dönüşü Ankara'da bekleniyordu. Adnan bey bu vesile ile Ali İhsan Sabis'le tanışacaktı.

Ali İhsan Sabis İngilizler tarafından sürgün edilmişti ama. bir İtalyan gemisi ile Malla'dan kaçarak Kuşadası üzerinden İzmir'e geliyordu. Ali İhsan Sabis "Harp Hatıralarım" isimli eserinde bu karşılaşmadan şöyle bahsediyor: "Bir yandan bu muharebeleri yaparken diğer taraftan Ankara'ya bir an evvel varmak üzere acele ediyordum. Söke'de ancak bir gün kalmış idim. Hamam yapmak, noksanlarımı ikmal ve hususiyle yatak tedarik etmekle meşgul olmuştum. 27 Eylül'dc Söke den bir at üstünde hareketle Ko- çarh'ya gittim. Orada 1950 senesinde Demokrat Parti'nin ilk başbakanı olan Adnan Menderes i genç ve ateşli bir yedek teğmen ve

27 müfreze kumandanı olarak görüp tanıdım. Ertesi sabah, Adnan beyin temin etliği yeni dinç atlarla ve kendisiyle birlikte Yenipazar'a gittik. Öğle vakti Cumali köyünde Yörük Ali ele ve arkadaşları ile karşılaştım. Bunlarla beraber öğle yemeği yedik. Efelere, vatan ve istiklâl savaşına yardım ve hizmet etmek için kendilerinden beklediğimiz hizmetleri izah ettim. Bundan sonra tekrar atlarımıza binerek Yenipazar'a hareket ettim.

Yolda at üstünde giderken çokça süratli ve az adeta yürüyüş kullanıyordum. Bana refakat eden genç teğmen Adnan beyi dikkatle tetkik ediyordum. İndiğimiz zaman yanıma çağırıp kendi müdafaa ve tarassut tertiplerimiz ve düşman postalan hakkında tafsilat soruyordum. Genç teğmenin verdiği cevaplar, ateşli zekâsı ve dinamik karekteri dikkatimi çekmiş idi. "Muvazzaf subay ol- , sa idi yanıma alır ve bir kumandan olarak yetiştirmeye çalışır idim" diye düşünmüştüm. Bu takdirin verdiği şevk ile kendisine oıdumu/un, Yunanlılara karşı nasıl tertibat alması lazım geldiğini ve bir gün yapacağımız taarruzun nasıl olabileceğini o zaman kısaca izah etmiştim. Koçarlı'da aile çiftliğinin bulunduğunu öğrendiğim için kendi arazisinin üzerinde düşmana karşı müdafaya memur olmasını daha uygun bularak karargâhıma almak fikrinden vazgeçtim. O zaman sezmiş olduğum zekâ ve eneıji boşuna gitmemiş, zaman onu demokrasi mücadelesine sevkederek 1950'de DP iktidarının başbakanı yapmış ve şüphe yok ki benim tasavvur ettiğim hizmet yolundan daha faydalı bir yola sevket- miştir. Ben o zamanki genç teğmenin bu günkü Adnan Menderes olduğunun farkında değildim. O zaman soyadı yoktu. 1949 da parti işlerini görmek üzere Adnan Menderes ile Teşvikiye'deki mütevazi evimin odasında toplanmış idik. Harbe ait resimlere bakarken Koçarlı hadisesinden bahis açıldı..." Ve böylece General Sabis Menderes'i bir kez daha yakından tanımış olacaktı. Ama o güne kadar da, o zaman değer verdiği genç subayı bir daha arama gereği duymamıştı anlaşılan.

Zö

ÇAKIRBEYLİ ÇİFTLİĞİ

Adnan beyin asıl mal varlığı Çakırbeyli çiftliği idi. Yaklaşık 70 milyon m² lik bir alanı kaplayan bu dev çiftlik (Bazı kaynaklarda 35 milyon m² olarak ta gösterilmektedir. Daha doğrusu eskiden çok daha büyük bir sahayı kaplarken, çiftlik Menderes'in annesine miras kaldığında ancak bu kadar bir alanı kaplıyormuş) Aydın'a 11 km mesafede Koçarlı ilçesine bağlı bir bölgede bulunmaktadır. Çine çayı ile Menderes ırmağı, Çakırbeyli yakınlarında bir araya gelmektedir. Çiftlik dedesi Hacı Ali Paşa'dan annesi vasıtası ile kendine miras kalmıştı. Çiftliğin önemli bir bölümü sulak araziydi ve bakılması halinde verimli topraklarda bulunuyordu. Çiftliğin Menderes havzasına düşen sulanabilir kısmı 4-5 milyon m² olarak biliniyor. Ancak bu çiftlikten Menderes'in eline geçen kısmı 3500 dönüm kadar olsa gerekir. Büyük bir kısmı, mirasçılar tarafından gaslıcdilmiş, yerli yağmacılar şöyle ya da böyle ele geçirmişler, sahipsizlikten elden çıkmış.

Hacı Ali Paşa buralara Tire üzerinden, Konya'dan gelmişti. Daha sonra Paşa rütbesini alan Hacı Ali Paşa'nm satın aklığı Ça- kırbcyli Çiftliği daha önceleri Karagöl mevkiini de içine alan çok geniş bir alana yayılıyormuş. Zamanla verimsiz araziler terkedile- rek, bir kısmı Çakırbeyli köylülerine mera olarak bırakılmak sureti ile, bir kısmı da topraksız köylüye bırakılması sonucu 1945 yılına gelindiğinde 2.450.000 m² ye düşmüş. Çiftlikte 11 artezyen kuyusu bulunuyormuş ve aynı zamanda Köşk diye tanımlanan merkezi Çiftlik evi iki katlı, 7 odalı bir evden oluşuyormuş. Ayrı-

29 ca garaj, ahır, Çiftlikte çalışanların kaldıkları evlerle küçük bir köy havasındaki çiftlik bölgedeki belli başlı çiftlikler arasında sa- yılıyormuş.

Adnan bey ise sıradan bir toprak ağası değil bir çiftlik beyi havalarında, okumuş, dil bilen ince bir adam. 25 yaşlarındaki bu delikanlı kolej yıllarının ardından kendini savaş içinde bulmuş, ardından da toprakla başbaşa kalmıştı. 1923-24 yıllarında düşmanın bu topraklardan ayrılmasından sonra Adnan bey, silahını bırakıp tekrar toprağa sarılacaktır. Yazın kavurucu sıcağı, kışın ansızın bastıran yağmurla gelen sel felaketi ile uğraşmak zorunda kalıyordu. Çiftlik kâhyası Abdi ağanın yardımları olmasa idi, herhalde Adnan beyin bu işlerin üstesinden gelmesi mümkün olmayacaktı. Abdi ağa işini bilen biri idi ve kısa sürede fiilen çiftlik işlerinde insiyaıifini ortaya koymuştu. 1929 yılındaki büyük kuraklık yılında nerede ise iflasın eşiğine gelen çiftlik, yine Abdi Ağanın maharetleri sayesinde kurtarılacaktı. 1930 yılında Adnan bey bir yenilik deneyerek pamuk ziraatına girecek ve bölgede ilk kez pamuk ekimi yapacaktı. Pamuk ziraatı Adnan beyin yüzünü güldüren bir beyaz altın olarak toprakta boy verirken rejimle pek sorunu olmadığı, politika ile fazla ilgilenmediğini görüyoruz. Kolejli delikanlı, askerlik tecrübesinin ardından yeni bir toprak beyi, genç bir müteşebbis olarak hayata hazırlanıyordu.

İşler yoluna girmeye başlayınca, artık kış aylarında işler biraz rahatlayınca İzmir'e taşınmaya başladı. Yeniden kolej günlerini özler bir hava içinde idi. Çiftlikte Abdi Ağa ne ise, kentle de kendine o ayarda başka bir dost bulmuştu: Avukat Sadık bey.. Öteki dostları ise. Kolej yıllarındaki en yakın arkadaşları Muzaffer (Arcl), Nusrct ve Hamdi (Dülger) beyler.

Adnan bey İzmir'e her gelişinde Karşıyaka'ya geliyor ve eski dostlarım buluyordu. Sarı saçları, kestane gözleri, güleç yüzü ile, kibar, nazik, şık ve temiz giyimli bu toprak beyi herkesin ilgisini çekiyordu. "Adnan bey aynı zamanda bir sporcuydu. Futbol oynar, bisiklete binerdi ve çok iyi yüzerdi. Zamanın modası patinaj sporuydu. Adnan bey İzmir'in patinaj salonlarının kısa süre içinde büyük şöhreti olmuştu. Pek mükemmel ve mahirane bir şekilde

30 patinaj yapardı. Bu yönüyle de Adnan bey çabuk bir muhit yapmıştı. Tatlı, şakacı ve hoşsohbetti." Onu tanıyanlar böyle anlatıyorlar. (Bkz: O.C. Fersoy, Adnan Menderes, S:40)

Artık kederli, tasalı, hasta bir kişilik sahibi değildi. Üzerindeki himaye kalkınca, askerlik yıllarının insanı pişiren şartlarında kendi kimliğini bulmuştu. Bu yeni kimliği, oluşmakta olan yeni Türk Burjuvazisinin ön gördüğü tipe büyük uyum gösteriyordu. Muhalifleri daha sonra, Menderes'i yıpratmak için "Bizlcr Milli Mücadelede savaşırken, Adnan Menderes İzmir de Kondonbo- yu'nda Yunan subayları ile kolkola geziyordu" diyecekler ama, herhalde bu doğru olmasa gerekir. Belki de Yunan askerlerinin İzmir'den ganilerine binip gitmelerinden sonra Menderes ve arkadaşları, olabilir ki, Mim Kemal için söylendiği gibi bir Rum mey hanesine gidip, zaferin şerefine kafa çekmiş olabilirler. Ama herhalde Yunan askerleri ile hiç bir zaman kolkola olmadı. Ama mutlu azınlıkla ve dönemin İzmir sosyetesi ile de yakın bağlarını hiç bir zaman koparmadı..

Evliliği

Adnan beyin evliliğini kotaran kişi, Avukatı Sadık bey idi. Sadık bey Adnan beyle olduğu gibi, İzmir'in tanınmış ailelerinden Evliyazâdelerin de yakın dostu idi. Sadık bey, Berrin hamınla Adnan beyi evlendirmeyi kafasına koymuştu. Her ikisinin de "Karakter ve temayülleri" uygundu. Sadık bey önce Adnan beyle görüşecek, onayını aldıktan sonra da, İzmir ve Selanik basınında makaleleri yayınlanan Evliyazâdelerin kadın efendisi, Berrin hanımın annesi Naciye hanıma konuyu açacak ve uzun boylu bir mülakattan sonra, kızın ve damadın birbirini görmelerinden sonra kararı kendileri vereceklerdi. Naciye hanım modem bir hanımdı, gelenek ve göreneklerle pek ilgili değildi.

Naciye hamının kızkardcşi Makbule hanım da hariciye vekili Dr. Tevfik Rüştü ile evli idi. Naciye hanımın Berrin'den başka Güzin ve Santim isimli iki çocuğu daha vardı. Adnan beyin Berrin

31 hanımla evliliği, aynı zamanda politik bir çevre ile tanış olma fırsatını da getiriyordu. Üstelik, Servctifünun, İzmir ve Selanik basınında makaleleri yayınlanan aydın bir hanımın kızı ile evlenecekti. Aynı zamanda bu ilişki, onu toprak beyi olmanın getirdiği rahatsız edici bir yükten de kurtaracak, Burjuvazi ile yeni bir kan bağı kuracaktı.

Adnan bey Sadık beyin araya girmesi ve Naciye hanımın oluru ile Berrin hanımı ilk kez İzmir'in ünlü Elhamra sinemasının pastahanesinde görecekti. Ardından da sinema girişinde taraflar Sadık beyin gayretleri ile karşı karşıya getirilerek tanıştırılacaktı. Ardından evlilik günleri, Berrin hanımın çiftlikte geçen zor ve meşakkatli günleri.. Berrin hanım Avrupada öğrenim görmüş kültürlü bir hanımdı. Adnan beyin de başından, babası gibi, bir küçük duygusal macera geçmiş, ama bu macera Budaklı köyünden Ayşcûsimli bir köylü kızın hayatına malolmuştu. Köylü kızın Adnan beyin konağına fazla girip çıkmasından kuşkulanan ağabeyi, kardeşini köy meydanında iki kurşunla devirmişti! Ancak olay zamanla unutulup gitti.. Adnan beyin babası da, annesi ile evlenmeden önce bir başka kıza tutulmuş, ardından Adnanın annesi ile evlenmişti.

Berrin hanımın ailesi ile ilgili olarak ilginç bir not düşen NFK, kaderin bir cilvesi olarak gördüğü bir durumu nakleder. "Evliyazâde Refik Beyin damadından başlayarak bu aileye dışarıdan giren erkeklerin çoğu üç ayaklı sehpada can vermiştir. Başta Refik beyin damadı, meşhur ittihatçı Dr. Nazım, Sonra Refik beyin kızı Makbule hanımın damadı Fatin Rüştü Zorlu ve nihayet yine Refik beyin ikinci kızı Naciye hanımın damadı Adnan Menderes.."

Menderes'in üzerinde, ninesi kadar etkili olan, onun hayatı tanımasına vesile olan insanlara da kısaca değinmekte yarar var sanırım. Bu "İdealizme susamış" ittihat Terakki ve Turan fikirlerinin etkisindeki "Genç toprak" beyi üzerinde etkili olan isimlerden biri de Ethem Menderes'ti. NFK 'nin Ethem Menderes üzerindeki değer hükmü şu: "Seciye ve mahiyetini Menderesin felaket safhasında göreceğimiz bu adam, Adnan bey ne kadar infiali ve

içinden kaynayan bir tipse, o kadar hissiz ve içinden pazarlıklı, öbürü ne kadar hayali ve "Senyör" mizaçlı bir insansa, o kadar hesabi ve habis ruhlu. Kahramanımız ömrü boyunca istikrara kavuşturamadığı şahsiyetinin yarattığı temayülünde, adeta onun bu vasıflarına ihtiyaç duyar gibi bir hal içindedir.. Yani Ethcm Menderes’i, kendi hassas ve çabucak yakalanmaya müsait karakterine, bir nevi pansuman bezi halinde kullanmış, ona soyadına kadar hcrşcyini vermiş, fakat mukabilinde ihanetten başka bir şey almamıştır. "Yalnızlığın buz denizinde yolunu kaybetmiş bir tekneye benzeyen Menderes, öbür Menderes'i aynadaki hayali kadar benimsedi ve farkedemedi ki, kendisinin gül tutan eline karşılık, onunki hançer taşımaktadır"

Adnan Menderes, Ethem Menderes'e Ankara günlerinde de ona ihtiyaç duyacak. Kendi Ankara'ya gittikten sonra onu önce DP'nin Aydın il örgülünün başına getirecek ve daha sonra Ankara'ya gelmesine vesile olacaka!

Menderes dürüsttü. Ama herşeyin dürüst şekilde yürülülc- mcycccğini biliyordu, onun için öyle anlaşılıyor ki, kendine dürüst olmayan bir başka kişilik kiraladı.. Kendisi de, dürüst insanlar kiralayan, dürüst olmayan bir hareketin içinde, oltaya takılan yem gibi, dürüstlüğü oynadı.. İnanan insanların sağcıların kapanına düşmesi için Adnan bey, renkli, etrafına yakamozlar saçan bir yemdi.. DP, bu yemi iyi kullandı. Ama sonra.. Sorra köpek balıkları yemi de, oltayı da yutup gitti..

İçe kapanık, kötümser bir tip olan Menderes'in dünyayı tanımasına vesile olanlardan bir diğeri de Çiftliğin kâhyası idi.. Asık suratlı Ethcm beyin yanında, Adnan beyin ikinci kiralık adamı laubaliliği yanında sadakati de temsil ediyordu.. Kâhya Mcmişoğlu, köy romanlarının kahramanı olan ağa tipini çizen bir senaryoyu ezberlemiş gibi, Menderes'e çiftlikte oynayacağı rolü ezberletmeye çalışan bir rejisör gibi idi. Necip Fazıl, Kâhya Memişoğlu'nun ağzından bu sahneyi şöyle anlatır: "Bu ne biçim beylik.. Sen burada, herkesin titrediği bir büyük babanın odasındasın. Nedir o halin.. Sanki suç işlemiş gibisin. Böyle pısırık durma.! Şimdi bana bak! Bu duvarlara silahlar asılacak. Çifteler şu tarafa, mavzerler

33 bu tarafa. Sonra belinden tabancayı sallandıracaksın.! Atının kamçısı çizmende olacak.. Bey dediğin böyle olur... Bey dediğinden sual sorulmaz. Bey dinler ama cevap vermez. Bey yalnız cm- rede ve hem de o ne derse o olur." Menderes 23 yaşında Beyliğini keşfetmeye başlar. O inceliği ile köylüyü etkilediği kadar, köylü de yeni ağasını üretmeye başlamıştır. Ama uyumsuzluk anlaşılacak, Menderes Çiftliği kâhyaya bırakıp işleri İzmir'den takip etmenin daha doğru olacağını düşünmektedir. İdealizmi, çırpınışları bir süre dc\am eder, ardından İzmir.. Memişoğlu okumuş takımından gıravatlı beye ağalık dersi verirken şöyle diyordu: "Allah beyi bey, köylüyü köylü yaratmıştır. Sen geleni kabul edecek, ama kimseye teşekkür etmeyeceksin. Bey yalnız Allah'a şükreder, köylü milletine çok yüzvermeye gelmez efendi!.."

"Suç işlemiş pısırık"..

Karşısında, NFK'nın deyimiyle "eşkiya bozması Hacı Ali paşa" gibi ccberrut bir ağa adayı beklentisi içindeki Kâhya Memi- şoğlu'nun ilk sükutu hayali böyle başlar, Ama umutsuz değildir.. Adnan bey, kamçısını eline almayacak olursa, onun adına hareket edecek Memişoğlu'nu kim dinlerdi ki. Ağanın gücü ne kadar büyük olursa, Memişoğlu'nun saltanatı da, ünü de o kadar kuvvetli olacaktır.. Menderes'in köylülere karşı kiralık yüzünü temsil eder kâhya.. Aslında kâhya içinden Adnan bey gibi çekip çevireceği biriyle başbaşa kalmaktan memnundur.. Ya Bey ccberrut biri olupta Çiftliğin geçmişinin hesabını soracak olsaydı., köylülerin el anıklan toprakların hesabını sorsaydı kâhyadan!

Menderes toprağı ve köylüyü burada tanıdı. Cumhuriyet'in öncülerinden hiçbiri onun kadar köylüyü ve toprağı tanımadı. Onun için de yöneliminde her zaman köylüden yana bir tavır koydu. Ziraatı önemsedi. Ege'de pamuk ziraatının da öncülüğünü o yapmıştı. Tarımda yenileşme ve köylünün refah düzeyini yükseltme, onların eğitimi Adnan beyin ütopyasında önemli bir yer tutmaktadır. Bir bakıma Adnan bey genç bir prensi oynamaktadır. O halktan biri değildir, ama halkı sevmektedir. Zenginliğini ve lüksünü halkına borçludur ve halkı da onu sevmektedir. Çünkü kendinde olmayan onda vardır. Kültürlü bir beye sahip olmak, köylü-

34 nün burjuva özlemini, kompleksini tatmin etmektedir. Okumuş, gün görmüş bir beyin hizmetinde olmak bile onlar için önemlidir.

Dr. Mükerrem Sarol. Bilinmeyen Menderes Kitabında, Çiftliğin kâhyasının, Memişoğlu, ya da namı diğer Budaklı Mehmet'in Ocak 1946'da vurularak öldürüldüğünü yazıyor.. Olay bir siyasi cinayet şeklinde idi.. Budaklı Mehmet, aynı zamanda "Genç Menderes'in hayatına giren san saçlı, mavi gözlü 14 yaşında vurulan genç kızın ağabeyi idi”

ADNAN MENDERES' İN POLİTİKAYA GİRİŞİ

Serbest Fırka Olayı

Yıl 1930, 12 Ağustos..

Artık Türkiye'de yeniden yapılanma süreci belli bir alamaya gelmiştir. Atatürk, artık bir kurtuluş savaşı komutanı, bir asker değil, bir politikacıdır.. Türk Kurtuluş savaşında 9.000 kişi hayalını kaybederken, içeride, devrim aleyhtarlarına ve iç muhalefet odak- ru\na karşı yürütülen Çelikpençe harekatında tam beşyüz bm insan hayalını kaybetmiştir. Belki de 1920 sonrası dönemin en çar pıcı gerçeği burada gizlidir. Atatürk, "Çağdaşlık" düşmanı, Türki- yenin muasırlaşma ve batılılaşma mücadelesinde engel teşkil eden her kadroya karşı ikinci bir savaş vermiştir ki, bu yönü birinci özelliğinden daha önemlidir. Kaldı ki, bu gün gelinen noktada balı ile, dünün müstevlileri ile tek bir siyasi çatı altında toplanma iradesinin, aynı ilkelerden ilham alınarak ifade edilebiliyor olması, bu gerçeğin bir başka ifadesidir!

Bursa'da, Osınan gazi türbesinin hemen yanıbaşma o günlerde dikilen bir sütun bu gerçeği bütün çıplaklığı ile sergilemekledir. OsmanlI'dan kurtulmak, bu sütuna imzasını atan zihniye^ açısından, işgal kuvvetlerinden kurtulmak kadar önernii bir hadise olarak kabul cilir. Bu düşünceye göre etkileri ve sonuçlan itibarı ile OsmanlI'dan kurtuluş, hilafetten kurtuluş Türk'ün milli kimliğine kavuşması açısından birincisinden daha da önemlidir.!

Menderes Türkiye'de yaşanan bu ikinci savaşa ilgisizdir. Gelişmeleri uzaktan takip etmektedir. Nc kendisi bir sorumluluğa

36 adaydır ve ne de kendisini hatırlayan kimse vardır. Ama Evliyazâ- dclcre damat olmak, onun politikaya ilgisini artıran bir unsur olmuştur. Yeni Türkiye "Köylü" politikası izlemektedir. Adnan bey ise Köylüden yana, adeta küçük bir Tiranlığı yöneten küçük bir burjuva efendisidir. Köylüye modem tarımı getirecek, tarımda makinalaşmayı gerçekleştirecek, köye okul, su ve yol getirme mücadelesinin öncü ismi olacaktır.

Cumhuriyet kurulalı 7 yıl olmuştur ama, henüz Türkiye'de demokratik ortamdan sözetmek mümkün değildir. Mustafa Kemal tek belirleyici "Milli şef' olarak herşeye hakim gözükmektedir. Geçen 7 yıllık sürede "acı hadiseler cereyan elmiş, pek çok siyaset adamı sehpada can vermiştir. Bunların düşüncelerde bıraktığı endişe, acı ve emniyetsizlik duygularını izole etmek lazımdı. Atatürk bunu da düşünmüş, ve yeni bir partinin kurulmasına karar vermiş en yakın arkadaşlarının başında gelen Ali Fethi bey'i (Okul arkadaşı), En yakın dostu Nuri Conkcr'i, Prof. Ahmet Ağa- oğlu. Milli Şair Mehmet Emin Yurdakul ve hatta hemşiresi Makbule hanımı partinin kurucularının başına getirmekle tereddüt ve endişeleri izole etmek istemişti" (OCF-Adnan Menderes)

Fethi bey Paris'ten bu amaçla getirilmişti. Organize bir hareketli bu. Tabi, demokratik teamüle uygun bir yol izlenmiyordu. Hcrşcy Mustafa Kemalin ilke ve inkılablanna uygun olarak onun yüce tasvibinden geçtiği şekilde gerçekleşecekti. O günki siyasi şartlar böyle gerektiriyordu. Esasen Mustafa Kemal, yeni parti fikri ile demokrasiye geçmekten çok, İsmet İnönü'nün giderek artan otoritesini, halk gücü ile frenlemek istiyordu. Takriri Sükun yasaları, istiklâl mahkemeleri ve idam sehpaları ile halk muhalefeti önlenmişti ama, bu ortamda İsmet İnönü ve bazı paşalar kendi adına bir iç muhalefet oluşturarak Mustafa Kemal'in misyonuna alternatif üretme gayretinde idiler. İsmet paşa, Takriri Sükunun gölgesinde giderek ikinci adamlık sınırlarını zorluyordu. Mustafa Kemal ise hem İsmct'e, hem de onun şahsında öteki muhalefet cxlaklanna bir ders vermek istiyordu. Nasıl İsmet İnönü'yü Komünist partinin kurucusu yaptı ise, bu kez de kendine bağh insanlardan İsmet Paşa'ya karşı yeni bir alternatif örgütlüyordu. Tabiki

37 bunun dışa sunuş şekli demokratikleşme ve çok partili hayata geçişli. Serbest Fırka deneyi, İnönü'ye bir alternatif bulma ve onu dengeleyecek bir muhalefet kanadı oluşturma gayretlerinin ürünü idi ve Atatürk-înönü kavgasının temelini de bu şüphe oluşturmaktadır. "Serbest Fırka Atatürk’ün dehasına yakışır bir tertiple kurulma yoluna girmişti"

Herşey bir senaryo idi. Mustafa Kemal ve İnönü, Ali Fethi bey için hazırladıkları mektupta: "Cumhuriyetçi, halkçı bir fırka kurarak siyasi hayata geçmek isterim" diye Mustafa Kemal'e yazıyor, Mustafa Kemal de, talebi "yerinde bir fikir" olarak "CHFyi bırakmamakla birlikle Fethi beyin harekeline destek olma sözü veriyordu"

Aslında Mustafa Kemal, her zaman birden fazla ihtimali aynı zamanda hesaplamıştır. Bir yandan İsmet Paşa'yı köşeye sıkıştırmak isterken, Aynı zamanda İsmet Paşa'yı da yanına alarak, onu kendine mecbur bırakırken, muhalefet odaklarının deşifre olmasına yol açacak ve onların zabtu rabt aluna alınmasını sağlayacak bir yol izliyordu.

Aslında çok parti görünümünde yine bir tek parti kurma gayretinden başka bir şey olmayan bu hareket, belli çevrelerde yeni bir umut halesi de oluşturmaya başlamıştı.

Mustafa Kemal'in düşünceleri Fethi beyden Mustafa Kemal'e bir mektup olarak gelince, böylece ülkenin kötü yönetilmesi ve olumsuz ekonomik şartlarından İsmet Paşa sorumlu tutulmuş ve iılıam altında kalmış oluyor ve Mustafa Kemal ise bu durumun düzeltilmesi için bir başka arkadaşını göreve çağırıyordu. P.öyle- cc kamuoyunun gözünde belli bir iradenin eseri olan icraatının sonuçlarının sorumlusu olarak İsmet Paşa öne çıkartılmış oluyordu.

Fethi bey Mustafa Kemal'e gönderdiği mektupta şöyle diyordu: "Hükümet mali kudretimizle uygun olmayan ve bugünki nesil için luzuınsuz masraflara girmiş ve bu masrafları temin için halkın tehammülü fevkinde vergiler koymuş ve dahili sanatlar ve mahsullerimizin hakkıyla himaye ve teşvik edilmemiş olması yüzünden ihracatımız seneden seneye noksan anz olmuştur. Hükü-

38 metçe ihtiyar edilen fedakarlıkların büyük bir kışını pek ağır faizlere ve diğer kısmı da yabancı ithalatına ve dolayısı ile döviz mü- bayaalına sarfcdilmiştir. Milli paramız endişeli surette düşmek tehlikesini göstcrinccye kadar paramızın kıymetini tesbit için esaslı bir tedbir alınmamıştır. Bu hallere ilaveten adalet işleri, dahili ve harici siyasetteki noksanları dahi bildirerek maruzatımı uzatmak arzu etmiyorum..."

"... Hasıl olan netice memnuniyet verici olmaktan pek uzaktır kanaatindeyim. Kendi’crinc derin hürmet ve muhablvt besiciliğim hükümet ricalinin zan ve şüpheden azade gayret ve hüsnüniyetleri karşısında böyle bir neticenin nasıl hasıl olduğunu kendi kendime sormaktan biran vazgeçmedim. Bu sualin cevabını ancak BM'nin bir fırkadan müteşekkil olmasında buluyorum"

"Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine" diye başlayan mektup bu minval üzere devam ediyor. Bu ifadeler, aynı zamanda halkın şikayetlerini de ifade etmektedir. İşin ilginç yanı, bu ifadelerin resmiyet ve meşruyel kazanması, halkın muhalefetini tahrik edecek ve herkes bu mektuptan cesaret alarak eleştiride bulunmaya başlayacaktır. Menderes'te bu cesaret verici ortamdan yararlanarak bu tarihte politika ile tanış olur.

Mektup aynı zamanda şu durumu ifade etmektedir. Mustafa Kemal bu şikayetlerin kaynağı değil, çözümü için başvurulacak merci ve muhataptır.

Herhalde Fethi bey, bu mektubu Mustafa Kemal'in izni ve tasvibi olmadan yazsa idi, onun akibetini kestirmek te güç olmayacaktı. 5,5 yıldır ülke dışında elçilik yapan birinin ülke meselelerine bu kadar vukufıycti de ilginçtir. Ülke içinde o kadar insan varken bu konuda Fethi beyin devreye girmesi düşündürücüdür. Bu konuda işin içindeki insanlar, fiilen Mustafa Kemal'le görüşerek bu meseleyi halletmeleri mümkünken, bu işin Paris'ten mektup yolu ile halledilmesi de bu konudaki şüpheleri ıcyid etmektedir.

Mustafa Kemal Fethi beyin 9.8.1930 tarihli mektubuna verdiği cevaba şöyle başlıyordu: "..Kendimi görüşlerinize ve suallerinize Reisicumhur ve Cumhuriyet Halk Fırkasının Umumi reisi olarak iki sıfatla muhatap gördüm.." diyor ve Fethi beyi bu çahş-

39 malarında destekleme sözü veriyordu. Öyle bir durum ki, kurulacak yeni muhalefet partisinin izni, mevcut partinin genel başkanı tarafından onaylanıyordu. Bu gerçek, Yeni Türkiye Cumhuriye- ti'nin siyasi temelleri konusundaki temel çelişkiyi çok açık bir şekilde ifade etmektedir ve bu yaklaşım hâlâ bu gün de yine aynı yolun yolcuları tarafından sıkı bir şekilde takip edilmektedir. 12 Ey- lül'ün generallerinin, izin verdikleri üç parti (ANAP, MDP ve HP) üç ayrı görünümde tek parti manzarası arzetmektedir. Bir bakıma "yok aslında bir farkları, tek farkları adlari'dır. Türk anayasasının başlangıç bölümü ve milletvekili andı da esasen bu antidemokratik yapıyı pckiştirici bir uslubla kaleme alınmıştır. Resmi ideoloji ve zihniyetler arasında ayırdedici özellikleri yokeden bir uslub, belli bir dönemin özel şartlarının ötesinde, kurulan devletin sürekli karakterini belirten bir esas unsur haline dönüşmüştür.

11.8.1930 tarihli deklarasyonla parti kuruluşunu 11 maddeden ibaret bir bildiri ile açıklayacaktır. Bu bildiride ifade edilen şeyler, daha önce Fethi beyin Mustafa Kemal'e gönderdiği mektupta ifadesini bulan şeylerdir. Doîayısı ile baştan onanmış ifadelerdir. "Serbest Cumhuriyet Fırkası cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve laiklik esaslarına bağlıdır. Bu esasların millet bünyesinde ebedileşmesi gayesidir"

Vergi reformu, para politikası, kalkınma politikası (Sanayi, maden ve tarım-köy ve köylü kalkınması), bürokrasinin azaltılması ve rüşvetle mücadalcde, adâlete hız kazandırılması gibi konular fırkanın esas faaliyet alanlarını teşkil edecekti.

1930 yılının 11 Ağustos'unda partinin kuruluş bildirisi yayınlanmış, 12 sinde de Aydm'da Adnan bey, ailesinin de teşviki ile SCFnin il başkanı olarak siyasi hayattaki yerini almıştı. İzmir ve ege havalisi tarım alanı idi ve aynı zamanda İzmir limanı bir ihracat merkezi idi. İktisat kongresinin İzmir'de yapılmış olması, İzmir çevresindeki azınlıkların, Selanik kökenli ailelerinin ekonomik hayattaki aktif rolleri Yeni Türk hükümetinin ekonomik liberasyon politikalarından tatmin olmayacak düzeyde idi.

Doğu'da rejime karşı din kökenli muhalefet, Ege’de yerini daha çok ekonomik nedenlerle bir muhalefet anlayışına terkedi-

40 yordu. Doğu'da baskıya tepki olarak gelişen ve din alimlerinin öncülük etlikleri ideolojik muhalefet, batıda yerini, bir takım ittihatçıların, kolejlilerin, ekonomik refah temeline dayalı, liberalleşme taleplerinden kaynaklanan bir muhalefete bırakıyordu. Doğu'daki baskılara karşı, içeriden ve dışarıdan bir tepki alınmıyordu. Gayri- müsait enformasyon imkanları dolayısı ile sessizliğe mahkum oluyordu. Ama Ege bu bakımdan daha şanslı idi.

101 gün süren Serbest Fırka macerası üzerinde herkes farklı teshillerde bulunmaktadır. "Bunu otoritesini artıran İsmet paşayı sarsmak için, hırpalamak için Atatürkün bir planı sayanlar vardır. Bunu Atatürk için bir tecrübe, İsmet paşa için bir sondaj şeklinde mânâlandıranlar da vardır". İsmet Paşa'nın bu gelişmelere karşı tavrı ilginçtir. SFnin "bir çığ gibi büyümesini milletin Atatürk'e karşı bir tepkisi gibi gösterme çabaları" partinin sonunu hazırladı. Bu arada İsmet Paşa yandaşları ile Mustafa Kemal yandaşlan basında birbirlerine veryansın ettiler. Devrimin öncüleri arasındaki ihtilaf yeni deneyin de sonunu hazırladı. Şu anlaşılıyordu Atatürk ve İnönü birbirine muhtaçtı. Bir arada olmak zorundaydılar.. Isırıcı Paşa sanılandan güçlüydü. Mustafa Kemal ise arkadaşları olmadan tek başına halktan gelen tepkilerle başa çıkma gücüne sahip değildi. Zorunlu bir sulh hakim oldu ama bu arada tabi olan da SFye oldu!

Serbest Fırka'nm kuruluşu ile, Halk Fırkası perişan olmuştu. "Kendilerine destek arıyorlardı. Bu olsa olsa Mustafa Kemal olurdu" Yunus Nadi, Mustafa Kemal'e şu mektubu gönderecektir: "İzmir'de matbaamıza taarruz edildi ve Cumhuriyet Halk Fırkası binamız taşa tutuldu. "Mustafa Kemal bu durumda, henüz kuruluş aşamasındaki bir partiyi tutup, eski silah arkadaşlarının çatısı altında bulunduğu bir hareketi silemezdi. Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi'nin mektubuna cevap olarak Mustafa Kemal şu cevabı gönderiyordu: "Ben CHF'nin umumi reisiyim. CHF Anadoluya ilk bastığım andan itibaren teşekkül edip benimle çalışan Anadolu ve Rumeli Müdafayı Hukuk Cemiyeti'nden doğmuştur. Bu teşekküle tarihen bağlıyım. Bu bağı çözmem için hiç bir sebeb ve lüzum yoktur ve olamaz. Resmi vazifemin hitamında CHF nin ba-

41 şında fiilen çalışacağım. Bu noktada tereddüde mahal yoktur.."

Mustafa Kemal'in bu konumu, bir bakıma Turgut Özal'ın ANAP'la ilişkilerinde özlediği statüye büyük benzerlik göstermektedir.

Daha önce Terakkiperver fırkanın ardından, 1950'lcrin DP'sinc benzer bir liberal ekonomi programı ile ortaya çıkan SCFnin başarısı öyle sanıyorum ki, halkın bu projeye ilgisinden çok. mevcut iktidar zihniyetine bir tepkinin ifadesi idi ve bir ay gibi kısa bir zamanda hiç bir maddi destek olmamasına ve bürokratik kolaylıklar gösterilmemesine rağmen halkın bütün yurt sathında parti teşkilatlarını kurarak örgütlenmesi idi.

Mustafa Kemal, mecliste durum değerlendirmesi yaparken "gayri samimi ve gizli maksatlı unsurlar"dan sözclmcktcdir. Oysa olay geniş kitlesel boyutları olan bir halk hareketidir. Bu denli kapsamlı bir halk hareketinin içinde gizli maksatlar ve art niyetlerden sözetmek, elbette mümkündür, ama hareketin temelini ifade etmekte yetersizdir.

Fırkanın kapatılması, ülkede yeni bir hayal kırıklığı dalgasına sebeb olmuş ve geriye siyasi tedhiş için uygun bir ortam bırakmıştı. Artık İnönü tekrar ipleri tek başına eline geçirmişti.

Kuruluş dilekçesi özel bir oturumla tesbit edilmiş olan partinin feshine ilişkin dilekçe dahi, İsmet Paşa'nın müdahelesi ile şekillenmişti. SCF nin feshedildiğini bildiren dilekçedeki "Büyük reisimiz" ifadesi, Mustafa Kemal'in aynı zamanda SCF nin de reisi olduğu anlamına geleceği gerekçesi ile sildirilmiş yerine "büyük gazi" ifadesi kullanılmıştı. "Gazinin ısrar ve teşviki ve tasvibi ile kurulmuş olan fırka" ifadesi de kuşa çevrilerek özellikle "ısrar, teşvik ve tasvib" kelimeleri metinden çıkartılmıştı.. Fethi ve Nuri beylerin imzasını taşıyan kuruluş bildirisinin ardından, fesih bildirisi de, yine iktidar partisi tarafından biçimlendiriliyor ve demokrasi deneyi fiyasko ile sonuçlandırılırken, altına imzalarını koyacakları fesih bildirilerindeki kelimeler üzerinde bile iktidar partisi sansür uyguluyordu. Fesih bildirisindeki "Israr, teşvik ve tasvib" kelimeleri aslında SCF nin mahiyetini açık bir şekilde ortaya koyan bildirilerdir. Parti Mustafa Kemal'in ısrarı ile kurul-

42 muştu.

Prof. Ahmet (Ağaoğlu) bey "Serbest Fırka Hatıraları" isimli eserinde şu bilgileri vermekledir, ki bu hatırat bu oyunun gerçek yüzünü belgeleyen önemli bir belge niteliğindedir." Fırkanın kurulduğu gece bu İsmet Paşa idi ki. Yalova köşkünün üst katında tam üç saat Gazi ve Fethi beyle birlikle düşünüp taşınıp fırkanın teşekkülüne ait Gazi ve Fethi bey arasında gönderilmek ve umumi efkâra ilan edilmek üzere yazılan mektupların metinlerini tesbit etmişti. Bu mektupları kendi eli ve yazıları ile kopya etmişti. Yine bu İsmet Paşa idi ki, "Israr, Teşvik ve Tasvib" tabirlerine itiraz ediyordu"

Ahmet Ağaoğlu'nun ogünki durum ıcsbili şöyle: Bizde Cumhuriyct'ıcn en ufak bir belirti bile yoktur. Bizdcki rejim tam mânâsı ile ve en şiddetli bir diktatörlüktür ve bunu hepsi biliyor. Fakat buna rağmen herkes hürriyetten Cumhuriyct'ıcn bahsediyor. Herkes Serbest Cumhuriyet olduğunu söylüyor, iddia ediyor. Karşılıklı bir aldatmadır ki, memleketin bir ucundan öbür ucuna kadar devam edip gidiyor. Fakat aynı zamanda da kimse aldanmıyor, inanmıyor. Herkes içinden gülüyor. Kendine ve herkese gülüyor.. gülüyor., gülüyor. Bütün memleket gülüyor. Alay ediyor, kendisi ile, rejimi ile Cumhuriyet diye bağıranlar ile alay ediyor. Ortada ne inanan var, ne iman! Ne doğruluk var, ne samimiyet! Dimağ boşluğu, kalp boşluğu, ruh boşluğu içinde boş bir varlık yuvarlanıp sürünüyor.. Heyecansız, aşksız, zevksiz sürünüyor. Gerinerek, esneyerek, haftaları, ayları, seneleri sayarak sürünüyor. İçinde yaşadığı yegâne müsbet nokta bir sabahın gelinesim beklemesidir. (Serbest Fırka'nın 8 Ağustos 1930'da kurulup 17 Kasım'da feshedilmesi) dünyanın hiç bir yerinde misli görülmemiş bir avantür, çok dolu, çok dalgalı, çok görmüş geçirmiş, çok vurgunlar yemiş fakat hiç bir dakika ye'se ve ümitsizliğe kapılmamış olan maneviyatım için en ağır ve çekilmez bir acı oldu. Acılık bu fırkanın dağılmasından gelmiyor. Hayır! Bu fırka etrafında gördüğüm ve temas elliğim ahlak düşüklüğünden geliyor. Daha beş sene evvel dinin unutulduğundan, Arap harflerinin kalktığından, hilafetin lağvından, peçelerin kaldırılmasından acı acı şika-

43 yet eden hocalar gördüm ki, bu kez bizi bütün bunları geri getirmek fikri ile itham ediyorlar. Hürriyetsizlikten, cebir ve tahakkümden, suistimallerden, murakabesizliktcn ağızlar dolusu söz söyleyen münevverler gördüm ki, bu kere hürriyetin zararlarından, yeni fırkanın memleketi uçuruma götürdüğünden hararetle bahsediyorlardı. Liberalliği ile şöhret kazanan edipler gördüm ki, faşizmin ideal bir idare şekli olduğunu ısbata koyuldular. Gazinin sofrasından eksik olmayan muharrirler gördüm ki, bizde de Rus- larda olduğu gibi Çeka teşkilatı lüzumundan dem vurmağa başladılar. Acem Naci günün kaiıramam kesildi. Kara Kemal'in adamı Mcmduh Şevket Halk Fırkası’nın İstanbul cephesini kurmak şerefini üzerine aldı. İsmet ve Gazi paşalara karşı Tanin'de yazdığı yazıların mürekkebi henüz kurumamış Fazıl Ahmed, şimdi bize çatmakla sadakatini ispata koyuldu.

Hulasa bir menfaat ve hodgamlık çamuru ki herhangi bir memleketi cerahat içinde boğmak için kifayet eder.

Fakat bu cerahat yanlız bir taraftan akmıyor. Şimdi geçiyorum bizim tarafa:

Evvelce göğsüne vurarak "tek başıma muhaelefete devam cdcceğ.ın!" diye kahramanlık gösterenler, fırkanın dağılmasın dan birgün sonra Gaziden çeşitli maddi manevi teselliler almak şerefine nail oluyorlardı. Bunlardan bir kısmı banka meclisi azınlıklarına tayin ediliyorlar, "kızlarının düğünleri", "çocuklarının hastalıkları" münasebetiyle büyük ikramlara nail oluyorlar, kalanları ise, bir kişi dışında nedamet göstererek sığmıyor ve yine mebus yapılıyorlar.

Bu ne hayret verici bir komedi idi! Bu komedi niçin oynandı veya oynatıldı? Acaba denildiği gibi memleketin nabzı, eski Halk Fırkası'na karşı yoklanmak mı istendi? Öyleyse alman derslerden istifade etmek, Halk Fırkası’nın daha akıllı esaslar üzerine kurulması, temizlenmesi, tuttuğu yolun değişmesi lazım gelmez miydi! Halbuki hiç te böyle olmadı. Başlangıçta birşeyler yapılmak istendi ise de bundan pek çabuk vazgeçildi ve Fırka yine eski yolunda ve daha hızlı yürümeye başladı.

Evet, Halk Fırkası, daha hızlı ve daha güçlü olarak eski yo-

44 lunda yürümeğe ve karcısındaki siyasi rakiplerini malıv ve perişan edecek tertiplerle gelişmeye devam edecektir."

Bu ifadeler o zamanın genel bir fotoğrafını çıkarttığı kadar insanların düşünce dünyalarını, duygu ve düşüncelerini, ahlaki durumlarını da belgelemektedir.. Menderes işte böyle bir zamanda siyasi hayata atılmıştı.

Yunus Nadi, bu anlatılan tipe uygunluk açısından ilginç bir örnekti. Osmanlı döneminin luzlı İttihatçısı, Islamçısı ve Hilafetçisi, hilafet kaldırılınca hilafet düşmanı kesilmiş Cumhuriyetçi olmuş, bu arada Nazizm'e takılmış, derken hızlı bir Atatürkçü, hızlı bir Milli Şefçi, hızlı Amerikancı, hızlı bir devrimci ve devletçi. Birbirine zıt da olsa, her zaman en son hızla hareket etmiştir. 188Û'de doğup, 1945 yılında hayata gözlerini kapayan. Cumhuriyet gazetesinin kurucusu Yunus Nadi, 1915 yılının 14 Ocağı'nda Tasfiri Efkar gazetesinde "İslam Birliği" üzerine şunları yazıyordu: "Dün telaffuz edilmesi siyaseten mahzurlu sayılan bu İslam düsturu, bu gün harp ve sulh siyasetimizin üssülesası (esas temeli) olup çıkmıştır. Bugün hepimiz hançerlerimizin kuvveti yettiği kadar müsbimanlığın ittihadını bağırıyoruz. Dün ile bugün arasında nc büyük değişme, adeta inkılab. Bu ittihadı ilan ve temin etmek için pek epk bağırmak, pek çok çalışıp çabalamak vazifemizdir. Yani bütöirlslâm ümmeti. Buna herşeyin ve tereddüdün üstünde olarak derin bir iman ve itikat ile böyle biliyoruz. Zaten anık başka türlü düşünmeye zerre kadar kalmış mıdır?

İslam'ın birliği, müslümanların en cs-ıslı ve belki yegane da yanağıdır. Bir’eşin ey müslümanlar! Dininizin, varlığınızın ezeli ve ebedi düşmanlarına karşı, birlikte karşı koyun, Ancak böyle yapabildiğiniz takdirdedir ki nusret sizin, necat ve itilâ sizindir. Ve gözlerimizden sevinç yaşları aktığı halde görüyoruz ki, bu hakikatleri hep anlamışsınız. Taraf taraf birlik bayrakları altında toplanarak, Moskofıarla, İngilizlerle ve Fransızlarla, Müslümanlığın bu ezeli ve ebedi düşmanlarına karşı saldırmaya başlamış bulunuyorsunuz! Böylecc arş ileri!.. Fevzü felah sizindir!

Hakkın kelamı olan mukaddes kitabımız bize bu hakikati çoklan söylemiş idi. Fakat nasıl bilmiyoruz, galiba zamanın idrak

45 ve vicdanını sağırlaştıran saptırıcı tesirleri ile biz o hakikatleri dilimizde söylesek te, vicdanımızla his ve kavrayabilmekten uzak kahrolmuş idik.

Bizim şu dalâlet ve perişanlığımıza düşmanlarımızın baskı ve yoketme siyasetleri de katılınca, ezildikçe ezilmiş, dağıldıkça dağılmıştık.

Yine zamanla omuzlarımıza binen bu felâket yüklerinin altında Islâm'ın - ah o pek ihmal ettiğimiz- ulvi esaslarını daha şeffaf ve nurani bir manzara halinde görüp anlamaya başlamış idik. Fakat felaketin gittikçe artan ve belimizi büken ağırlığı alanda o nurani manzaralara doğru kalkınmak ve kavuşmak ne kadar güç olmuş idi.

Azizün züntikam olan Allah, hiç olmaz sanılan şeylere vucûd imkanı bahş ve ihsan buyurdu. Önümüze kendimizi kurtaracak bir geniş yol açıldı. İşte bu ana yol, her müslümanın cihad için koşacağı, vannı, yoğunu feda etmek azmiyle, varlığını kurtarıp yücelteceği scbil-i İlâhidir. O büyük yolun gazileri, İslâm'ın haysiyet ve izzetinden kendi namus ve vakarlarını yükseltmiş mcrdlcrdir. Şchidlcri ise Hak Teâlâ ve Tekaddcs Hazretlerinin İlâhi tavsifi veçhile ölü değil, diridirler, ebedi dirilikte müjdeli saadet sahipleridirler.

Şüphe yokki halife hazretlerinin emir ve işaretleri ile şu müstesna fırsattan istifadeye koşacak olan milyonlarca müslüman, peyderpey Hak Teâlâ ve Tekaddes Hazretlerinin emir buyurduğu cihad yolunda ittihad ederek, İslâm'ın selâmet ve itilâsını temin eyleyeceklerdir. Şüphe yok ki gittiğimiz yolun son menzili İslâm ittihadından, birliğinden ve yükselmesinden ibarettir. Şu cihad ve ittihad görülecektir ki, insaniyet aleminde yeni ve büyük bir inkılab ihdas eyleyecektir. Bu bile yüce dinimizin arta kalmış mucizelerinden biri sayılsa doğru olmaz mı?

Gittiğimiz yol İslâm birliği ise, bu ittihadın nihayete kadar devamım sağlayacak sebebleri şimdiden ve bir yandan hazırlamakta uzak görüşlülük vazifesidir. 1300 bu kadar seneden beri bazı müslüman kavimler, hatla bazı kavimlerin muhtelif zümreleri arasında laflan anlaşmazlıklar üzerine tccssüllere şayan ayrılıklar

16 zuku bulmuş idi. Şimdi şu büyük iııihad işine girilmiş iken, zaten tek az olan o anlaşmazlıkları insaflı ve hakiki alimlerin biraraya gelerek toplanması ile kökünden kesip atarak öylece ilan cunck lâzımdır. Bu da yârının ve öbürgününün yükselişlerini artıran sc- bcblcrdcn olacaktır. İslâm’ın halen bir ucundan başlayan coşkun iııihad seli, yukarıdaki tedbirlerle de tanzim kılınınca yakında dünya üzerinde ilk feyizli parıltılarını gösteren muvahhid ve mül- tehid bir İslâm alemi ihtiraın mevkiini tutacaktır. Biz cininiz ki bu ulvi netice her halükârda tahakkuk edecektir. Onun içindir ki tekrar bağırıyoruz:

-Yaşasın İslâm’ın ittihadı!"

Durum böyle idi. Zaman değişince kafalar da değişmişti..

Tekrar Serbest Fırka dönemine dönecek olursak 17 Kasım 1930 günü SF Fethi beyin bir yazısı ile son bulacaktı. "Efendim" diye başlayan ve defalarca elden geçirilerek tashih edilmiş olan fesih bildirisi "Keyfiyeti arzederim efendim" diye son buluyordu. Fethi bey şöyle diyordu: "Tahakkuk eden şekliyle fırkamızın âlîyen Gazi hazretleriyle siyasi sahada karşı karşıya gelmek vaziyetinde kalacağı anlaşılmıştır."

Evet durum açıktı. Muhalefet deneyi, halkın gizli tepkisini dışa çıkartmış, amacı aşan protestolar gündeme gelmişti. SF, Mustafa Kemal'in güdüm ve insiyatifinin dışında bütün yurtta patlayarak gelişiyordu. O zaman geriye tek yol kalıyordu. Partiyi feshetmek!

İsmet İnönü, hatıralarında SF olayı ile ilgili olarak şöyle diyor: "Fethi bey, Serbest Fırkayı kapatacağını söylediği zaman ben itiraz ettim. Fethi beye karşı itiraz ettim ve "Bunu yapamazsınız" dedim. /Atatürk bana: "Ne yapalım, elimde değil, istemiyorlar, işle görüyorsun" diyordu" İnönü, Fethi beyle anlaşabileceklerini, Atatürk'le birlikte sorunun üstesinden gelebileceklerini, SF'nin kapanmasından sonra bunların bir çoğunun CHP'ye girdiğini, Fethi beyle bir ihtilafları olmadığını söylüyordu.

Adnan bey, düşünülen SF için Aydın il başkanlığına uygun bir adaydı. Ama ortaya çıkan gerçekler partinin feshine yol açarken Adnan bey de sessizce tekrar çiftliğinin başına dönecekti.

Ama DP patlamasında Adnan bey, patlayan halk selinin önünde kuru bir yaprak gibi kalacaktır.. Tepkiyi örgütleyen biri değil, önlemeye çalışırken bu rolden vazgeçip halkın tepkisinin avukatlığına soyunan bir aydın tipi çizecektir.

Aydın il başkanlığını bırakırken Adnan bey, Aydınlılarm tepkisini kışkırtan biri değil, Ankara'nın iradesini kabul etmeye çağıran bir konumdadır. SF nin katıldığı mahalli seçimlerdeki büyük başarısı ve bu başarının sandık oyunları ile CHF lehine değiştirilmesi karşısında da aşırı bir tepki sergilememiş "idareyi masla- iıatçı" bir yol izlemişti.

SF DEN CHF YE..

O Artık Bir CHF Mebusudur!

Adnan beyin Serbest Fırka'nın kapatılmasına karşı tepkisi fazla olmamıştı. Hatta "hiddete kapılan arkadaşlarını teskin etmek " gibi bir görev üstlenmişti. Halk Fırkası'nın kendini toparlama gayreti içinde de, bölgede partinin toparlanması konusunda ilk akla gelen isimlerden biri Adnan bey olacaktı. İtidalli, batı kafası ile yetişmiş, köylünün sevdiği biri. İki dereceli seçimler için az bir zaman kalmıştı. Ege bölgesi son derece önemli idi. Mustafa Kemal, Ege seçimleri ile yakından ilgileniyordu. Aday tesbiti konusunda Celal (Bayar) beyi görevlendirecek ve kendi de sık sık bölgeye gelerek çalışmaları yakından izleyecekti. Mustafa Kemal, Celal işeyin yanına ayrıca Vasıf (Çınar) beyi, Ziya ve Halit (Onaran) beyİcri de kalarak bu işe verdiği önemi göstermişti.

Celal bey Egelilerin yakından tanıdığı biri idi. Galip Hoca olarak burada Kuvayı Milliye hareketine katılmış ve çevrede bu şekilde tanınmıştı. Müslüman çevreler zamanın Galip Hocasına güven ve sempati duyarken, eski tüfek ittihatçılar da " İttihat Terakki Fırkası İzmir Kâtib-i Mes'ulü" olarak, Celal bey hakkında müsbet duygular taşıyorlardı. Aynı zamanda 23 Nisan 1920'deki Mecliste Saruhan mebusu olarak görev yapmış ve ardından İzmir mebusu olarak tanınmıştı.

Celal beyin izlediği laktik şu idi: Serbest Fırka'nın önde gelen isimleri ile CHF'yi yeniden teşkil ederek, bu şahısların çıralında oluşan sempati halesini CHF’ye yansıtmaktı. Adnan bey Ay- dın'da belediye seçimlerini kazanmış ve bölgede isim yapmış ve güven kazanmıştı. Bayar gibi biri için Adnan beyi CHF’ye angaje etm-'k güç olmadı.

Adnan bey, CHFye geçişi konusunda Tevfik Rüştü beyin aracılık ettiği iddialarını reddetmektedir. Bu konuda şöyle diyordu: "Eğer istesem ve Tevfik Rüştü beyden iltimas talep edecek olsam, çoklan HP içinde mevkiler elde eder, Atatürk'e ve İsmet Pa- şa'ya yaklaşırdım ''..HP ileri gelenleri ile tanışıyordum. Reşit Ga- lib, Nccib Ali hemşcrilcrim ve dostlanmdı...", "O devredeki mutemetler sallanaü idaresini beğenmiyordum", "Ben gelen heyetle bir hafta temas etmedim. Nihayet Celal Bayar tanıdığım vcTıür- mcl ettiğim bir zattı. Vasıf Çınar, İttihat ve Terakki İdadi mektebinden hocamdı. Nihayet Halit Onaran da iyi tanıdığım olmak itibarıyla, kendileri ile temas kaçınılmaz bir hal aldı. Ve temas temin edildi.. Bu muhterem zatların ibram ve ısrarları üzerine HP'ye girerek fikirlerimizi parti içinde müdafaa etmek muvafık olacaka. O zamana kadar ve benimle beraber çekingen tanınan arkadaşlarla HP'ye girdik. Bir şartla ki, teşkilatı yeniden kuracak ve mutemetlik saltanatında üzücü bir takım hareketleri görülmüş olanları partiden uzaklaştıracaktık, işte ben böyle ısrarlar ve arzular ve onlara karşı dermeyan etliğim şartlarla HP'ye girdim."

/Xdnan bey HP'yi aldığı yetkiler çerçevesinde bütün ilçe ve belediyeliklerde yeniden kuracak ve çevrede sevilen insanları işbaşına getirerek teşkilatı yenileyecekti.

Atatürk, Recep Poker ve Fahreddin Altay'la yurt gezisine çıkıp Aydın'a uğradıklarında Menderes HP'nin il başkanı sıfatı ile Mustafa Kemal'i partiye davet edecek, ancak Mustafa Kemal bu davete gönülsüz surette katılıp bir kaç dakika içinde şehirden ayrılmak istemektedir. Çay, kahve ve sigara ikramlarını reddeder. Ancak Menderes'le tanışıp bir kaç cümle konuştuktan sonra başlayan yakınlık, 4 saat süren bir sohbete dönüşecektir. Böylece Mustafa Kemal’le yakından tanışmış olacaktır. Bu arada Mebus tayini

50 yapılan başvurularda, Aydın ilinden 6000 dilekçe parti merkezine iletilmiştir. Menderes kendisinin mebusluk için aday olmadığını söylemektedir. Ama aday listelerinin açıklandığı gün Menderesin de ismi okunacaktır. Mustafa Kemal, Menderes için arkadaşlarına şöyle diyecek: "Bugün konuştuğum genç, elbette burada bizim parti mutemetleri ile çalışamaz. Şayanı dikkat bir gençtir" ve re'sen aday gösterilmesini emrcdcccklcrdir. Artık Adnan bey, Aydın mebusudur. Yıl: 1931. Aylardan Mayıs.

Bir zamanlar "Ayyıldız Çetesi" isimli bir çete kurarak, tşgal kuvvetlerine ve çetecilere karşı savaşan bir fazilet cephesinin üyesi olan gıravath kasaba münevveri, topraktan kopup, layık olduğunu düşündüğü yere gelmişti. Sahan değil kalem tutmak istiyordu. Köylülerle çiftlik meselesini konuşmak değil, aydınlar, bürokratlar ve politikacılarla ülke meselesini konuşmak istiyordu. Köyü, köylüyü biliyordu artık. Çiftlik kâhyası çifliliğin başında kalırken, yakın "dostu" Ethem Menderes’i de Ankara'ya sürüklüyor du Menderes..

Bir zamanlar Milli Mücadele saflarına katılarak mücadele etlen, inzibat subaylığı, emir subaylığı, Alay komutanı yaverliği, Ordu kumandanlığı karargâhında sansür şubesi tercümanlığı ya pan ve göğsünde istiklâl madalyası taşıyan yeni genç bir politikacı Ankara’da var gücüyle çalışıyordu.. İçinde büyüttüğü kötü adamı bir çanla gibi yanında taşımaya devam eder.. İdealizmi daha da arlar. Ankara günlerinde kendine yeni bir iş, yeni bir kimlik bulmuştur.. Binlerce dönüm arazisini daha sonra köylüye dağılarak kendine 3500 dönümlük sulu bir arazi bırakacaktır.. Menderes artık Ankarah'dır..

Sabahlara kadar meclis encümenlerinde çalışarak, parti müfettişi sıfatı ile köy, kasaba ilçe demeden dolaşarak parti için bir şeyler yapma ve kendini ispatlama gayreti içindedir..

Adnan beyin yakınlıkları, dostlukları, yukarıda anlattığı olayda da ifadesini bulduğu gibi. Mustafa Kemal'in yakın çevresi ile benzerlikler gösteriyordu.

Adnan beyin Ankara macerası onun kişiliğini tamamlayan bir unsurdu. TBMM'dc "Arzuhal (Dilekçe) Encümeni (Komisyo-

51 nu)" üyeliğine getirildi. Anadolu'dan gelen mektuplar, notlar hep ona geliyordu.. Adnan bey, belki de halkının duygu ve düşüncelerini, acılarını, korku ve umutlarını burada tanıdı.. Bu küçük, beyaz kağıtlara yazılı kargacık-burgacık yazılardan ülkesini ve halkını tanıdı. Adnan bey, burada "çok bilmiş" tavırlardan çok, yumuşak davranışları ile meraklı bir öğrenci tipi çiziyordu..

Mustafa Kemal'i daha yakından tanımışu. Coşkulu bir inki- labçı değildi, ismet Paşa'yı ve onun diktasını, gücünü de yakından biliyor, kimseyle takışmadan kendi için çizdiği yolda yürümek istiyordu. Muvafık takımdan olmadığı gibi muhalif te değildi.. Belki de Fevzi Çakmak'ın izdüşümü gibi biri idi.. İhtirasları yoklu. Her çevrede böyle insanların varlığı, sürece hız kazandırmak ve bir takım sıradan işlerin büyük bir ciddiyetle yapdması için gerekli idi.. Adnan bey, burada yeni bir dünya tanıdı..

ittihat Terakki Mektebinden Amerikan kolejine, derken ih- tiyad zabitliği, ardından çiftçilik, İstiklâl Harbi yıllan. Küçük burjuva ümitleri ve politika.. Artık Çiftlikten kopup Ankara'ya taşınma vakti gelmişti. Kendine yeni bir yol çizmek zorundaydı.

Bir yandan Milletvekili idi, bir yandan da, harb yıllarında tahsili yarıda kalmış olanlara tanınan haktan yararlanarak Hukuk Faküitcsi'nc kaydım yaptırarak buradan mezun oldu. Bu ona yeni bir ufuk kazandırdı. Tahsilli biri olmanın getirdiği sükse ile, çevresindekilerden kimi zaman saygı görüyor, kimi zaman kıskançlıkların kurbanı oluyordu. Ama o her zaman sakin, sessiz, mantıklı, ince bir yol izleyerek, bütün bu hayhuyun arasından sıyrılmaya çalışacaktır.. Öyle anlaşılıyor ki, Menderes bilip görmektedir, ama olayları kavrayıp, açıklama cesaretine ve gücüne sahip değildir. Alternatif bir çözüm için bir birikim sahibi de değildir. Bir bilinmeze doğru yol almaktadır.. Kendi içinde dürüst ve tutarlı ol mak, onun için en büyük erdem olacakur. Dış çevre ile ilişkilerinde içe kapanık biridir. Onlarla ortak duyguları paylaşmamaktadır çoğu kez.. İspiyonculuktan, kolay köşe dönmeci, ya da cahil kaba insanlardan uzak kalarak sürekli okumakta ve çalışmakta, kendi içinde bir çıkış yolu aramaktadır. Adnan bey, Soyadı kanunu çıkınca önce "Ertckin" soyadını alacak, daha sonra soyadını "Men-

52 dcres" olarak tashih ettirecektir.. Artık bir Adnan Menderes olayı vardır.. O günlerde kendine yakın dar bir çevre oluşturmuştur.. Arkadaşları ile parti içinde alternatif fikirler üretme gayretinde- dirlcr. Menderes memuriyetten gelmediği için, katı bir disiplin ve hiyerarşi gözetmeden fikirlerini açıkça söylemektedir. Bu durum da çoğu kez beklenmedik sorunlara yol açmaktadır.. Menderes'in tanıdık çevresinin genişliği onun köşeye sıkıştırılmasına imkan vermemekle birlikte, bir çok arkadaşı, bu tür gayretlerinden dolayı ağır tehditler ve hakaretlerle karşılaşacaktır.. Menderes her kesimden tanışları vasıtası ile herkesin hakkında hüsnüniyet gösterdiği yumuşak bir tiptir. Onun yumuşaklığı, aynı zamanda gücünü ve zırhını oluşturmaktadır.

1. BAYAR HÜKÜMETİ

Yıl 1937.

İsmet Paşa başbakanlıktan alınmış yerine Celal Bayar atanmıştı. Mustafa Kemal'in yakın çevresi bunu bekliyordu. Ama İsmet Paşa, Mustafa Kemal'in buna cesaret edeceğine ihtimal vermiyordu. Aslında Mustafa Kemal, Serbest Fırka denemesi ile İsmet İnönü'nün önünü almaya çalışmış, ancak bu taktik tutmamış, geri tepmişti. SF olayının ardından Mustafa Kemal'in, İsmet Pa- şa'nm önlenemeyen yükselişi karşısında nasıl bir yol izleyeceği merak edilen bir konu idi. Ve bir gün İsmet Paşa'nın sağlık sebebi ile görevinden ayrıldığı duyu ııldu. İsmet Paşa'nın adamları bu gelişme karşısında şok olmuşlardı. Celal Bayar ise İsmet Paşa kabinesinde İktisat Vekili idi. İsmet Paşa'nın katı diktacı tavırlarına rağmen, Bayar daha liberal biri idi.. İnönü katı devletçi idi. Bayar özel scktörcü, devlet desteğinde milli bir burjuvanın oluşturulmasından yana biri idi. İzmir İktisad Kongresi, Bayar'ın şansını artırmıştı. İktidar ekonomik model açısından iki başlı bir hal almıştı.

İngiltere ile kurulan yakın ilişki, Boğazlar antlaşması, Türkiye'de batı ile yakınlaşma yönünde önemli, ciddi bir süreci başlatmıştı. İsmet Paşa ise Sovyetlerle yakınlaşma taraftarı idi. "İsmet Paşa’nın görevinden azledilmesi, Türkiye'de Sosyalist bir devlet hayal edenleri endişelendirmiş, yerine daha liberal ve iş çevrelerinin güvendiği bir başbakan: Celal Bayar getirilmişti" Ba-

54 yar’ın gelmesi, Mustafa Kemal'in devlet politikasında köklü bir değişimi de gösteriyordu.

Esasında Bayar kabinesi İnönü kabinesinden pek farklı değildi. Bayar 11 Kasım 1937 de TBMM'dc hükümet programını okuduğunda kabinede sadece Refik Saydam yoktu. Yerine I lulusi Alataş gelmiş, Ziraat eski bakanı Şakir Kcsebir, İktisad Bakanı olmuş, Onun yerine de Faik Kurdoğlu atanmıştı.

Cumhuriyet hükümet m ilk ve kapsamlı hükümet programı Celal Bayar taralından okunmuştu. 14 Ağustos 1923-27 Ekim 1923 tarihleri arasında görev yapan Ali Fethi beyin başkanlığındaki Ş.İcra Vekilleri heyeti de 12 sayfalık bir hükümet programı sunmuştu. Muvakkat İcra Encümeni ile 2, 3, 4. icra Vekilleri Heyeti de hükümet progranjı sunmamıştı. l.îcra Vekilleri Heyetinin hükümet programı ise 2,5 sayfadan ibaretli.

1. İnönü Hükümetinin ptogramı yanm sayfa idi ve 2. İnönü Hükümeti bir hükümet programı sunma gereği duymamışu. Ok- yar Hükümçıi'nin getirdiği program ise 3 sayfa idi. 3.1nönü Hükümetinin programı yarım şayiadan ibaret kalırken 4. 5.6. ve 7. İnönü Hükümetleri 2-3 er sayfalık Hükümet programı sunmuştu.

2. Bayar Hükümeti de ayrıntılı bir program sunmayacak, üç sayfa ile sınırlı ve birinci Hükümet programında da olduğu gibi, "büyük şef, milli şef, gazi hazretlerinin buyurduğu gibi" ifadeleri ile Mustafa Kemal'den yapılan alıntılarla dolu idi. 7. İnönü Hükümeti programında ifadesini bulan "Sovyet ittihadı ile münasebetlerimiz, her zamandan ziyade sıcak bir dostluk içindedir. Sovyet sanayiinin güzel eserleri sanayileşme hayatımızda ebedi dostluk hatıraları olarak yükselmektedir. Büyük Sovyet ittihadı ile yakın ve samimi dostluğumuz rerek siyaset alanında ve gerek diğer her alanda her gün daha ziyade kuvvetlenmekte ve genişlemektedir." şeklindeki tercih, Bayar Hükümetinde "şarap ihracatına mutlaka ağırlık ve öncelik verilmesi" yönünde bir tercihe dönüşmekte idi. (Bkz. 1 .Bayar Hükümet programı) Yine Bayar Hükümetinin, hükümet programında sıkça sözü edilen ve daha önce pek önem verilmeyen bir diğer konu da "Kemalist Rejim" deyiminin çok sık bir şekilde kullanılmış olmasıdır.

Bayar ilk hükümet programında söze girerken şöyle diyordu: "Bizim gibi parti hükümetlerinin kendilerine mahsus bir programı yoktur. Takip edecekleri program, şahıslarınızda ve meclisin yüksek manevi şahsiyetinde kuvvetle, şerefle, temsil edilmekte olan ve büyük Türk milletinin arzu ve iradelerini toplayan CHP'nin realist ve dinamik programıdır. Hükümet, şefin bu kürsüden verdiği ana direktiflerin ışığı altında.."

11 Kasım 1939-25 Ocak 1939 arasında iş başında kalan 2.Bayar Hükümcü'nin hükümet programı ise bir Atatürk ululamasından başka bir şey değildir.

I.Bayar Hükümetinin kurulmasına yol açan gelişmeler, İnönü'nün Atatürk'le bir sofrada aralarında patlak veren şiddetli tartışma ite hız kazanmış, Ankara'da stadyumda meydana gelen, Atatürk'e karşı ve İnönü'den yana tezahürat Mustafa Kemal'i küp- -tero Sindirmişti. İnönü, bu gelişmelerden sonra Atatürke minnettarlığım. bildirdiğini söylemekle birlikte, içini bir korku kapladığına da muhakkak nazarı ile bakılıyor. Mustafa Kemal in sağlığı o günleme ciddi bir şekilde bozulmuştu. İnönü'nün akibeti konuşuluyordu. Kimine göre İnönü'nün Amerika’ya büyükelçi olarak gönderilmesi bile sözkonusu idi. İnönü,bu havadislerden Tevfik R^ştü'yü mesul tutmaktadır. İnönü'nün hiç sözünü etmediği bir könu ise Mustafa Kemal'in İnönü'nün işinin bitirilmesi konusunda talimat verdiği ve bu düşüncelerle İnönü'nün çocuklarına mirasından pay bıraktığı hadisesidir. İnönü ise bunu dolaylı bir şekilde reddederek, Mustafa Kemal'in son gününe kadar Bayar vasıtası ile kendine haber gönderip kendi hakkında haber aldığını ileri sürmektedir.

Mustafa Kemal 1938 yılı Kasımı'nın ilk günü, artık kalkamayacak kadar ağır şekilde hasta idi. TBMM meclisini açacak durumda değildi ve parlcmenterlcrc "direktiflerini" de veremeye- cckü. Mustafa Kemal'in Nutkunu Celal Bayar okurken, arkadaşları Menderes'in o celsede gözyaşlarını tutamadığını kaydetmekledirler. 10 Kasım 1938 de Mustafa Kemal öldü ve Fevzi Çak- mak'm da desteği ile İnönü Cumhurbaşkanı seçildi. İnönü yeni hükümeti kurmakla Celal Bayat'ı görevlendirerek durumu kontrol

56 altına almaya çalışacaktır. 11 Kasım'da kurulan hükümet, 25 Ocak'ta yerini 1. Saydam Hükümcti'nc bırakacaktır. Refik Say- dam'ın başbakan olması ile Kabinede sadece iki üye değişikliği yapılacak ve eski hükümet görevini sürdürecektir. Hükümet programı şu cümlelerle başlamakta ve 3,5 sayfada tamamlanmaktadır "Selefim Celal Bayar'ın istifası üzerine teşkili bana tevdi buyurulan kabineyi yüksek huzurlarınıza getiriyorum. Kabine programı şimdiye kadar olduğu gibi, mensub bulunduğumuz CHP programını tahakkuk ettirme gayesine dayanmaktadır. İnkılab kanunlarının milli bünyede sarsılmaz bir şekilde işlemesini ve adli teşkilatın devamlı inkişafım temin yolunda ittihaz edilmiş olan tedbirlerin tatbikine hassasiyetle devam etmek azmindeyiz..." Bu hükümet programında, Bayar Hükümcti'nin programlarında olduğu gibi Atatürkçülük edebiyatına yer verilmemekte, hatta "Kemalist ideoloji adı bile geçmemektedir.

25 Ocak'ta yeni hükümet kurulmadan önce, Celal Bayar, 26 Aralık 1938 de Başvekil ve Genel Başkan Vekili sıfatı ile CHP büyük kurultayının fevkalâde toplantısında söyledikleri bir nutukta, delegelere şöyle sesleniyordu: "Arkadaşlar, CHP nin üsno- ınal büyük kurultayı açılmıştır. Partimizin değişmez genel başkanı ve koruyucusu, büyük Türk.millctinin sinesinden yarattığı müşahhas ideali ve kurtarıcısı, Kemal Atatürk, milletinin sonsuz varlığına, ebedi şuuruna intikal etmiş bulunuyor..."

Artık Türk Siyasi hayatında Bayar'ın hükmü bitmiştir. Uzun sürecek bir sukut dönemi başlamıştır.. Ta ki 7 Haziran 1945 tarihine kadar.. Bu tarihte dörtlü takrirle, Bayar ve Menderes adı bir arada anılacak ve Türk Siyasi Hayatında yeni bir dönem başlayacaktır..

Biz burada tekrar eskilere dönerek, Celal Bayar'ın hayatına kısa bir bakış yapalım.. Celal Bayar kimdir, nereden gelmiştir ve nereye gitmektedir.. İleride Menderes'le yollan çakışacak olan Bayar bir döneme damgalarını basacaktır.

CELAL BAYAR KİMDİR?

"(Senyörvari) bir tavır ve dışgörünüş edebi içinde, yeni yeni anlamaya başladığımız, bize zıt dünyanın hedef ve kutuplarına sarsılmaz bir nisbetle bağlı, halk partisiyle olanca ihtilafı (Liberalisı) fert hürriyeti ve (Demos Kralos: Demokrasi) halk idaresi fikrinden ibaret ve buna karşılık Türkün ruh kökü, Islâm nizamına yabancı, hatta aykırı bir fert” NFK/Benim Gözümde Menderes

Celal Bayar'ı en iyi ifade edecek şey, yine onun sözleri ve davranışlarıdır. 18.9.1939 da Celal Bayar'a bir mektup yazan Cemal Kuta'ya, Bayar'ın verdiği cevaptaki şu ifadeler onun kişiliğin yansıtmaktadır: "..Yalnız bir hakikati tcbarüz-cttırmck islerim. Yapılan herşey sevgili Atatürk’ünde Milli Şef İnönü'nün ilham ve yardımlarından kuvvet alaıpn jşterek çalışmaların mahsulü ve rejimin malıdır"

Bayar ' Atatürk e tapan" biri idi ve şöyle diyordu "Atatürk, seni sevmek ibadettir."

Her kış Doğu'dan Rusların gelip Anadolu'yu işgal edecekleri korkusu ile titreyen Bayar bu korkular içinde bu dünyadan göçüp gilü. Menderes'le ortak bir kaderi paylaşan Bayar'ı, Cemal Kutay'ın 1940'larda yayınlanan "Celal Bayar" isimli kitabından izliydim: Celal Bayar 1884'tc Gemlik'in Umurbey köyünde doğdu. Babası Pilcvnc'dcn hicret eden Abdullah Fehmi efendi idi. İlmiye sınıiından olduğu, fıkıh konusunda geniş malumat sahibi olduğu söylenir. Darulmuallimin mektebi mezunu olup, rüştiyede öğretmenlik ve Umurbeyde müftülük görevlerinde bulunmuştur.

Şevket Süreyya'nın belirttiğine göre, Bayarın da doğum tarihi, İnönünün doğum tarihi gibi babası tarafından Kur'an-ı Kerimin kenarına not edilmiştir ve bu hesaba göre de 16 Mayıs 1883 de doğan Bayar, 24 Eylül 1884'de doğan İnönü'den bir yaş büyüktür.

Bayar'la Menderes arasındaki benzerlik açısından, Bayar'ın

58 Lise tahsili yaparken, ötekisi Bahriye mektebinde vereme yakalanır ve Mahmut Celal tek başına kalir.

Mahmut Celal kişiliğini BursaUtki Fransız mektebinde bulacaktır. Mahmut Celal'in dayısı hak, fidir, Genç Osmanlılar’dan, İttihatçı Ali Suavi'nin arkadaşıdır. Dayısından aldığı Scrvct-i Fü- nun dergisindeki makalelerin etkisi altında edebiyata ilgi duymakladır.

Fransız mektebi için Bursa'ya geldiğinde yeni bir çevre içine karışır. Bir yandan Azınlıklar, Öte yandan İttihatçılar.. İstanbul'a yakın olduğu için siyasi gelişmeleri yakından izleme fırsatı bulur. Bu arada Ziraat bankasının memur imtihanına girer ve kazanır. Bir yandan iş saatleri dışında Cczvit mektebine devam etmektedir, öte yandan özel bir hocadan Arapça dersleri almakladır. Meşrutiyet hikayeleri ve Abdulhamit düşmanlığı ile yetişmektedir. Fransa'dan gizlice yurda sokulan bildirileri, mektup ve gazeteleri okuyarak, Bursadaki sürgün "hürriyetçiler" le tanışarak kendine yeni bir yer arama gayretindedir.

Bu arada Ziraat bankasından Doyçc Bafikia geçer. Bankada sadece iki Türk vardır ve burada İttihat Terakki harekeli ile daha yakın bir temas içine girer. İttihat Tcrakki'nin Bursa'daki illegal bir hücresini oluşturan "Küme" örgütüne girer. 23 Temmuz 1908 de meşrutiyetin ilanından hemen sonra Celal bey İttihat ve Terakki Cemiyetinin Bursa Merkez idare heyetine alınır." Celal bey artık Bûrsa'riın önde gelen İttihat ve Terakki mensuplarında^ biridir"

1907 yılında Bursa'da Doyçe Oryentbank şubesinin imza yetkisine sahip önemli bir memuru olan Celal bey 1908'dc İttihat ve Terakki fırkasının Bursa’da önde gelen isimleri arasında yer almış ve kısa bir süre sonra da bankadan ayrılarak fırka tarafından İzmir İıtihat ve Terakki fırkası kâtibi mes'ullüğüne atanmıştır.

Bayar, Cemal Kutay'ın kitabında da belirttiği gibi "..Kemalist rejimin şahsında tam ve kamil hüviyetini bulduğu ilerilik ve inkılabçılık vasfı Bayar'da bir aile mirasıdır. (...) Bayar, İttihat ve Terakki'nin Osmanlılık ve İslamcılık politikalarından sıyrılmaya çalışmış ve fırka içinde milliyetçilik cereyanının kuvvet bulm. -

59 na gayret elmiş; Türk halklarının hatırı sayılır bir varlık olması uğruna mücadeleler yapmıştır."

Bursa günleri Bayar'ın rotasın: ayarlayan günlerdir.. Milli Mücadelenin Galip Hocası, babasından öğrendiği, evdeki kitaplardan aşina olduğu dini yeni Türk devletinin biçimlenmesinde kullanmayı bilmiştir. Başında sarığı, sırımda cübbesi ve elinde teşbihi ile lam bir aktör gibidir. Lavrcnce İngiliz emelleri için İslâm'ı biçimsel olarak kullanıyordu. Celal Bayar da (Galip Hoca) tipi ile, İttihatçı kalasının üzerine sardığı sarıkla meydanlarda müs- lümanian "Diıı-i İslâm için cihada" çağırıyordu.

Bir ara Demirci Efc'ye müşavirlik te yapan Celal beyin Menderes'le ilk tanışması İzmir'de olacaktır. Menderes, İttihat Terakki mektebinden sonra gittiği Amerikan kolejinde bir öğrenci iken Bayar, İttihat Tcrakki'nin mes'ulüdür. İkinci karşılaşmaları ise Çakırbeyli Çiftliğinde zamanın Galip hocası ile gerçekleşecek, fakat bu karşılaşmalarda kayda değer bir yakınlık sözkonusu olmayacaktır.

Bayar'ın dinle ilgisi İstiklâl harbinde ona ayrı bir yer, imtiyaz ve statü kazandırırken, Rejim açısından İttihatçılığı bir başka güven kaynağı olmaktadır. Bankacdığı ise, İktisat Vekilliğine giden yolda işine yarayacaktır. Osmanlı döneminin iki aylık Ziraat bankası, iki yıllık Doyçe Bank'ta memur statüsündeki bankacısı Yeni Türkiye Cumhuriyeıi’nin İktisat vekili olmaya yetecektir. Ardından İzmir İktisat Kongresi. Lozan ve İnönü Zaferleri"!" İnönü olayını ortaya çıkartırken, İktisat konferansı Bayar'ı yeni rejime kazandıracaktır. İktisat konferansının İzmir'de yapılıyor olması ve Bayar'ın bu arada oynadığı rol, yeni Türkiye'nin ekonomik modelinin biçimlenmesinde etkili olacakur. Bayar'ın Bankacılığı, onun eline büyük paraların geçmesine yol açacak, şirketlerde ortaklıklar kuracak, zengin çevrede itibar sahibi olacaktır. İnönü'nün Bayar'ı kıskanması biraz da bundandır. Savaşan bir asker konumundaki İnönü, Atatürk'e yakınlığına ve icranın başı olmasına rağmen, Bayar kadar ekonomik bakımdan şanslı gözükmemektedir. Atatürk'ün de giderek büyüyen mal varlığına karşılık İnönü'nün daha o ilk günlerde kayda değer bir mal varlığı yoktur..

60 İnönü daha sonra bunun intikamını alacaktır, hcın de acı bir şekilde!

Bayar'ın Atatürk'le nasıl tanıştığına ilişkin ayrıntılı bir bilgi yok. "Henüz büyük ve eşsiz kurtarıcı Samsuna çıkmamıştır" ama işgal günlerinin başında "Milli İhtilalin Celal Bayat'ına Ödemiş, Akhisar ve Aydın Cephelerinde rastlıyoruz." Mustafa Kemal Samsun'a çıkar çıkmaz "Bu tarihte Atatürk'ün emrinde ve izinde bir Kuvayı Milliyeci Celal Bayar vardır". Bazan Hoca, bazan Efe kıyafeti ile şefin emrinde ve hizmetinde yol almıştır. Akhisar Milli Kuvvetler Komutanlığı yapmış ve ardından yine şefin emri ile "Bursa Kuvayı Milliye reisliğinde çalışmıştır."

Bayar "Atatürk'ün mukaddes ağzından" aldığı talimatla "öz ve halis bir Kemalist olarak" yeni Türkiye'nin kurulmasında daha başından beri rol oynamış bir kişidir. Atatürk İstanbul’dan Samsun'a gitmeden önce. Celal bey, İttihat ve Terakki fırkasının talimatı doğrultusunda vatanı kurtarmak için Bursa'dan İzmir'e doğru yol alıyordu..

Mahmut Celal bey, İstanbul'da son olarak toplanan Meclisi Mebusan'da Saruhan mebusu olarak görev yapacaktır. İmparatorluk Mcclisi'nin kapanmasından beş gün önce toplanan Mecliste, Mahmut Celal bey, Demirci Efe ağzından yazdığı telgrafı bahane ederek, İstanbul hükümetine yüklenmektedir. Kutay bu hadispyi şöyle yorumlamaktadır: "Bayarın duyurmak istediği milli ses yerine Yıldız'dan hiyanet ve ihanet sesleri yükselmektedir"

Mahmut Celal bey, İstanbul'dan Ankara'ya gelecek, İzmir milletvekili olarak, önce İktisat vekilliği, yine bu arada Hariciye vekilinin Londra Sulh konferansına gitmesi üzerine Hariciye vekaleti vekilliğini de yapacaktır. Yine aynı şekilde, "Mübadele ve İmar-lskan vekilliği görevi de yapan Bayar, bu görevini sürdürürken Mustafa Kemal tarafından îş Bankasını kurmakla da görevlendirilmişti. Bayar-Mustafa Kemal ilişkisini itada eden su cümleler Kutay'a aittir: "Atatürk, Bayar'ı çok severdi. İnsanlara ancak kıymeti kadar kıymet veren Ebedi Şefin bu kadar yakını saydığı, takdir ettiği bahtiyar azdır!"

Bayar'ın Atatürk'e ilgi ve teveccühü çok büyüktü. İktisat ve-

61 killiğine geçirilmesi dolayısıyla Mustafa Kemal'e gönderdiği telgraftaki şu cümleler ona aittir:

"Türkiye Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal hazretlerine:

İrade ve feyzinin ilhamı ile işe başladım... Mefkureci bir Amele olarak candan çalışacağım... yüksek teveccüh ve itimadınızın devamı en büyük emelimdir. Derin bir saygı ile ellerinizden öperim büyük paşam, iktisat vekili Mahmut Celal"

Şu da İktisat Vekili Celal Bayar'm Atatürk’e bir arz biçimidir: "

K. Atatürk. Cumhurreisi İstanbul.

Kurtarıcı dehalarının nuru altında yürüdüğümüz yolda yüksek irşatlarının yeni bir ilhamı olan Tarım Kredi Kooperatifleri kanununa göre ilk olarak Tekir çiftliğinde kurulmuş kooperatife (1) sayılı Kurucu üye şerefini bağışlaması, büyük kurtarıcının yurt ve ulusa kutsal yeni bir işarettir. Asırların ışığı kalacak olan bu büyük işaretin de manasını bakanlık ve kooperatifler adına, hayranlık ve saygı ile selamlamaya koşar ve şükranlarımı bu vesile ile de tekrarlarım. Tekir çiftliği Tarım Kredi Kooperatifinin kuruluş formalitesi bu gün bitmiştir. Saygı ile ellerinizden öperek arzederim. Celal Bayar."

Mesele ne biliyor musunuz? Devlet kesesinden Atatürk'e bir çildik armağan ediliyor, İktisat vekili de bunu bildiriyor. Gerçekleştirilen resmi formalite ise bir kooperatif teşkili. Kooperatifin öteki üyelerine gelince, Tekir köyünden Ali Rıza oğlu Osman Kâhya, Nuri oğlu Ziya Şahin, Mahmut oğlu İbrahim, Ahmet oğlu Faik, Ahmet oğlu Ali, Nuri Oğlu Hamza, Hüseyin oğlu Ali, Ahmet oğlu Haşan ve Hüseyin oğlu Ahmet.

Kuvayı Milliycci Celal bey, İlk günlerde İstanbul ve Ankara'daki mecliste yaptığı konuşmalarda, Yunanlıları ehli salip olarak, gözü dönmüş katiller olarak tavsif ederken başbakan olduğu yıllarda 19 Nisan 1937 de, Atina'da Yunan başbakanı General Mctaksas'ın verdiği ziyafette " Yaşasın Türk-Elen kardeş Birliği" diye kadeh kaldırıyordu: "Kadehimi Elenler kralı Majeste 2. Jorj'un sıhhatine, dost ve müttefik Yunanistan'ın refah ve itilasına kaldırır, ekselanslarınızın ve sevimli bayan Mctaksas'ın şahsi saa-

(Jetlerine içerim."

Bayar Atatürk'ün ölümü üzerine, kendi ayaklarının altındaki iktidar koltuğunu kendi elleri ile iterek yerine îsmet Paşa’yı oturttu. Ve böylece Bayar'ın Türk Siyasi hayatındaki yeri de daha gerilere doğru kaymış oluyordu.. Yeniden Celal Bayar isminin Siyaset sahasında yankılanması için 7 Haziran 1945 tarihini beklemek gerekecektir.. Celal Bayar, Fuat Köprülü, Refik Koraltan ve Adnan Menderes tarafından imzalanan 4’lü takrir, Cumhuriyet tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı olacaktır. Ve Bayar-Mcnde- res İkilisini Türk Siyasi tarihinde belli bir konuma getiren bu takrir olmuştur.

DÖRTLÜ TAKRİR

Türk Siyasi tarihindeki önemli kavşak noktalarından birini teşkil eden 4 CHP milletvekilinin ortaklaşa imzalayarak CHP Meclis Grubu başkanlığına sundukları 4'lü takriri aynen aşağıya alıyoruz.

C. H. P. Meclis Grubu Yüksek Başkanlığına

7 Haziran 1945

Daha ilk kuruluşundan beri Türkiye Cumhuriyeti'nin ve Cumhuriyet Halk Par tisi'nin en esaslı umdesini teşkil eden demokrasi prensiplerine inanmıaş ve Türk Milletinin ancak bu prensiplerin tamamiyle tatbiki sayesinde refah ve saadete kavu- şacagğı kanaatine bağlanmış olan vatandaşların , bütün memlekette ve bilhasse partimiz mensupları arasında en büyük ekseriyeti teşkil ettikleri şüphesizdir. İşte bu kanaatledir ki milletçe özlenen bu amacın gerçekleşmesi için lüzumlu gördüğümüz tedbirleri partimizin Meclis Grubuna arz ve teklif etmeyi borç bildik.

Atatürk'ün ölmez adına bağlı olan mukaddes kurtuluş savaşımızdan doğan Türkiye Cumhuriyeti, ilk Teşkilât-ı Esasiye Kanunu ile dünyanın belki en demokratik anayasasını meydana gelirmiş ve bu sayede gerek ferdî hürriyetleri, gerek milli murakabeyi en geniş surette sağlamak imkânlarını vermişti.

Memleketi orta çağdan kalma birtakım zararlı müessese- lerden koruyabilmek ve irticayı kırmak maksadıyla 1925'den sonraki yıllarda siyâsî hürriyetlerin bazı takyitlere uğratıldığını biliyoruz. Lâkin Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Teşkilât-ı Esasiye Kanununun demokratik ruhuna daima sadık kalmış ve Cumhuriyetin kurucusu büyük Atatürk bunu tamamıyla demokratik bir şekle ulaştırmak idealinden ölünceye kadar ayrılmamıştı.

Burada izahına lüzum görmediğimiz türlü sebeplerden dolayı muvaffakiyetsizlikle neticelenen Serbest Fırka tecrübesi bu maksatla yapılmış bir hareketti. Bu talihsiz tecrübenin uyandırdığı tepkiler neticesinde siyasi hürriyetlerin yeni birtakım tahditlere uğratıldığı inkâr edilemez. Bununla beraber Cumhuriyet idaresinin her şeye rağmen demokratik tekâmül yolunda ilerlemek istediğini gösteren teşebbüsler de vardı. Büyük Millet Meclisi seçimlerinde müstakil mebuslara gittikçe daha artacak bir nisbette yer ayrılması tecrübesini buna bir delil olarak zikredebiliriz.

İkinci dünya savaşının belirmeye başlaması ve harp tehlikesinin memleketimizi daimi bir tehdit altında bulundurması pek tabii olarak siyasi hürriyetleri bir kat daha tahdide sebep olmuş ve bu suretle Teşkilât-ı Esasiye Kanununun Demokratik ruhundan biraz daha uzaklaşılmıştt. Ferçi Cumhuriyet Halk Partisi içinde ayrıca bir müstakil grup teşkili. Milli murakabe işinin daha esaslı bir şekilde sağlanması ve tek parti usulünden doğan zararların karşılanması yolunda bir tecrübe olmakla beraber kuruluşundaki gayrı tabiilik dolayısıyla bundan da müsbet bir netice alınmadığını görüyoruz.

Bütün dünyada hürriyet ve demokrasi cereyanlarının tam bir zafer kazandığı, demokratik hürriyetlere riayet prensibinin milletlerarası teminata bağlanmak üzere bulunduğu şu günlerde memleketimizde de Cumhurbaşkanından en küçüğüne kadar bütün milletin aynı demokratik ülküleri taşıdığından şüphe edilemez.

Uzun asırlardan beri müstakil bir devlet olarak yaşayan Türkiye'de, hatta okuyup yazma bilmeyen vatandaşların bile si-

65 yasi hürriyetlerini, şuurla kullanacak bir seviyede bulundukları inkâr edilemez bir hakikattir. Okuyup yazına bilmeyen köylüler arasından bile dünyanın en değerli idare ve siyaset adamlarını yetiştirmiş olan milletimizin, bilhassa Cumhuriyet idaresinin kuruluşundan beri yapılan büyük hamleler neticesinde, bundan 20 yıl evveline nisbetle çok yüksek bir seviyeye erişmiş bulunduğu övünülecek bir gerçektir.

İşte, bir taraftan iç hayatımızdaki bu mesul tekâmülün yarattığı siyasi olgunluk, diğer taraftan bugünkü medeniyet dünyasının umumi şartları, daha ilk Teşkilâtı Esasiye Kanunumuzda hakim olan demokratik ruhu bugünkü siyasi hayat ve teşkilâtımızda kuvvetle tecelli ettirmek zamanı geldiği kanaatine bizi şevketmiş bulunuyor. Bunun biran evvel gerçekleşmesi yönündeki düşüncelerimizi şöyle hülasa ediyoruz:

1- Milli Hâkimiyetin en tabii neticesi ve aynı zamanda dayanağı olan Meclis Mürakabesinin Anayasamızın yalnız şekline değil, ruhuna da tamamiyle uygun olarak tecellisini sağlayacak tedbirlerin aranması,

2- Yurtdasların siyasi hak ve hürriyetlerini daha ilk Teş- kilât-ı Esasiye Kanunumuzun gerektirdiği genişlikte kullanabilmeleri imkânlarının sağlanması,

3- Bütün Parti çalışmalarının yukarıki esaslara tamamiyle uygun bir şekilde yeni baştan tanzimi,

Muhterem milletvekili arkadaşlarımızın yüksek tasviplerine sunduğumuz bu teklifimizle daha ilk kuruluşundan beri Milli Hakimiyet gayesine erişmeyi, onu gerçekleştirmeyi hedef tutan Cumhuriyet Halk Partisi'nin ve bütün Türk Milleti'nin yüksek arzularına tercüman olduğumuza, Atatürk'ün idealine sadık kaldığımıza tamamıyla inanmış bulunuyoruz.

Cumhurbaşkanımızın 19 Mayıs 1945 tarihli nutuklarında:^ Siyâset ve fikir hayatımızda demokrasi prensiplerinin daha geniş bir ölçüde hüküm süreceği» hakkındaki ifadeleri, bu teklifimizin vakitsiz ve yersiz olmadığı hakkındaki inancımızı büsbütün kuvvetlendirmiştir.

Milletimizin bütün kuvvet ve iradesini temsil eden Büyük

Millet Meclisi Parti Grubu arkadaşlarımızın, Türkiye Cumhuriyeti ue ve Türk Milletine dünya demokrasileri arasında şerefli biir mevkii sağlayacak olan bu teklifi, kendi öz düşüncelerinin bir ifadesi gibi telakki edeceklerinden asla şüphe etmediğimizi bir defa daha tekrar eder ve bu takririmizin açık oturumdu müzakeresini saygılarımızla rica eyleriz.

İçel
Refik Koraltan
Aydın
Adnan Menderes

12 Haziran Sah günü takrir müzakereye alındı. "Bu takrir, CHP diktasına karşı bir harp ilanıydı"

Menderes, böyle bir takriri nasıl imzalamıştı. Ürkek ve sessiz bir genç, nasıl olup ta böyle radikal bir harekete katılmıştı. "Zeki fakat disipline gelmeyen, intizamsız, çok konuşan, kendi stilinde iyi bir konuşmacı olan, mantıklı, fevri" bir genç olarak tanınan Menderes'in yakınları onu "Bir misafirliğe gölünsen, yeni topluma girmiş bir çocuğun ürkekliği, heyecanını yaşayan, tutuk, kimseye karışmayan, tatlı tatlı gülümseyen, aşın nazik, soru sormayan, sıkılgan ve bu sıkılganlığı, inceliği ile çevresindekileri bile sıkma noktasında nazik" bir genç olan Menderes'in Millctvckili/Öğrcnci ortamından fırlayarak İsmet Paşa yönelimine kafa tutmasına yol açan gelişmeler nasıl olmuştu. Onu Bayar'la, Koraltan ve Köprülü ile aynı belgeye imza atmaya götüren şartlar nasıl gelişmişti.

O bu dönemde kendini şöyle taril ediyordu: "Meclise geldikten sonra, büyük bir dikkatle çalışmaya başladım. Kendimi memleket işlerine verdim. Hem vazifemi gördüm, hem de hizmet için kendimi yetiştirdim. Başvekil oluncaya kadarda, kendimi yarın için ilzam edecek hiç bir harekette bulunmadım. Yirmi sene içinde, herkesin peşinden koştuğu Avrupa seyahatlerini bir defa bile olsun düşünmedim. Hiç birisini aklımdan geçirmedim. Hal-

67 buki lisan biliyordum. Param vardı, faydalı olabilirdim. Bilakis meclis encümenlerinde çalıştım. Parti müfettişi olarak kaza, nahiye, belediye odalarında sabahlayarak vazife gördüm."

öyle anlaşılıyor ki, Dörtlü Takrire kadar Menderes parti aleyhinde bir faaliyete girmediği gibi, parti işlerini görmekle birlikte, parti icraatını savunan bir uslub içinde de değildir. Belki de her iktidarın, her kadronun, böyle hiç bir şeye bulaşmayan, fedakâr hizmetkârlara ihtiyacı vardır. CHP'nin de bu gibilere ihtiyacı olduğu gibi, Bayar da bu ihtiyaçdan dolayı Menderes'i yedeğe almayı ihmal etmemiştir. Üstelik dil bilen, kültürlü, söyleneni anlayan, sadık, çalışkan, nezaket ve tevazuu ile halkın ilgisini ve sempatisini çekecek bir tip önemli idi. En azından sempatik bir vitrin süsü olarak bile önem taşıyabilirdi. Büyük ihtirasları olmadığı gibi, küçük menfaatlerle aldatılamayacak, satın alınamayacak biri olması da öteki önemli özellikleri idi. Çalışkanlığı ve Dilekçe komisyonunda halkın sorunlarına vakıf olması ve bunları çözme yolundaki çabaları ile çevresinde sempati de uyandırmışa. Her işe koşan, yardımcı olan, sessiz karekteri yanında, olup bitenleri ince zekası ile kavrayarak, izleyerek, yorumlayarak, konuşmayan, ama konuştuğu zaman da bilen ve yorumlayan yeni, genç bir aydın/bürokrat/politikacı tipi doğuvordu. O devlet hizmetinden, bürokrasiden gelen biri değildi. Ama bürokrasiyi tanıdı ve kavradı.

Bir ara kafasına Ziraat Vekili olmayı takar ama partinin profesyonel kadrosunun arasından sıyrılıp o makama ulaşması mümkün değildir. İnönü'ye yaranma çabalan boşa çıkar. Menderes çalışan biridir ama, parti yönetimine bile girme şansı yoktur. Bu tiplerden yararlanmak gereklidir ama fazla yakınlaştırmak tehlikeli olabilir.. O zamanlarda Menderes partinin spor kolu başkanı gibi sıradan bir iş yapmaktadır. İnönü ile tanıştırılır ama, bir ara bu yönde umut belirir gibi olur, sonra o iş yatar. Oysa Menderes bu konuda çok umutlanmışım Alacddin Tiritoğlu'nun ve başbakan Şükrü Saraçoğlu'nun girişimleri fayda vermez. Böylece Menderes'in hayalleri yıkılır. Artık yükselmek istemektedir ama bu mümkün gözükmemektedir. Bu arada kişisel kırgınlıklar, kapris

68 ler bir takım söylentiler de Menderes ile öteki bazı partililer arasında ihtilafa dönüşür. Menderes artık köy, köylü ve ziraat meselesini yakından izlemekte, kendisine verilmeyen görev ile ilgili olarak eleştirilerde bulunmaktadır. Belki de ilk kez İnönü ile ciddi bir ihtilaf içine girmektedir.

Köy, köylü ve ziraat politikası, Milli Şefin en çok üzerinde durduğu konulardan biridir. İnönü hükümeti de her zaman konunun üzerinde durmuştur. Geniş halk kitlelerinin de hoşnutluğu bu politika ile ilgilidir. Bu konudaki hoşnutsuzluk giderek tabanda daha fazla tepki alan bir hale dönüşmektedir.

Celal Bayar, Dörtlü Takrir meselesini şöyle anlatmaktadır: "Takrir partide fırtınalar kopardı. Çankaya'da sayın İnönü'nün başkanlığında toplantılar yapıldığını işitiyorduk. Bu toplantılarda Takririn reddedilmesi ve imza sahiplerinin grubta hırpalanmaları uygun görülmüştü... Takriri reddetmek vazifesini alanlar, bizi şiddetle tenkit ediyor, hakaret ediyor, hırpalıyorlardı. Biz düşmanlara karşı düşüncelerimizi metanetle savunduk. Bu müzakereler sırasında Adnan Menderes'in bir başka güçlü yanını tanıdım. Saldırılardan yılmıyor, sinirlerini bozmuyor, içinde fikir varmış gibi görünen (demogojik) sözlerin parlak balonlarını bir cümle ile patlatıp söndürüyordu. Apaçık görülü) ordu ki Adnan Menderes iyi bir polemikçidir. Fakat fikirlerimiz ne kadar doğru olursa olsun biz bu fikirleri ne kadar samimiyet ve ehliyetle savunursak savunalım, bu müzakereler mizansen olmaktan ileri geçemiyordu. Takrir red edilecekti. Çünki Çankaya’da takririn reddedilmesi karara bağlanmıştı. Nitekim 7 saat süren müzakerenin sonunda o zamanki başvekil Şükrü Saraçoğlu kürsüye geldi. Halk Partisi'nin, takrirde yazılı olduğu şekilde demokratik ıslahata muhtaç olmadığını, temelde demokratik esaslara dayanmış bulunduğunu anlattı ve (tavsiye ederim, arkadaşlar takrirlerini geri alsınlar!) dedi. Bu sırada bazı milletvekilleri, (Onlar arkadaşımız değildir) diye bağırıyorlardı." "Yanımda oturan Fuat Köprülü'nün birden ayağa kalktığını gördüm. Takriri geri almaya niyetli olduğu görülüyordu. Eteğinden çekip oturttum. Sert bir sesle (Biz verdiğimiz takrirleri geri alacak insanlar değiliz) dedim. Sesini çıkartmadı ve. takrir

69 oya kondu. İmza sahibi 4 milletvekilinden başka bütün eller havaya kalktı. Takririmiz reddolunmuştu."

Dörtlü Takrire imza koyanların ilk ikisi ihraç, biri istifa ediyor, en sona kalan Refik Koraltan ise 27 Kasım'da ihraç edilerek, muhalif partinin çekirdek kadrosu şekillenmiş oluyordu.

Dörtlü Takrire imza koyan dört kişinin birer cümleyle, NFK'nm gözündeki yeri şöyleydi: Bayar: "İslâm nizamına yabancı, hatta aykırı bir fert", Menderes: "Sarı Çizmeli Mehmet ağa", Fuat Köprülü: "İlimle doymayan, politika açlığı içinde kıvranan, basil, temel görüşten mahrum, kafası hasis, ruhu haris insan", Refik Koraltan: "Depo müdürü, ya da tebhirhane kâtibi seviyesinde, sıradan bir adam"

Ve yeni sağ ideolojinin, yeni "ümid kadro 'nun dört as elemanı bunlar oldular.

TOPRAK REFORMU

Saflar Ayrılırken

Dürdü takrire yol açan gelişmeleri iyi tahlil etmek gerekir. Harp yıllarının zor günlerinde 1944 yılında Köylüyü Topraklandırma Kanunu tasarısı (Topraksız Kanunu) hükümete verilir.

O günlerin genel manzarası şöyledir:

-Dini baskılar yüzünden halk huzursuzdur. Camiler ahu^- haline getirilmiş, Kur'an Kursları kapaülmış, din alimleri darağacına ya da sürgüne gönderilmiştir. İrtica bahanesi ile, laiklik adına, Bulgarycn bir yorumla dindarlara karşı terör estirilmektedir. Artık din adına bir muhalefetten sözetmek mümkün değildir.

-Ekonomik durum fecidir. Yoksulluk ve çaresizlik içindeki geniş halk kitleleri iktidardan umudunu kesmiş gözükmektedir.

-Ankara ve büyük şehir merkezlerindeki yolsuzluk iddiaları ayyuka çıkmıştır.. Rüşvet olayları almış başına gitmektedir. Her alanda lalan, kayırmacılık, köşe dönmecilik almış başına gitmektedir. iktidara yakın çevreler büyük vurgunlar yapmaktadırlar. İsmet Paşa'nın aylık maaşı, (O gün aldığı maaşın Cumhuriyet altınına dönüştürülmesi şeklinde yapılan bir makayeseyc göre) bu gün- ki değerle (Mayıs 1990) 140 Milyon lira dolayındadır. Ayrıca harcırahları ve hesabı bilinmeyen örtülü ödenekleri ile bu rakamın nereye ulaştığını kimse bilmemektedir. Mustafa Kemalin aylık maaşı ise aynı mukayeseyle başlangıçta 600 milyon lira kadar idi. Daha sonraki yıllarda, yani 1933 de Maaşında %50 indirim yaptı ise de ödülleri, örtülü ödenekleri ve harcırahları ile ilgili bir bilgi

71 yok. Her vilayette adına yapılan binalar ve çifliklerin asıl kaynağı da bilinmiyor.. Ahmet Gürkan "İsmet Paşa'nın Beytülmali" isimli çalışmasında İnönü'nün mal varlığı konusunda ilginç bilgiler vermektedir.. Hatta bunlardan bazıları mahkemeye intikal etmiş, ya da meclise soru önergesi olarak verilmiş, belgeler ve bilgiler meclis arşivlerine intikal etmiştir. Hukuk dışı uygulamalara örnek olarak Ömer İnönü’nün Muzaffer Kayalıbay isimli bir kişinin ölümüne yol açan trafik suçu, delil yetersizliği gerekçesi ile örtbas edilirken, yine gerek Mevhibe İnönü'nün ve gerekse İnönü ailesinin bir takım devlet kuruluşlarından aldıkları eşyalar ve metalarla ilgili çeşitli yolsuzluk iddiaları ortaya atılmıştır. Öyle ki alınan kumaşların, elbiselerin parasına bile tamah edilmiş, garip bir iddia olarak "Cumhurbaşkanlığı personelinin ihtiyacı için Atatürk'ün satın aldığı ineklerin mutfaklardan sarfedilen süt bedelleri Mevhibe İnö- nüyc ödenegelmiştir" Erzincan zelzelesine giderken 150.000 lira harcırah, 1943'de ABD Cumhurbaşkanının davetlisi olarak Mısır'a giderken bir gün için 50.000 lira harcırah tahakkuk ettirilmiştir. Ömer İnönü 1950'ye kadar Dolmabahçe sarayında kalmış ve sarayın bütün masrafları ve kalorifer giderleri devlet bütçesine yüzbinlerce lira zarara sebeb olmuştur. Ahmet Gürkan bu konuda şöyle demektedir: "TBMM hesaplarını inceleme komisyonunda müteaddit seneler üye ve başkan olarak vazife gördüm. Bu münasebetle sarayların murakabe ve teftişlerinde bulundum.. O zaman Ömer İnönü'nün buralarda arkadaşları ile birlikte, kadınlı kızlı gece alemleri de dahil, bilhassa Dolmabahçe sarayında, saray şehzadelerinden daha pervasızca yaşayan bir şefzade..."olduğu ortaya çıkmıştır. Daha sonra, İnönü’nün kardeşi Rıza Temelli'nin gemi alımı için devletten 150.000 dolar komisyon parası aldığı konusu her tarafta konuşulmaya başlanacaktır.

Gürkan'ın belirttiğine göre, Sultan Abdülaziz'in Taşlık arsaları, Padişah ailesinin sımrdışı edilmesinin ardından sahipsiz kalmış ve yine bir usûlüne uydurularak İnönüler'c temlik edilmiştir. Ayaspaşa arsaları ile ilgili olarak Bedii Faik 24 Mart 1970 tarihli bir yazısında şu bilgileri vermekledir:" Ayaspaşa vaktiyle mezarlıktı ve evkafa aitti. İnönü'nün müsteşarı olan zat Evkaf işlerine

72 bakıyordu. Günün birinde işte bu müsteşar, mezarlığı vakıf olmaktan çıkartmış parsellemiş ve bahis konusu arsayı da şefine münasib görmüştür...İnönü'nün kardeşinin Cumhuriyet ilan edildiği zaman tek meteliği dahi bulunmadığı o derece bilinen bir şeydir"

Evet Atatürk'te yoksuldu ve karga kovalamaktan geliyordu. Askerdi, savaş içinden gelmişti, ama zengin, hem de çok çok zengin biri oldu. İnönü de öyle, çok çalışmışlardı, az zamanda çok işler başarmışlardı.

Gürkan şu soruyu yöneltmektedir: "İnönü'nün serveti, aldığı maaşla biriktirilecek cinsten değildir. Kendisi ticaret yapmadığına göre bu servetin iktisab yollan daima karanlık kalmaya mahkum olacaktır"

Bu konunun üzerinde bu kadar fazla durmamızın sebebi, daha sonra Menderes'in mal varlığı ve zimmet suçlamalarına ilişkin, bu iddia sahipleri hakkındaki iddialan da gündeme getirerek, kişilerden çok bir dönemin ve zihniyetin, Kemalist inkılabın mirasçı- lannın ahvali şahsiyclerinc ilişkin gerçekleri su yüzüne çıkartmak istememizdendir.

Mesela bir başka iddia da, hâlâ Türkiye'nin önde gelen şirketlerinden biri olan Sohtoriklcrin şirketi ile ilgilidir. Erdal İnönü'nün kayınpederi (İnönü'nün dünürü), CHP İstanbul eski il başkanı Ali Sohtorik, devletin gemi alımında kayırılmış mıdır?. "Bakınız 27 Mart 1970 tarihli İnönü'ye yönelik cevap bekleyen 32 soru"

Dönemin önde gelen yazarlarından Falih Rıfkı, İnönüler hakkında şöyle demektedir: "Yakınlarının zenginliğine gelince; Atatürk bir gün İstanbul dönüşünde, doğru İnönü'nün evine git miş, hiç parasızlıktan zengin olan kardeşi üzerine dikkatleri çekmişti. Kardeşinin sorumluluğunu üzerine almayan İnönü, kılını kımıldatınamıştı. İnönü politikada ahlâktan sözedemez. Ve hele her işin açıkça yapıldığı bir rejimde, yakınlarının kazancını nüfuz ticareti saymayı başkalarına bırakmalıdır."

Sayın Erdal İnönü bu iddialar konusunda bu gün ne düşünüyordur acaba..? Gorbaçov'un Stalin dönemini mahkum etmesi gi-

73 bi, İnönü dc babasının tek parti dönemini mahkum etmedikçe sosyal demokrasiden sözetmesi inandırıcı bir iddia olmayacaktır.. Vc sol, Erdal İnönü'nün soyadının arkasına sığınarak insanlara demokrasi vadedemez..

Bir ara Bedii Faik takmıştı İnönü'ye.. Bu günki Akbulut fıkraları gibi o günün de fıkraları vardı. B. Faik anlatıyor:" Bir adam var, tacir, müteahhit, fabrikatör, madenci..

Dediler ki, hangi eksiltmeye girse kazanır, çünki arkası büyük!

Adamın sırtına baktım, zavallı feci şekilde kamburdu"

Kasdcdilcn Kambur Rıza, İnönü'nün kardeşi idi. Bedii Faik bir başka yazısında Dragos kooperatifleri konusunu kaleme alıyordu.

İsmet İnönü'nün Hürriyet gazetesinde çıkan mal beyanım eksik bulan Son Havadis gazetesi, şu bilgileri veriyordu:" İnönü'nün oğlu Ömer İnönü'nün eşi, kayınvalidesi vc kayın biraderi ile ortak olduğu 500.000 lira sermayeli Harmancık limited şirketinin konkordato dosyası Yargıtaya gelmiş vc 7 Ocak 70 tarihinde 69/188 no ve 69/366 karar nosu ile Ankaraya gelen dosya 970/7 sıra numarası almıştır. Bu özel şirketten alacaklı bankalar vc şahısların sayısı 56 dır ve beyan edilen alacak miktarı 22 milyon 292 bin 670 lira ve 41 kuruştur. (Bu paranın bu günki rayiç karşılığı yaklaşık: 40 -45 milyar lira kadardır) Bunun dışında Ömer İnönü'nün dolaylı şekillerde bankalardan aldığı kredi miktarının 75-100 milyon lira dolayında olduğu da ileri sürülmektedir. Bu durumda bu rakam 200 milyar gibi bir seviyeye ulaşabilir. Kredi alınan bankalar ise Ziraat, Vakıf, Türk Ticaret, Akbank, Yapı Kredi vc İş bankalarıdır. Bu kredilerin büyük bir bölümü de 1950'dcn sonra alınmıştır. Babasının dönemine ait rakamlar hakkında kesin bir bilgi yoktur. Harmancık Krom Limitcd'in konkordatosunda alacaklı banka sayısı 14'tür ve o gün mevcut bulunan hemen hemen bütün bankalardan kredi talep edilmiş ve alınmıştır. Bunlar arasında Ziraat Bankası 20 milyonla ilk sıradadır. Şirket sermayesinin beş- yüzbin lira olduğu düşünülürse, Sermayesinin 40 katı kadar kredi kullanmıştır. Talep ettikleri ödeme planı ise faizlerin dondurul-

ması ve 7 yılda ödenmesi şeklindedir. Öyle anlaşılıyor ki o günün Ömer'inin bu günün Yeğen Yahya'sı ya da Efc'si ile pek farkı olmadığı anlaşılıyor. Bu olaylar sadece lek parti döneminde yaşanmamış, 60 sonrasında da İnönülcr bir yandan eski hesaplan tasfiye ederken, bir yandan da yeni köşe dönme hesapları yaptıklanna ilişkin iddialar basında ve mahkeme dosyaları arasında yer almaya devam etmiştir.

Ankara Rüzgarlı sokaktaki 1928'dc 10.000 liraya alman arsanın bir parseli daha sonra Yeni İstanbul gazetesine 500.000 liraya, bir parseli de Gazanfer Bilgeye 900.000 liraya satılmış. Hcy- beliada'da o zaman bir milyon lira takdir edilen köşk, 9500 liraya alınmış. Ayazpaşa arsası, ya da Taşlık'taki evine ilişkin iddialar ne derecede doğrudur. Taşlık'taki evin, Vakıflar'a ait bir cami temeli üzerine yapıldığı doğru mudur? İş bankasındaki 6200 hissenin kaynağı nereden gelmektedir?.. Çankaya'daki 20.000 m² lik bahçeli köşk nasıl alınmıştır?

İnönülcr'in ortağı olduğu aşağıdaki şirketlerin kredi kaynakları, iş alanian nelerdir Harmancık Krom, Ögclman Madencilik, Kurşun San., Dış Ticaret AŞ, İstanbul Pamuk, Şaban Dağa Lmt., Bakır Endüstrisi, Nidac koli., Uludağ Maden.

Ankara Maltepe'deki arsa, Dikmcn'dcki, yine Maltepe ve Çankaya'daki arsaların alış şekilleri nedir?

Bu konuda Gürkan'ın tesbit edebildiği İnönülcr'in mal varlığına ilişkin döküm şöyle: Rüzgarh'da arsa (5513 in²), Çankaya'da Bahçeli Köşk (22.383 m²), Hcybcliada'da köşk (2345 m²), İstanbul'da 536 m² Temelli Gümüşsüyü apartmanı, Taşlık'ıa bahçeli köşk (3000 m2), Yenişehir'de 1345 m² arsa, Ankara'da 567 m² arsa, İzmir Kordon'da 467 m² köşk, Dragos'ta 6345 m² arsa, Dik- men'de 15 786 m² arsa, Çankaya'da 2.000 m² arsa, Maltepe'de 1174 m² arsa, 2346 m² arsaya kurulu Bahçeli ev, Mebus evlerinde 1271 m² ye kurulu ev, Şenyuva, Bahçe, Bahçelievler kooperatiflerinde ev, Rüzgarlı sokakta iş ham (568 m² temel üzerine kurulu), Yeşilyurt'ta 2350 m² arsa ve İş bankasının 6200 adet hisse senedi.. Tabi altın, döviz ve nakit cinsinden ya da yakınları üzerine alınan

75 emlaktan burada sözedilmemektedir.

Bütün bunlar, buna benzer cevapsız sorular insanların kafasını karıştırmaya devam ediyordu.

D.P.'nin ortaya çıkışının ve halk tarafında büyük bir coşkuyla sahiplenilmesinin arka plaınndaki sebeplerden sadece birini, o döneme ait ekonomik suistimallerin boyutunu göstermesi bakımından ilginç sayılabilecek bu bilgilerden sonra tekrar konomu- za, Toprak reformu yasasına dönelim.

Toprak reformu yasa tasarısı halkı umutlandırmaya yelmedi. Çünkü reform hareketi bir yandan parti içindeki toprak ağalarını korkutup tepkilerine sebeb olurken, halk ta bu reformdan fazla bir pay alamayacak, partili bir takım militanlara devlet elinden toprak dağıtılmış olacaktı.. Toprak dağıtımında kayırmacılık ve toprağını kaybeden toprak sahiplerinin hükümete tepkisi CHP'nin sonunu hazırlayan önemli olaylardan biridir.

" Bir devleti hiç bir şey yenilikler kadar rahatsız etmez. Değişiklik (İnkılapçılık) hep kötülüğe ve zorbalığa yol açar. Bir tek parça bozulunca düzeltilebilir. Herşeyin özündeki bozulma ve çürüme eğiliminin bizi ilkelerimizden uzaklaştırmasına da karşı koyabiliriz. Ama koca bir toplumu yeniden kalıba dökmeye, bu kadar büyük bir yapının temellerini değiştirmeye kalkmak, düzeltecek yerde silip süpürmek, ufak tefek kusurları toptan bir kargaşa ile düzeltmeye kalkışmak, hastalıkları ölümle iyi etmek (Devleti değiştirmekten çok yıkmak isteyen) kişilerin işidir. Dünyanın birden düzeleceği yoktur. Ama insan kendini sıkan şey karşısında o kadar sabırsızdır ki! Her ne pahasına olursa olsun ondan kurtulmak ister. Binlerce örnek te gösteriyor ki, dünya hep böyle çabuk şifa aramaktan hep zarar gördü. Halinde genel bir iyileşme olmadıkça, bir an dertten kurtulmuş olmak, iyileşmek demek değildir"

Montaigne'nin Denemelerinin 3. kitabının 10. bölümünde böyle diyor. Bacon'un bu konuda söyledikleri de İnönü döneminden Menderes dönemine geçişe ilişkin bir başka gerçeğin altını çizmekte kullanılabilecek elverişli bir açıklama getirmektedir. "Yeni soyluları ancak bir güç ortaya çıkarır. Geçmişteki soyluları

76 ise zaman ortaya koyar. Soyluluk sanını ilk alanlar, genellikle torunlarından daha erdemli, ama daha az dürüsttürler. Çünkü hem doğru, hem de eğri yola başvurmadan yükselmek az görülen bir şeydir"

Yine Bacon şöyle diyor: "Devlete kara çalan sorumsuz konuşmaların sık sık uluorta yapılması, bir yandan da devlete zararlı olacak yalan yanlış söylentilerin ağızdan ağıza dolaşarak büyük bir ilgi görmesi kopacak bir kargaşanın ilk belirtileridir." ...Mac- hiavclli de pek yerinde bir görüşle toplumun babası olması gereken hükümdarların bir partiye bağlanıp yan tutmaları durumunda devletin, bir yanına çok yük yüklendiği için batan bir gemiye döneceğini söyler... Ayaklanmaların nedeni ikidir. Büyük yoksulluk ve büyük hoşnutsuzluk. Yıkılan ocakların sayısı ne denli çoksa, karışıklığı destekleyenler de o denli artar... Ayaklanmaların nedenleri ile körükleyici etkileri, dinde yenilikler, yeni vergiler, yabada ve törelerde değişiklik, tanınan ayrıcalıkların geri alınması, topluma genel bir baskı, değersiz insanlarla yabancıların yükselmesi, açlık, ordudan çıkartdmış askerler, umut kırıklığına uğramış partiler, küskün bir toplumu ortak bir amaç çevresinde toplayıp birleştiren bütün buna benzer şeyler... Soylular ve halk çoğunluğu, bunlardan biri hoşnutsuzluk içindeyse tehlike büyük değildir. Çünkü halk çoğunluğu, yüksek tabakadan kışkırtılmadıkça kendiliğinden kolay kolay eyleme geçemez.. Yüksek tabaka da, halk çoğunluğu kendileri ile birlikte eyleme geçmeye istekli, buna hazır olmadıkça güçsüz kalır. Gerçek tehlike, yüksek tabakanın, aşağı tabaka arasında suların bulanmasını bekleyip hoşnutsuzluğu o zaman açığa vurmasıdır. "Bacon bundan sonraki bölümde ise, bir bakıma DP iktidarlarının uyguladığı çözümü açıklamaktadır "En önemlisi, bir ülkede zenginlik ve paranın bir kaç elde toplanmasını önleyecek bir yol uygulanmalıdır. Yoksa devlet varlık içinde yokluktan ölür (Menderes döneminin sloganı: Her mahallede bir milyoner.. Sen de zengin olabilirsin mesajı) Halka hoşnutsuzluklarıyla kızgınlıklarını ölçüyü kaçırıp işi arsızlığa dökmeden açığa vurma özgürlüğünü tanımak, güvenilir yollardan biridir. Öfkesi içine akan, yarası içine kanayan kimse onulmaz çı-

77 banlar, irinli kabarlar dökmek tehlikesi ile karşı karşıyadır... İnsanların umutlarını ustaca, kurnazca beslemek, böylcce onları bir umuttan ötekisine koşturmak, hoşnutsuzluk hastalığına karşı cn etkili ilaçlardan biridir..."

Topraksız yasası ile ilgili tasarı önemli bir kavşak noktasıdır.. Tasarı Meclise havale edildi, ama kimse bu büyük meselenin altından nasıl çıkacağını kestiremiyordu. Meclis işin çözümü için konuyu komisyona havale etti. Oluşturulan karma komisyonda büyük çiftçilerden İzmir Mebusu Rahmi Bey başkandı. Komisyon için aranan "Mazbata muharriri" de bulunmuştu. İşin raportörlüğünü ve sekreterliğini yapacak isim de belli olmuştu. Yine Çiftçilikten gelen bir başka toprak beyi Aydın Milletvekili Adnan Menderes.

Anlaşılan İnönü de içerideki toprak ağalarından çekiniyor ve bu yasayı çıkartma işini yine toprak ağalarının insiyatifine bırakıyordu. 1945 yılı Şubat ayında 45 kişilik komisyonda konu tartışılmaya başlandı. Menderes parti içinde ilk muhalefet hareketini bu komisyon içinde başlattı ve aktif bir komisyon üyesi olarak sağlam delillerle hükümetin toprak reformu tasarısına karşı ciddi bir şekilde direndi. Böylece Menderes hem mecliste, hem de toplumda, özellikle toprak ağalarının umut adamı haline gelmişti.. Geniş müslüman kitle ise, rejime muhalefeti sebebi ile Menderes'e destek veriyordu.. Öteden beri halk her zaman CHP'ye ve onun yönetici kadrolarına yönelik muhalefetin niyetine, programına ve ilkelerine bakmadan muhalefet olduğu için destek vermişti. İnkılablara karşı yapılan muhalefet hareketinde bunun içindir ki istiklâl savaşındaki on bin civarındaki şehide karşılık, bunun elli katma yakın insanın kafasını kopartmak gerekmiştir. Bu da "İrtica" diye damgalanan muhalefet hareketinin ne denli güçlü olduğunu gösteren bir olaydır. Serbest Fırka olayı, Terakkiperver Fırka olayları da buna örnektir. Ve yine İnönü'nün stadyumda büyük tezahüratla karşılanması hadisesi de, muhalif kanada karşı mevcut destekçi bir potansiyelin her zaman varolduğunu gösteriyor. Bu kez de İnönü'ye muhalefet eden biri, kim olursa olsun desteklenecekti. Daha doğrusu, sindirilen muhalefet, bu meşru muha-

78 Icfelin gölgesinde hücuma geçecekti! Hele hele Topraksız yasasını bir komünistlik olarak, mülkiyete tecavüz şeklinde yorumlayan toprak beylerinin muhalefeti, halkın din duygularını da harekete geçireceğinden, zenginlerin desteğinde ve mecliste yandaş bulan bir muhalefet hareketi olarak etkisini gösterecektir. Oysa daha önce mütegallibe takımını oluşturan zenginler, parti ile yakın temas içinde, hatla birçok ağa, bey parti yönetiminde önemli görevlerde bulunuyordu. Böylccc halk çaresiz ve yalnızdı. Zengin toprak ağalarının destekledikleri ve parlamento içinden sözcüsü olan bir halk hareketinin başarılı olacağında kuşku yoktu ve öyle de oldu. Hele dış bir takun mihrakların desteklemesi ile bu hareket daha kısa zamanda başarıya ulaşacaktı.

Ülkedeki öteki bir takım azınlıklarda, özellikle varlık vergisi sebebi ile iktidara olan güvenlerini kaybetmişler, arkası arkasına gelen vergiler ve baskılar halkı bezdirmişti. Bir yerde Menderes kendi zekâsının ürünü olan bir güven değil, doğrudan doğruya bir muhalefet sözcüsü olarak bir anda "umut adam⁷ haline geldi. Daha sonra göreceğimiz gibi, başlangıçta hiç te böyle bir niyeti olmayan Menderes giderek halkın talebini ve halkın kendini görmek istediği kişilik formunu benimseyecek ve bu rolü benimsemesinin faturası olarak idam sehpasında can verecektir. Bu anlamda idam edilen sadece Menderes değil, onun şahsında Milli İradc'nin kendisidir. Kuşkusuz Menderes'in Milli İradc'yi ne kadar temsil ettiği tartışılabilir, ama herhalde belli mihrakların dümen suyunda giden biri olsa idi, en azından Bayar gibi yaşama şansını elde tu Itırdı.

Bu konuya daha sonra tekrar döneceğiz.

"Köylüyü Topraklandırma Kanunu, 11.6.1945 de kabul edilerek 753 sayılı kanun haline gelmeden üç gün önce Menderes komisyondan istifa edecektir. "Açık, mücadeleci ve gösterişli bir meclis konuşması ile” yeni döneme adımını atmakladır. Eskişehirli Emin Sazak, Adana'dan Cavit Oral ve Aydın'dan Adnan Menderes Toprak reformu tasarısı ile ilgili olarak örgütlü bir muhalefet hareketi yürütmüşlerdi ve oldukça da başarılı olmuşlardı. Ve hatta, eğer İnönü'nün ve Başbakan Saraçoğlu'nun özel girişim-

İcri vc baskılan sözkonusu olmasa idi, komisyondan gelecek tasarı vc meclisten çıkacak yasa, çıkan yasadan çok farklı olacaktı ve böyle bir tasarının kanunlaşması için de Menderes ve arkadaşları o günki dengeler gözönünde bulundurulduğunda fazla zorlanmayacaklardı.

Üçlü muhalefet grubu, yasayı ayrı ayrı açıdan ele alarak korkunç şekilde eleştiriyorlardı. Cavit Oral, konuyu bilimsel ve tarihi açıdan ele alarak eleştiriyor ve bu yasanın gereksizliği üzerinde duruyordu. Emin Sazak ise geleneksel yapı içinde Ağalık kurumun fonksiyonu vc önemi üzerinde duruyor, bu ilişkilerin bozulması halinde kaos oluşacağını söylüyordu. Menderes ise konuyu hukuki açıdan inceliyor, Toprak reformu yasa tasarısını Nazist, faşist bir uygulama olarak görüyor ve toprak üzerinde mülkiyet kavramının yara almasının gelecekte doğuracağı hukuksal sorunlar üzerinde görüş ileri sürüyordu.. Daha sonra DP Toprak reformu yerine "Tarım reformu" tezini savunacak ve tarımda yenileşme, makinalaşma, verimin artırılması konusunda tezler geliştirecek, bunu sanayileşme ve kent politikası ile birlikte ele alacaktır. Menderes'e göre "Küçük işletmeye gitmek değil, işletmeleri birleştirerek kollekıif işletmelere gitmek gereklidir." Ancak böylelikle istihdam ve üretim arttırılabilir ve tarımda makinalaşma ve refah başarılabilirdi.

Menderes ve arkadaşlarının tüm çabalarına, bilimsel, tarihi, hukuki açıklamalarına karşılık olarak İnönü'nün kaba tavrı meclis iradesine yön verecektir: "Bu kanunu kabul etmeyen parti benim partim değildir!"

İnönü bir yandan böyle derken, öte yandan parti içindeki muhalefeti stabilize etmek içinde taktik bir strateji ile kabinede bir değişiklik gerçekleştirdi. Yasa tasarısını savunan ve kanunlaşmasında, şekillenmesinde büyük emeği geçen Ziraat Vekili Şevket Raşit Hatiboğlu istifaya mecbur bırakıldı ve muhalefet kanadının sözcüsü durumundaki Adanalı toprak ağası Cavit Oral Ağustos 1945'de Ziraat Vekili yapıldı. Böylece, İnönü muhalefet kanadının güçlenmesini önlemiş, istediği kanunu çıkarttıktan sonra icrasını da tekrar ağalara bırakak, "işte kanunu yaptık ama siz bildi-

80 ğiniz gibi yapın" dcrccsine böyle bir yola gitmişti. Önemli olan İnönü'nün Meclis üzerindeki denetim gücünü kanıtlamasıydı. Toprak Reformu teahhüdü yerine gelmiş ve İnönü'nün dediği olmuştu. Bundan sonrası fazla önem taşımıyordu. Şimdi halkın tepkisini azaltmak ve icraya elverişli bir yorum gerekli idi. O zaman gelsindi Caviı Oral. Hem de bakan olarak! Zaten o zaman kanun dediğin nedir ki!

Cavit Oral Ziraat Vekili olunca İlk işi yasanın uygulanmasını önemli ölçüde engellemek oldu. Ardından da 1950 yılının 27 Marı'ında "Çiftçiyi topraklandırma hakkındaki 4753 sayılı yasada bazı maddelerin değiştirilmesi ve buna bazı maddeler eklenmesine dair kanun tasarısı " 5618 sayı ile kanunlaştı. Böylccc Topraksız kanunu bir reform kanunu olarak fiilen ortadan kaldırılmıştı. İşin ilginç yanı, bu yasayı kabul eden meclisle, onu ortadan kaldıran meclis aynı meclisti. O gün Ziraat vekili bir başkası idi, bu gün bir başkası.. Zaten bu traji komik parlamento macerasından 45 gün sonra da 14 Mayıs 1950 de de CHPnin tek parti diktası tarih olacaktır.

Bu gün Romanya'da yaşanan olaylara bakarak, Çavuşcs- ku'nun başına gelenlerin ışığında İnönü dönemini değerlendirecek olursak, Menderes yönetimini, bir bakıma İnönü'ye rağmen gerçekleşmiş bir iktidar modeli değil, halkın tepkisini frenlemeye yönelik, ondan görünen, gerçekte İnönü döneminin devri sabık ilan edilerek sanıklarının ipe gitmesini engelleyen bir baraj hareketi olduğunu söyleyebiliriz.. Nasılki Bayar, Atatürk'ün ölümü üzerine, tercihini İnönü'den yana kullandı ise, İnönü de sonuçla bu vefa borcunu ödeyerek, Bayar'ı kendisine alternatif olarak seçmiştir.. Menderes, rejime ve halka karşı daima çifte standartlı olmuştur. Halka "Siz isterseniz Hilafeti bile geri getirirsiniz" derken, aynı zamanda parti kulislerinde halkın hilafet talebini engellemek için hukuki tedbirler ve polisiye tedbirler aramıştır. Belki de burada bir münafıklıktan çok, korkuları ile hareket ettiğinde Kemalist bir gelenekçi gibi, umutlan ile hareket ettiğinde ise halkın içinden bir halk adamı gibi hareket etmiştir ve her iki davranışında da samimidir. Bu ikilem onun kişiliğini, kimliğini oluştur-

S1 maktadır. Kimi zaman biri kimi zaman öteki kişiliği davranışlarına yön vermektedir. Kalbi ile başka, aklı ile başkadır. Aslında Menderes aklı ile varolan biridir. Halkın teveccühü onda kalbi bir kişiliğin oluşmasına vesile olmuştur. Menderes halka rağmen halk için, ya da halkı kullanan biri değil, onu ciddiye alan bir politikacı idi.. Ve zaten onu idama götüren gerçek te burada yatmakta idi.

CHP içindeki ilk ayrışma CHP'nin üçüncü kurultayında ortaya çıkmıştı. 1931 'de Uşak delegesi Alacddin bey kurultayda şöyle demektedir: "Memlekette bütün İnkılablan yapmış olan bu fırkaya, lalettayin şahısların alınmaması, bir Kubilayın yanında bir şeyh Mehmed'in bulunmaması, Fırkaya girecek şahsın belli bir ideolojiye sahip bulunması şartı..." Bu daha önce parti çatısı altında bu iki kanadın da varolduğuna işaret etmektedir. Bu tarihten sonra 40'lar meclisinin oluşturulması ve eski mutemet olan ağa, eşraf ve mütcgallibelerin yerine yeni ideolojik temele dayalı il başkanlarımn getirilmesi (ama yine atanarak) yeni bir dönemin başladığım göstermektedir. İnönü devletçidir. Toprak işleyenindir sloganı ile kendi ideolojik tabanına mesaj vermektedir. "Toprak ağalığının kökünü kazıyacağım" andı içmektedir. İlk ayırım devletçiler, liberaller arasında kendini gösterir. Zaten öteden beri ortaya çıkmayan bir sivil asker ayrımı vardır. 9 Mayıs 1935'dc parti genel sekreteri Recep Pcker Liberallere meydan okumakla dır: "Ulusal çalışmayı yıpratan ve ulus yığını sömüren Liberalizme karşı cephemizi daha sıklaştırıyoruz" Liberalizm düşmanlığı, devletçi kurultaya damgasını basacaktır. 384 milletvekilinin, 160 il temsilcisinin ve Atatürk'ün katıldığı bu son kurultayda o zamanki Kemalizm modası buydu. Pckcr'c göre Devletçilik, devletin vasfı ve karakteri ile ilgili bir konudur. Hükümet ve parti devletçilik ilkesinden hız almaktadır. Böylece Parti-Devlet birliği sağlanmış, parti diktası güvenceye kavuşturulmuş oluyordu.

Ne Bayar ve ne de Menderes'in bu gelişmeler karşısında söyleyecek tek sözleri yoktur.

Bu düzenleme ile,

-İçişleri Bakanlığı Genyönkur üyeliğine alınmış ve kendine

82 parti genel sekreterliği görevi verilmişti.

-Bütün illerde il parti başkanlığına ilin valisi memur kılınmıştı.

-Genel müfettişler aynı zamanda devletin ve partinin aynı anda müfettişliği görevini yapacaklardı.

Ve daha başka maddeler.. Parti ve hükümetin birleştirilmesi karan genel başkan vekili İsmet İnönü'nün 18 Haziran 1936 tarihli genelgesi ile illere duyurulur..

Atatürk bu harekeli onaylamaktadır. Cemiyetler yasasının 9.maddesinin memurların partiye girmesini önleyen maddesi ile ilgili olarak Gazi hazretleri şöyle buyurmaktadırlar" Ben bu maddelerde değiştirilecek bir şeş görmüyorum. Çünki burada memurların siyasi cemiyetlere girmemesinden amaç, onların BENİM partimden başka bir partiye katılmaması demektir. Bu bakımdan bu madde hatta yararlıdır vc katiyen dcğiştirilmemclidir." (Hilmi Uran. Hatıralarım. S: 298)

13 Şubat 1937 tarihinde Anayasa'nın 2. Maddesinde değişiklik yapılmak sureli ile "Türkiye devleti Cumhuriyetçi, Milliyetçi, Halkçı, Devletçi, Laik ve Devrimcidir" şeklinde değiştirilmiş, Anayasa'yı değiştiren 3115 sayılı yasayla CHP ilkelerinin Anayasa metni haline gelmesi sağlanmıştır. Dolayısı ile daha sonra kurulan partilerin programlarında bu ilkeleri benimsemeleri zorunlu hale getirilmiştir.

Dolayısı ile, gerek DP, gerekse bu güne kadar gelen bütün partiler, tek parti geleneğinin çizgisini sürdürmek zorunda kalmışlardır. Anayasa'nın değişmez maddeleri haline getirilen bu ilkeler, aynı zamanda ceza yasaları ile takviye edilmiş, bireysel planda da anayasa hükmü halinde Milletvekili ve Cumhurbaşkanlığı andına alınarak, Kemalist tek parti geleneğinin sürdürülmesi amaçlanmıştır. Bu gün isim olarak farklılığına rağmen, esasen bütün bu partiler, CHP'nin içindeki grublaşmalara benzer, bir takım parti içi grubları andırmaktadır. DP bu anlamda CHP nin devamı anlamında da yorumlanabilir.. Türkiye'nin tek parti geleneğinden kurtulabilmesi, özgür, insan haklarına saygılı bir hukuk devleti olarak siyasi sahnede yerini alabilmesi için bu hukuk dışı yasa hü-

83 kümlerinden kurtulması zorunludur!

1932'de Mustafa Şeref iktisat Vckilliği'nden istifa ettirilip, Celal bey İktisat Vekilliğine atanmakla, devletçi hükümete liberal bir iktisat bakanı atanıyordu. Böylcce Mustafa Kemal denge siyaseti izliyordu. Ama bu çift başlılık Mustafa Kemal'in ölümü ile sona erecek, devletçi gelende devlete tümü ile hakim olacaktır. Ama İş bankası ve İktisat Vekilliğinin verdiği avantajla sivrilen Celal bey. dönemin ikinci adamı ile boy ölçüşecek seviyeye gelecektir. Ve 1932'lerden sonra artık bir Bankacı ve Paşacı rekabeti başlayacaktır. 1945 sonrası gelişmelerde Bankacıların Paşacıları gerilettiği görülecektir. 1937’de Bayat'ın başbakanlığı döneminde bürokrasiye yerleşen liberaller 1939'da cephelerini lerketmek zorunda kalacaklar ve yeniden kafalarını kaldırmak için 1945'i beklemek zorunda kalacaklardır.

Atatürk, yakın arkadaşlarının karaktersiz çıktığından dert yandığı bir gün, Bayat'ın İş bankasının İstanbul'da bir kağıt fabrikası kurma girişiminin İnönü nün İktisat vekilinin bilgisi altında engellemesi bardağı taşıran son damla olarak Bayan İktisat Vekilliğine getiren Yalova Operasyonundaki işaretler, aslında geleceğin cumhurbaşkanını ataması anlamına gelen bir iş olarak tarihe geçecektir. İsmet paşa o dönemde Bayat'ın İş bankasındaki girişimlerini "Dolapçılıkla" itham etmektedir.. Ama ne Bayar İnönü'ye, ne de İnönü Bayat'a diş geçirememektedir. Çünki arada Mustafa Kemal vardır.. Mustafa Kemal ise bu iki ucu birbiri ile dengeleyerek kendine yol açmaktadır..

CHP, kendini bir yandan Kuvayı Milliye ruhunun ürünü sayarken, öte yandan tipik bir İttihat Terakki Cemiyeti gibi çalışmış- ur. Parti mutemetliği sistemi de İttihat ve Terakki "Kâtibi Mesul" lüğünün devamı gibidir. Ne garip, Atatürk ölmeden bir kaç gün önce İnönü'nün sürgüne gönderilmesi için çaba gösterenler, onunla bir arada görünmemeye özen gösterenler, Mustafa Kemal'in öldüğü gün oy birliği ile grubta İnönü'yü aday göstermişler ve mecliste oy birliği ile Cumhurbaşkanı seçmişlerdi. Atatürk'süz bir Bayat'ın içi boşalmış konserve kutusundan bir farkı yoktur artık.. Daha önceleri Atatürk'e ateş püsküren İnönü, Atatürk öldükten bir 84 ay kadar sonra 26 Aralık 1938'dc yapılan CHP birinci olağanüstü kurultayında, Atatürk'ün aziz hatırası önünde saygı ile eğilirken, kendisi için de ikinci Atatürk olma yolunda kongreden karar çıkartır.. (’HP tüzüğünün değişen maddelerine göre "Partinin banisi ve ebedi başkanı TC'nin kurucusu olan Kemal Atatürk’tür. Partinin değişmez genel başkanı İsmet İnönü'dür" Bu kongrede Divan başkanı Abdulhalik Rcndadır ve öteki divan üyeleri arasında Aydın Milletvekili Adnan Menderes birinci sıradadır!

Kongrede İnönü'nün ardından kürsüye çıkan Bayar şöyle demektedir "Genel başkanımız. Milli şefimiz, Cumhurreisimiz, İsmet İnönü, müstesna bir lütuf olmak üzere bendenizi genel başkan vekilliğine tayin buyurmuşlardır... Kendilerine arzı şükran ederim"

Yıl 1939. Türkiye'nin yeni rotası yavaş yavaş belirmektedir. İnönü yeni dönemde tam bir Atatürk gibi hareket etmektedir.. Şartlara göre sürekli değişen pragmatik bir yol izlemektedir.. DP'nin ideolojisi CHP'nin bu ilişkileri içinde giderek oluşmakladır. 1 Nisan 1939'da ABD ile imzalanan Ticaret anlaşmasında Türkiye Amerika'ya gerek ithalat ve gerekse ihracaatta ve gerek diğer bütün konularda en ziyade müsadeye mazhar millet statüsü tanıyacak ve ABD'den gelecek sanayi ürünlerine %12 ile %88 arasında gümrük indirimi sağlayacakur. Bir yandan gazetelerde İnönü’nün dostları "Atatürk öldü ise başımızda İnönü ve Stalin var" diye yazarken öte yandan ABD ile aynı zamanda Almanlarla dirsek teması kurulmaktadır. Almanya-İtalya ittifakının balkan ve ege politikası netleşincc Ankara, Fransa ve İngiltere'ye mavi boncuk politikası uygulayacaktır. Bu yakınlaşmanın ardından Sovyetler Ankara'ya baskı yapmaya başlayınca Ankara yüzünü iyiden iyiye batıya dönecektir. Biraz da İnönü'nün batıya yakınlaşması, Sovyetler'in toprak talebi ve tehditlerinden kaynaklanmaktadır. Yoksa işin tabii seyri içinde Ankara giderek Moskova'ya yaklaşmakta idi. Ruslar'a ve Almanlar’a karşı İngiltere ve Fransa'ya yaklaşma gereği duyan İnönü, bu ülkelerden beklediği yakıplığı görmeyince, eski Amerikan mandaterlerinin hülyalarına kapılacak ve gözünü Amerika'ya dikecektir. Gözünü Atlantik

85 ötesine diken İnönü o günlerde bir bakıma şöyle demektedir: "Orada uzaklarda, en ziyade müsadeyc mazhar bir ülke durmaktadır: Amerika"

İşte DP, bu ilişkiler, CHP içinde biçimlenmeye başlayan bu eğilimlerin ürünüdür ve bu yönclişmeler bileşkesi olarak ortaya çıkmıştır.

Batıklar Türkiye'nin durumunu her zaman yakından izlemişler vc İnönü'nün içerideki baskı politikasını görmemezlikten gelerek, hatla içeride anti batıcı Islâm radikalizminin bastırılması için Sovyctik yöntemleri olumlu karşılarken kendileri açısından gerekli düzenlemeler yaptırmakta zorlanmamışlardır. Başlangıçta Türkiye'yi Alınanlara karşı bir güvence olarak yanlarında görmek isteyen batılı ülkeler, daha sonra Türkiye'yi Sovyctlcrc karşı bir tampon bölge vc Ortadoğu'daki petrol bölgesi ve öteki askeri vc siyasi çıkarları açısından bir bekçi vc sıçrama tahtası gibi kullanma eğilimi göstermişlerdir. 13 Mayıs 1939 tarihli Ulus gazetesinde yer alan bir haberde ifade edildiği gibi Batılılar, Türkiye'yi savaşta kendi yanlarına çekmeye çalışırlarken ekonomik ayrıcalıklar sağlamayı da unutmamışlardır. Nitekim İngiltere ile imzalanan ittifak anlaşmasında, bunu takiben 14 ekonomik anlaşmanın imzalanması kararlaştırılmıştır. Doğan Avcıoğlu bu konuda şu ayrıntıları not etmektedir: "Türkiye'nin ittifakını elde eden İngiltere, Amerika ile giriştiği pazarlıklarda Türkiye'yi askeri olduğu kadar ekonomik ve siyasi açıdan da lam bir nüfuz bölgesi olarak istemiş, ABD başkanı Rozvelt Kazablanka Konferansında İngiltere'nin bu teklifini kabul etmiştir." Hikmet Bila buna şunu eklemektedir: "İttifak anlaşmaları Türkiye'yi ister istemez pazarlık masasına sürülen bir ülke durumuna düşürmüştür. Batıklar Türkiye'yi gerektiğinde savaşa girmesi, gerektiğinde girmemesi için zorlamışlardır."

2. Dünya savaşı öncesinde "Ülke korkunç bir savaş ekonomisinin içine sürüklenirken, Liberalizm, hür teşebbüs, hür dünya, himayecilik, devletçilik sözcükleri birbirine karışmakta, beslenip büyüyen burjuvazi egemenliğini giderek artırmakta ve içinden milletvekilleri, bakanlar, başbakanlar çıkartmaktadır." Ekmek

86 karne iledir. 1939'da İktisat Bakanlığı bütçesi görüşülürken Kütahya Milletvekili Besim Aıalay şu teklifi yapabilmektedir: "Köylü ve fakir halk için ikinci nevi ekmek çıkartalım"

Esasen 29 Mayıs 1939 da yapılan parti 5. kurultayında İnönü, uluslararası düzeyde devletin yerini belirlemek için bazı öneriler getirecek ve batı camiası içinde yer almak için demokrasiye geçişin zaruretinden sözetmektedir. Halk idaresini kemale erdirmek ve hakiki bir milli denetimden sözetmektedir. Ama bunlar sadece bir zaruretin ifadesi olarak kalacak, daha doğrusu batılılaşma iddiasındaki bir hükümet için, bu yöndeki talep sahiplerine verilen bir mesaj niteliği taşıyacaktır. Bayar'ın parti içinde itibarının iadesi ve statüsünün yükseltilmesi, bu yeni yönelişin bir kanıtı olarak takdim edilmektedir.. Parti içindeki bu tür eğilimler ve fikirler, DP’nin ortaya çıkmasını hazırlayan fikri gelişmenin adeta ilk tezahürleri gibidir. 18 Ocak 1940 tarihinde 3780 sayı ile çıkan Milli Koruma Kanunu ile umutlar bir anda sönecektir. Devlet iş mükellefiyeti getirebilmekte, işten ayrılma yasağı koyabilmekte, zorla çalışına, angarya getirebilmekte, iş saatini artırma ve hafta tatilini ortadan kaldırma hakkına sahip olabilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti'nin temel karakterinin kemikleştiği dönemdeki işçi hakları ve sendikal özgürlükler böyle idi. 40 dönümden az arazisi olanlar bütün öküzlerini milli savunma yükümlülüğü olarak devlete vermek zorunda kalacaklardı. Sermayeyi kısıtlayan hükümler ve piyasanın denetim altına alınması, bir yandan hakiki demokrasiden bahseden iktidarın öte yandan yasakçı mantıkla ortaya çıkması sonucu, parti içinde kendi muhalefetini üretme eğili mine hız kazandırmıştı. Ve derken 12 Kasım 1942'de 4305 sayı ile yasalaştırılan Varlık Vergisi bardağı taşıran son damla olacaktır. Toprak mahsulleri vergisi ile canından bezen köylüler artık Ankara'dan umudunu kesmişlerdir. Hoşnutsuz halk kendine sahip çıkacak bir lider arayışı içindedir. Sivil muhalefet en acımasız şekilde bastırılmaktadır.. Tam bu sırada Başbakan Refik faydam ölür ve yerine Şükrü Saraçoğlu gelir.

Denizli Milletvekili Mazhar Fuat, 6. Kurultayın ardından narıi grubunda şöyle konuşmaktadır "Hükümet şimdiye kadar ne

87 istediyse verdik. Fakat bir şey yapamadı. Hırsızlığı kesinleşen kişiler şunun bunun adamı diye yerlerinde saklanıyor.." Yakub Kadri ise şunları yazıyordu: "Bu gibiler de hani parmakla sayılamayacak kadar çoğalmıştı. Zeytinyağı piyasasını tekeli altına alan baıcan mı istersiniz, karaborsacıları koruyan vali, genel müdür vesaire mi istersiniz, o devirde bunların her köşe başında size sırıttıklarını görebilirdiniz.."

"Merd-i kıbti şecaat arzedeyim derken.."özdeyişindeki anlayışa benziyordu durum. İnönü ise bu iddialara karşı şöyle diyordu: "Bulanık fırsatı bir daha ele geçmez fırsat sayan batakçı çiftlik ağası ve elinden gelse teneffüs ettiğimiz havayı ticaret mctaı yapmaya yellenen gözüdoyınaz vurguncu tüccar ve bütün bu sıkıntıları, politika ihtirasfiçin büyük fırsat bilen, hangi yabancı milletin hesabına çalıştığı belli olmayan bir kaç politikacı, büyük bir milletin bütün hayatına küstah bir surette kundak koymaya çalışmakladırlar.." Ah paşam, onları getiren de koruyan da, ortaklık yapan da siz ve kardeşiniz değil misiniz?

Yıl 1945

Dünya ve Türkiye'de önemli gelişmeler olmaktadır. 2/6ün- ya savasında sonun başına gelinmiştir. Almanya çökmüştiyC Dünya haritası yeniden biçimlenmektedir. Türkiye'nin safuöelli olmuştur artık. Biz galiblerden yanayız. Bir dönem Sovyellcrden yana, Sonra Almanların safında, derken Ingiliz ve Fransızlarla birlikte ve ardından yaşasın Amerika.. CHP kendi muhalefetini, bu dengesiz politikası ile kucağında emzirmektedir.. Türkiye'nin nihai tercihi, batı sistemi ile bütünleşme yolundadır. Batılı ülkeler Türkiye'nin batı birliğine katılabilmesi, daha doğrusu Birleşmiş Milletlere üyeliği konusunda galip milletlerin safında yeralması- nı şart koşmaktadırlar. Türkiye bunun kanıtı olarak 23 Şubat'ta Almanya'ya ve Japonya'ya savaş ilan edecekûr.. Bunun ödülü olarak ise 24 Şubat'ta Türkiye BM paktım imzaya davet olunacaktır.. Böylece İnönü fiilen savaşa katılmasa da 2. Dünya savaşına son anda katılarak hukuka ve insan haklarına bağlılığını göstererek,

Atom bombası yemiş Japonya'ya savaş ilan etmek sureti ile şanına yakışır bir karar verecektir. Amerika’nın bu cinayetine karşı tepkimiz avuç dolusu alkışlarımızdır. Ölmüş adama bıçak çeken sarhoş edası ile, cesetleri Nagazaki sokaklarına dağılan Japon halkına karşı İsmet Paşa bıçak çekerek Amerika'ya bağlılığını gösterecektir. Bu gibi konularda yapılan grub toplantılarından sonra halka yapılan açıklama sadece "CHP grubu toplanmış ve gereken kararlan almıştır" şeklinde, tıpkı bugün bizim MGK toplantıları sonuçlarının açıklanması gibi bir uslubla bu konular geçiştirilmekte idi..

Ama artık durum değişmeye başlamıştı. Müttefiklerimiz vc dostlarımız Almanya'ya ve Japonya'ya savaş ilanından başka küçük ricalarda da bulunmuşlardı. Biraz demokrasi makyajı yapmamızı istiyorlardı. Bu gelişmeleri izleyen günlcıdc, Hikmet Bi- la'nın tesbit ettiği gibi " CHP içindeki varlıklılar, demokrasinin şiddetli savunuculan kesilmişlerdir. Bürokratlar ağır baskılar altında birbirinden ağır ödünler vermekle, yerli yabancı sermaye karşısında yelkenleri indirmek zorunda kalmaktadırlar vc Atlantik ötesindeki dost Amerika'nın da isteği doğrultusunda tarımda kapitalistleşme süreci hızlanmaktadır."

Dostumuz Amerika'nın küçük ricaları uyarınca, bu ricayı kendileri için görev telakki eden kadrolar harekete geçerek DP'yi örgütlemeye çalışacaklardır.

10 Temmuz 1945’de Başbakan Saraçoğlu Amerika'nın talep ettiği demokratik düzenlemeler istikametinde geri adımlar atmaya başlar. 15 Ağustos'ta BM anayasasının mecliste oylanması sırasında Menderes ve Köprülü, dörtlü takririn ardından yeni taleplerle ortaya çıkarlar: BM anayasası kişisel özgürlük vc dokunulmazlığı öngörmektedir. İç hukukta bu yolda değişiklik yapılması zorunludur.. Bugün de Türkiye'nin Avrupa topluluğuna entegrasyonunda hemen hemen aynı yol izlenmektedir. Ne garip, Tarih tekerrür edip durmaktadır. Bugün Çankaya'da İnönü'nün yerinde oturan Özal, İnönü'nün misyonunu kullanmaktadır.

Bu talepler aynı zamanda Türkiye'de kişi hak vc özgürlükleri vc siyasal hakların bulunmadığı anlamına gelmektedir.

Menderes ve Köprülü

-kişi hak ve özgürlüklerine saygı

-Siyasal örgütlenme hakkı

islemektedirler.

Ne garip, dünün Menderesi'nin rolünü bu gün müslümanlar ve yeni sol üstlenmektedir.. Dün ile bugün arasındaki tek değişiklik sağ ile solun rollerinin değişmesidir. Ama aynı senaryo yine tekrar edilmektedir.

Ealih Rılkı, Menderes ve Köprülü'nün çıkışlarını partinin yönetimine el koyma girişimi olduğunu öne sürerek cezalandırılmasını ister.. Atay'a göre, bu klik 20 yıldan beri bu anı beklemektedir.. Bu bir darbe girişimidir, partiyi ve hükümeti ele geçirmek isteyen bir komplonun adıdır!

CHP'lilcr şaşkın ve çaresizdir.. Menderes ve ekibi ise BM anayasasından aldıkları hız ve güçle iktidara yüklenmektedir. Şu sözler Menderes'e aittir: "Milli ve bağımsız diye adlandırılan dış siyaset gerçekte Birleşmiş Milletlerdeki demokrasi anlayışından uzaklaşmak demektir" (27 Temmuz 1948'de İzmir’de yaptığı konuşmadan)

1945'lcrdcki İnönü hükümetinin halk önündeki durumunu 27.2.89 da Milliyette N. Doğru imzası ile yayınlanan şu satırlardan izleyelim: "İsmet İnönü'nün yoksul köylülere çektirdiğini kimse çektirmedi. 1^45'lcrde 2. Dünya Savaşı yıllarının yarattığı seferberlik günlerinde İnönü, ordunun iaşesini küçük topraklı köylünün sırlına yıktı. TMO aracılığı ile yaptığı almalarda büyük köylünün malını, dış piyasalarda değerlendirip onları zengin etti. Bu yüzden 1946da başbakanlardan Recep Peker, Kütahya'da seçim konuşması yaparken meydana toplanan köylüler, "Açız.. açız.." diye bağırdılar. Recep Poker de köylülere "pasta yiyin" demedi . Onlara " açsanız bok yiyin" diye seslendi. Köylüler İnönü'nün tanın politikasına sandıkta cevap verdiler. Onu iktidardan düşürüp yerine Adnan Mcndercs-Cclal Bayar'ı getirdiler.

Menderes- Bayar dönemi, köylüleri traktörle tanıştırdı. Marshall yardımı ile gelen dış destekle köylüler traktör sahibi oldu. Traktör, ekilebilir alanları genişletti. Köylüler tarlalanna tarla

90 kattılar. Gelirleri arttı."

İnönü herşeye rağmen batıya doğru yelken açmış gidiyordu. 1947 Haziran'ında ABD'dcn bir iktisad heyeti Ankara'yı ziyaret etti. Heyet başkanımn tavsiyesi ilginçtin "Siz kalkınmayı bırakın karayolu yapın!"

Amerikan heyetleri Türkiye'deki durumla ilgili raporlar da taşıyorlardı ülkelerine. Amerika ve bauh dostlarımız kendi programlarını halk desteğinden yoksun CHP iktidarı ile yürümeyeceğini bildikleri için, yeni dostlar arayışı içinde idiler. Parti içindeki belli kimilere destek vermeye başladılar. Bir yandan da iktidarla ipleri koparmadan, CHP'yi çoğulcu demokrasiye mecbur bırakmak için telkinlerini sürdürmeye devam ettiler.

İnönü, girdikleri yoldan geri dönemeyeceklerini çok iyi biliyordu.. Karşı çıkmanın intihar demek olduğunu da.. Parti içinden bölünebilir, halk muhalefeti partinin geleceğini tehlikeye sokabilirdi. Ekonomi kötüydü, Uluslararası planda batı ittifakından vazgeçemezdi. Zaten Kemalist ilke ve inkılablar batı ile bütünleşmeyi amaçlamıyor mu idi? O zaman mümkün olduğu kadar bu süreci denetim altında tutmalı, mecbur olduğu gidişi, kendi iradesi ile bilerek ve isteyerek yapıyor görüntüsü vermeli idi. Bu da İnönü'nün yakın çevresinde kuşku doğuruyordu. Yoksa İsmet Paşa dostlarını değiştiriyor mu idi? Eski dostlarını feda edebilir mi idi?..

İnönü çaresizdi.. Bu gidişle kendi celladını kendi evinde beslemiş olacaktı. Ama batı dünyasında varolabilmesi ise bu durumun muhafazası, hatta yeni ödünler verilmesi ile mümkün olacaktı.. ilk çözüm olarak parti içi muhalefet harekelini biraz olsun frenleyebilmek için Menderes, Köprülü ve Koraltanı partiden ihraç edecekti. 1 Kasım'da İnönü, parlamentoda, partiden ihraç edilenlerle ilgili olarak şöyle diyordu: "Tek eksiğimiz, hükümet partisinin karşısında bir parti bulunmamasıdır. Ülkenin ihtiyaçlarının şevkiyle özgürlük ve demokrasi havasının tabii işlemesi sayesinde başka siyasi partinin de kurulması mümkün olacaktır"

Evren 12 Eylül sonrası aynı mantıkla tek temele dayalı üç görüntülü bir parti oluşturacaktır.

Aslında o günlerde Nuri Dcmirağ'ın kurduğu "Milli Kalkın-

91 ma Parlisi"nden hiç sözcdilmiyor, ama İnönü açıkça partiden ihraç edilenlere "Parti kurun ve karşımızda muhalefet kanadını oluşturun" mesajını veriyordu..

Esasen karşı politik örgütlenme başlamıştı.. Vakit geçirilmeden güdümlü bir muhalefete kapı aralanmaz ise güdümsüz, bağımsız bir muhalefet hareketi başlayabilir ve devri sabık doğurarak iktidarı vc iktidar mes'ullerini sanık sandalyesine oturtabilirdi. O halde düşmeden kendi rızaları ile inmeleri gerekiyordu. Bu kaçınılmaz bir zorunluluktu. Bunu yaparken ise Demokrasi kahramanı kesilmek gibi bir avantajları da olacaktı.

Vc bu olaydan bir ay sonra Celal Bayar CHP Genel Sekrcter- liği'ne gelerek partiden istifa ettiğini açıklıyor ve yeni bir parti kuracağını açıklıyordu..

Bu açıklama, biriken muhalefet kinine zabdedilmez bir patlama için bir fiinye görevi yapacak, istifadan bir gün sonra on binden fazla genç İstanbul sokaklarında Tan gazetesini basacak, kahrolsun komünistler, kahrolsun Serteller diye slogan atarak terör estireceklerdir. Böylccc yeni partinin ideolojik kimliği de tabandan örgütlenen bir hareketle kendiliğinden biçimlenecektir. İnönü solcu olduğuna göre bunlar sağcı, onlar komünist sempatizanı olduğuna göre bunlar anıi komünist, onlar devletçi olduğuna göre bunlar liberal, onlar din düşmanı olduğuna göre, bunlar muhafazakâr, ama her ikisi de milliyetçi!

Bu olaylardan bir gün sonra, basın, toplantı ve polis kanunu değişiklik tasarısı meclise sevkedilecektir.. Artık barajın kapakları patlamıştır ve bu yolun geri dönüşü yoktur.. Süreci yavaşlatmak ta mümkün değildir.

1946 bütçesinde toprak mahsulleri ve ihracaat vergilerinin kaldırılmasının ardından İngiliz basınında şu şekilde yorumlar yer alacaktır: "Türk pazarı umut vadetmektedir. Türkiye'nin iktisadi imkanları, İngiliz dış ticareti için ilgi çekici bir cazibe noktası oluşturmaktadır"

Bu büyük meselenin üstesinden gelecek bir meclis yoktur. O zamana kadar, dünün Sovyet şurasını andıran bir yeknesaklık içinde, oy birliği ile üzerinde fazla münakaşa edilmeden kabul

il edilen yasalar sık sık değiştirilmesi nedeniyle, zaten milletin de meclise güveni kalmamıştır. Sadece son güven oylamasında 7 milletvekili hükümete güvensizlik oyu vermişti. Bu durum şimdiye kadar raslanmamış bir olaydı. 7 oyluk güvensizlik iki bakanın ve parti genel sekreterinin değiştirilmesine yetecekti. İktidar ilk kez meydana gelen muhalefet hareketinden ürkmüştü. Onlar da biliyorlardı ki, eğer bir kere bu yol açılacak olursa, bu gün 7 olan muhalif sayısı, yarın sadece 7 muvafık oya dönüşebilirdi.

Bu günlerde muhalif kanadın sık sık bir araya gelip tartıştıkları biliniyordu. Menderes ve Bayar arasındaki yakın ilişki de bu döneme rastlamaktadır. Daha önceleri aralarında sıcak ve samimi bir ilişki yoktur. Bayar'ın öncülüğündeki hareket, daha çok parti içinde ıslahat amacı gütmekte idi. Bu da Tanzimatçı bir kafanın ürünü olarak idare-i maslahat politikasının devam elliğini gösteriyordu.. Köklü çarelerden yoksundu. Genelde pansuman tedbirleri niteliğinde şeylerdi.

Necip Fazıl "Amerikan diktası hürriyet ve demokrasi" adını verdiği bu dönemi şöyle tavsif etmekledir: "Harbin sonunda Amerika'nın dikte ettiği, yani cebren ve kerhen benimsemeye zorladığı hürriyet, demokrasi (cebren ve kerhen zorladığı hürriyet tabirine dikkat) birdenbire -Antibiyotik- vari bir ilaç tesiri göstermeye başladı. Dava Amerika'dan geldiğine göre onu herkesten önce sabık Amerikan mandası fikrinin savunucusu bir dönmenin baştacı edeceği şüphesizdi..."

O günün meclisi ise NFK'nın gözünde şöyle gözüküyordu: "Artık Meclis te eskisi değil. Deliklerinden 25 kuruş alılınca önündeki çanağa bir çiklet düşüren makinalar gibi birer rey aletinden başka bir şey olmayan eski mebuslar şimdi parayı yutup çikleti ya hiç vermemek, yahut karnına vurulunca zahmetle vermek gibi bir tavır içindedirler. Eski rey makinası nizamı bozulmaya yüz- tutmuş ve türlü törpülemeler, ayarlamalar, yağmalar, eski tesirini muhafaza etmediği hissini vermeye başlamıştır. O zamanların mebusluk kültürü olarak meclis gazinosunda bezik oynamak hünerinden yeni Türkçe milletvekili kelimesinin kabili" saylav" tabirinin ifade ettiği nimete ulaşmayanların halini göstermek için

93 yakıştırılan "Ayıklav" "Sayıklav" kafiyelerine kadar eski havanın yerine yeller esmeye başlamış ve gözlerde açık bir kaygı ve düşünce bakışı izlenmez hale gelmiştir"

Aslında Bayar ve Menderes bir oluşun içinde sürüklenerek bir yere gelmişlerdir. İnönü, bu süreci bir ayağı gazda bir ayağı frende dengelemeye çalışıyordu. Aslında BM katılma müzakerelerinin yapıldığı San Fransisko konferansına Türkiye'yi temsilen kaülan Feridun Cemal Erkin, Konferans için Türkiye'den ayrılmadan önce veda ziyareti için gittiği İnönü'nün kendisine şöyle dediğini nakletmektedir: "Amerikalılar çok partili demokrasiyi ne zaman kuracağımızı size sorabilirler. Böyle bir soruya şöyle cevap verirsiniz: Türkiye Cumhuriyeti tarihinde, büyük reformcu olmuştur. İnönü’nün rolü reformları raylarında perçinlemek ve Atatürk'ün de arzu ettiği gerçek demokrasiyi kurmak olacaktır.

• İnönü şimdiye kadar bu çığıra girmek istiyordu. Harbin ortaya çıkarttığı tehlike ve sorunlar buna imkan vermedi. Savaş bilince bu amacı gerçekleştirmek Cumhurbaşkanının en aziz arzusudur". Aynı heyetle bu konferansa katılan Nihat Erim de, İnönü'nün heyet mensuplarına "Türkiye'de çok yakında çok partili hayatın başlayacağını ilan eline yetkisi verdiğini" ifade etmektedir. Amerikalılar, olacaklardan çok önceden haberdardılar. Şekli demokrasi arlık yürümüyordu. Dekorların arkasına gizlenen inkılabcı rejim makyajı ile yutturulmaya çalışılan dikta rejimi uruk yürümüyordu! "Hakiki demokrasi" adına partisi, meclisi ile gerçek bir diktatörlük kuldular ve şimdi helvadan putlarını acıkınca yemeye gelmişti sıra.. Demokrasi adına kurulan diktayı, şimdi yine demokrasi adına yıkmak gerekiyordu!

Oysa yakın bir zamanda İstanbul'da 1. Ordu Karargâh'ında yapılan toplantıda Generaller Atatürk'ün yerine seçilecek Cumhurbaşkanlığı için "Ya Çakmak, ya İnönü" tercihini ortaya koymuşlardı. Atatürk yoktu artık. Çakmak, oyunu İnönü lehine kullanmıştı. Bayar da İnönü'yü desteklemişti.. 1. Ordu Karargâh'ın- da belirlenen bu yeni lider beş yıllık bir sürede tükenmişti.

26 Eylül 1945 tarihli TBMM başkanlığına hitaben yazılan mektupta Bayar şöyle diyordu:" İzmir milletvekilliğinden istifa 94 elliğimi arzeder, bilvesile derin saygılarımı sunarım". Herşey bilmişti.

Ekim, Kasım, Aralık., vc Ocak.. 7 Ocak 1946.. Bu gün bir basın toplantısı düzenleyen Celal Bayar, Demokrat Parti'nin kurulduğunu ilan ediyordu.

Bir gazeteci, DP'nin Serbest Fırka örneğindeki gibi bir danışıklı döğüş olup olmadığını soruyordu. Menderes sinirleniyor, Bayar bu soruyu "hafiflik" olarak niteliyordu. Serbest Fırka dahi, Bayat'a göre bir Muvazaa partisi değildi ve kendilerinin böyle bir tavrı yoktu.. Oysa söylentiler başka türlü idi.. İnönü muhalif partinin teşkili ile ilgili olarak bazı isimler üzerinde özellikle durmuş, daha sonra, nasıl Mustafa Kemal, Serbest Fırka için görevlendirme yapmışsa, ya da İnönü'yü nasıl Komünist Partisi'nir kurucusu yapmışsa, bu yeni muhalif kanadın, ne kokar, nc bulaşı. ılımlılar arasından özellikle seçilmesinin bir tesadüf olmadığına dikkat çekiyorlardı.. Öyle bir parti olmalı idi ki, mülcgallibc takımı oraya gönderilmeli, böylece şaibeliler çuvalı halindeki bu hareket iktidarın önünde küçük düşmeli vc aynı zamanda CHP bir lakım safralardan kurtulmalı idi. Artı, bu partide radikal eğilimler taşıyan kişiler olmamalı, mümkün olduğu ölçüde uyumlu tipler yer alınalı idi..

Bayar o zaman 63, Koraltan 57, Köprülü 56 yaşında idi. En gençleri ise Menderesti ve 47 yaşında idi.

Bir başka gazeteci basın toplantısında Bayar'a şöyle bir soru yöneltecekti:

-Partiniz sağ mı sol mu?

Bayar sert bir şekilde kesin bir ifade ile şöyle diyecekti:

- Demokrattır. Programımızı inceleyiniz. Yerimizi orada bulacaksınız.

Bayar'ın cümlesi biter bilmez sözü Menderes alacak vc şöyle diyecekti:

-Siz Halk Parlisi'nin yerini tayin edin biz ona göre yerimizi tayin edelim.

NFK bu durumu şöyle değerlendiriyor: "Bu sözler partinin fikirsizliğini ilan edici bir itiraf mahiyetindedir...Sonuna kadar

Türk'ün ruh köküyle tam bir alaka kuramayan ve güdücüleri arasındaki tezat yüzünden kozmopolit kalan parti ismini koyarken de Türk lehçesine uzak ve dönme diline yakmdınDemokrat Parti. Bizzat parti mi Demokrat, yoksa Demokratların partisi mi? (Park Otel, Deniz Bank, Azapkapı, Horhorçeşme , Kalite Makarda gibi isimleri sıfat yerinde kullanan ve Türk dilinin dehasını inciten dönme ağzından bir örnek bu. Öyleyse "Demokrat Partisi" olmalıydı isim, yahud "Demokrasi Partisi". Tüzük dedikleri nizamnameleri de Fransız inkılabının getirdiği işportalık iki mefhum olan (Liberalizm: Fert hürriyeti) ve (Demokrasi: Halk idaresi) fikirlerini içiçe ve kaba çizgileriyle bcnimscyici ve laikliğe kadar mutabık bulunduğu CHP'yc hiç bir temel ölçü üzerinde aykırılık bc- lirtmcyici bir name! Hcrşey, Halk Partisi'ne karşı olmak değil, daha iyi bir Halk Partisi olmaktan ibarettir. Karşı oldukları şeyler, Halk Partisi'nin 23 yıllık ruhiyat ve fikriyatı yerine sadece bir takım fertler ve bazı yanlış tatbikattır"

NFK'nın, DP kadrosu ile yaptığı görüşmelerin sonunda Bayar hakkındaki hükmü şuydu: Hiç bir umuda yer yok!

Devam ediyor, "Biz Cumhuriyet inkılabının bir ideolocya getirmediği, madde kurtarıcılığı içinde ruh batıncılığına gittiği, Türkün ruh kökünü zedeleme yoluna girdiği kanaatini besliyor ve Bayat'ın bizimle aynı kanaati ne nisbctlc paylaşabileceğini anlamaya gelmiş bulunuyorduk: İmkânsız!.."

Olaylar birbirini izliyor, gelişmeler adeta bir çığı andırıyordu.. İnönü'nün irenleri artık tutmuyor, Bayar ve arkadaşları önlenemeyen bir yükselişin sarhoşluğu içinde şaşkınlık içinde bocalıyorlardı. İnönü durumu kabullenmeye hazırdı.. Blöflerine rağmen, durumun artık değiştiğini görüyor, sadece ve sadece geleceğini, halta yaşamını teminat altına almaya çalışan bir eda içinde, arlık biraz da bir parti lideri olarak değil, Mustafa Kemal'in serbest fırka olayında takındığı tavra benzer yapmacık bir tarafsızlık rolüne bürünmeye çalışıyordu!

Bayar'ın başvurusu üzerine 16 Ocak 1946'da, başvurunun üzerinden bir hafta geçtikten sonra Demokrat Parti'yc Mecliste bir grub odası tahsis edilecektir. Artık Parlamento'da bir muhale-

fct kanadı vardır.

Bayar yabancı basın mensuplarına verdiği mülakatta yabancı sermayeyi ve dış ticareti teşvik edeceklerinden sözctmckıcdir.. Şu sözler de o günlerde Bayar tarafından söylenmiş sözlerdir: "Dış politikada CHP ile tamamen mutabıkız. Atatürk'ün Türkiye'nin istiklâlini ve dünya barışını hedef tutan siyaseti partimizin de daima sadakatle takip edeceği yoldur."

Olanca gürültüye rağmen ne partiye yeni iltihaklar oluyordu ve ne de Ankara il örgütü de dahil hiç bir örgüt kurulmamıştı. CHP'dcn ilk istifa ederek DP'yc geçen İzmir milletvekili Celal Tunca oldu. Bu arada teşkilat kurmak isleyen telgraflar parti merkezine yığılmaya devam ediyordu.. CHP ye bir tepki olarak kitlesel bir şekilde DP'yc yöneliş sözkonusu idi.. 1046 Şubat'ında İlk olarak Ankara il teşkilatı kurulacaktır.. Bayar ve Menderes Anadolu örgütlenmesini Eğeden başlatmak istemektedirler.. Bayar da Menderes te Ege'den gelmektedir ve Doğu'nun CHP'yc tepkisi din kökenlidir, ama Ege'nin rejime karşı tavrı daha yumuşaktır.. Üstelik Batı ya verilecek mesaj açısından Ege daha uygun görülmektedir.. Özellikle Bayar, halkın teveccühünün arkasından gelecek dini muhalefetten çok korkmakta ve irtica damgası yemekten kaçınmaktadır. Bu konuda sonraları çek sert tepkiler ortaya koyacaktır. Ama baştan mahkum olmamak için ilk başlarda irtica konusunun üzerine fazla gitmeme politikası izlemektedir.. Bayar ne yapacağım biicn pozdadır, ama Menderes ne yapacağının, ya da ne yapmayacağının hesabı içinde gözükmemekledir.

Selanik kökenli, İttihat Terakki ceridesi durumundaki o günün Yeni Asır gazetesi Bayar'a açık mektubla " Bayar daha ne duruyorsun! Ne bekliyorsun.. Hazırız.. Partiyi bir an evvel kur ve korkma mesajını veriyordu.

Ankara örgülü kurulduktan sonra Bayar Ege'ye doğru hareket etli. Yol boyunca bir zamanların Galip Hoca'sını karşılayan halkın arasından seçtiği kişilere Bayar partinin mührünü dağılarak yol alıyordu! İzmir ve öteki bazı Ege vilayetlerinin ardından İstanbul il örgülü de kurulmuştu. CHP'liler ise bu yarıştan yenik çıkmamak için ülkeyi 23 siyasi bölgeye ayırarak yurt gezisine çık-

97 mışlardı. Bu arada partili yöneticiler, bazı DP müteşebbislerinin üzerinde terör estirmeye başlamışlardı ama gelişmeleri önlcycmi- yorlardı. DP bir buçuk ayda 16 il vc 36 ilçede teşkilat kurmuştu. Bu arada Bayar CHP çevrelerinin yaydıkları söylentilere cevap olarak 13 Mart 1946'da sert bir bildiri yayınladı. Bayar DP'nin Serbest Fırka gibi geçici bir hareket olmadığım vurguluyor, bu iddianın DP'nin önünü almasından çok CHP'yi küçültücü bir yakıştırma olacağını ileri sürüyor, ikinci bir partinin varlığının milli birliği parçalayan bir vakıa değil demokrasinin gereği olduğunu vurguluyordu. DP'ye geçenlerin akibetlcrinin iyi olmayacağı yolunda CHP çevresinden gelen tehditleri ise yasadışı bir tavır olarak reddediyordu. Ardından Menderes, 31 Mart'la İzmir’de gazetecilere demokratik hayata geçerken karşılaşılan siyasi ve idari güçlüklerden sözediyordu. CHP adına Menderese verilen cevapta ise, bu iddiaların varit olmadığı beyan edilerek mesele geçiştirilmeye çalışılıyordu. 22 Nisan 1946'da ise Bayar İstanbul'da verdiği beyanatta seçimlerden sözederken, tek dereceli ve dürüst bir seçim istediklerini belirtiyor, iki dereceli seçime katılmayacaklarını belirtiyordu. Belediye seçimlerine katılacaklar, ardından 47 seçimlerine hazır olacaklarını söylüyordu. Ama DP'lilerin belediye seçimlerine katılma umudu bir politika oyununa kurban gitti. CHP Meclis grubu 26 Nisan 1946 Cuma günü toplandı. Başbakan Şükrü Saraçoğlu TBMM seçimine hazırlık olmak üzere Eylül ayında yapılması gereken seçimleri bir defaya mahsus olmak üzere 1 Mayıs'ta yapılması vc oy verme işleminin bir günde tamamlanması yönünde bir teklif getirdi. Teklif grubta oy birliği ile kabul edildi. Kanun 30 Nisan'da meclisten geçirildi ve 1 Mayısta da erken yerel seçimlere gidildi.. Tabi DP'lilcr seçim için başvuruda bulunacak, aday gösterecek zamanı bile bulamamışlardı.. Bir baskın şeklinde gerçekleştirilen seçimlere böylece CHP tek parti olarak katılacak ve tüm belediyeleri alacaktı. Milletvekili seçimlerinde durum değişse bile yerel yönetim CHP'de kalacaktı. DP'nin umudu 1947 seçimlerine kalmıştı. Basında şiddetli tartışmalar başlamıştı. Sansür uygulamasından bıkan basın büyük çoğunlukla muhale!eti destekliyordu. Basına sansür uygulamasını eleştiren

Menderes'e bir CHP milletvekili şu cevabı veriyordu: "Bizdeki kadar matbuat hürriyeti dünyanın hangi devletinde var!"

Menderes'in, iktidarı eleştiren erken seçime ilişkin konuşmasına ise CHP başbakanı Recep Pekcr, Özal mantığı ile şöyle cevap veriyordu: "Adnan Menderes sözleri arasında HP'nin yeni partilerin canlanmasına mani olduğunu söyledi. Partimizin aklından böyle bir şey geçmemiştir! (Bravo sesi.. Alkışlar..) Kurucu ve savaşçı Halk Partici DPyi engellemeyi ahlâki bir noksanlık sayar (Alkışlar..) Biz bu hareketimizle DP'yi teşvik ediyoruz."

Ve derken, Yerel seçimlerin öne alınmasının sonuçlarından memnun kalan İnönü, havayı koklamak için Beyaz treni ile yurt gezisine çıkar.. İnönü Akhisar konuşmasında bu likrini açıkça ortaya koyunca Bayar bir basın bildirisi ile durumu kınamış ve " DP Türk demokrasisinin istikbali hesabına bir hala işlenmiş olacağını açıkça ifade etmeyi borç sayar" demişti. İnönü Ankara dönüşünde 10 Mayıs'la CHP kurultayını toplantıya çağıracak ve kesin talimatı verecekti: Erken Seçim!

İnönü bu konuşmasında şunları söylüyordu: "TBMM'nin otoritesi üzerinde saygılı olmayan tartışmalar olmuştur. İçeride ve dışarıda hiç bir politika, otoritesinden şüphe edilen bir Millet meclisi ile yürütülemez. Bunun tabii neticesi sür'alli bir şekilde seçime gitmek olacaktır." İnönü basın hürriyeti konusunda ise şöyle diyordu: "Basın hürriyeti memleketin huzurunu altüst edecek şekilde kötü kullanıldı" durum anlaşılmıştı.. Tek dereceli seçim meselesini görüşmek üzere toplanan kurultayda mesaj verilmişti. Seçimlerin öne alınması kararına karşı DP genel merkezi büyük bir tepki gösterecektir.. Bu tepki Anadolu'ya yayılacak ve DP'yc kitlesel katılımlar ve çığlaşan bir büyüme ortaya çıkacaktır. CHP'nin silahı geri tepmiştir..

Aslında, adil olmayacak, tek dereceli olmayacak bir seçime katılmama kararındaki DP için bu gelişine bir gözdağı niteliği taşıyordu. İnönü ise seçime katılmamayı, içeride, dışa karşı bir meşruiyet tartışması başlatmak isteyen muhalif grublann bir komplosu olarak görüyordu.

Bu arada Anadolu'daki müteşebbis heyetleri karakollara

99 çağrılarak sorgulanıyor, dövülüyor, telefonları dinleniyor, muhaberat engelleniyordu.

Herşeye rağmen, CHP'nin yolun sonuna geldiği görülüyordu.

Burada bir tesbit yapmamız gerekir.. Atatürk ölene kadar, Cumhuriyet tarihinde ikinci bir kişinin varlığından sözetmek mümkün değildir.. Belirleyici irade, Milli İrade'den önce Atatürk'ün iradesidir.. İsmail Hakkı bey, Mustafa Kemal için" Mustafa Kemal'e tapınırdık" diyor.. Falit Rıfkı'nın cevabı da ilginç: "O ne tapınır, ne de tapındınrdı" diyor.. Öyle ise İnönü'nün günahı ne, sadece Büyük Reise yardımcı olmaktan başka ki Bayar da en az İnönü kadar Büyük Reisin yardımcısı değil mi idi? Bayar'ın kurduğu hükümetler, İnönü hükümetlerinin aynısı değil mi idi? Ya da İnönü hükümetinde Bayar İktisat Vekili değil mi idi? Hamdullah Suphi ya da öteki mücessel sağcılar! Bayar ya da İnönü, 1939'a kadar ikisi arasındaki tek fark bir elmanın iki tarafı arasındaki fark kadardı.. Hoş sonra ne kadar iarketti ki!

Ama şu var ki, İnönü'nün kendi başına kalması 1940'dan itilendir.. Zaten 1945'tcn itibaren de DP’nin doğum sancılan bakılacaktır. Üstelik bu yıllar savaş yıllarıdır.. Kemalist rejimin bütün hesabını İnönü'ye fatura etmek haksızlık olacaktır.. Türkiye Cumhuriyeti rejimini pekiştiren tarih dönemi içinde 1920-23 icra Vekilleri, 23-39 Atatürk dönemi (16 Yıl), 40-45 İnönü dönemi, 45-50 Kaos dönemi, 50-60 Menderes dönemi, 60-80 kaos dönemi , ve 80 sonrası ise 60 sonrasının rövanşı niteliğindeki yeni bir kaos dönemidir. Rejim Sağ ve sol iktidar kadrolarının ortak ürünüdür. Bu anlamda D^p'yı aklayarak CHP'yi mahkûm etmek doğru olmasa gerekir.. Sonuç Kemalist ilke ve ink ilahlar ışığındaki bu iki ikıi darın ortak icraatlarının eseridir:

İnönü'nün seçimleri erkene alma planı DP çevrelerini tedirgin etmişti. Ve arkası arkasına demeçler veriliyor, kurara duyulan tepki giderek büyüyordu. İnönü genellikle 19 Mayıs’ta, bu günü vesile yaparak bazı açıklamalarda bulunurdu. Bunu tahmin eden muhalefet Menderes imzası ile hazırlanan bir yazıyı Vatan gazetesine gönderterek aynı gün neşrini sağlıyorlardı. Ardından yine

100

Menderes'in ağzından İngiltere'de çıkan Daily Mail gazetesinde DP'nin yapısı ile ilgili olarak yayınlanan bir habere ilişkin ikinci açıklama yapılıyordu.. Menderes yeni partiyi şöyle tanımlıyordu: "Hülasa olarak söyleyebiliriz ki, DP'nin en bariz vasfı, tek partili idareye son vermek isleyen hareket vc cereyanı temsil etlen bir siyasi teşekkül olmasıdır'“Kısaca "Yok aslında birbirimizden pek farkımız, ama biz Demokrat partiyiz"

Demokrat olmak kolay mı?. Al sana Falih Rıfkı'dan bir cevap: "Milli İrade Halk Fırkası'nın kazanması değil de (...) çocuğuna sofra duası öğretecek mektep arayan yobazın iradesi midir?"

Ve F.R. Atay Demokrasi üzerine yüce şefinden aldığı ilhamla yükleniyor: "Ben Anadolu yaylasında Normandiya köylerini vc köylülerini arıyorum.. Bunu halkçı vc devletçi olarak arıyorum. Onun için Fırkacıyım. Mustafa Kemal Yunanlılarla boğuşurken, 1. Büyük Millet Meclisinin Maarif Vekili Anadolu'da 400'c yakın medrese açü. Resimi yasak cui. 1. Büyük Millet Meclisi, Şefin dışındaki .ekseriyet havasına bakılırsa bir ümmet meclisi idi. Müslümanlığı Türklüğünden üstündü. Eğer ihtilal şefi şarklı olsaydı Türkiye zaferden sonra, yeşil sarıklı bir Asya Devleti olacaktı vc şüphesiz gene batacaktı.

..Türkiye'de Demokrasi hoca ve mürteci saltanatı demektir. Mustafa Kemal'e halifeliği kabul ettirmeye muvaffak olamayan hoca ve mürlccilcr, Cumhuriyet kurulduktan sonra Liberalizm vc Demokrasi bayrağını açtılar. İsyan etseler Şeyh Said gibi öldürüleceklerine şüphe yoktu. Çünki şef ve zafer bizimdi. Bunlar için yol, uysal vc uygun, fırka saflarına sinip, yavaş yavaş, sayı vc taviz siperleri hazırlamaktı. Şcriat'ın ismini ahlâk, Ümmet'in ismini Millet kovarak, ahlak ve millet namına, Şeriat ve Ümmet müesse- sesinin kapılarını az çok açık tutmaya çalışacaklardı.

Hoca ve Mülteciler, Tanzimat vc Babıali, Galata, hep birlikte Liberalizm vc Demokrasi kazanını kaldırdılar. Sorarım size, Yunan ordusu ile İzmit'te elele tutuşan Kuvayı inzibat iyenin kadrosunda da bu üç unsuru bulamaz mısınız? Cumhuriyet kendini saltanata, Mektep kendini Medreseye, Laik kendini Şeriata, Kanunu Medeni kendini Mecelleye nasıl kontrol ettirebilir vc böyle

101 bir kontrol cihazı kurulduktan sonra işte demokrasi diye nasıl avunabiliriz... Türkiye'de rekabet serbestisi demek, Türk ferdini yendirmek demektir.. Faşizm, Italyan milletini Latin geriliğinden kurtararak şimallcştirmck için bir terbiye diktatöryası kurdu. Herkese sorarım, daha 12 sene evvel Maarif vekilinin 400 medrese açabildiği bir memleket halkı demokrasinin anarşi cehennemine nasıl atılabilir.. Liberalizm Türkiye'yi kapitülasyonlara ve Türk Milletini iktisadi köleliğe götürür.. Demokrasi Ankara'ya BabIâli'yi (Osmanlıcılığı), Liberalizm Galatayı ( Azınlıkları) getirir."

Fatay bir başka yazısında şöyle diyordu:irtica ile boğuşmanın istilayı söküp atmaktan daha lâzım ve zor olduğunu belirtmek isteriz" Onun içindir ki, Kurtuluş Savaşındaki can kaybının 50 kal fazlasını irtica ile savaşta verdirildiğini hatırlamak gerekir. Fatay devam ediyor: "Her nutkunu Kartaca'yı hatırlatarak bitiren Romalı gibi her yazımızın, her nutkumuzun son cümlesi şu olmalıdır:.. Ve irticayı unutmayalım!"

Ve irticayı hiç bir zaman unutmadılar. İrtica bir rejim fobisi olarak giderek şiddetini artırdı.. CHP'lilerin DP'yi irticanın bir odak merkezi olarak görürken, DP'nin has yöneticileri de Irticaya karşı kapılarını var güçleri ile kapamaya çalıştılar!

CHP kararlıydı. Yeni Seçim Yasası meclise sevkedildiğin- de takvim 31 Mayıs'ı gösteriyordu. O tarihte muhalefetin partideki temsilcileri 7 kişi bile değildi. Bayar, Menderes, Koraltan, Köprülü, Cemil Tunca ve Emin Sazak. Hikmet Bayar CHP'dcn ihraç edilmiş ve henüz DP'ye katılmamıştı.

Öyle bir kanun hazırlanmıştı ki, seçim sonuçlan ne olursa olsun İktidar yapısı değişmeyecekti.. Bugün aynı şeyi Balkan ülkelerinde de Komünist partiler denemeye kalktı. Özellikle Polonya'da böyle bir ara çözüm bulunmaya çalışıldı ama tutmadı.. Ama hiç kimse böyle bir tasarıyı "Dünyanın en dahiyane buluşu " diye takdim etmedi. O dönemin içişleri bakanı tasarıyı "Dünyanın en ileri kanunlarından biri" olarak takdim ediyordu. Bayar mecliste tasarıyı eleştirirken bu gibi dayatmaların sonucu olarak "Halk kitlelerinin başka yollara sapma ihtimalinden sözetmesi" mecliste kızılca kıyameti kopardı. Menderes ise DP grubu adına söz aldı..

102

Tek dereceli seçim sisteminin kabul edilmesinin memnuniyet verici olduğunu ama, sandık kurullarının tümü ile iktidar partisinden oluşturulması ve muhalefet partilerine tek bir müşahitlik tanınmasını ve gizli oy açık tasnif konusundaki hükümlerinde yeterli olmadığım savunuyordu. CHP adına eleştirileri Cevdet Kerim Ince- dayı cevaplandırdı.. Türkiye'nin Rusya ile başının belada olduğu bir zamanda böyle davranmak, milli bütünlüğümüz açısından sakıncalı idi. "Seçimlere iştirak etmemek milli bir ahlâksızlık idi" Ne garip bu gün de muhalefet partileri ANAP'ı boykot etmek için benzer çözüm yollan düşünüyor ve ANAP'ta benzer tepkiler sergiliyor.

5 Haziran 46'da seçim yasası değiştirildi. Ardından Cemiyetler yasasında değişiklik yapıldı. 11 Haziran'da vilayet idare heyetleri yasasında değişiklik yapıldı ve İnönü Anadolu seyahatine çıktı. İnönü konuşmalarında "Milli birlikten" sözediyor ve "dağılmayalım" mesajını veriyordu: "Ehemmiyetle üzerinde durduğum nokta millet bütünlüğünü korumaktır"

İnönü şöyle diyordu:” Toprak bütünlüğünü, millet bütünlüğünü ve memleket idaresinin millet iradesine dayanması esaslarını sağlam ve sarsılmaz tutmakla bizim dikkatimiz daima uyanık olacaktır."

Bu gezilerin ardından CHP lilcr yaylım ateşine geçtiler. Elazığ Halkevi başkam Hakkı Aygün meydanda, DP başkam Yusuf Demirbaş'a "Sizin partinizin Rus parasıyla faaliyette bulunduğunu isbat ederim" diye bağırıyordu! Dün Komünistlikle itham edilen CHP-DP'yi Rus parası ile kurulmakla itham ediyordu!

DP henüz 33 ilde teşkilatlanabilmiş!!. Kurulan teşkilatlar ise henüz kırsal alanlarda tam olarak kendini tanıtabilmiş değildi. 16 Haziranda DP teşkilat temsilcileri Ankara'da bir araya gelerek seçimlere katılma kararını açıkladılar.

DP'nin yayınladığı beyannameye Ulus gazetesinin başyazısında verilen cevaba cevap olmak üzere ardından 22 Haziran'da Menderes Vatan gazetesinde "Demokrasinin Temelleri' üzerine şunları yazıyordu: "Vatandaşın söz, fikir ve vicdan hürriyeti, demokrasinin temelini teşkil eder. Bir memlekette demokrasi vardır

103 diyebilmek için de bu hürriyetin hertürlü tehditten masum bulunması şarttır... Yurdun her köşesinde ve bucağında vatandaş hürriyetlerine karşı açık vc kapalı tehditlerle dolu uzun uzun sözler söylenmekte vc sütunlar dolusu yazılar yazılmaktadır. Vatandaş hürriyetini bağla) an kanunların daha da ağırlaştırılacağı, icap edince hürriyet ilanının üzerine şal örtüleceği, muhalif partilerin kapatılıp mensuplarının perişan edileceği gibi tehditlerle vicdanlar daimi bir baskı ve ıstırap altında bulundurulmaktadır. O kadar ki, resmi beyanların hürriyet vadeden cümlelerinin altında bile bu tehditlerin sivri ucunu hissetmemek mümkün değildir." Menderes Ulus’taki makalenin daha mutedil ve ümid verici bir uslub içinde kaleme alındığından bahisle ve devamla, tek parti dönemindeki Cumhurbaşkanı, Parti başkanı sıfatlarının bir olmasının, çok partili dönemde mümkün olmayacağı vurgulanmakta idi. "Fikrimiz- cc parti başkanlığının devlet başkanlığından ayrılması Türk De- mokrasisisinin halle mecbur olduğu bir mesele olarak karşımızdadır"

İnönü seçimi kaybetmeleri halinde Cumhurbaşkanlığımdan çekilme sözü de vermişti. Kendilerine karşı olanların, vurguncu, soyguncular ve karaborsacılar olduğu mesajını vermeye çalışıyordu. DP filerin anlamak istedikleri bir soru açıklığa kavuşmuştu bu arada tabi. Ebedi şet. parti kaybetse de kalacak mı idi.. Yani Meclis iradesi üzerinde bir parti iradesi sözkonusu olacak mı idi?.

CHP'nin seçim sloganları basitti: "Vatandaş oyunu Atatürk'ün partisine ver." Bu slogan tutmadı, "CHP listesi İnönü'nün listesidir." Bu da tutmadı.. CHP'nin söyleyecek sözü yoktu. Meydanlarda tek silahı vardı, karalamak ve tehdit, O da geri tepti. Sonuç tabi bel 1 i. Açık oy gizli sayım sonuçlan belli oldu. İstanbul'da CHP'nin beş milletvekilliğine karşı, DP 15 Milletvekili kazanmıştı. "İşin doğrusu" Vatan gazetesindeki yorumda da ifade edildiği gibi" Bu seçimi DP kazanmamış, CHP kaybetmiştir"

DP lilcrdc zaman zaman korku alametleri belirmiyor değildi..DP bir macera mı idi, yeni bir Serbest Fırka olayı mı yaşanıyordu?.. Sanırım Bayar kendinden emindi. Çünki İnönü'nün yakasını

104 hanlılara kaptırdığını biliyordu vc kendinin de batılı çevrelerle yakın ilişkisi bu konuda güven duymasına yeliyordu.. İnönü yandaşları halkı Rus umacısı ile korkularak, kendilerine yönelik nefreti DP'ye yansıtmak ve bu arada eski ithamlardan kurtulmak isliyorlardı. Halkı caydırmak için kullanılan, "DP nin Rus destekli bir parti olduğu iddiası ’ halk tarafından tutulmayacaktı.

Seçim sathı mailine doğru her gün biraz, daha yaklaşılıyordu.. Ve derken bir gün, Mareşal Fevzi Çakmak, emekli koltuğundan doğrulup şöyle diyecekti:" İmza toplamak sureli ile milletin bağrından gelen bir tezahürü vazifeye davet telakki ederek, bunun karşısında ancak kabul vc icabeti düşünebilirim. Bunu arzulayan sayın seçmenlere teşekkür borçluyum. Mareşallerini unutmadılar.. Duyduğum memnuniyet büyüktür"

Daha önce kendisine adaylık teklif eden Şükrü Saraçoğlu'nu defalarca "Rica ederim beni bu işe karıştırmayın " diye reddeden Mareşal, DP'nin teklifini kıramadığını açıklıyordu. İnönü'yü Cumhurbaşkanlığıma getiren Maraşal bu kez. DP’nin saflarında politikaya atılma davetine "Evet" diyordu. Bu DP lilcr için önemli bir destekti. Özellikle DP asker kanattan, İnönü'ye karşı kendine bir destek sağlamış oluyordu!

O günlerde Ulus'ta şunlar yazılacaktır" Mareşalin yapamayacağı bir şey varsa hırs ve kin çarpışmaları içinde memleketi kargaşalığa sürüklemek isteyenlerin elinde bayrak olmayacaktır. O daima vatanın adamı olmuştur vc öyle kalacaktır"

DP İstanbul il örgütü ise seçim beyannamesi yayınlayarak, halkı sandığa çağırıyordu. "Şikayet etmek istemiyorsan oyunu kullan. Hakkını kullan ve vazifeni yap! Reyini mutlaka kullan, bize karşı kullansan bile, senin müdafiin olacağız. Vicdanının sesini dinle, doğru yol nasibin olsun" deniliyordu.

Bu arada Radyo imkanı tümü ile CHP'nin elinde idi. Radyo CHP'nin yayın organı Ulus'tan bazı makaleleri aynen okuyarak tek yanlı bir propaganda yapıyordu. Bayar bir yazılı başvuru ile, eşitlik ilkesi açısından DP'nin açıklamalarının radyodan CHP ile birlikte verilmesini istedi.

Ve nihayet seçimlere iki gün kalmıştır.. Ankara'dan bütün il-

105 lerc çekilen telgraflarla, DP teşkilatı "Partinin kendi kendini feshettiği vc DP ileri gelenlerinin tutuklandıkları haberi yayılarak halkın morali bozulmaya çalışılmaktadır. Bunlara dikkat edilmesi gerekmektedir" diye uyarı telgrafları göndererek durumu kontrol altına almaya çalışmaktadır.

Menderes ve Bayar seçim çalışmalarının son günlerini Ege'de geçirirler.. Menderes Aydm'da seçim mücadelesini anlatırken, hangi baskılara maruz kaldıklarını örnekleri ile açıklar.. Hatta kendilerine "kurulun ama 40-50 yıl iktidar hayal etmeyin" telkininin yapıldığını söylemektedir.

Bu arada DP genel merkezi 6 maddelik bir "Seçmeni ikaz" bildirisi yayınlar.. Bazı yerlerde CHP lilcrin, liste başına iki DP li adayın adını yazarak, DP listesi gibi ellerindeki CHP listesini halka dağıtma planından da bu uyanda sözedilmektedir..

Bu arada İçişleri Bakanı Hilmi Uran'm 16.7.1946 tarihli bir yazısı dikkat çekicidir.. DP li hatiplerin Anadolu'da yaptıkları propaganda toplamdan ile ilgili olarak, içişleri Bakanlığı bütün ülkeye bir genelge göndererek, bu tür konuşmacıların "bunlar arasında ulu orta konuşarak parti aleyhtarlığı zannıyla rejim aleyhinde de pervasızca sözler söyleyenler bulunduğu işitilmektedir.." Propagandacılar arasına muzır eşhasın da karışmış bulunması kuvvetle melhuz bulunduğundan bundan böyle... gereği"

Tabi tamim anlaşılmıştır! vc gereği de yapılmıştır..

Ve seçim günü gelip çatmışur.. Seçim öncesi gece geç vakit Bayar son kez şu açıklamayı yapmaktadır:" Görülmemiş tehditler ve tazyikler altında seçimlere giriyoruz. Bu tazyikler karşısında serbest ve dürüst bir seçim asla mevzubahis değildir. Buna rağmen partimiz milli vazifesini yapmak için seçimlere girmektedir."

Menderes vc Bayar kimi zaman umutlarını yitirmişler vc mücadeleden vazgeçmeye, CHP'yi kendi haline bırakmaya karar vermişlerdi. Ama kaya bir kere yerinden oynamıştı. Bayar ve Menderes önden yürüyerek halkı peşinden mi sürüklüyorlardı. Yoksa uyuyan devi uyandırmış önünden kaçar gibi koşuyorlar mı idi? Bu dağdan bir (aş koparıp önünden kaçan adamın haline ben-

1Ö6 ziyoıdu.. Artık bu yolun geri dönüşü yoktu!

Ve 21 Temmuz.. Yıl 1946.. Sıcak bir yaz günü.. İstanbul'da seçim var.. İstanbul'da sıkıyönetim var.. İstanbul'da ve tüm Türkiye'de Milli İrade bayramı var! Ama bu gün 4 yıl sürecek yeni haksız bir iktidarın başlangıç günü olarak tarihe geçecektir.. 21 Temmuz DP 1 ilere göre " demokrasi tarihinin utanç günüdür" Ertesi gün Cumhuriyet'te Doğan Nadi şu fıkrayı anlatıyordu: "Meşhur hokkabaz Zati Sungur İzmir'den gitmiş. Ayol ne oldu?. Güzel güzel temsiller verirken niye birdenbire kaçtı.? Merak ettik. Telgraf çektik. Şu cevap geldi: Rey sandıklarının başında yapılan numaralan gördükten sonra İzmir’de bana iş kalmadı"

Şimdi biraz gerilere giderek 938 yılının muktedir başbakanı Celal Bayar'ın 28 Haziran'da mecliste yaptığı konuşmaya bir göz atalım.. Yabancı sermaye, Dersim ve Hatay konusu. Aslında Bayat'ın o zaman rejim karşıtlan için söylediği sözler, bu gün rejim karşıtı olarak kendine söyleniyordu. Kafasını kim taşa çarpacaktı. O zaman Bayar Atatürk'e perestiş ediyordu (Tapıyordu) "Tedbirlerimiz ve müeyyidelerimiz rejimi korumaya matuftur" diyordu. Şimdi aynı şey kendilerine söyleniyordu. "Türkiye halkının istisnasız ulu şefimiz Atatürk'ün emrinde ve izinde, ne kadar derin bir imanla yürüdüklerini ve Atatürk inkılab ve rejimine bağlılıklarının ve CHP'yc ve hükümetimize sağlam itimatlarının bu yeni tezahürlerim ilave ediyor. Yüksek Türk milletinin her zaman ve her yerde Ulu şefimize ve onun yarattığı rejime sonsuz bağlılıklarının bu en yeni ve kıymetli tezahürünü sonsuz saygılarımla arzcl- meme müsadclcrinizi arzederim. Başvekil ve CHP Umum Reis Vekili Celal Bayar" Celal Bayar bu yazısında ne demek istiyor biliyor musunuz.. Kısmi mahalli seçimler yapılmış ve halk oyunu CHP'yc vermiş (Zaten tek parti) seçimler yapıldı diye tekmil veriyor Celal bey.. Yıl 1938.. O gün kendinin Atatürk'e karşı taşıdığı duyguları, Milli şefi İsmet Paşa'ya duyan bir başbakanın ya da içişleri bakanının bu seçimler sırasında yaptıklarını fazla garipsememek gerekir.. İnönü'nün yerinde Bayar olabilir ve İnönü o zaman Demokrat kesilebilirdi..

Mahmut Esat Bozkurt o günlerde Bayar için şöyle yazıyor-

107 du: "İnkılabımızın hiç bir cephesinde bu kadar esaslı, radikal bir surene garplılaşmış değildir. Bu eserlerin aynı zamanda memleketimizde iş hacmini de genişletmiş olmasını da önemleTcaydet- mek isteriz. Marksist mektebe göre buhranların asıl sebebi işsizliktir... Celal Bayar bu davayı keşfetti"

Zaten Kemalist aydınların çoğu, Kemalizm diye kimi zaman Komünizmi, kimi zaman Kapitalizmi, kimi zamanda Faşizmi keşfettiler. Ama İslâm'ı hiç bir zaman asla!

Demokrat Parti, halkın arasında yeni efsanevi bir kahramanın "kır at"ı ile karıştırılarak "Demir Kır At" adım alınış, çelik yumruklu, demir bir Şövalye beklemektedir! Necip Fazıl'ın ifadesi ile "Arcfc Meclis" için seçim şartlan hazırdır artık. Seçimler bir yıl öncesine alınarak 18 günlük bir maratonun sonunda, sonuç alınmıştır: CHP 395. DP 66, bağımsızlar 4 mebus çıkartmıştır. Gerçek ise, eğer adil bir seçim yapılsa idi, tam bunun tersine şekil- lencbilirdi. Bayar'a verilen bir rapor bu gerçeği ifade etmekledir. DP li müşahitlerden toplanan seçim raporlarının sonuçlarına göre, erken genel seçimlerin sonuçlarının şöyle olması gerekirdi: DP 279, CHP 186.. Menderes DP milletvekili olarak Kütahya'dan meclise giriyordu. Ne garip! 27 Mayıs 1960'da, yine Kütahya'da yakalanacak vc DP saflarına bu küçük Anadolu şehrinde, veda etmek zorunda kalacaktır..

Ümitlerini acele bir erken seçime bağlayan CHP, DP'yi seçime zorlayarak onu, binbir hile ile yenik göstermek sureti ile, tabiri caizse muhalefetin burnunu yere sürtmek istemiştir..

Seçimlere yapılan itirazlar ciddiye alınmadı, dinlenmedi bile.. Alelacele 1. Pckcr Hükümeti kuruldu. 7 Ağustos'ta okunan hükümet programım eleştirmek için muhalefete fırsat verilmedi. Adeta programın meclisle eleştirilmesi engelleniyordu. Bir-iki günlük bir süre bile tanınmadan herşey bir oldu bittiye getirildi. Pckcr hükümet programını sunarken daha çok Hürriyetlerin istismarı konusu üzerinde duruyor "bütün vatandaşların hakkı olan hürriyeti, hürriyet düşmanlarına karşı korumak gerektiğini", Hürriyet tartışmalarının anarşizme ve meşru hükümete karşı düşmanlığa varan bir anlamda yorumlanmaması gerektiğini" söylüyordu.

108

Dış politika kpnularında ise ilk sıra İngiltere'ye veriliyor ve "her iki memleket arasında lam bir samimiyet, hulus vc itimat içinde gelişmektedir" deniliyor vc devam ediliyordu:" Türkiyc-İngilıcrc ittifakı mazide olduğu gibi istikbalde de dış politikamızın başlıca temeli olarak kalacaktır" "bütün gayretlerini aynı necip ideallere vakfetmiş olan '• ABD-ile Türkiye arasındaki ilişkiler "kwarşılıklı sevgi, saygı ve işbirliği ile mütemadi bir gelişme seyri içinde olacak'ti. Sovyetlerle bazı sorunlar vardı ama Fransa ile aramızda "hiç bir ihtilaf ve hiç bir güçlük yoktu" Türk Yunan dostluğu ise, ebedi birlik fikri çerçevesinde sürdürülecekti. Arap komşularımıza karşı da sevgimiz vc dostluğumuz mutlaktır! Tam bir hulus vc yürekle katıldığımız BM’ye bütün varlığımızla destekçi olacaktık.

Gerisi malum şeyler. Zaten toplam program bir formalık genel bir beyandan ibaretli.

Seçim tartışmaları bitmeden hükümet programı üzerinde, tartışmalar başlamıştı. Zaten Örfi İdare Komutanı Asım Tınaztcpe seçimi takip eden günlerde bir genelge yayınlayarak, seçim sonuçları üzerinde tartışmayı yasaklamış, bu yönde hareket eden gazeteler hakkında'gerekenin yapılacağını duyurmuştu.. Ama bu genelge söylentileri önlemeye yetmemişti. Fevzi Çakmak İstanbul'da meydana gelen olaylarının yakın bir tanığı idi.. Tüm yurttan benzer iddialar gündeme geliyordu ama, Hükümet programının okunması ile dikkatler meclise çevrilmişti. İnönü ise seçim sonrası yayınladığı genelgede, seçim sonuçlarının açıklanan şeklinden memnun gözüküyor, tarafları birbirini anlamaya vc sükunete çağırıyordu. Zaten sonuç halkın iradesinin de.ğil de, paşanın iradesinin sonucu olarak şekillenmemiş mi idi?

Ama yine de Anadolu'daki kaynaşma durmadı. İzmir’deki protesto mitinglerini başka illerdeki protestolar izliyordu.. Sokaklara dökülen halk "Yeter artık söz milletindir!" sloganı ile sesini yükseltiyordu.. İktidar için itidal tavsiye etmekten başka yol yoktu.. Batılılaşmak için demokratlaşmak zorundaydılar. Tıpkı bu gün bizim AT üyesi olmak için demokratlaşmak zonında okluğumuz gibi.. Ama o günki şartlarda "Demokrasi zor zanaattı". De-

109 mokrasi derken şeriat hortlayıverirdi. İrtica gelebilirdi!

İnönü yeni meclisle 395 milletvekiline sahip CHP'ye rağmen, 66 DP li milletvekilinin ve 4 bağımsızın çıkışlarından kaygı duymuyor da değildi.

Meclisin açıldığı gün Ankara'da coşkulu bir hava esiyordu. Bayar ve Menderes başkanlığındaki DP grubu Ulusta Atatürk anıtını ziyaret ederek çelenk koydular ve saygı duruşunda bulundular! Toplu halde meclise doğru yürürken halk kendilerini çılgınca alkışlıyordu.. Bir zamanlar idam sehpalarının kurulduğu sessiz Ankara sokaklarında halk yeni önderlerini alkışlıyordu.. Ağlayanlar, bayılanlar vardı.. Parlamento çoğunluğuna sahip CHP liler ise meydanlarda yoktu.

5 Ağustos günü Cumhurbaşkanlığı için iki aday gösterildi, tnönü ve Çcvzi Çakmak, ismet Paşa 388 oy aldı. Fevzi Çakmak a ise 59 oy verildi. Demek ki bazı DP liler bile Fevzi Paşa'ya oy vermemişlerdi. İsmet İnönü yemin etmek için Meclise geldiğinde DP milletvekilleri ayağa kalkmayarak seçim sonuçlarını protesto eltiler ve mecliste uzun tartışmalar oldu.

Saraçoğlu istifa edip, Pckcr başbakan olacak, ardından da hükümet programı, derken bütçe!

Tam da hükümet programının okunmasına tekaddüm eden günlerde Sovyetlerin Ankara'dan üs ve toprak talep eden notası Ankara'ya ulaşmıştı. Tabi hükümet bu talebi reddccekti. Bu çok önemli bir durum.. Ankara zorunlu olarak Balı'ya yanaşmak durumundadır. Dolayısı ile DP'yi bağrında kendi içinden kopup gelen gayrimeşru bir evlat gibi bağrına basması gereklidir.. Peker'in hükümet programında İngiltere, Fransa ve ABD'ye övgü ile yaklaşması da buradan kaynaklanmaktadır. Ama yine de Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olmamaya özen göstermektedirler. Batılılaşalnn derken ipleri DP'nin eline terketmek sonu gelmez bir maceraya kapı aralamak demek olabilirdi. Daha doğrusu CHP lilcrin DP'dcn pek korkuları yoktu. Önemli olan DP'dc ifadesini bulan halk muhalefetinin rejimi devirmesi ve devri sabık doğura- rarak CHP'dcn hesap sorma ihtimali idi.. DP bir emniyet sübabı olarak ve muhalefetin ıslahı için, rejim içinde soruna çare bulmak

110 açısından CHP'nin muhtaç olduğu bir vakıa idi.

Hükümet programı üzerine yapılacak görüşme ile ilgili olarak DP grubu başkanı Fuat Köprülü bir önerge vererek "Ekseriyet sîzindir, karan verecek olan da sîzsiniz. Ama muhalefetin fikrini öğrenmek istiyorsanız bize süre vermelisiniz" diyecek vc bu önerge protestolar arasında reddedilecekti.. Muhalefet fikrine alışık olmayan CHP lilcr, tedirgin sabırsız ve hcyacanlı idi. Bu gelişmeler karşısında DP grubu adına Menderes grubunun görüşlerini açıklamak üzere kürsüye geldi. Menderes, hazırlıksız olarak kürsüye çıktığını söyleyecek genel eleştiriler getirmeye çalışacaktı. Ama protestolar arasında konuşmaya imkan yoklu. Menderes daha çok Hürriyet kaxrami üzerinde duracak vc hürriyetin istismar edileceği korkusu ile hürriyetlerin askıya alınamayacağını, hürriyetleri askıya almanın, hürriyetleri istismar etmekten daha vahim sonuçlan olabileceğini ifade etmekte idi. Sonuçta Pckcr hükümetinin programı DP lilerin ret oyuna karşılık 378 oyla kabul edilecekti.

Mesele kapanmıştı!

Ya da öyle olmasını ümit edenler, 26 Ağustos'ta meselenin kapanmadığını göreceklerdi. DP grubu, CHP'nin kazandığı bütün milletvekillerine usulsüzlük yapıldığı gerekçesi ile itiraz etmişlerdi. CHP lilcr de bir kaç DP milletvekilliğine itiraz ediyorlardı.. DP lilcr Fevzi Paşa ile anlaşmışlardı. Peker'in ve ismet Paşa'nın karşısına Mareşal'i çıkarmak istiyorlardı.. Böylcce mecliste fırtı nalı bir celse başladı. Sabaha kadar sürecek müzakerelerde ilk konuşmayı Mareşal aldı. Fevzi Çakmak şöyle diyordu: "Muhterem arkadaşlar, ordudan çekildikten sonra 2,5 yıl evimden ayrılmadığım halde son seçimlerde milletin hakkımda gösterdiği itimat vc sevgiden mülhem olarak müstakil milletvekilliğini kabul etlim. Maksadım cihandaki demokrasi terakkiyatma uyarak bizde de milli hakimiyetin bi hakkın tesisi idi.

Milletin bu muhabbetini çekemeyen bazı müstebit artıklardan gördüğüm tezyif, tahkir, hatla tehditlere rağmen milletin hukukunu kanunen müdafaya karar verdim. Seçimler başladı. İstanbul'da evvela müşahidlcrim sandık başlarından kovuldu. Bazıları

111 dövüldü. Edilen şikayet üzerine tekrar vazifelerine döndüler. Bazı müşahitler sandıklarının kaçırıldığını, birçoklan seçim zabıtlarının değiştirildiğini bildirdiler. Bunu resmen protesto ettim.

Seçimlerden sonra bir hafta kadar İstanbul’da kaldım. İstanbul'dan Bursa, İzmit, Bolu gibi civar vilayetlerden gelenlerle görüşlüm. Hasıl ettiğim kanaat şudur: Zorla hile ile seçimlere fesat karıştırılmıştır. Bunu örtmek için gazeteler susturulmuştur. Ayrıca İzmir'den aldığım telgraf. Ankara'dan mutemetlerden gelen haberler de bu kanaatimi kuvvetlendirmiştir. Ankara'ya gelirken gerek yollarda, gerek bu şehirlerde temas ettiğim 100.000'e yakın vatandaş: Seçimlerde hakkımız çiğnendi, hakkımızı isleriz feryatları ile şikayette bulundular.

Arkadaşlar, vicdanınıza hitap ediyorum. Meclisin açıldığı gün bu mukaddes kürsüden milletin kayıtsız şartsız egemenliğine, namusumuz üzerine and içmedik mi? Bu haksızlığın bertaraf edilerek milletin tamamen hakimiyetinin tesisi, cümlemizin bir namus borcu olmuştur. Bu borcun ifası ile adalet bekleyen milletin tatminini yüksek heyetinizden rica ederim. Arkadaşlar, sözüme son verirken şunu da belirtmek isterim ki, tarihi bir tehlike karşısında bütün milletimizin tamamen birlik olduğuna asla şüphe edilmez (Soldan alkışladılar)"

Marcşal'dcn sonra söz alan CHP İzmir milletvekili Mün<r Birsel, seçim sonuçlarına fesat karıştırıldığı iddiasının "Valilere, kaymakamlara, jandarma komutanları, savcılar ve yargıçlara güvensizlik" anlamına geleceğini belirterek "DP li arkadaşlara sözlerinin nerelere gittiğini düşünmelerini hattı lalırını" diye üstü kapalı şckıkıe tehdit ediyordu. Vc bir alay örneği, Birsel, DP lilcrin, TBMM Reisi General Kâzım Karabekir, Hüseyin Cahit Yalçın, Başbakan Recep Peker, Milli Savunma Bakanı Orgeneral Cemil Cahil Toydenıir vc Hamdullah Suphi Tanrıövcr gibi CHP li milletvekillerinin mazbatalarının iptali halinde Bayan Nüzhet, Salih Fuat Keçeci, Moskos, Josef, Salomon vc Dr. Keşişyan'm seçileceğini belirtmektedir..

DP adaylar t arasında özellikle Istanbulda çok sayıda azınlık mensubunun olduğu bilinmektedir.. İstanbul'dan Fevzi Çak- 112

A-

. i mak'tan sonra gelen isim ise Musevi cemaatını temsil eden Sala- mon Adato idi ve meclise girmeyi başarmıştı.. CHP liler Adatoyu kürsüye getirerek onun şahsında DP lilcri mahkum etmek istiyorlardı..

DP'nin aday listesi aslında onun kozmopolit yapısını belgeleyen önemli bir başka işaretti. Her zaman DP ekibi içinde Ermeni, Rum ve Yahudi cemaatlerini temsilen heyetler bulunmuştur.

CHP listesinden milletvekili seçilenler, sanıldığı gibi solcular değil, Ktcûz.ım Karabekir i ve Hamdullah Subhi'siyle tam eski cuntacı takımıdır..

Aslında DP lilerin Mareşal'ına karşı, CHP liler Kâzım Kara- bekir'i, Cahit Toydemir'i ile daha güçlü bir görüntü vermekte iseler de, Fevzi Paşanın varlığına karşı ötekilerinin pek esamesi bile okunmuyordu.. Ama tartışma genel havada sürüp gitti. CHP milletvekili Emin Halim Engin DP lilcri ağır şekilde ilham ederek "Ankara valisinin evinde DP müessislcrinin bir listesini gördüm, yüzde yüzü hırsızlıktan, adam öldürmekten yol kesmekten mahkum olmuş adamlardı" deyince DP cevap için söz. islemiş. Menderes bu iddiayı cevaplarken " Asıl halk partisinin kullandığı adamlar böyle idi" diye ithamı reddetmiş, ardından da, Çubuk'la tanzim edilen, altında 6 mühür ve imzaları bulunan, rakam haneleri yazılmamış bir seçim tutanağının fotoğrafını ortaya koymuştu. Menderes CHP lilerin din istismarı yaptıkları iddiasını da reddediyor "böyle bir şeyi menfur bir hareket telakki ettiklerini" belirtiyordu.. Tartışma böylccc sonuçlanıyordu. Mesele CHP lilerin gayretleri ile kapanacaktı..

Şimdi kopacak fırtınayı izlemek için 7 Eylül'ü beklemek gerekiyordu.. Bir yerde 24 Ocak kararlarına benzeyen 7 Eylül Kararları, yine Akbulut kabinesine benzeyen Poker hükümetini daha da zor şartlara sürükleyecekti.. Karar spekülatörlerin işine yarayacak, fiatlar yükselirken 130 kuruş olan bir dolar, sıçrayarak 280 kuruşa yükselecekti.

60 sonrasının hürriyetçi politikacılarından Nihat Erim, o günlerde basın hürriyeti talebinde bulunan demokratlara "Hürriyete şal örtmekten " bahseden makaleler yayınlıyordu.

113

PEKER'İN SUYU ISINIYOR

İnönü artık gerçekleri görmeye başlamıştı. Vakıayı kabullenmek zorunda idi.. Zorla gidilecek yer yoktu. İç vc dış şartlar vc milletin genel temayülü ortada idi.. Zıtlaşmak yerine uzlaşma yolunu denemeli idi. Bu belki partisi için değil ama, kendisi için daha iyi bir tercih olacaktı. Menderes'in Meclisle basını müdala eden tavrı, gazetecilerin sempatisini toplamıştı. Hürriyetçi tavrı ise Milletin beğenisini kazanıyordu.. 25 Eylül 1946'daki Matbuat kanununun tadili ile ortaya çıkan durum, CHP'yi basının gözünde zor durumda bırakmıştı.

Pckcr sertlik yanlısı biri idi. İnönü ise itidal istiyordu.. İnönü artık şöyle konuşmaya başlamıştı:" Öldüğüm zaman Türk milletine iki eser bırakmış olacağım. Bunlardan biri köy okulları, diğeri de müteaddit partilerdir. Şunu ilave edeyim ki.yakm arkadaşlarım tarafından kurulan Demokrat Parti memlekette bu gün tevazzuh etmiş vc tutunmuştur. Devlet reisi sıfatı ile her iki tarafa da bitaraf nazarla bakmak mecburiyetindeyim." Orada bulunan Demokrat Partili Cemal Yordam bu oylarla ilgili olarak şöyle demektedir: "Mülakatta İnönü her haı gi bir demokrattan daha ziyade, DP li bulunduğu kanaatini bize verdi. Yanımızda valiye, -DP'nin bütün çalışmalarını kolaylaştıracaksınız. Bunun aksini hoş göremem- diyc emir verdi."

Bayar, Bartın'da gazetecilerle konuşurken İnönü'nün konuşmasından büyük memnuniyet duyduğunu ifade ediyordu.

114

Ulus'ta, Bayar'ın Demokrasi mücadelesinin önüne geçmek için bir başka tez geliştiriliyordu:" Politika hürriyetlerini kötüye kullananlar, iktidar vurguncuları, demagoglar her demokraside vardır. Türkiye'de eğitim % 100 okur-yazar nisbetini bulmadıkça, tek dereceli seçimin talihi hüsrandır. Herhangi bir vatan hizmeti için tesadüfen adı yayılan, şöhretlerin memleket işlerinde bomboş birer kalıb oldukları çok defa bizde görülmektedir”

Aslında CHP tilerin %100 eğitim dedikleri şey, yüzde yüz bir toplumun parti eğitiminden geçirilerek, katıksız bir sempatizanlar ordusu oluşturulduktan sonra, iradesi, bilinçlendirme adına yokedilen bu medyumlar sürüsüne irade özgürlüğü vermekten başka bir anlam taşımıyordu.. Kenan Evren de 12 Eylül'den sonra, refah seviyesi Avrupa ülkelerinin üzerine çıktıktan ve Komünizm hakkında toplumun eğitilmesinden sonra Komünist partilerin kurulmasına izin verileceğine ilişkin sözleri, aynı komedinin bir ürünü değil mi idi?.

Bu arada DP çevrelerinden iktidara karşı ilginç bir çıkış örneğinden sözetmek gerek: "İnsan Hakları Müdafaa Ccmiycti"adı- na dün. Sağ muhalefet Sol iktidardan insan haklarına saygı beklerken, bu gün sol muhalefet, Sağ iktidardan aynı haklan talep ediyor vc her iki dönemde de insan hakları istemenin adı: Komünistlik!

DP'nin Demokrasi vc hürriyet savunuculuğu için kullandığı dernek faaliyeti çok geçmeden, CHP lilcrin hışmına uğrayacak vc bu hareket Komünistlerin bir oyunu olarak nitclenecekti. Daha sonraki dönemde ise sağ iktidarlar ve örgütler, aynı şekilde İnsan hakları derneklerini, Barış demeklerini, Dünya Af örgülünü, aynı tulum ve zihniyetle birer komünist örgütlenme biçimi olarak topluma tanıtacak vc baskı altına almaya çalışacaklardır..

DP lilcrin kurdukları "İnsan Haklan Derneği" kurucuları arasında Mareşal Fevzi Çakmak, Kenan Öner, Tcviik Rüştü Araş, Zckcriya Sertçi ve Cami Baykurt da vardı. Sertellcrin de cemiyet kapsamına alınması, bir yandan DP'nin geniş cephe taktiğine uyarken, öte yandan sol aydınları CHP nin şemsiyesinden çıkartmak ve giderek Rus düşmanı kesilen CHP'ye karşı, DP çatısı allın-

115 da sola meşruiyet kazandırma gayretinden geliyordu. Daha sonra sağcılar şöyle diyeceklerdi "Biz belli bir zihniyetin ürünü değiliz. Biz halkın refahını ve toplumun saadetini savunuyoruz. Eğer Komünist ilkelerle bu hedefe varmak mümkün ise, biz bu ilkelerin en önde ve ilk savunucuları olacağız"

Fcvçi Çakmak bile Komünistlik ithamından yakasını kurtaramayacaktı, İnsan Haklan Cemiyeti dolayısı ile ve şu açıklamayı yapmak durumunda kalapaklr." Benim aşırı solcularla ve alelu- mum milli fikirlerin dışında bir kanaat besleyenlerle anlaşmama ve bu gibilerle teşriki mesai etmeme imkân yoktur. Hayır işlerine ideoloji davalan kanşırsa, elbet böyle bir cemiyetle benim yerim olmaz"

O zaman da ideoloji düşmanlığı moda idi. İdeoloji tehlikeli idi. İdeolojisiz bir fikir özgürlüğü saçmalığı da o günlerden bize miras kalan, o dönem Kemalist pratisyenlerin bir armağanıdır!

Aslında iktidar ve muhalefetin, temelde, Amerikancı tercihlerde birbirlerinden pek farklı bir tutum içinde olmadıkları anlaşılmıştı. Öyle anlaşılıyor ki, ABD kurulu düzenin gelecek açısından pek şansı olmadığını biliyordu. Arkasındaki halk desteğini yitirdiğini de görüyor, yeni oluşumu hararetle savunuyordu. Ama yeni oluşumun arkasındaki halk desteğinin, bu oluşum üzerinde olumsuz etkileri ve yönlendirmeleri olacağından da kaygı duyuyor ve bunun sonucu olarak ta, iktidarın özellikle "irtica" kesimi üzerinde baskısı sürerken, yumuşak bir geçiş için muhalefeti destekliyordu.

Halk DP'nin yapısını bilmiyor, sadece bir muhalefet olduğu için destekliyordu. Bu sempatiden yararlanılarak, Özellikle •Menderes'in sözcülüğünü yaptığı yeni bir parti gündemi belirlenmeye çalışılıyordu. Demokrasi, özgürlük, insan haklan yeni partinin en çok üzerinde durduğu konular arasında idi.. Böylcce iktidara karşı duyulan kin ve muhalefet duyguları, DP önderlerinin yönlendirmeleri ile yeni bir kalıba dökülüyor, yeni bir biçim kazanıyordu..

1946'nın ortalarında ünlü Amerikan zırhlısı Missuiri'nin İstanbul'a gelişi ile Ankara'daki Amerikancı hava iyiden iyiye pc-

116 kişmişti. Cumhuriyet gazetesi başyazısında Amerikan zırhlısını, adeta totemini öpen bir yerli heyecanı ile selamlıyordu.." Amerika hür dünyanın vc özgürlüklerin kıblcgâhı" değil mi idi! Bitler Faşizminden Rus hayranlığına, oradan da Amerikan scmpalizan- lığına uzanan bir hayatın hikayesi! Vc tabi her zaman Kemalist ilke ve inkilablara bağlı bir biçimde.

Bunun en tipik örneği, aşağıda alıntıladığımız 5 Nisan 1946 tarihli Cumhuriyet Gazetesindeki yazısıyla Nadir Nadi'dir.

Rahmetli Münir Ertegün ün nâşını getiren Missouri zırhlısı bugün limanımızda olacak, Dost ve kahraman Amerikan denizcilerini günlerdenberi karşılamağa hazırlanan halkımız, bu ziyaretin hatırasını hiçbir zaman unutmayacaktır.

Büyük Elçi Münir Ertegün, devletimizi on yıl müddetle Birleşik Amerikada başarı ile temsil etmiş, iki millet arasındaki yakınlık ve dostluk duygularının kuvvetlenmesine yürekten çalışmış , kuvvetli bilgisi ile, sağlam karakteri ve şahsî meziyetleriyle temas ettiği muhitlerde kendini çok sevdirmiş değerli ve ağırbaşlı bir diplomatımızda Hayata gözlerini yumduğu zaman rahmetli Roosevelt'in Münir Ertegün hakkında söylediği güzel sözler, her Türk vatandaşının kalbinde derin izler bırakmış, hakiki ve insanca kıymetlere Amerikada gösterilen yakın alâka bu vesile ile memleketimizde Yenidünyaya karşı her zaman her zaman beslediğimiz hayranlık duygularının bir daha tazelenmesine vesile olmuştu. Atlantik Okyanusu nun öbür kışından kalkarak hür bo ğazların hür ve mavi suları üzerinde bize birkaç günlük bir misafirliğe gelen Missouri’yi İstanbul halkı bu itibarla sevinerek kar şılıyor, en büyük Amerikan harb gemisinin heybetli çizgilerinde yarınki barış dünyasını gerçekleştirmeğe çalışan ülkücülük sembolünü görüyor.

Amerika, bugün yeryüzünün en kuvvetli milletidir. Fakat bu kuvvet, saldırganlığın, istila ve tahakküm hırsının değil; barışın, adaletin ve milletler arasında eşitlik hakkını kurup yaşatmak isteyen temiz bir idealin emrindedir. Kötü niyet beslemiyen her kuvvet gibi Birleşik Amerika da, muazzam endüstrisini yıllar

117 boyunca yalnız insanlık ve medeniyet şartlarına göre yürütmekten başka bir şey yapmamıştı. Almanya ve Japonya dünya nimetlerini kendi aralarında paylaşmak maksadıyla bilaha sarıldıkları zaman, bütün imkânlarına rağmen, Amerika, çok hazırlıksız bir durumda idi. O kadar ki, dünya hürriyeti uğruna silaha sarılmak zorunda kalan bu millet, milli endüstrisini harb şartlarına uyduruncaya kadar iş işten geçeceğini sanarak korkanlar bazı memleketlerde çokluk teşkil ediyordu. Fakat temiz ülküsü kadar taze ve geniş bir hayatiyete sahib olan Amerikan milleti tereddütt etmedi. Pearl Harbour baskınından hemen sonra maddi, manevi bütün kaynaklarını seferber ederek bir yandan dövüştü, bir yandan da daha çetin dövüşlere hazırlanmağa başladı...

Nadir NADİ

İnönü 1942 yılının 24 Kasım'mda, Rosvell ve Çörçil'in Türkiye'nin savaşa girmesini talep etmeleri ile oltayı yutmuştu. 30 Ocak 1943 yılında ise Adana'da vuku bulan tnönü-Çörçil görüşmeleri ile bu süreç pekiştirilmiş, 4 Aralık Kahire konferansı ile de son şeklini almıştı.

Şimdi aradan 3 yıl geçmişti.. 1946 yılı başlarında, yukarıdaki sebeblerle birbirlerine ateş püsküren CHP lilcr ve DP liler, 5 Nisan 1946 da Amerikan zırhlısı Missouri'nin îstanbula gelişi ile birlikte, prensin oğlu için görücüye çıkmış kız heyecanı ile tam bir yarış içindeydiler.. Her tarafla 'Amerika Amerika" şarkıları çalıyor, Amerikan gemisini ziyaret eden iktidar vc muhalefet yanlıla n, adeta Amerikalıların kendilerine göz kırptığını söyleyerek, mavi boncuk almanın sevinci ile, Amerika tarafından kabul edilmiş olmanın bir rüçlıaniyct, bir meşruiyet zemini oluşturduğu vehmi ile coşuyorlardı.

CUP mi DP üleşmekledir, yoksa DP mi CHP üleşmekledir. Ama Amerikancılık, her iki parlinin de en önemli özelliği değil mi idi?.. Türkiye artık Küçük Amerika olmak yolunda idi.. Rosvelt'in nutukları ya da Amerikan bağımsızlık bildirgesi, yeni Türkiye'nin öncülerinin eylemlerini adadıkları yeni kutsal belgelerdir.. Atatürkçülük mü?. O da ne?..

Hikmet Bila o günleri şöyle anlatıyor" Missouri'nin gclişin-

118 den biran sonra meclis salonları hareketli nutuklarla inlemektedir ve kimin iktidar, kimin muhalefet olduğu anlaşılmamaktadır.. (Amerika ile ödünç verme ve kiralama hesaplarının tasfiyesine ilişkin kanun tasarısı ile ilgili tartışmaların yoğunluk kazandığı günlerde) Amerika 4,5 milyon dolarlık bölümünün ödenmesi halinde Türkiye’deki alacaklarından vazgeçmeyi kararlaştırmıştır. BaşbakniKBaraçoğlu, bu iyiliği şu sözlerle karşılamaktadır: Hepimiz kiriliyiz ki bu parayı vermekle, borcumuzun yalnız maddi olan kısmını ödüyoruz. Bir de manevi borcumuz vardır ki, onu da, hürriyet, adalet, istiklâl ve insanlık davalarında Amerika'nın bulunduğu saflarda bulunmak sureti ile ödemeye çalışacağız (Sürekli alkışlar)" Ne dersiniz bu minnet borcunu hâlâ ödüyor muyuz?.. Sağcılara niye o kadar kızıyoruz ki, solcular da aynı kandan beslenmiyor mu?.. CHP nin sol olduğunu kim söyleyebilir ki zaten! Ya da DPnin ve devamı olan partilerin sağcılıkları ile ötekilerin solculukları arasında ne fark var dersiniz?.

Sıradan bir adam şöyle demişti: Münafıkların dini yoktur! İdeolojileri de.. Onun için onlar ideoloji ve din düşmanıdırlar, kendileri hiç bir şey olmadıkları için, başkalarının bir şey olmaları halinde kendilerinin hiçliklerinin anlaşılmasından korkarlar.. Halbuki herkes hiç bir şey olursa, kendilerinin herşey olma şansı vardır!

Cumhuriyetin büyük hatibi, Türkçüsü Hamdullah Suphi ise şöyle konuşuyordu:" Aziz arkadaşlarını bir noktaya dikkatinizi çekiyorum. Silah yardımı, onun nereden geldiğini gördük. Sonra şefkat yardımı vardır, onun da en fazla nereden geldiğini görüyoruz. Amerika bize yalnız bunu mu veriyor ? Bundan başka bir şey vermiyor mu? Harbin silahlı kışını bitti. Arzın üzerinde karanlıklar var. Milletler hâlâ yeis içinde. Milletler hâlâ yarına yeis içinde bakıyor. İşık nereden geliyor. Bu ışığın bir mcnbaı var. Amerika'dan geliyor. Ürnid nereden geliyor, Amerika’dan geliyor.. Güven nereden geliyor, Amerika'dan geliyor.”

Bursa Milletvekili Muhamıned Baha Pars ise şöyle diyordu:" Bu gün bu büyük milletin insanlara yaptığı yardımı hatırlayıp teşekkür ederken, peygamber gibi temiz, ve kusursuz dostlar ki

119

Roosvclı vc onun halefi olan kıymetli devlet vc millet adamı, Truman'ı hürmetle selamlar..."

Daha sonra solcu gençleri vatan elden gidiyor diye kışkırtacak olan Nadi'nin yazdıkları da bundan farklı değildi. Tapınmaya alışık insanlar, Atatürk ölmüş İnönü'nün pili bilmişse kendilerine kul olacakları yeni bir mabut, yeni bir peygamber bulmuşlardı bile...

Türkçüsü, liberali, devletçisi ve solcusu birlik olup Amerika'ya övgüler diziyorlardı!

Küfrün büyük şeyhi Amerika daha sonra kendi müritlerini birbirleri ile savaştıracak, onların peşine takılan vatan evlatlarının kan vc gözyaşları, gasbedilen almtcrlcri üzerine, kimi zaman sağ, kimi zaman sol görünümlü iktidarlar kuracakur.. On yılda bir kurtarılan insanlar, birbirlerine kurşun sıkan aynı vatanın çocukları, sonunda Amerika’nın sömürü sarayına bedava ırgadık yapan kişiler olacaklardır.. Firavun'un ehramına taş taşıyan kölelerden ne farkımız vardı sanki!.. Amerika'nın görkemli saltanatının temelinde, bizlerin, akan kanlarımızla vc gözyaşlarımızla, çalman alın terlerimizle harç yapılmış bir ulusun serveti yatmakta idi..

Türkçüler, liberal, sağ muhafazakâr görüntü altındaki münafık çeteleri ve solun, ilerici kadroları, aynı ihanet çemberinin topluma yönelik cnteljansiyasının maskeli piyonları gibiydiler! Kimi zaman münafık bir muhafazakâr, kimi zaman Türk, kimi zaman çağdaş, aydın ilerici bir tip!

Licio Gelli çetesi gibi bir şey. Bayar, Hamdullah Suphi, ya da İnönü, aralarındaki iarkı farkcdebilccck misiniz?.. Tek farkları üzerindeki ABD'nin yapıştırdığı etiketleri! insanımızın ruh köküne, inancına vc kültürüne yabancı bir kadro! Bu yanlışı aşmadıkça, tarihin sırrını çözmek pek kolay mümkün olmayacaktır sanıyorum.. Tarihin sırrını çözmeden dc bu günümüzü yeniden üretme şansına kolay kolay sahip olmamız pek mümkün olmasa gerekir.

Amerika, 1946 Türkiycsi'nde Türk siyasetçilerinin yeni peygamberidir!

Amerika'nın getirdiği sıcak hava kısa sürede yerini fırtınalı

120 bir havaya tcrketli. Amerika'ya şirin görünmek için kırıtan politikacılar, Prens Türkiye'den ayrılınca, görücüye çıkan cadaloz gelin adayları gibi saçsaça başbaşa birbirlerine girdiler..

Saraçoğlu hırçınlık yapıyordu.

1946'nın son ayındayız.. CHP grubu 1947 bütçesini meclise sunmaktadır vc Cumhuriyet tarihinde ilk kez muhalefet hükümetin bütçe teklifi üzerinde eleştiride bulunacaktır. Bu görülmüş bir şey değildir. Bir dönem maliye cncüıncnliği de yapan Menderes DP adına Bütçe üzerine grub adına görüş açıklamaya memur edilmiştir..

Başlangıçta her şey iyi gider. Recep Pckcr bütçeyi sunuş konuşmasında, hâlâ şeflik döneminin geleneksel tcpcdcnciliği içindedir. Kaba vc müstehzi bir eda ile aceleye getirilmiş bütçe taslağını okur. Bu iri cüsseli adamın, kaba ses tonu ile sunduğu taslağı DP grubu adına cevaplamaya memur elan Adnan Menderes ise ince vc sıradan bir tiptir.. Menderes, genel hükümler çerçevesinde bütçe olayını açıklar Önce "Mdlct Meclîsinin doğuşu, bütçe üzerine, bütçe murakabesine sıkı sıkıya bağlıdır. Milletten alman paraların, millet adına murakabesi esastır.. Hele milli gelir vc bunun hangi çalışına zümrelerine isabet ettiği, vergilerin teshiline esas alınmalıdır" Menderes aşağı perdeden bir ses tonu ile, ansiklopedisi mantığı ile konuya, CHP'yc göre bir ölçüde bilimsel bir bakış açısı getiriyordu.. Bu da mecliste sinir bozucu bir havanın doğmasına yetiyordu.. Menderes bu girişten sonra bütçenin ayrıntılarına giriyor vc şu değer hükmünü koyuyordu:" Bütçede sıhhat yoktur! Bütçede isabet yoktur! Milli politika herşeyden evvel iktisadi teşkilatlanma vc cihazlanına işidir... Maliyeci zihniyetle iktisadi kalkınma olmaz. İsraf vc lüks almış yürümüştür. Bütün memleketin içinde bulunduğu ıstırap bu hatalı tasarrufun neticesidir"

Eğer bu konuşmaları demagog biri yapsa idi, herhalde daha önce tartışına çıkar, fakat mesele bu kadar ciddi boyutlara ulaşmazdı.. Menderes'in sükuneti ve düşük ses tonu içinde konuşması giderek artan bir sinirbozuculuğa dönüşecek ve sonuçta Pokerin, Maliye Bakanı'nın eleştirilere cevap vermesini bile beklemeden kürsüye fırlamasına sebcb olacaktı. Peker şöyle diyordu: Ad-

121 nan Menderes'in sesinde, kötümser ve psikopat bir ruhun, hasta karanlıklar içinde sebatlı bir milletin ve arkada bıraktığı karanlıklardan, azametli, şan ve şerefli bir istikbale gitmek azminde bulunan kudretli bir devletin hayatını bir boşluk halinde ifade eden bir ruh halinin akislerini dinledik.."

Protesto sesleri arasında 60 DP milletvekili salonu terkeder- 1er.. Menderes’e Psikopat denmişti. Bu onun şahsında bir gruba hakaretti.. Fuat Köprülü başbakanı protesto ediyordu, "Bir başbakan böyle konuşmaz", ama konuşmuştu bile!

DP milletvekillerinin o gün ve onu takip eden günlerde meclis oturumuna katılmamaları iktidar çevrelerini telaşlandırmıştı. "Sinc-i Millete " dönme sözleri ediliyordu. Basın DP'nin yanında yer almıştı.. Özellikle İstanbul'da sıkıyönetimin, dolayısı ile basının üzerindeki sansür baskısının kaldırılması yönündeki DP'nin girişimleri, basının DP’yc daha da yakınlaşmasına yol açmıştı. 18 Arahk'ta Şükrü Saraçoğlu arabulucu olarak Bayar ve Menderes'le görüşür. 20 aralıkta da Bayar ve Köprülü Çankaya'ya çıkarak İnönü ile görüşürler.. Basında çıkan yazılar iktidan telaşlandırmaktadır.. Eğer DP meclisten ayrılırsa CHP iktidarı dış dünyada kesin olarak yalnızlığa itileceği gibi, tabandan gelen tepki nefrete dönüşerek halkın CHP aleyhine ayaklanmasına dönüşecektir.. DP, İnönü için bir emniyet subabı değil mi idi zaten:

İnönü, Bayar'ı Meclise girmeye ikna etmeye çalışmaktadır. 28 Arahk'ta DP milletvekilleri meclise girmeyi kabul ettiler.. Menderes' te girmekten yanadır. 7 Ocak'ta toplanacak DP 1. Büyük kurultayı için bu konunun özel bir önemi vardır. NFK'nın dediği gibi "Nihayet küs oyunu oynarken ziyafet sofrasını terkeden çocuklar 60 küsur kişilik bir dizi halinde sofraya dönüyorlar". Bütçe müzakereleri devam ederken hiç bir DP li konuşmadı ve oy da kullanmadılar. İsmet Paşa 30 Arahk'ta Menderes'i davet edecektir.. İnönü tarafsızlık rolü oynamaktadır.. Böylccc durum biraz sakinleşmiştir. Menderes bu görüşmeden aldığı moralle, Bütçe müzakerelerinin kapanışında daha ağır bir konuşma yapacaktır,ama Pekcr mesajı almıştır. Sus pus köşesinde oturur.. Bu gelişmeler bir yerde Pekcr'in yıldızının sönmesine yol açmıştır. İktidar değişikliği için 10 Eylül'ü beklemek gereklidir.

122

DP 1. KONGRESİ

Ulus'ta Yeni Sinema salonu önünde binlerce insan hınca hınç bir kalabalık halinde, DP nin büyük kongresini izlemek için bekliyordu.

Tarih, 7 Ocak 1947.

Bütün Türkiye'den binlerce insan akın akm Ankara'ya geliyor, bu anı yaşamak istiyordu.. İktidarın kongreyi engelleme çabaları boşa gitmiş 906 delegenin çağrıldığı kongre için binlerce insan sokaklara dökülmüş bayram yapıyordu.. Bütün kent bayraklarla donaulmıştı. DP li sempatizanlar, bunun DP kongresi için yapılmış bir gösteri olduğunu sanıyorlardı. Oysa Ankara o günlerde Ürdün devlet başkanını karşılamaya hazırlanıyordu..

DP nin şahsında Demokrasiye biat günü idi adeta bu törenler. Bayar o günü şöyle anlatıyordu: "Adeta insanlar şu fikir etrafında kenetleniyordu: Demokrasiyi anladım, kabul ettim, savunuyorum vc savunacağım". Demokrasi mayası tutmuş, insanlara yeni biı laik iman kazandırılmıştı. CHP'ye duyulan kin vc nefret, yeni bir imana dönüştürülüyordu.. Kinleri adına kendi inançlarını bile bir kenara bırakarak bir intikam ordusu gibi gördükleri DP'ye bağlanıyorlardı. Onların kim okluklarını, ne yapmak istediklerini sorup anlamadan..

Bayar kongrenin açış konuşmasında uzun uzun Atatürk'ten sözediyordu "Yurdumuzun muhakkak bir felaketten kurtarılmasında dehası ve vatanseverliği ile Türk milletinin ebedi minnettarlığını kazanan Atatürk'ün büyük ve eşsiz bir eseri de Anayasa-

123 mızdır.. Onun bu eseri, yurtta milli hakimiyet prensibinin, demokratik ilkelerin yayılmasında temel mesnet olmuştur"

Bayar da pekâlâ biliyordu ki, kendi varlıklarına meşruiyet kazandıran düzenlemeler ancak hukuk sisteminde köklü reformlarla mümkün olabilmişti, ama yine de Atatürk'le başladığı konuşmasını yine Atatürk'le bitirecekti: "Bu itibarla DP son bir yıl içerisinde çok feyizli vc siyasi gelişmelerin temel vc desteklerini hazırlamış ve kurmuş bulunan büyük Atatürk'e müstakil Türkiye'yi yaratmış olmasının minneti yanında ayrıca minnettardır. Sizlcri onun yüce manevi huzurunda sonsuz minnet ve şükranlarımızı sunmaya davet ediyorum"

Ben eminim ki, Bayar, Atatürk'e sadakatta, İnönü'den daha samimi idi. İnönü, kendini Atatürk'e rakib görmüştür, ama Bayar, onun hakiki bir mümini idi' Bayar daha sonra, daha çok milli iradenin serbest tecellisi üzerinde duracaktır..

İnönü'nün katılmadığı kongrede bir konuşma yapan kongre delegesi Hamil Şevket tnccdayı, adeta olacakların haberini verir gibi şöyle diyordu:" Bir gün gelecek evlatlarımız mezarlarımızı ziyaret edecekler. Muarızlarımızın fesat yuvalan belki bizi İDAM'a mahkum edecekler. Belki bizi yoketmek yollarını arayacaklardır. Gidişleri onu göstermektedir. Eğer böyle felaketlerle muhatap olursak merak edilmesin, vatan evlatları bir gün mezarlarımızı ziyaret edeceklerdir. Hatta sayın gcnclbaşkammızınkinc çiçekler koyacaklardır"

Bayar idam edilmedi. Ama belki Menderes için bu mümkün. Menderes kendi gerçeğini arıyordu.. Bayar'Ia İnönü arasında koşup durdu.. Kaçtığında sığınacak yer Bayar'ın kucağı idi.. Oysa iki ayrı tuzaktı Bayar ve İnönü Türkiye'nin geleceği için.. Kongre delegelerinin ifâde ettikleri duyguları bekleyen ruh. iklimi, Bayar'ın kafasındaki düşüncelerle taban tabana zıttı. Bayar, İnönü'nün yeniden başka bir kimlikle vc fıtratla bcdculcnmiş şekli idi sanki.. Aynı ilkelerden ve değer hükümlerinden feyz alıyordu! İki bedende tek bir ruh taşıyorlardı sanki!

Kongre sırasında "Ana davalar komisyonu" çalışmalarını tamamlayarak "Hürriyet Misakı" adı altında bir belge hazırlamış-

124

tı. 10 Ocak tarihli belge çok genel, basit anlamda bir hukuk bildirisi niteliğindeydi vc Anayasaya aykırı yasaların vc icraatla, hukuk ilkelerine aykırı tasarrufların sona erdirilmesini talep ediyordu özetle! Vatandaşın reyinin yüceliği belirtilerek. Parti liderliği ve başkanlık sisteminin tek elde bulundurulmasının sakıncaları üzerinde duruluyordu bu hak ve hürriyetler bildirisinde.. Bu bildiri, o günki Türkiye'deki temel hak vc hürriyetler adına talep edilecek şeylerin ne ölçüde sınırlı olduğunu göstermesi bakımından özel bir yere sahiptir. 11 Ocak ta çalışmasını bitiren kongre, sabaha karşı, Menderes’in şu sözleri ile son buluyordu:" Demokrasi davasında partimizin yolu açık, milletimizin bahtı aydınlık olsun".

Yapılan seçimler sonunda genel başkanlığına, eski CHP'den gelen bir oy kullanma geleneği ile Bayar seçiliyor, yönetim Kurulu üyeliklerine ise Menderes, Korallan, Köprülü, Şevket İnce, Lutfi Karaosmanoğlu, Cemal Tunca, Kemal Tengirşek, Ahmet Tahıakılıç, Ahmet Oğuz, Enis Akaygen, Samet Ağaoğlu, Cemal Rama/anoğlu vc Haşan Dinçer seçiliyordu.

NFK'nın gözünde 1. Kongre sonrasının Menderes'i $öylc- dir: "Menderes her türlü aksiyon vc hamleye yabancı paşazade mizacındadır. Vc o bu mizacını ilk büyük kongreden başlayarak DP'yc sindirmeyi becermiştir. O siyasi edebiyat adamı olarak işe başlamış, fiil vc hamle gerektiren yerlerde aynı edebiyatla kızıp köpürmek..."

Menderes o günlerde ülke kalkınmasına ilişkin pratik programlar da gerçekleştirmeye çalışıyordu. Ülke ekonomisine yaklaşımı, genelde tarıma dayalı bir kalkınma modeli şeklinde idi.. Baraj politikasını da o yıllarda keşfetti. Adana'da yaptığı bir konuşmada barajların kurulmasından sözedccck vc daha sonra bu ülkü AP yıllarında Dcmircl'c miras kalacaktır..

Kongrenin arkasından, daha sonra DP saflarından milletvekili seçilecek olan Nadir Nadi, DP kongresi hakkında şunları yazıyordu:" Tarihimizin bu günki olgunluk sallıasında DP'yi meydana getirmek ve onu kuvvetlendirip yaşatmak muvaffakiyetini gösteren Celal Bayar vc arkadaşları bir büyük gerçeği ortaya koymakla

memleket hesabına çok büyük bir hizmette bulunmuşlardır. Bu gerçek Türk milletinin artık kendi kendini mükemmel surette idare edebilecek bir kudret seviyesine yükseldiğidir. Yakın zamana kadar samimi olarak tereddüt geçirenlerimiz bile Celal Bayar ve arkadaşlarının giriştiği cesaretli ve feragatli teşebbüsten sonra bu günki Türk Cemiyetimiz, çeyrek yüzyıl öncesine kıyasla hayrete değer bir üstünlük derecesine ulaştığına yürekten inanmışlardır. Bir zamanlar halkı kendi kendine bırakırsanız, hacıları hocaları seçer, meclisi softalarla doldurur diyenler, geçen 21 Temmuz seçimlerinde ne kadar aldandıklarını fiiliyatta gördüler. Doğrudan doğruya sandık başına geçerek reyini kullanan halk hiç te hacıları hocaları seçmedi, l am tersine, okumuş, ruhu ve kafası yontulmuş, Atatürk'e inanan aydınlan aradı. Temsilci olarak meclise onları göndermeye çalıştı. Bu netice yüreklerimizi iftiharla kabartıyor. Yanna güvenerek, kendimize inanarak bakıyoruz. Demokrat Parti çalışmalannın memleket hesabına daima iyi neticeler sağlamasını yürekten dileriz"

Evet DP Nadi'lere kapısını açtı ama, inanan insanlan irtica ile yaftalamaya devam etti. Bu istinadın dışında kalma dürüstlüğünü gösterenler isehapishanc hücrelerinde ömür tükettiler.

Bugün özal'ın, 100 vilayclli 600 milletvekilli seçim tasarısı gibi ogün de DP kongresinin ardından iktidar partisi 16-20 Ocak tarihnleri arasında kendi iktidarlarını halk gücü ile değil de parlamentodaki çoğunluğu ile yapacağı düzenlemeler sonunda halka rağmen nasıl iktidarda tutmaya devam edeceklerini müzakere etti. Tedbirler arasında İl sayısını 63 ten 23 e indirmek te vardı. Demokrasi maskesi arkasında bir parti diktası kurmak isteyen Peker, bu amaçla arkası arkasına toplantılar yapıyor ve "Hürriyet Misa- kı"nın oluşturduğu demokrasi talebine ilişkin kamuoyunu tasfiye etmek istiyordu. DP liler umuda, CHP liler korkuya, DP liler halka, CHP liler askere ve bürokrasiye oynuyordu.. CHP’nin illerden çağırdığı valilerle yaptığı "İdareciler kongresi" bekleneni vermeyecektir. CHPdcn gelen idari yasaları yeniden düzenleme önerisi, DP liler tarafından da benimsenecek, ama tam aksine bir tez geliştirilecekti.

CHP çaresizdi. 30 Ocak 1946 da İçişleri Bakanı Şükrü Sök- mener muhalefeti töhmet altında bırakarak, müzakerelerde gözdağı vermek için bir iddia ortaya alıyordu. Sözde 1946 tcvkifatı ile ele geçirilen Komünist parti üyeleri ( Devrimler kendi çocuklarını yemektedirler.. Rus hayranlığı günlerinde destekledikleri komünist hareketi, Amerikan hayranlığı günlerinde şimdi zindana tıkmaya çalışmakladırlar) evlerinde vc işyerlerinde yapılan aramalarda çok sayıda silah ve örgütsel doküman ele geçirilmişti. Ele geçirilen dokümanlar arasında DP ile ilişkilerini belgeleyen şeyler de vardı (Ne garip bu gün de hâlâ aynı iddialar) DP liler açıkça komünistlikle ilham ediliyordu. "İstikrar" ı bozan sözler ediyorlardı. Yani hürriyetten, insan haklarından, hukuk devletinden sö- zetmenin sırası mı idi! Bunlar düpedüz komünistlikti.. Sanırım halkın gözünde, özellikle gençlerin gözünde komünizme meşruiyet kazandıran en önemli faktör de bu tür tartışmalar olmuştur..

Mareşal Çakmak, İçişleri Bakanı'nın sözleri ile ilgili olarak basın mensuplarına şöyle diyordu " CHP propagandacıları "Mareşal Komünist oldu. O da Demokratlar da asılacaklar" diyor. Evci bu gidişin sonunda ben de DP lilcr de asılabiliriz. Fakat şundan emin olsunlar ki, asılırsak, sadece bu memlekete vc millete hizmet elmek için asılmış olacağız. Cenabı Hak'tan dileğim şudur: Bana bu milletin hak ve hürriyetlerini kendi elinde tuttuğu günü nasib etsin. Bunu nasib etmeyecekse bir an evvel canımı alarak devam eden bu günki acıklı halin şahidi sıfatı ile bana azap ç-ktir- mesin"

Vah paşam vah! Dün diktiği pulu yıkmak için bu gün çırpınırken ne hallere düştüğünün farkında mı acaba? Ve CHP'yc karşı verdiği mücadelede seçtiği yolun, temelde bir çıkar yol olmadığını görmeye ömrü vefa etmeyecektir.. Mareşal, akşama kadar ördüğü yumağı, sabaha kadar sökmeye uğraşan yoksul kocakarının haline benzemektedir!

Ama bir gerçeği farketmiştir: Millete hizmet etmek, asılmayı göze almak demektir! Bir zamanlar arkasında bulunduğu şeflik diktasının gerçeği budur!

Mart 1947'de muhtarlık seçimleri yapıldı. 47 seçimleri de

127

46 seçimleri gibi, hatta ondan daha kötü idi! Menderes o günlerde Uşak'ta yaptığı konuşmada, seçim bölgesi olan Kütahya'da muhtarlık seçimlerinin %70’inin tamamen kanunsuz yapıldığını söylüyordu

O günlprde İstanbul'a gelen Bayar ve Menderes Üniversiteyi ziyaret etmişler ve o şartlarda Üniversitelerin muhtariyetinden, gençlerin politikaya katılmalarından ama Üniversiteye parti teşkilatlarının kurulmasının sakıncalarından sözetmişlerdi. Menderes ise şöyle diyordu:" Arkadaşlarım, bizler Atatürk'ün en yakın arkadaşı muhterem Celal Beyefendinin çıralında toplanmış bulunuyoruz. Atatürk ve inkılablan hususunda ne derece samimi olduğumuzu takdir edersiniz. Demokrasi prensiblcri de kabul elliğimiz umdelerin esasını teşkil eder."

O günkı şartlarda Menderes, Bayar ve Çakmak, partinin üç yüzünü temsil ediyordu.. Menderes partinin halka dönük yüzünü, Çakmak asker yönünü, Bayar ise Kemalist cephesini, Rejim cephesini teşkil ediyordu ve bu üçü de birbirine muhtaçtı.

Bayar ve Menderes, Üsküdarı ziyaretlerinde de gençlerin sorularını cevaplandırıyordu.. Menderes DP'nin milliyetçi bir parti olduğunu söylüyordu.. Bir gencin Nadir Nadi'nin "CHP ve DP arasında bir fark olmadığı" görüşüne karşı ise tüzüğün ilk maddesine bakmalarını tavsiye ediyordu.. Gerçekle Nadi'nin dediği doğru idi!

12 TEMMUZ BEYANNAMESİ

1 Nisana dönelim..

1 Nisan 1947.

Sözde demokratikleşen Türkiye'de, başbakan Recep Pckcr çılgın bir tavırla, yeniden istiklâl mahkemelerinin kurulacağından sözclmcktedir.. Pcker İzmir'dedir ve o akşam DP yöneticileri de İzmir'e geleceklerdir. Konak meydanı hınca hınç insan doludur. Akşam üzeri İzmirliler Menderes ve Bayar'ı karşılamaktadırlar. Emniyet müdürü dağılmayan kalabalığı dağıtmak için önce havaya, sonra halkın üzerine ateş açar.. Halk direnir dağılmaz, birbirine girerler. Halk emniyet görevlilerinin silahlarını alıp denize atar. Yeniden toplanırlar ve engellenmeye çalışılan toplantı yine yapılır.. İktidarın başbakanı, valisi, belediye başkanı sokaklara çıkmaya cesaret edemez, arka sokaklardan dolaşırken, muhalefet meydanlarda namluya rağmen toplanmakta vc direnmektedir.. Bu olay DP mücadelesine daha coşkun bir hava katar.. Halk direnmektedir!

Pcker'in söyleyecek sözü, yapacak bir şeyi kalmamıştır. Tek güvencesi İstiklâl mahkemeleridir. İzmir halkevindc yaptığı konuşmada "İstiklâl mahkemeleri kanununun halen mer'i olduğunu" hatırlatacaktır.

İktidar çaresizdi. Haşan Ali'nin Komünistliği dava konusu olurken, iktidarın asılsız haberler yaydığı gerekçesi ile Emekli general Ali İhsan Sabis tutuklanıyor, sıkıyönetim 6 ay daha uzatılırken İstanbul'da Tasvir ve Demokrasi, Ankara'da Kuvvet, İzmir'de

129

Yeni Asır ve Demokrat İzmir gazeteleri hakkında dava açılıyor ve yayınları engelleniyordu. "Demokrat İzmir gazetesinden Mithat Perin, Adnan Düvenci, Yeni Asır gazetesinden Şevket Bilgin ve Adnan Bilgin, Kuvvet gazetesinden Samet Ağaoğlu vc Salih Gürkan, Tasvir gazetesinden Cihat Baban milletvekili oldukları için haklarında dava açılamamıştı. İzmir'deki duruşmalar sırasında Menderes davayı yakından izliyor "Eğer bir tevkifat olursa, ben de milletvekilliğinden istifa ederek beni de muhakeme etmelerini isterim " diyordu.

1. Büyük kongresini tamamlayan DP'de işler sanıldığının aksine pek sakin yürümemektedir. 12 Temmuz bildirgesi üzerine çıkan tartışmalar Sadık Aldoğan ve 4 arkadaşının partiden ihracı ile sonuçlanmış, yine tartışmalar dinmemiş, 10 kadar milletvekili "Müstakil Demokratlar" adı ile yeni bir grub oluşturmak üzere kendi aralarında toplantılar yapmaya başlamışlardır.. Aldoğan ve arkadaşlarının partiden çıkartılmasına karşı çıkan milletvekilleri Genel İdare Kurulu'nun tahakkümü şeklinde yorumlamaktadırlar. Sonuçta 21 Milletvekili grubla ters düşer ve DP içinde ilk bölünme gerçekleşir. Menderes'in sözünü ettiği partinin dağılmasına ilişkin CHP lilerin yaymaya çalıştıkları hadise bu konu ile ilgili idi. İnönü'nün meşhur 12 Temmuz genelgesi ile, Bayar ve Köprü- lü'nün kendisini ziyaretinden sonra yaptığı, iki partiyi anlaşmaya, uzlaşmaya, diyaloga çağıran genelgesi idi.. Nadir Nadi de buna dayanarak CHP ile DP arasında fark olmadığını öne sürüyor vc Menderes heyecanla bu iddiaları cevaplandırmaya çalışıyordu.. Bayar 20 Tcmmuz'da istişare toplantısında konuyu gündeme alıyor, ama iki ayrı görüş bir türlü telif edilemeyincu parti bölünmenin eşiğine geliyordu. CHP liler dc bunu fırsat bilerek DP'ye yükleniyordu.. Aslında hadise Bayara duyulan güvensizliği dışa vurma hadisesi idi.

Aslında bu iddia DP lilcri fazlası ile tedirgin etmişti. Yoksa halk aldatılıyor mu idi?., özellikle Bayar'a karşı duyulan güvensizlik halkı tedirgin ediyordu.. Halk Menderes'i seviyordu ama Bayar güvenilmeyecek bir tipti! Üsküdar'da Menderes'e sorulan soru ve Nadir Nadi'nin basında yer alan iddiasına Menderes bir

130 gün sonra Bakırköy DP teşkilatında uzun bir cevap verdi ve bunu CHP'nin DP'yi yıkma ve parçalama programının bir ürünü olduğunu iddia etti.

21 Mart'ta ise Kütahya'ya giden Menderes burada yine aynı konu üzerinde duracak ve CHP ile aynı şey olmadıklarını anlatmaya çalışacaktır. Özellikle şu üç noktadaki eleştirilere cevap vermeye çalışıyordu Menderes, DP ye şu eleştiriler yöneltiliyordu:

"- DP'nin Programı CHPnin programından başka bir şey değildir. DP iktisadi ve mali sahada bir programa sahip değildir.

-DP iktisadi, mali, içtimai bir sürü dertlerimiz dururken mütemadiyen mücerret hürriyet davacılığı yaparak halkı kışkırtmakta ve adeta bir ihtilal hazırlamaktadır.

-Demokrat Parti çözülüyor dağılıyor, son istifalar bunun eseridir"

Menderes tek tek bu iddialara cevap vermeye çalışıyordu.

Bu arada CHP perişan durumdadır. İl kongrelerinde delege ler ateş püskürmekte, halkın içine çıkacak durumları olmadığından sözetmektcdirler.. CHP'nin, DP dağılıyor propagandasına rağmen, CHP bir çöküşün içindedir. İnönü durumun farkındadır. Sözkonusu genelge ile DP ye yaklaşır.. DP içindeki radikal kanat ile ılımlılar arasında çıkan çatışma, partinin bölünmesine yol açar.. Daha doğrusu parti yönetimi ile parti grubu arasında ihtilaf başgöstermiştir. Asıl konu da DP'nin CHP ile gizli bir ittifak içine girmiş olmasıdır!.. Bayar ve Menderes İnönü ile ne konuşmuşlardı. Bunu hiç kimse, hiç bu zaman öğrenemeyecekti. Grubtan gelen itirazlar üzerine 6 milletvekili partiden ihraç edilecekti. Bunları destekleyenlerin de katılması ile Millet Partisi kurulacaktı. 20 Temmuz 1948 de kurulan Millet Partisi'nin başkanlığına Yusuf Hikmet Bayur getirilmişti. Fahri başkanlığına ise Mareşal Fevzi Çakmak getirildi. Genel Sekreterliğe Ahmet Taiıtakılıç, üyeliklere ise Enis Akurgen, Kenan öner, Mustafa Kentli, Osman Bölük- başı, Osman Nuri Köni, Sadık Aldoğan seçilmişlerdi.

İnönü'nün tavn CHP içinden tepki alırken, DP nin bölünmesine yol ir

131

Mareşal, herkes tarafından kullanılmıştı. Sonunda da emrivaki ile Millet Partisine genel başkan olacaktı.. Erenköy'de hayata gözlerini kaparken, arkasından hin pişmanlıklar bırakarak gidiyordu.. 12 Ocak 1876 da İstanbul'da doğan Fevzi Çakmak, Albay Ali Sırrı beyin oğluydu ve Türkiye Cumhuriycti'nin ilk genel Kı - may başkanı olmuştu. Balkanlarda, Kafkasya'da, Çanakkale'de, Filistin cephelerinde çarpışmışu. Mondros'tan sonra Erkanı Harbiye Reisliği ve Harbiye Nazırlığı görevlerinde bulundu. 17 Nisan 1920 de Kozan mebusu olarak meclise girdi. Milli Müdafaa Reisi ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi oldu. İnönü savaşından sonra Erkanı HarbiyeReisliği ve Garp Cephesi Komutanlığı görevlerine getirildi. 30 Ekim 1924 de iki görevinden birini terketmek durumunda kalınca Millctvckilliği'nden ayrıldı. 12 Ocak 1944 te emekli oldu. 1946 da DP listesinden İstanbul bağımsız milletvekili olan Mareşal 20 Temmuz 1948 de DP’den ayrılarak Millet Partisi'nin kurucuları arasında yer aldı. Ölümünden sonra evi eşi tarafından Havra yapılmak üzere Ya ludi hahamlığına satıldı.

Burada MP'nin akibetinc kısaca değinmek gerekir. DP'ye alternatif olarak. onun içinden doğan ve DP'yi CHP’nin aynı olarak gören Millet Partisi, 1950 seçimlerine katıldı ve %3 oy aldı. Tek başına Bölükbaşı milletvekili çıkabildi. Din ve laiklik konusunda CHP ve DP'yc sert eleştiriler yöneltiyordu.. Batılılar MP (Millet Partisi)'nin sloganlarına bakarak DP'ye daha fazla destek veriyorlardı. MP'nin sloganları bu günki tanımı ile radikal İslamcı bir özellik gösteriyordu.. MP'nin DP üzerindeki müsbest etkisi ise, DP’nin kendini kabul ettirebilmek için ve müslüman kitlenin sempatisini toplayabilmek için Millet Partisi kadar olmasa bile dini sahiplenmeye mecbur kalması yönünde idi.

MP'nin 1951 yılında yapılan İstanbul il kongresinde, kongrenin açılışında Fatiha okunması DP iktidarının büyük tepkisine sebeb olacaktır.. DP 1950 ye kadar müslüman oyları yanına çekmeye çaba gösterirken, özellikle 1949 dan itibaren müslümanlara karşı baskı politikası uygulamaya başlamıştı. 1952 yılında Anıtkabir'e çelenk koymayı reddetmeleri yeniden dikkatleri MP'nin üzerine çekti.. Atatürkçülere karşı halktan gelen tepkileri önlcye-

132 bilmek için, iktidar partisi Atatürk'ü koruma kanununu çıkaracaktı. Bu olaylar üzerine parti içinde anlaşmazlıklar çıktı. Parti yönetiminde değişiklik oldu ve Enis Akurgen genel başkanl ğ.. getirildi.

27- 29. 6.1954 de yapılan parti kongresinde parti içi ihtilaflar iyiden iyiye açığa çıktı. Yusuf Hikmet Bayur "Partinin dinci, gerici kanadın eline geçtiği" iddiası ile partiden istifasının arkasından, bunu ihbar kabul eden savcılık dava açtı. 7 Temtnuz'da parti ileri gelenlerinin evleri arandı ve bir gün sonra da parti laali- ycllcri askıya alındı. Ankara 3. Sulh Ceza mahkemesinde açılan dava sonunda partinin "Dini esasa dayanan gayesini saklayan bir cemiyet" olduğu gerekçesi ile 27 Ocak 1954 te kapatıldı.

CHP lilcrin o zamanlar Millet Partisi ne taktıkları ad şöyley- di: Allahtan korkan’.ar partisi..

Millet Parıisi'ndcn milletin beklentisine örnek olması açısından Eşref Edip'in Sebilürreşad'da çıkan bir açık mektubunu özet olarak aktarmakta yarar vardır sanırım: (Cilt 2, sayı:30. S: 80.)

'Muhterem Hikmet Bayur,

... Bu münasebetle zatıalinizdcn diğer bir nokta hakkında fikirlerinizi bildirmek lütiünda bulundurmanızı rica ederiz: Kaldırılması kararlaştırılan anti demokratik kanunlardan bahsederken, din üzerinde ağır bir baskı teşkil eden kanunlar hakkında niçin hiç bir söz söylemiyorsunuz? Ez cümle, Kur’an dili ile ezan okuyanlar hakkında 3 ay hapis veren ceza kanununun 526. maddesi, cemiyetler kanununun dini mahiyette cemiyet teşkili mcmnuiycline dair maddesi gerek demokrasi, gerekse vicdan hürriyeti, gerek laiklik namına bir zül değil midir? Bu kanunların yürürlükte olduğu bir memlekette demokrasiden, vicdan hürriyetinden, laiklikten bahsolunabilir mi? Din işlerini hükümet işlerinden ayrı tutan laiklik, din üzerindeki bu kanuni baskıya hangi hukuki esasa dayanarak cevaz verebilir. Gayrimüslimler istedikleri lisanla ibadetlerini yapabildikleri ve dini işlerini cemaatle görebildikleri halde, devletin asıl unsuru olan müslüman Türkler hakkındaki bu baskının hâlâ devam cuncsi de dini hiç bir cemiyet ve cemaat teşkil cdemc-

133 yecck suretle sımsıkı kanunu zincirlerle ve pranga ile tutulması reva mıdır? Antidemokratik kanunlardan bahsederken, bu ağır maddenin kaldırılması lüzumundan-niçin bahsetmiyorsunuz? Bu maddeleri demokrasiye, vicdan hürriyetine, laikliğe aykırı görmüyor musunuz? Lütfen bu hususta açık bir beyanda bulunmanızı, bütün müslüman Türk kardeşlerimiz sizden rica ediyorlar?

Bu ricamızı halk ve Demokrat partiler liderlerine, erkânına da arzettik. Hiç bir cevap vermediler. Ümid ederim ki Millet Partisi lideri bu ricamızı kabul ederler.. Eşref Edip"

12 Temmuz genelgesinden sonra partide ihtiyad daha çok üzerinde durulan konu haline geldi.. Belki de CHP'nin üzerine fazla gitmeye gerek yoklu. Zaten o kendi içine çökebilirdi.. Fazla atak olmak, halkın DP'den beklentilerini körüklediği için paıtiyc de zarar verebilirdi. 12 Temmuz bildirisi İnönü'nün kimin malı olduğu tartışmasını başlatmıştı. İnönü tarafsız bir politikacı rolüne soyunurken CHP'den çekileceğine ilişkin söylentiler bile dolaşmaya başlamıştı. Artık şeflik dönemi sona ermektedir. İnönü, İktidarı bir kambur gibi sırtında taşımak istememektedir.. 10 Ağustos'ta hazırlanan bir önerge ile, parti başkanlığı ile Cumhurbaşkanlığı uygulaması arasına bir çizgi çekilmektedir.

Muhalefet İnönü'yü bir bakıma yanına alarak hükümete yüklenmektedir. Peker hükümeti güvenoyu istemek zorunda kalır. Sonuç 303 Güvenoyu ve 35 ha\ır!.. 35 1er olayı olarak bilinen hareket karşısında hükümet dayanamayacak ve 35 oyla düşmeyen iktidar, 9 Eylül 1947 de istifa etmek zorunda kalacaktır. "Ilımlı" olarak tanımlanan 35 ler halk arasında büyük sempati loplarken, 35 İcrin dışında kalanlara halk bir isim bulur "Müfritler"

35 1er diye bilinen isimler şunlardı: Ali Fuat Cebesoy, Tahsin Banguoğlu, Hamdullah Suphi Tanrıövcr, Nihat Erim, Mem- duh Şevket Esendal, İsmail Rüştü Aksal, Vedat Dicleli, Cavit Oral, Said Odyak, Muhtar Ertan, Nazif Ergün, Mahmut Nedim Gündüzalp, Sinan Tckelioğlu, Kasım Gülek, Tezer Taşkıran, Celal Sait Siren, Haşan Şükrü Adal, Kasım Ener, A.Rcfik Bck- man, M.Adil Binal, Ş, Reşit Haliboğlu, Î.Hamit Tigrel, Ceval

134

Dıırsunoğlu, Sedat Çumralı, Suud Kemal Yetkin, Abdunahman Melek, Hilmi Hakcıoğlu, Osman Ağan, Kamil Kitapçı, Bekir Kaleli, Vehbi Sandal

Aslında Peker'in korkusu bu 35 kişi değil, bu açılan kapıdan geçmeyi deneyecek parti içinde başka yeni isimlerin ortaya çıkması ihtimali idi.

Ve Pckcr veda ederken, yerine Saka hükümeti kurulur. Kabinede önemli bir değişiklik yoktur. Saka, esasen Pckcr hükümetinde Dışişleri Bakanı idi. Dış politika konusunda "Hükümetlerin ve partilerin müşterek malı olarak bir milli siyaset halini almış olan dış politikamız devam edecektir" denilerek konu geçiştirilmektedir. Beş sayfalık programda demokrasi programı, .konut, tarım, sanayi ve ulaştırma konulan üzerinde birer paragrafla durulmaktadır.

Saka hükümetinin kurulması ile iktidar muhalefet ilişkilerinde bir yumuşama ve canlanma havası hakim olacaktır. İnönü, Eylül ayında çıktığı bir yurt gezisinde "Daha çok demokratikleşmekten" sözedecektir. Saka hükümeti programında özel sektör, devlet sektörü ve yabancı sermaye konulannda üç ayrı projenin gerçekleştirilmesi de yer almaktadır.

1947 yılı içinde Türkiye'de bunlar olurken Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve Polonya'da Sovyet destekli komünist partiler iktidara geliyorlardı. Türkiye'de ise Türk solu tam bir yalnızlık ve perişanlık içinde idi.

Bu arada 1945-50 arasında kurulan partilere kısa değinmekte yarar var sanırım:

MKP/ MİLLİ KALKINMA PARTİSİ 18 Haziran 1945 de Nuri Dcınirağ, Ccvat Rifat Atilhan ve Hüseyin Avni Uluş tarafından kuruldu. 1946 seçimlerine girdi ama başarılı olamadı.. İslâm Birliği ve Şark Federasyonu fikirlerini savunuyordu.. Sanayileşme, ihracaat seferberliği gibi ekonomik hayata ilişkin düzenlemelerden yana idi ve ahlâklı bir sosyal düzeni savunuyorlardı.

Parti kendi başına siyasi bir başarı kazanamamakla birlikte, o günki siyasal baskı ortamı ve seçim sistemi yüzünden başarısız-

135 ğa uğramasına rağmen, bu partinin oluşumu ve tabanda uyandırdığı umut DP'nin kurulması işini çabuklaştırmıştı^. Çünki kontrollü bir sağ parti kurulmadığı takdirde, derinden ve sessiz bir biçimde gelişen İslamcı Hareketin bir sosyal patlama biçiminde iktidar kapılarına dayanmasından korkulmakta idi. Milli Kalkınma Partisinden 6 ay sonra Demokrat Parti kurulacaktır.

SAP/ SOSYAL ADALET PARTİSİ 28 Şubat 1946 da kuruldu. Kurucuları arasında İhsan Temelvcrcn, Ziyneti Temclvc- ren ve Muharrem Zeki Korgunal’m bulunduğu parti, örgüdeneme- di. DP’nin getirdiği özgürlük ortamında kurulan bu ve benzer partiler, tabanı olmayan küçük grublann, CHP’yc yönelik halk muhalefetim sahiplenme gayreti içinde bulunuyorlardı. DP'nin kuruluşu ile birlikte, aynı yıl 14 yeni siyasi parti kuruldu. Bunlardan ikisi kapatıldı, diğerleri kendiliğinden münfesih duruma düştüler ya da 46 seçimlerinin sonuçlarından ümitsizliğe düşerek kendi kendilerini feshettiler.. Bunlar, LİBERAL DEMOKRAT PARTİ (11 MART), ÇİFTÇİ VE KÖYLÜ PARTİ (24 NİSAN 1946), TÜRK SOSYAL DEMOKRAT PARTİSİ (26 NİSAN 1946), TÜRKİYE SOSYALİST PARTİSİ (14 MAYIS 1946), YALNIZ VATAN İÇİN PARTİSİ (21 HAZİRAN 1946), YURT GÖREVİ PARTİSİ (15 AĞUSTOS 1946) Ayrıca 17.6.1946 da kurulan Türkiye İşçi ve Çiftçi Partisi 17 yerde şube açmış, ancak seçimlerden hiç bir sonuç alamamıştır. 20.6.1946 da kurulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü partisi ise kuruluşundan 6 ay sonra kapatılmış ve kurucuları hakkında komünizm propogandası yapmaktan dava açılarak mahkum edilmişlerdir. 26 Haziran'da kurulan Arıtma ve Koruma partisi dini temele dayalı bir parti idi, on ay sonra münfesih duruma düşürülecektir. 19 Tcmmuz'da kurulan İslam Koruma partisi ise 12 Eylül 1946 da Sıkıyönetim Komutanlığının karan ile kapatılacaktır.

İlginç bir durum olarak 1859 kurulan ilk siyasi parti durumundaki Fedailer Cemiyetinden 1946 da ilk ve tek dereceli seçimlerin yapıldığı güne kadar 86 yıl içinde tam 86 parti kurulacak ve bir 12 Eylül günü İslâm Koriıma Partisi'nin kapatılması ile bir dö-

136 nem sona ermiştir.

15 Ağustos 1946 da Yurt Görevi partisi kurulmuş, 10 Ocak

1947 de İdealist parti, 8 Temmuz 1947 de, aralarında Ccval Rifat Atilhan'm da kurucu olarak bulunduğu, İslami bir temele dayalı Türk Muhalazakar partisi, 3 Temmuz 1948 de Türkiye Yükselme Partisi, 20 Temmuz 48 de. DP'nin bir muvazaa partisi olduğu iddiası ile DP'dcn ayrılanlarm kurdukları Millet Partisi, 8 Ağustos

1948 de kurulup, 5 Temmuz 1949 da Millet partisine iltihak eden Öz Demokratlar Partisi, 9 Ağustos 1948 de kundan Öz Demokratlar Partisi, 9 Ağustos 1948 de kurulan Serbest Demokrat partisi, 9 Eylül 1948 de kurulan Müstakil Türk Sosyalist partisi, 30 Eylül 1949 da kurulup daha sonra Liberal Köylü partisine iltihak eden Toprak Emlak ve Serbest Teşebbüs partisi. 5 Nisan 1950 de kurulan, kurucuları arasında İsmail Hami Danişmcnd'in de bulunduğu, daha sonra Liberal Köylü partisine iltihak eden, iki meclisi, liberalizme geçilmesini ve devletçiliğin tcrkedilmcsini savunan Müstakiller Birliği..

137

BATI KAPİTALİZMİNE

GÖBEK BAĞI

1947 nin ilk aylan birçok bakımdan büyük önem taşımaktadır.. Özellikle Şubat-Mart aylan, iç politikadaki yoğun tartışma arasında geçmiştir. Türkiye o şartlarda yavaş yavaş batı kapitalizmine entegre olmaktadır.. Türkiye'nin kısa adı IMF olan (Uluslararası Para Fonu) na entegrasyonu bu zamana rastlar ve aynı zamanda Türkiye'nin batı kapitalizminin bir diğer önemli merkez üssü durumunda olan IBRD (Dünya Bankası)'na girişi de bu günlere raslar.

Yine iktidar ve muhalefet kanallannın Amerikan hayranlığını coşturan, Amcrikaya övgüler dizilmesine sebcb olan, tarihe Truman doktrini olarak geçecek olan, ABD'nin Türkiye'ye yardım programı da bu günlere rastlar. Tarih 12 Mart'tır. ABD başkanı Truman kongreden Türkiye'ye ve Yunanistan'a verilmek üzere 400 milyon dolarlık bir yardım programının onaylanmasını istemektedir. Amerika'nın gözünde "İleri karakol" durumundaki bu iki ülke ile yakın temasın kurulabilmesi için bu yardım kaçınılmazdır. Türkiye'nin ABD'nin ileri karakolu olmasının temelleri CHP döneminde gerçekleşmiştir.. ABD ile ilişkiler gerçekleştikçe, ABD Türkiye'deki vc bölgedeki çıkarlarını teminat altına almak için Türkiye'de ülkeye yön veren kişilerle sıkı bağlar kurmaya özen gösterecek vc kendine yakın çizgide gördüğü DP hareketini dolaylı vc doğrudan olanca gücü ile destekleyecektir.. ABD'nin gözünde Türkiye'nin stratejik öneminin artmasına paralel olarak, kendi çıkarları doğrultusunda hareket edecek siyasi kadroların ülke yönetiminde söz sahibi olması açısından her zaman devrede olacaktır.

138

CHP 7. BÜYÜK KURALTAYI

Sonun Başı

" CHP'nin ödün üstüne ödün serdiği bir dönemde toplanan 7. Kurultay, parti tarihinin en önemli kurultaylarından biri olmuştur. İnönü'nün açıktan açığa saldırıya uğradığı, parti yöneliminin diktatörlükle suçlandığı, komünizmle mücadele, türbelerin açılması, okullara din dersi konulması konusunda önergelerin verildiği 7. Kurultayın adı demokratikleşme kurultayı olmuştur" (H.Bi- la/CHP Tarihi).

DP'nin halk nezdindeki irbannın ortmasının önüne geçmeye yönelik bu taleplerin önünün alınamayacağı anlaşılacak 1936 da din eğiliminin tamamen yasaklanması vc okullardan din derslerinin kaldırılmasının ardından 1949 yılında ilkokulların 4 ve 5. sınıflarına seçmeli olmak üzere haftada 2 saat dindersi konacaktır. Yine aynı yıl Ankara vc İstanbul'da, on aylık İmam-Haliplik kursları açılacaktır. Ardından da Ankara Üniversiteline bağlı İlahiyat Fakültesi kurulacaktır.

7 kurultayla, valilerin il başkanlığı yapma geleneği kaldırılmış, partiye ginne yaşı 22 den 18 e indirilmiş parti başkanlığı ile Cumhurbaşkanlığı ilişkisi gevşetilmişti. Parti il başkanlan il kongreleri ile belirlenecek, patû yönetiminde katılımcı ve seçimle gelen yöneticiler sözsahibi olacaktı. Cumhuriyetçilik, Demokrasiyle açıklanmaya çalışılacak, devrimcilik evrimci bir yoruma tabi tutulacaktı.

17 Kasım 1947 günü çalışmalarına başlayıp 20 gün süren

139 kurultay, delegelerle parti yöneticileri arasında bir hesaplaşma havası içinde geçmişti. Öyle görülüyordu ki CHP'nin tabanı çökmüş, DP'yc CHP üleşiyor derken CHP, DP lileşmişti. Divan başkanlığına Şcınseddin Günaltay'ın seçilmesine karşı çıkanlar, oylamanın gizli yapılmasını istemişler vc liste usulüne karşı çıkmışlardı. İstanbul il kongresi ile başlayan parti içinde demokratikleşme vc parti içi muhalefet havası 7. Kurultayda patlamıştı. Bir delege kalkmış "burada biz tüzük ve programı değil, şahıs vc zihniyeti tartışmak istiyoruz." diyordu. Kongrede Peker şiddetli eleştiriler alacak vc hayatının sonuna kadar da artık aktif politikaya bulaşmamaya çalışacaktır. Artık tünelin ucu görülmüştür.

1948 yılı başında, Saka Hükümeti muhalefetten gelen talepleri meclise sevkederek bu süreci hızlandırma yoluna gitmiştir. Seçim yasası ve özel sektör ile ilgili muhalefetin talepleri öncelikle ele alınarak 15-19 Şubat tarihlerinde ilkokullara din dersi konmuş ve 20 Şubal'ta Polis vazife ve yetki kanunu benimsenmiştir.. Bu yasalar CHP ve DP'nin oy birliği ile yasalaşırken CHP grubu 18 Mayıs'ta "Türk Demokrasisinin aşırı sağa ve aşırı sola kapalı olduğu" ilkesini benimseyecektir.. Daha sonra İnönü politik yelpazede kendi yerini belirtirken ortanın solunu tercih edecektir. 7-8 Temmuz'da yeni seçim kanunu meclisten geçecektir. CHP işçilerin grev hakkı talebine karşı çıkmaktadır.. 19 Aralık 1948 de ise CHP den yapılan açıklama ile muhalefetin istediği Anayasa değişikliğinin 1950 ye kadar mutlaka gerçekleştirileceği sözü verilmektedir.

Muhalefet hızla büyümekte, CHP’de gerileme başgöster- mektedir. Yapılan eleştiriler vc kabine içinde ortaya çıkan fikir ayrılıkları yüzünden 1, Saka Hükümeti Haziran ayında istifa eder vc ardından 2. Saka Hükümeti kurulur. Toprağa dayalı kişilerin ağırlıkla olduğu yeni hükümet şiddetli eleştirilerle baş edemeyecek ve 10 Haziran 1948 de başladığı görevini,16 Ocak 1949 da sona erdirecektir.. 3. Saka Hükümcti'nin hükümet programı 3 sayfadan ibaret bir basın bülteni niteliğindedir. 16 Ocak 1949 da, CHF içinde "ılımlı vc dindar" biri olarak tanınan Şcmscddin Günallay CHP nin, bu dönemdeki son hükümetini kuracak, o da 22 Mayı

140 1950 de seçim sonuçlarının açıklanmasının ardından görevinden istifa etmek zorunda kalacaktır. Günaliay Hükümeti'nin programı da yine öncekilerden farksızdı ve 3,5 sayfalık bir bülten niteliğinde idi. Bu hükümetin programında da Amerika'ya şükran duyguları ifade edildikten sonra " Avrupa Ekonomik İşbirliği teşkilatında faydalı bir unsur olmaya çalışacağız" deniliyor ve dış politika konusunda ise "Bilinen geleneksel yolun izleneceği" belirtiliyor du.

Günaltay Hükümeti'nin icraatları arasında 4 Subat 1949 da Mecliste Ezanın arapça olarak okutulması, 4 Mayıs'la İstiklâl Mahkcmcleri'nin yürürlükten kaldırılması, seçimlerde adli güvence ve tek dereceli eşit, genel, gizli oy ve açık tasnif ilkesinin kabulü, 30 Kasım 1925 tarihli Tekke ve Türbelerin kapatılmasına ilişkin yasanın y ürürlükten kaldırılması dikkatleri çekmekledir.. 14-22 Mart tarihleri arasındaki müzakereler sonunda toprak reformu iyiden iyiye yumuşatılarak muhalefetin isteğine uygun hale getirilecek ve 23 Mart'ta Anayasanın değiştirileceğine sözveren İnönü, 6 okun da anayasadan çıkarılacağını ilan edecektir. Ama bu olmayacaktır! Bu gün hala, o kalınan noktada çivilenilmiş gö- zükülmcktcdir.

Günaltay dönemi, batı ile bütünleşmede en kritik dönemi teşkil etmektedir.

Hikmet Bila "CHP tarihi" isimli kitabında "Güneş Batıdan Batar" ara baslığı altında, bu konuda şu bilgileri vermektedir:" 1947 kurul tayında ve izleyen dönemde iç egemen güçlere çok büyük ödünler veren CHP iktidarı Batı ile bütünleşmenin en büyük adımlarını da bu dönemde atmış. 15-16 Mart 1948 günlerinde NATO'nun kuruluşu konusunun tartışıldığı 16 devlet toplantısında Dışişleri Bakanı Nccmcddin Sadak, "Kıtamızı tehdit eden teh likelerden koruyabilecek bir örgütün temellerini atmak gerekliğini" söylüyor ve Türkiye'nin Ekonomik ihtiyaç ve olanaklarının daha derin bir incelemeye tabi tutulmasını istiyordu. Bu tarihten bir ay sonra, Türkiye, .\BD devlet başkanı Marshall'ın önergesi ile Haziran 1947 de Kurulan Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgülüne "OEEC" katılıyordu. 19 Mayıs günü Uluslararası Para Fonundan

141

(IMF) gelen bir heyet, 7 Eylül kararlarından sonraki Türk Ekonomisini incelemeye başlamıştı. Türkiye borç alabilmek için yabancı heyetleri davet etmek zorunda idi. Temmuz 1948 de de Türk- Amcrikan Ekonomik anlaşması imzalandı. 2 ay sonra hükümet Dünya bankasından 50 milyon dolar borç almak için harekete geçti. Amerika Türkiye'nin tarımsal ihtiyaçlarını incelemek için heyetler gönderiyor, Marshall planı Avrupa yöneticisi Avverall Harreman şunları söylüyordu: "Türkiyenin doğal kaynaklarının gelişmesi sadece kendisi için değil, bütün Avrupa ve Amerika için de çok önemlidir." Türkiyenin batı ile bütünleşmesi çabalan 1949 yılı boyunca da sürmüştür. 17 Şubat günü Avrupa Kalkınma örgütü yüıütme konseyine katılan Türkiye, borç talebini incelemek üzere gelen Dünya Bankası heyetini ağırlıyordu. 17 Mart’ta Amerika'dan yardımın artırılması sözünü alan hükümet, 28 Mart'ta İsrail'i resmen tanıyor ve üç gün sonra, Necmeddin Sadak şu sözleri söylüyordu: "Dünyanın bu günki şartlan içinde silahlı ve silahsız bir tarafsızlığa akıl erdirmek güçtür."

Hükümet sık sık NATO'ya alınması gerektiği yolunda açıklamalar yapıyor, Ortadoğunun güvenliği için Türkiyenin NATO'ya alınması konusunda Türk ve Batılı yöneticiler anlaşıyordu. 8 Ağustos'ta Türkiye'nin Avrupa konseyine alınması, Türk Amerikan Kültürel işbirliği anlaşması, bütünleşme çabalarının son örnekleriydi. Bu arada, karşılıklı iltifatlar da eksik olmuyordu. İngiliz BBC radyosu 23 Eylül 1949 günki yayınında İran, Irak ve Türk hükümetlerinin solculuğa karşı polis ve istihbarat kuvvetleri ile tedbir almak için birlikte çalışmaya karar verdiklerini bildiriyordu. Bundan bir gün önce CHP nin önde gelen isimlerinden Nihat Erim "Yakın bir gelecekte, Türkiye küçük bir Amerika haline gelecektir" diyordu. Bunlar 10 yıl sonra Celal Bayar'ın tekrarlayacağı sözlerdi.. 28 Kasım günü Kongreye Türkiye raporunu sunan Amerika başkanı Truman ise, Türkiyenin batı devletlerine gösterdiği ilgiden mutluluk duyduğunu söylüyordu.

Ve bu günlerde bir Amerikan gazetesinde küçük bir haber: Cumhuriyetten iktibas yapan Sebilürreşad dergisinden naklen: Amerika Türkiye'deki hedefine ancak Türklcr Hristiyan oldukları

142 zaman ulaşacaklardır.."

Evci öyle.. Amerikalı dostlarımız, bir yandan Komünizme karşı nasıl siyasi bir tedbir olarak DP'yi sipariş ediyorlarsa, dini de Komünizme karşı bir güç olarak örgütlemek için İmam-Hatip okulları ve İlahiyat fakülteleri açılmasını sipariş ediyorlardı. Bir yandan da dini hareketin gelişmesi halinde ipin ucunu kaçırmaktan korkuyorlardı. Vatikan'dan gelen bir heyet 1949 da Ankara'da temaslarda bulunduktan sonra, yapılan din eğitimini yerinde ted- kik ettikten sonra "korkulacak bir durum olmadığı" kanaatine vardıkları için "lOriri S" maddi yardımda bulunduktan sonra sevinçle ülkelerine dönüyorlardı..

Aslında o zamanlar Tahsin Banguoğlu, Tevhidi tedrisatı bahane ederek din eğitimi verecek okulların açılmasına karşı çıkıyordu. "Medreseleri açmayacağız, açtırmayacağız" diyordu.. Gü- naltay'dan önceki başbakan olan Saka, kendi döneminde Din eğitimine karşı çıkanlara şöyle diyordu: "Efendiler eğer biz dini ted- risatı kabul etmezsek gelecek intihabta Halk partisi bir oy bile alamayacaktır." Banguoğlu, İlahiyat vc İmam-Hatip mekteplerinin açılmasının tevhidi tedrisata ve Kemalist ilkelere aykırı olduğunu ileri sürüyordu. Sebilürrcşad ise bastırıyordu. "Hayır İlahiyat ve İmam-Hatip okulları Tevhidi tedrisatın emridir." Gerçekten de Tevhidi tedrisat kanununda açık bir şekilde bu okulların açılacağı yazılıdır. Tabi kim dinler.. Sebülürrcşad'm Atatürk ilkeleri ile ilgili cevabı da şöyle: 23 Mart 1923 tarih ve 771 numaralı Hakimiyeti Milliye gazetesinin yazdığına göre Konya'da Darulhilafe medresesini ziyaret eden Atatürk, Medreseden ayrılırken şu sözleri söylemişti: "Memnuniyetle görüyorum ki tedris ve tederrüs cidden hakikati diniyye dairesindedir. İnşaallah memleketimizi, milletimizi ihya edecek asri ve hakiki ülema, faziletkâr müderrislerimiz sayesinde siz olacaksınız. Kıymetli vc hakiki Ulemamızın mevkii yüksektir. Ulemamızın vc erbabı ilim ve irfanımızın himmet-i ir- şadiyle inşaallah İbni Rüşdler, Farabiler, İmam-ı Gazaliler milletimizin içinden çıkarak bu asrın tekamülatıyla mücehhez olarak ihyayı hakikati din eyleyecekler."

Sebiiürrcşad'da konu ile ilgili bir başka not da şöyle: "Aıa-

143 türk bir gün kendine gelen bir mektubu sofrada bulunanların önünde okutur.. Hasta günleridir.. Son zamanlarını yaşamaktadır.. Ezan ve Kur'anın Arapça okunmasını talep eden bir mektuptur bu. Herkes donar kalır. Atatürk şöyle der:

-Milleti kendi haline bırakınız. Kur'anını Arapça okusun. İbadetini de Kur'an lisanıyla yapsın" Atatürk'ün dinle ilgili son sözlerinden birinin de bu olduğu söyleniyor..

Gel zaman git zaman, şinidi CHP'dcki yeni yönelişler açısından Atatürk'ün sözleri de yeniden ayıklanıyor yorumlanmaya başlanıyordu anlaşılan..

1949 larm havasında, ünlü Türkçü Hamdullah Suphi de şöyle diyordu: Millet ırkın değil, büyük bir imanının eseridir..

Burada özellikle ve önemle üzerinde durulması gereken bir diğer nokta da, CHP'dcki liberalleşme eğiliminin, aslında Şem- seddin Günaltay döneminde, CHP nin 1950 sonrası dine yönelişinden daha açık ve net bir seyir izlediği görülecektir.. DP ise başlangıçta müslümanlarm dikkatlerini çekmek için, özellikle 1945- 48 döneminde serbest davranmış, daha sonra se İslâm'a ve müs- lümanlara karşı dirsek göstermiştir. Özelikle CHP nin 7. Kongresi ve DP nin 2. Kongresi her iki parti açısından da tam bir dönüş noktasıdır.. DP lideri Bayar "Şeriatı yaşatmayacağız" diye meydan okurken. Ocak 1949 tarihli Sebilürreşad'da yer alan bir makalesinde, CHP nin başbakanı Prof. Şemseddin Günaltay şöyle diyordu:" Din beşeriyet için bir ihtiyaçdır.. Beşerin saadetini temin edecek en mükemmel din, beşerin fıtratına en uygun olan müslüınan- lıklır. Dini tahkir ahlaksızlıktır ve alçaklıkür..”

Mart 1949 yılında Mecliste Diyanet Teşkilatının bütçesi görüşülürken ortaya çıkan tartışma oldukça ilginçtir.. Daha sonra bir AP milletvekili Diyanet İşleri Başkanlığı mevkiini" Tapu Kadastro memuru mevkiinde" görürken CHP'nin son başbakanı bakınız bu konuda ne diyor:" Laik devletin laik meclisinde hiç bir dinin esası hakkında hiç bir ferdin konuşma hakkı yoktur. Biz burada bir din kurucu heyeti değiliz. Devletin, siyasi, içtimai, idari ve iktisadi ve kültürel esaslarını ve milletin müdafaa vasıtalarını düşünmekle mükellef bulunuyoruz. Her dinin esası üzerinde konuş-

144 ma o dinin ilim adamlarına aittir.. Biz burada, bu meseleden asla konuşma hakkına sahip değiliz. Bu mesele kapanmıştır."

Ardından Diyanet Teşkilaü ile ilgili soruya, başbakan, Diyanet Teşkilatını temsilen cevap vermeye kalkınca yeniden tartışma başlayacaktır.. Siyasi bir kişi, dini bir kurumu nasıl temsil edecektir.. O halde Diyanet Teşkilatının devlet teşkilatı arasına alınmaması gerekecektir. Bu konuya başbakan yardımcısı şu açıklamayı getirir: Madem ki din sosyal bir vakıadır, onu kendi başına müstakil bırakamayız. Diyanet riyasetini müstakil bırakırsak, memlekette müstakil bir dini zihniyet, bir dini teşkilat husule gelir. Bu ise hüsnü istimal edilmediği takdirde devlet için zararlı olur"

Hukuk Profesörü Nihal Erim'in konuya yaklaşımı ise şöylc- dir: "Ben laikim, din işini devlet işinden ayırdım. Ama din işini millete bırakamam. Çünkü ona itimadım yoktur. Binaenaleyh Dı yancı reisini emrim altında tutacağım."

Bunlar CHP grubunda tartışılan konular..

Vc şunlar da CHP milletvekillerinin önergeleri:

-Diyanet İşleri Başkanlığımın Müslüman din alimlerini vazifeye çağırıp y urdun muhtelif bölgelerine göndermesi, Diyanet Teşkilatının tevsii hakkındaki yasa tasarısının acilen meclise sev- kedihnesi, haftalık bir dini mecmuanın neşri, İlahiyat Fakültesi mezunlarının öteki yüksek okullarla eş değere getirilmesi, müftü, imam vc müezzin maaşlarının artırılması, Kur'an Kurslarının yaygınlaştırılması ve Diyanet İşleri Başkanlığı binasının yenilenmesi!

Tabii CHP içindeki herkes böyle düşünmüyordu. Mesela Türkiye'de üç din bulunduğunu, üçünün de tek çatı altında örgütlenmesini teklif edenler, ya da Diyanet İşleri Başkanına ödenen maaş kadar Hahambaşı vc Patriğe de maaş verilmesini teklif edenler de vardı.. Kimi de Komünizme karşı bir güvence olarak İslâm'a sımsıkı sarılınması icab ettiğini söylüyordu.. Kimine göre Kur'anın Türkçe okunması gerekirdi ve irtica geliyordu..

Görüldüğü gibi, DP'nin müslümanlığı ile CHP'nin müslü- manlığı arasında 1949 da pek fark yoklu.. Zaten DP, CHP'nin bağrından doğmamış mı idi?

145

1949 yılında DP içinde müslümanların hareketlenmesine paralel olarak Masonların da ciddi bir şekilde örgütlendiği göze çarpmaktadır.. Masonlar, Hürriyetçilik, demokrasi ve Liberalizm sloganları ile ve Amerikan hayranlığı ile partinin köşe başlarını tutmuşlardı. Halk sadece bir itici güçtü., ipler Bayar'ın şahsında Masonların elinde idi. Menderes ise halkı temsil ediyordu.. Anadolu insanını temsil ediyordu.. Hepsi o kadar..

46 seçimleri ila başlayan maraton, 49 da yeni bir devreye intikal ediyordu.. DP lilere göre 46 seçimleri geriye nesebi sahih olmayan bir sonuç çıkartmıştı.. CHP liler, bu ifade ile meclise "Piç" denmek istendiğini ileri sürüyorlardı.. Bayar kendini ifade etmek için fırsat arıyordu ' Sağa dünsen faşist derler, sola dönsem Komünist, ortada kalsam CHP den niçin ayaldin derler, ne yapacağımı şaşırdım" diyordu.. 49 a geldiğinde bu şaşkınlığı dağılmış, sağa dönmeye karar vermişti!

146

DP 2. BÜYÜK KONGRESİ

20-25 Haziran 1949 da gerçekleştirilen DP ikinci kongresinden önce, 1948 ve 49 da olanlara tekrar kısaca bir göz atalım.. 26 Ocak 1948 de TBMM başkanı Kazım Karabckir ölmüştü. 20 Şubat'ta Polis Selahiyat kanununda değişiklikler yapıldı. 10 Mart'ta DP kendi içinde bölündü. DP ile CHP arasında gizli bir ittifaktan sözedılmeye başlandı. 1 Nisan'da Sabahattin Ali öldürüldü, 9 Temmuz'da da gizli oy. açık tasnif esası getiren seçim yasası kabul edildi. 20 Temmuz'da Millet Partisi kuruldu, 7 Ekimde Suat Hayri Ürgüplü ve 23 sanık hakkında tomruk, kibrit, kereste ve kahve yolsuzluğuna ilişkin yüce divan soruşturması neticelendi ve Ürgüplü ile arkadaşları aklandılar. 17 Ekim'de yapılan ara seçimlere DP seçim güvenliği olmadığı gerekçesi ile katılmadı.

1949'a gelindiğinde, 14 (Jcak'ta Haşan Saka kabinesi çekildi, 15 Ocak'ta Şemscddin Günaltay Hükümeti kuruldu, 4 Şubat'ta iki kişi mecliste Arapça ezan okudular. 4 Nisan'da NATO kuruldu. 4 Haziran'da Avrupa Konseyi'ne üye olduk ve 25 Haziran'da DP 2. Büyük kongresi toplandı.

Kongre 2 önemli olayla dikkatleri üzerine toplamıştı. Biri "Milli Teminat Andı" adı verilen belge, 2.si de Bayar'ın kongrede konuşmasında söylediği öne sürülen sözlerle ilgili idi..

Kongre yine psikolojik bir baskı havası alunda yapılıyordu.. Menderes "Ana Davalar Komisyonu " çalışmalarına katılarak, Komisyon üyelerinin radikal eğilimlerini, ihtilalci beyanlarını frenlemeye çalışıyordu. Hazırlanan bildiri, CHP iktidarının tasar-

147 ruflarını eleştiriyordu. Bu eleştiriler ise CHP tarafından, halkı iktidara karşı ayaklanmaya teşvik şeklinde yorumlandığı için bu anda "Milli Husumet Andı" adı veriliyordu.

2. Kongrede ortaya çıkan bir nokta da, Partinin parti içi muhalefete iltifat etmediği şeklinde idi. İsteyen çeker giderdi. DP halkın güven vc teveccühüne dayanarak, yönetici kadroyla pazarlığa oturmak isteyenlere sırt çeviriyordu..

Kıyamet kopartacak bir diğer husus ise, Celal Bayar’ın kongrede sarfetliği sözlerle ilgili idi. İddiaya göre Bayar kongrede "Türkiye'de şeriatı yaşatmayacağız" diye bir söz sarfetmişti.. Dahası, "Müslümanız ama herşeyden önce Türküz" demiş, ardından da "Türklerin adaleti Hz. Ömer'in adalelini geçti" gibi saçmasa- pan lallar etmişti.. Bu sözler basında yer almış, ancak tepkilerin önünün alınamaması üzerine 15 gün sonra bu haberin yayınlandığı gazetelere birer açıklama göndererek tekzib etme yoluna gitmişti. Ama Sebilürreşad tanıkların ağzından bu sözlerin sarfedil- diğini teyid ediyordu.

Zaten 163. madde dolayısı ile tepkili olan DP lilcr, merkez üzerindeki baskılarını giderek artırıyorlardı.. Sebilürreşad dergisinde çıkan bir makalede Bayar "İslâm düşmanlarının ağzı" ile konuşmakla itham edilerek şöyle deniliyordu:" Şeriatı yaşatmak vc yaşatmamak, ilk umumi harbin karmakarışık günlerinde İttihat ve Terakki komitesinin İzmir kâtibi mesullüğünü yapmaya, Merkezi umuminin hoporlorlük işini üzerine almaya benzemez. Buna CHP adına yapılmış olup, şimdi kendince kusur ularak, her fırsatta ortaya sürülen tazyiklerin, bütün anti demokratik tatbikatın hem kurucularından biri hem icra edicilerin başı olmak ta kafi gelmez. Derecesi meçhul, diploması madum, tahsilin mefruz yetkisi de yetişmez"

l.Kongrc öncesi 163. madde ile ilgili yasanın meclise gelinesi vc DP lilcrin gereken tepkiyi göstermemiş olmaları parti çevresindeki inanmış kişilerde sukutu hayale sebeb olmuştu. 163. madde, iktidarın elinde gerektiğinde "Allah" demeyi bile yasaklama gücüne sahip bir baskı aracı olabilecek hukuk dışı unsurlar taşıyan bir yasa idi. NFK nin "Medrese kaçkını" şeklinde tanım ladı-

148 ğı Şcmscddin Günallay'ın teklifi vc muhalefeti teşkil eden kadronun zımmen onayı ile yasalaşan kanun müslüınan çevrelerde çok sert bir tepki almış vc Sebilürreşat dergisi haberi "Dine karşı takip edilecek siyasette CHP ve DP hususi surette müşterek cephe kurdular" başlığı ile duyurmuştu. (İlgilenenler konu ile ilgili meclis müzakeresi hakında İnönü Dönemi sayfa:201, ya da Mehmet Ce- mal/163 isimli kitaplara başvurabilirler).

Yasa tasarısına CHP içinden de karşı çıkanlar vardı, özellikle Millet Partisi çevreleri, yasa tasarısı ile ilgili olarak CHP ile DP arasında, öteden beri tartışma konusu olan gizli işbirliği konusunu tekrar gündeme getiriyordu. Bu olay DP üzerinde ilk kez ciddi kuşkuların ortaya çıkmasına sebeb olacaktır. 16 Haziran 1949 günü tasan 5435 sayı ile yasalaştıktan 4 gün sonra da DP İkinci büyük kongresi gerçekleşti. Delegeler olayı tam olarak kavrayamadılar. Herhalde kongre 15-20 gün sonra olacak olsaydı büyük fırtınalar kopabilirdi. Zaten Bayar'ın müslümanlara karşı meydan okuyan tavrı. Partinin artık müslümanlara ihtiyaç duymadığını, hatta müslüman görünmekten duyulan bir rahatsızlığın ifadesi idi.

Bayar kongrede en çok 12 Temmuz genelgesi üzerinde durdu ve halk üzerinde bu genelgenin bir güven duygusu doğurduğunun, bürokratik engellemeleri önlediğini söyledi. Bayar'ın üzerinde durduğu ve ilk kez söylediği bir diğer konu da, kendilerini rejime karşı zor kullanmaya, hatta ihtilal yapmaya teşvik edenlerin olduğu idi. Bu yönde teklif aldıklarını söylüyordu. Halktan gelen ayaklanma talebinin de ısrarla ve güçlükle önlendiğini söyledi. Saınct Ağaoğlu da hatıralarında bu konuya değinmekte vc şöyle demektedir " 1950 seçimlerinden az önce bir kaç subayın Halk Partisi ve İnönü'yü iktidardan darbe ile uzaklaştırmak teklifini Bayar vc Menderes - Bizim için iktidar ancak seçim yoluyla geldiği zaman meşrudur- diyerek reddetmişlerdi.. Bu subaylar daha sonra 27 Mayıs ihtilaline katılacaklardır.."

Bayar kongrede aşın sağı da, solu da eleştirerek, kendilerinden sonraki merkez sağ partilerin temel felsefesini belirleyecek olan şu sözleri söylüyordu: Aşın sağa da sola da karşıyız.. Bu

149 memlekette aşın cereyanları tasvib edecek insanlar bizim aramızda yoktur."

Kongre sonuçlarına göre, Celal Bayar 901 reyle rakibsiz genel başkan oldu.. Oy sırasına göre Refik Koraltan (808), Adnan Menderes (792), Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu (755), Fuat Köprülü (743), Retik Şevket ince (635), Samet Ağaoğlu (621), Sıtkı Yır- calı (575), Hulusi Köymen (499), İhsan Şerif Özgen (473), Üzeyir Avunduk (451), Nuri Özsan (448), Celal Ramazanoğlu (423), Kamil Gündeş (386), Kemal Özçoban (301) oyla yönetim kurulu üyeliklerine seçiliyordu.. Haysiyet Divanı üyelikleri ise şu isimlerden oluşuyordu: Salamon Adato, F. Hulusi Demircili, E. Hayri Üstündağ, Fikri Apaydın, H. Şevket İnce, E. Sabri Hayırlıoğlu, Lebib Divanlıoğlu, Haşan Polatkan, Ahmet Veziroğlu, Cevat Mi- maroğlu, Zühtü Hilmi Velibeşe..

Kongrenin ardından DP muhaliflerini partiden ihraç edecektir. Böylece 5 Temmuz'da partiden çıkartılanlar Millet Partisine gireceklerdir. 1 Eylül'de tekrar Marshall yardımı konusu gündeme gelecek ve Amerikan yardımı 61 milyon 700 bin dolar şeklinde kesinleşecektir. 16 Ekim'dc yapılan ara seçimlere yine DP katılmayacak, bu şekilde muvazaa iddialarını reddetmiş olacaktır.

16 Kasım 1949 da ilginç bir suikast planı ortaya çıkartılacak, Millet Partisi'nin önde gelen isimlerinden Osman Bölükbaşı, Reşat Aydınlı, Sadık Aldoğan ve Fuat Arna'nın, işbirlikçi olarak gördükleri İnönü ve Bayar'ı öldürmek için suikast hazırlığı içinde oldukları haberi yayılacaktır.. Bu olay üzerine ihbarda bulunan Denizli milletvekili Reşat Aydın milletvekilliğinden istifa edecektir. 1 Aralık 1949 da masuniyeti kaldırılan Aydın 3 Aralık'ta da iftirasının sabit olduğu anlaşıldığından, tutuklananlar serbest bırakılırken Aydınlı tevkif olunacaktır.

150

YIL 1950

...Ve yıl 1950

1950 yılı, 2 Ocak’ta gelir vergisi kanununun yürürlüğe girmesi ile başlayacak ve ardından 23 Ocak'ta, Dışişleri Bakanı Nec- meddin Sadak'm talihsiz beyanı milletin kulaklarında patlayacaktır. Tıpki bu gün TÖ'nün Amerikadan Azarbeycana giren Sovyet askerleri konusunda görüşünü soran bir gazeteciye verdiği cevabı andıran bir talihsizlikle Sadak şöyle diyecektir" Bizim Kıbrıs diye bir meselemiz yoktur. İngiltere Kıbns adasını bir başka devlete vermeyecektir. Bunun için yapılan neşriyat ve nümayişler lüzumsuzdur!"

21 Şubat- Yeni Seçim Kanunu yürürlüğe girdi.

1 Mart- Genel Seçimlerin tarihi belli oldu: 14 Mayıs,

Aynı gün bir başka haber.. DP nin tabanına gözünü diken CHP'dcn yeni bir yasa :CHP grubu tarafından "Türk büyüklerine ait, sanat eseri niteliğindeki türbelerin açılması" kanunlaştırıldı.

2 Mart- Orgeneral Mustafa Muğlalı, 1942 yılında Van'ın Özalp ilçesinde 33 kişiyi mahkeme karan olmadan kurşuna dizdiği için, idama mahkum oldu. Hafifletici sebebler yüzünden cezası 20 yıla indirildi. Muğlalı sorumluluğu üzerine aldığı için diğer sanıklar berat ettirildi.

10-Nisan, Maraşal Fevzi Çakmak öldü. Radyonun müzik yayınına devam etmesi üzerine radyoevi önünde olaylar oldu ve

151 hükümet protesto edildi..

Çakmak, İnönü'ye küs gitmişti. Ağır hasta olduğu günlerde İnönü İstanbul'a gelerek kendisini ziyaret etmek istemiş, Mareşal bu isteği reddetmiş "Yüzünü görmek istemiyorum" demişti.. O günlerde Ulus gazetesinde Mareşali eleştiren bir yazı çıkmıştı. Yazı çok ilginçti. Mareşali İslâm ahlâkından bahsederek eleştiren yazıda şöyle deniyordu: "İnönü, dini vc milli ahlakın icabını yap- ü". Hastalan ziyaret, iadei afiyetlerine dua etmek, insaniyet muk- tczasıdır. Müslümanın müslüman üzerindeki 6. hakkı hasta olduğu zamanlarda ziyarettir. Peygamberimizin komşularından bir hasta yahudiyi ziyaret etliği rivayet olunur. Kin, hasıl olan adavetten naşi, kalpte tutulan gayzdır. insanı kamil için kin tutmak yakışmaz. Milli alı lâk ta dini ahlak ta bize şu tavsiyelerde bulunuyor Hastalarınızı ziyaret ediniz, kimseye kin beslemeyiniz.."

CHP'nin yayın organı sayılan Ulus müslümanhk salıyordu..

Ve o gün: 14 Mayıs.. Seçimler yapıldı... Sonuç: DP 434, CHP 52

152

DP İKTİDARI

Yeter Artık Söz Milletin (Mi?)

Daha 1946 larda bu işin sonu belli olmuştu. Missouri'nin İstanbul limanını ziyaretindeki coşku, Türkiye'deki yeni yönelişlerin ilk habercisi gibiydi. Nadir Nadi bile Amerika'ya övgüler diziyordu köşesinde. Artık Türk ve Amerikan iki dosttu. Türk ve Amerikan bayrakları artık tokalaşan iki insan eli ya da çapraz bir dostluk senbolü gibiydi.. Yine Cumhuriyet, iki ulusu temsil eden selamlama atışı yapan iki bayraklı topçu bataryasının altına şunları yazmıştı: Düşman çatlatan!

13 Mart 1947 de Cumhuriyet gazetesi "Truman'ın Tarihi Nutku" nu manşetten veriyordu: "Türkiye'nin milli bütünlüğü, Ortadoğu nizamı için şarttır!" Gazete, ABD nin Türkiye ve Yunanistan'a 400 milyonar dolarlık yardım yapılacağını da duyuruyordu. "Türk ve Yunan askeri personellerinin yetiştirilmesi için her iki memlekete de müşavirler gönderilmesine karar verildiği" belirtiliyordu.

Aynı gün Nadir Nadi Cumhuriyet gazetesinde "Bindiğimiz Dal" başlığı altında, CHP-DP ilişkileri ile ilgili olarak şunları yazıyordu:” Memleketimizde bir ikinci siyasi parti kurulmasına razı olduktan sonra, CHP, arasa taraşa bu işi Celal Bayar'dan daha iyi başaracak bir lider bulamazdı! İttihat ve Terakki devrinde politika hayatına atılan, İstiklal savaşı boyunca Ankara'da çalışan, Atatürk inkilablarının ilk gününden son gününe kadar devlet idaresinde mühim vazifeler gören bu adam, herşeyden önce yurtse-

153 verliği, samimiyeti ve ağırbaşlılığı ile tanınmış bir şahsiyetti. Dün ak dediğine bu gün kara demesi, hele memleket menfaatlerine aykırı bir takım kombinezonlara girişmesi ondan beklenemezdi. Üzerine titrediğimiz inkilab eserlerine karşı, herhangi bir baltalama hareketine Celal Bayar önayak olamazdı. İleri Demokrasiye yem yeni alışmak isteyen bir cemiyet içinde muhalif partinin başına böyle bir adam bulmak, kolay ele geçer bir fırsat değildir. Onun için ilk zamanlar, halktan buna pek inanamayanlar görüldü. DP yi bir muvazaa oyunu zannedenler, tereddüt ediyor, ne yapacaklarını bilemiyorlardı. İki parti programı arasında esaslı farklar bulunmaması da şüpheleri kuvvetlendiriyordu. Bir muvazaaya alet olmadıklarını geniş halk tabakalarına anlatıncaya kadar Celal Bayar ile arkadaşlarının epeyce yorulduklarını tahmin edebiliriz"

1948 yılına gelindiğinde, her iki taraf hemen hemen her konuda birbiri ile yanşıyordu. Mesela Yozgat'ta devam eden Seçim kampanyası, CHP li ve DPliler arasında camiye gitme yanşına dönmüştü. CHP başkan vekili Hilmi Lran ve DP Genel Başkanı Bayar, Yozgat'ta Cuma namazına yetişmek için biri trenle ötekisi karadan yola çıkmışlardı.. 31 Ocak tarihli Cumhuriyet konuyu manşetten veriyordu..

12 Mayıs 1949 tarihli Cumhuriyet gazetesinin manşetinde ise tnönü ve Tınmanın karşılıklı mesajlan yer alıyordu: "Atlantik paktı Türkiye’nin emniyetini tezyide yaramıştır" "Başkan Tru- man diyor ki: "tik olarak Türkiye ve Yunanistan için ifade edilmiş bulunan bu prensibler bu pakt ile diğer hürriyetsever milletlere de teşmil olunmuştur."

İnönü ise Başkan Truman'a gönderdiği mesajda şöyle diyordu: " Bay başkan, Dışişleri bakanı bay Necmeddin Sadak'ın BM Genel Kuruldaki Türk Murahhas heyetine riyaset ve Washing- ton'daki yüksek Amerikan şahsiyetleri ile temas etmek üzere Amerika'ya hareketinden istifade ederek, gerek Türk milleti tarafından, gerek benim tarafımdan büyük Amerikan milletine ve mümtaz başkanına karşı duyulan samimi dostluğu ve derin hayranlığı teyid için ekselanslarınıza bu mesajı gönderiyorum.. Dışişleri Bakanımızın temasları ve konuşmaları esnasında tam bir

154 hüsnü kabule mazhar olacağından ve memleketlerimizi bağlayan sıkı dostluğun ve karşılıklı münasebetlerimizi vasıflandıran samimi işbirliğinin daha ziyade kuvvetleneceğinden şüphe etmiyorum. Türkiye'ye haiz olduğu ehemmiyeti vermekten hali kalmamış bulunan kıyasetli ve uyanık siyasetiniz benim bu husustaki kanaatimi takviye eylemektedir. Bu münasebetle dünyanın geçirmekte bulunduğu en nazik devrelerinden birinde bize , Amerika Birleşik Devletleri tarafından yapılan ve bütün Türk Milleti'nin en derin şükranlarına mucib olan pek kıymetli askeri yardımı has- seten zikretmek isterim. Gerek şahsi saadet ve sıhhatiniz, gerek Amerikan milletinin refahı için en iyi temennilerimi sunar ve derin saygılarımızın kabulünü dilerim."

Aslında DP kazanmasa idi bile, Türkiye'nin yeni rotası belli olmuştu.

6 Mayıs 1945 te Almanya teslim olurken, zaten bazı şeyler de belli olmaya başlamıştı. 1946 nin 19 Eylül'ündc Çörçil Avrupa Birleşik Devletleri fikrini ortaya attı. 5 Haziran 47 de Marslıal programı gündeme geldi ve 4 Nisan 1949 da NATO, ardından da 1949 yılının 5 Mayıs'ında Avrupa Konseyi resmen kuruldu. 4 Ha- ziran'da ise Avrupa konseyine üye olduk. Bütün bu gelişmeler Ankara'yı çok yakından etkilemeye devam etti. Avrupa ile bütünleşme ülküsündeki Türkiye ister istemez batı ile uyumlu bir politika içine ginne zorunluluğunda hissediyordu kendini. DP bir yerde bu yönelişlerin ürünü olarak ortaya çıktı. ABD ve batı, bir yandan iktidarla ipleri koparmamaya özen gösterirken, öte yandan yeni, daha uyumlu bir iktidar oluşumu için Ankarayı zorlamayı da ihmal etmedi. Bir bakıma DP bu siparişin ürünü olarak siyasi hatta yerini

aldı.. Washington, hemen seçimler öncesinde yaptığı bir açıklamada "Hangi parti kazanırsa kazansın, askeri ve iktisadi yardımın devam edeceği" mesajını veriyordu.

1950 Ocağı'nda (23 Ocak'ta) ilk kez Kıbrıs konusu TBMM de görüşülürken, AvrupalI dostlarımızı gücendirmemek için Dışişleri Bakanı Necmeddin Sadak" Bizim Kıbrıs diye bir meselemiz yoktur" diyordu. Ama bütün bunlar CHP yi kurtarmaya, batının gözüne girmeye yetmedi. 21 Şubat'ta yeni seçim yasası yürür-

155 lüğe girmiş, 1 Martta da yeni seçimlerin 14 Mayıs'ta yapılacağı açıklanmıştı. Arada 2,5 aylık bir zaman vardı. Arada Mareşal'in ölümü, ortamı daha da kızıştırdı ve sonuç daha seçim başlamadan belli oldu.

16 Mayıs tarihli gazeteler DP nin "Muhteşem zaferini" manşetten veriyorlardı. CHP kabinesinden bir iki kişi dışında kimse milletvekili olarak meclise girme şansına bile sahip olmamışa. Bu durumda iktidarda kalmak mümkün değildi. Daha ilk günden Ba- yar'ın Cumhurbaşkanı olacağı, Menderes'in başbakan olacağı belli olmuştu. Seçim sonuçlarının ilk belirlenmeye başlandığında 36 ilde DP nin tam liste kazandığı, 385 milletvekilliği alınmasının muhtemel olduğu belirtiliyordu. İnönü'nün ise 19 Mayıs'ta konu ile ilgili açıklamalarda bulunacağı duyuruluyordu aynı günlü gazetelerde.

Durum daha da vahimdi. DP 434 milletvekili çıkartmıştı. CHP ye düşen ise 52 idi.

CHP ve DP lilerin adaylarının mesleklere göre dağılımı şöy-

le idi: Meslekler	CHP aday sayısı	DP aday sayısı
Avukat	54	88
İdareci	51	69
İktisatçı, bankacı	46	12
Doktor	44	52
Esnaf-Tüccar	41	55
Eğitimci	40	19
Çiftçi	39	56
Belediyeci	18	-
Mühendis	16	20
General	14	-
Ziraat Uzmanı	14	-
Subay	13	23
Eczacı	13	5
İlahiyatçı	4	2
Hariciyeci	3	-
İşçi	3	3

156

înönü seçimlerden önce "Seçimlerin sonucu nc olursa olsun, kadere boyun eğmek gerekecek.. ” diyordu. Seçim sonuçlarını ise şu cümlelerle karşıladı: "CHP iktidarı kaybetmiştir. Bu bir vakıadır."

Hikmet Bila, CHP tarihi isimli kitabında bu sonuçları şöyle değerlendiriyordu: "Türkiye ulusal kurtuluş savaşıyla yeni bir yapı kazanırken, yeni bir çıkmazla da karşı karşıya geliyordu. Gen kalmışlık ve kalkınma.. Bütün sorun, "Askeri vc siyasi zaferi ekonomik zaferle taçlandırmak"!!. Bıı nasıl gerçekleştirilecekti? Hangi yol ve yöntemle..? Ulusal kurtuluş savaşında birleşen sosyal güçler, bu konuda, batı kapitalizmine taklitten öle ciddiye alınır bir görüşe sahip değillerdi.. Türkiye gibi, geri bırakılmış ülkelerde asker, sivil bürokrasisi zaman zaman sınıl niteliği göstererek ülke yönetiminde belirleyici rol oynayabilir. Nitekim olan da budur.

Gerçekte, Türkiye, tercihini 1923 İktisat Kongresi ile belirlemişti. Ulusal kurtuluş savaşının en güçlü dayanağı eşraf, ticaret burjuvazisi idi. Mütegallibe seçimini yapmıştı: Türkiye kapitalist yoldan kalkınacaktı.. Böylece, coşkun nutuklar, heyecanlı ifadeler, tarihsel gelişimin diyalektiğinde, gerçek yer vc boyutlarına kavuşuyordu...

1930 larda başlayan devletçilik politikası da, özel sermayeyi beslemek vc giderek devlet kapitalizmine dönüşmekten öte bir anlam taşımıyordu. Giderek güçlenen burjuvazi, artık bürokrasinin gölgesinde değildi. Aksine, bu kez, palazlanan bu kesimin ağır gölgesi, bürokrasinin üstüne çökmüştü. Çalıştıran - sayinden istifade edilen • vc üzerinde kâr hesaplan yapılan halktan ise henüz , siyasal bilinç anlamında bir eser yoktu. Çünki daha başlangıçta, Türkiye'deki kapitalizm sanayici değildi. Bu nedenle, nicelik olarak cılız olan işçi sınıfı ile birlikte geniş köylü kitleleri de ekonomik vc siyasal baskı sonucu nitelik olarak ta gelişmemiş vc yeterli bilinç düzeyine ulaşamamışa.

1945 İcre gelindiğinde bir yandan dış dünya koşullan, diğer yandan bürokrasiyi altedecck güce ulaşan işbirlikçi burjuvazi dizginleri tamamen ele geçirebilme noktasına gelmişti. Ve bütün

157 halkın partisi CHP den kopmalar, sınıfsal yapının netleşmeye başladığını gösteriyordu. Bu çatışma, biçimsel demokrasi olarak anlaşma ile sonuçlandı ve -çok partili hayat- böyle ortaya çıktı. 1940 larda sömürü olanaklarını sağlam kazığa bağlayarak geliştirme amacı güden ve savaşın şa'şalı galibi -Büyük Amerika- nin sermayesine avuç açan yerli egemen güçlerle, Sovyetler'e karşı ileri karakol arayan Amerika Türkiye'de siyasal iktidarı ele geçirme noktasında birleşmişlerdi.

1947 den sonra, dizginleri tamamen ele geçirmiş olan bu iktidarın, 1945 te ısrarla savunduğu slogan işte budur: "Çok Partili Hayat”..

Artık, CHP - DP kavgası - Çok partili kapitalizmin kutsal ittifakı- çerçevesinde, dışa bağımlılık ve işbirlikçi burjuvaziye ödün yarışı haline gelmiştir. Bu noktadan sonra, CHP iktidarı sallanırken, bir zamanlar ısrarla savunduğu inançlarından ve eserlerinden birer birer vazgeçecektir. Öyle ki, çiftçiye toprak dağıtımını öngören bir yasayı uygulamakla bir toprak ağasının görevlendirilmesi, Köy enstitülerinin güdük edilmesi, kalkınma planlarının rata kaldırılması, değişmez genel başkanlığın, milli şefliğin kötülenmeye başlanması, varlık vergisinin ilga edilmesi, CHP nin kendi elleri ile yaratıp sonra yine kendi elleri ile boğazladığı değerleridir.... DP geliştikçe vc güçlendikçe, CHP, bu parti ile batıya yaranma yarışma girmiş ve ödün üstüne ödün vermeye başlamış, alt yapı dcvrimlcrinin sözünü bile etmez olmuştur CHP. Halkın desteğini sağlayan DP de iktidar olmuştur bu arada."

Meclis 22 Mayıs'ta toplanarak yeni Cumhurbaşkanını seçti. Sonuç:66 ya karşı 387 oyla Bayar Cumhurbaşkanı! 47 DP'li Ba- yar'a oy vermejmişti. İnönü de CHP oylarından 14 fazlasını almıştı. Aynı gün Bayar Menderes'i başbakan olarak atadı.

Yeni kabine şu isimlerden oluşuyordu:

-Başbakan:Adnan Menderes

-Adalet BakanrHalil Özyörük

-Milli Savunma Bakanı: Refik Şevket İnci

-İçişleri Bakanı: Rükncddin Nasuhioğlu

-Dışişleri Bakanı: Fuat Köprülü

158

-Milli Eğitim Bakanı: Avni Başman

-Bayındırlık Bakanı:Fehmi Belen

-Ekonomi ve Ticaret Bakanı: Zühtü Velibeşe

-Maliye Bakanı: Halil Ayan

-Sağlık Bakanı: N.R.Belger

-Tarım Bakanı: Nuri Özsan

-Gümrük ve Tekel Bakanı: Nihat Eriboz

-Ulaştırma Bakanı: Tevfik İleri

-Çalışma Bakanı: Haşan Pnlalkan

-İşletmeler Bakanı: Muhlis Ete

DP iktidarının ilk icraatlarından biri resmi dairelerdeki înö- nünün resimlerinin indirilmesi genelgesi olmuştu.. Bu genelge Türkiye'de yeni bir dönemin başladığını gösteriyordu.. Zaten genelge gönderilmeden de bir çok yerde resimler indirilmişti bile.

Menderes, ilk zafer sarhoşluğu içinde, ölene kadar yakasını bırakmayacak talihsiz sözlerini sarfeder: "Bu demokrasi değil, bu bir kan davasıdır."

Seçim sonrası yapılacak CHP 8. kurultayı öncesi şartları Doğan Nadi şöyle anlatıyor "Bu sabah otelden çıktım. Kurultayla ilgili bir iki bilgi almak için CHP ye mensup bir dost arıyorum. Yok. Ankara Palas salonlarıyla Karpiç lokantasında ve caddelerde kime rastgeldimse hepsi Demokrat. Onlara Ankara'ya gelişimin nedenini anlaUyorum. Gülüp alay ediyorlar. Meğer Halk Partisi asıl düşmanlarını yıllar yılı kendi içinde besler dururmuşta, farkında değilmiş. Herkes 15 Mayıs Demokratı kesilmiş."

Nadir Nadi'nin CHP nin yapısına ilişkin bir tahlili, insana bu günki ANAP iktidarını meydana getiren seçmen kitlesini hatırlatıyor:" Halk partisi uzun zaman madde ve sayı üslünlüğünü.bir kuvvet kaynağı saymaktan kendini kurtaramadı. Kendi bünyesini meydana getiren kalabalığın uyumunu hiç dikkate almadı. Sofla ile sosyalist, ırkçı ile milliyetçi, liberalle devletçi yıllarca onun kucağında barındılar. İdeolojik sistemin motoru, şefin kafatasından ibaret olduğu için bu gayet tabii idi. Partililer arasındaki likir ve tartışma hürriyeti lağvedilmişti. Ana prensipler üzerinde konuşulamazdı. 18. y.y. liberalizminden Marks Sosyalizmine, Eflatun

159

Cumhuriycti'ndcn Hanefi mezhebine kadar bütün doktrinleri gününe vc saatine göre kabullenmek ihtimali vardı. Onun için Halk Partisi’nin görünürdeki kalabalığı gerçekte bir zayıflık işareti idi"

17 Haziran'da, yani yeni hükümetin kurulmasından bir ay sonra ilk yapılan iş, Ezanın Arapçaya çevrilmesi idi. Meclis oy birliği ile Arapça ezan yasağını kaldırıyordu. CHP milletvekilleri dc kanunu "Tasvip vc kabul" etmişlerdi. Alkışlar, bağırmalar,sıra kapaklarının çıkarttığı gürültü vc sevinç havası mecliste olağanüstü bir hava estiriyordu. DP lilcr slogan alan milletvekillerini teskin etmek için büyük çaba gösteriyordu. Kemalisllcr bu hava içinde takke,cübbe ve sarığın suç olmaktan çıkartılmasından kaygı duyuyorlardı. Bayann talimatı ile DP li yöneticiler ise, DP mil- Ictvcki 1 İcrindcki galeyan halinin önlenememesi halinde bu işin nerelere kadar uzanacağından endişe duyuyor ve önlemeye çalıyorlardı..

Aynı günki gazeteler,Hidrojen bombası yapımını tek sütunda verirlerken, Ezan olayı tüm manşetleri kaplıyordu. CHP bünyesinde baş gösteren görüş ayrılığı partiyi parçalanma noktasına getirmişti ve İnönü birliği sağlamaya çalışıyordu. Bu arada DP lilcr, CHP nin en önemli dayanaklarından biri olan Halkevlerine yapılan devlet desteğini bloke etme karan alıyorlardı. Halka verilen ekonomik refah vadinin ilk uygulaması ise Şeker fiatlannın indirilmesi idi. Toz şeker 172 kuruştan 142 kuruşa, Kesme şeker ise 180 kuruştan 160 kuruşa indiriliyordu. Ortalama %15 lik bir indirim sözkonusu idi.

Herşey bir oldu bitli içinde gerçekleşiyordu. Oysa DP ile CHP arasında nc fark olduğu konusu bir kaç muhalif milletvekilinin iddiası olarak politika koridorlarında kaybolup gidiyordu.

Scbilürrcşad dergisinin Haziran 1949 tarihli sayısında, CHP ile DP nin özdeşliği üzerine Eşref Edip beyin sert bir yazısı çıkmıştı.. "Dine karşı takip edilecek siyaset hususunda CHP ve DP liderlerinin tam bir mutabakat vc ittifak halinde olduğunu iddia eden Eşref Edip bu konuda şu görüşlere yer veriyordu:"

160

Dine Karşı Takip Edilecek Siyaset Hususunda Halk Partisi ile Demokrat Parti Liderleri tam mutabakat ve ittifak halindedir.

Mahut kanunda "laiklik" tabirinin tarifi mutlaka yapılmak zarurîdir.

Demokrat Parti büyük kongresinden din hürriyeti hakkında gönüllere ferahlık verecek neticeler bekliyen millet, inkisarı hayale uğramıştır. Dia hürriyetini tahdit ve takyit yolunda Halk Partisi liderleriyle evvelce hususi suretle anlaşmış olduğu söylenen Demokrat Parti liderlerinin bu hareketi tamamiyle dnğru olduğu Başkanın nutku ve verilen kararlarla tezahür etti. Zaten parti erkânından Köprülünün mecliste mahut kanunun müzakeresi sırasında Halk Partisinin getirdiği bu kanunu Demokrat Parti namına uzun uzadıya içten gelen bir hararetle müdafaa etmek suretiyle kraldan ziyade kral olması herkesi hayrete düşürmüştü. Fikre karşı jikirle, ilme karşı ilimle, hukuka karşı hukukla karşı durabilmekten tamamiyle aciz kalan Halk Partisi için de ınokrasi ile, anayasa ile, din hürriyetiyle ve lâiklik ile asla kabili telif ohnıyan böyle şiddetli tedbirlere müracaat zarurî idi, yirmi beş seneden beri dine karşı takip ettiği siyaseti yürütmek için bunlardan başka çare kalmamıştı. Fakat hürriyet misakı ile bütün hürriyetleri müsavi surete temin etmek, bilaistisna bütün antidemokratik kanunları tadil eylemek daiyesiyle ortaya çıkan, millete karşı sarih taahhütlerde bulunan, millete isnad olunan irtica töhmetlerini reddeden Demokrat Parti liderleri nasıl olur da böyle bir kanunu müdafaa edebilirdi? Müdafaa şöyle dursun, buna karşı en şiddetli bir muhalefet göstermesi icap etmez miydi? Hiç olmazsa taraftarlık göstermiyerek sükût de edemez miydi? Acaba Demokrat Parti liderleri, Millet Partisi muhalefet gösterdiği için onunla aynı safta bulunmamak üzere hislerine kapılarak mı böyle yapmışlardı? Yoksa bu hususta Demokrat Parti liderleri -denildiği gibi- Halk Partisi liderleriyle kalben tamamiyle beraber mi bulunuyorlardı?

Şimdi Başbakanın meclisteki ifşaatından anlaşılıyor ki De-

161 mokrat Parti lideri Halk Partisi liderleriyle hususi surete görüşüp mutabık kaldıktan sonra mahut Balıkesir ve Bursa nutuklarında lâiklik meseleleri hakkında malûm surette beyanatta bulunmuştu. Mecliste de Demokrat Parti namına Fuad Köprülü Halk Partisinden çok fazla bir hararetle bu kanunu müdafaa edince artık bu hususla iki parti arasında tam mutabakat olduğu tahakkuk elmiş oldu. Bu, bir muvazaa değildi. Muvazaa, el altından anlaşıldığı halde zahiren muhalif gibi görünmekti. Halbuki Demokratlar Halk Partisi ile bu hususta tam mutabakat halinde olduklarını açıkça beyan ettiler. Hattâ Halk Partisinden daha ziyade ileri gittiler Bu suretle Demokrat Parti liderlerinin dine karşı takip edecekleri siyasetleri tamamiyle tezahür etmiş oldu.

Fuad Köprülünün meclisteki aldığı o tuhaf tavrı kongre delegeleri de hayretle karşılamış ve Köprülünün bu hareketini tenkit etmişlerdi. Köprülü buna cevap verememiş kürsüye çıkıp kendisini müdafaa etme cesaretini gösterememişti.

Yalnız Celâl Bayar birkaç cümle ile Köprülüyü müdafaa etmek istemiştir. Celâl Bayar nutkunda bu meseleden bahsederken filhakika Başbakanla bu hususta görüştüklerini itiraf etmiş, ancak «bu kanun da diğer kanunlar gibi bir baskı vasıtası olmasın» dediğini ve Başbakanın da teminat verdiğini, şahsına emniyet edilmesini söylemiştir. Acaba bu kanunun baskı vasıtası olmaması hakkında Bayar'ın istediği ve Başbakanın da verdiği teminatın mahiyeti nedir? Bayar'ın baskıdan maksadı, din hürriyetine karşı baskı yapılmamasımıydı? Muhaverenin siyak ve sibakı, istenen ve verilen teminatın ikinci noktaya matuf olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Başkan, Demokrat Parti için bu siyasî teminatı aldıktan sonra, kanunun müdafaasını hararetle yapmış ve müdafaasında bu kanunun din hürriyeti aleyhinde yeni bir baskı vasıtası olması ihtimalinden hiç bahsetmemiştir.

Görülüyor ki parti idarecileri din hüriyeti meselesinin kongrede bahis mevzuu olmamasına çok ehemmiyet vermişler ve muvaffak olmuşlardır. Halk Partisi kongresinde din hürriyeti ve din müesseseleri hakkında söylenen çok geniş, çok şiddetli sözler

162 hatırlanırsa Demokrat kongresinde yüzde bir derecesinde bile bu meseleler bahis mevzuu olmadığı herkesin nazarı dikkatinden kaçmamış olduğuna şüphe yoktur. Acaba liderler, parti içindeki şahsî ihtilâflarla kongrenin zamanını ve kafasını doldurmamış olsaydılar, din hürriyeti meselesi esaslı bir surette bahis mevzuu olur muydu?

Bu hususta delegelerin eli boş olarak memleketlerine dönmeleri acaba parti azası üzerinde ne tesir husule getirecektir? Bu cihet bilâhare anlaşılacaktır.

Bugün tamamiyle tahakkuk eden bir nokta varsa Demokrat kongresi din hürriyeti meselesi ile ciddî surette alâkadar olmamıştır. Ne delegeler, ne de parti idarecileri bu hususa lâyıkı veçhile ehemmiyet vermemişlerdir. Yalnız bir delege mahut kanunu müdafaa ettiğinden dolayı Demokrat sözcüsü Köprülüyü muaheze etmiş, bir delege de Demokrat Parti iktidara geçtiği zaman hıristiyan ve yahudi dinlerine karşı noktai nazarı ne olacağını sormuş, buna karşı Bayar da «memleketimizde yaşıyan hıristiyan ve yahudilerin daha tanzimattan beni serbest olduklarını, eğer din hürriyetlerini engelliyen bazı kısımlar varsa o engelleri de ortadan kaldıracaklarını» söylemiştir. Fakat müslümanların din hürriyetlerini engelliyen kısımlar var mı, yok mu? Varsa bunlar bertaraf edilecek mi, edilmiyecek mi? Bu hususta ne delegeler, ne de idareciler hiç bir şey söylememişlerdir. Halbuki din hürriyetini tahdit eden nice antidemokratik kanunlar bulunduğunu delegeler bilmese de parti idarecileri pekâlâ bilirlerdi.

Parti başkanı ikide bir yalnız umumî surette «Türk milleti müslümandır, müslüman olarak kalacaktır» sözünü tekrar etmekledir. Mesele, Türk milletinin irtidat ederek hıristiyanlığı veya yahudi dinini kabul edip etmiyeceği değildir. Türklerin din hürriyetlerini engelliyen antidemokratik kanunların tadil edilip edilmiyeceği hakkında Demokrat Parti nin noktai nazarı neden ibaret olduğunu açıkça millete bildirmesidir. Meselâ cemiyetler kanununda dinî mahiyette cemiyet teşkili memnudur, tamamiyle ibadetten ibaret olan namaza başlarken Kur'an diliyle kamet getirmek cezayı muciptir.. Bu kanunlar demokrasiye, anayasaya.

163 din hürriyetine, lâikliğe uygun mudur, değil midir? Demokrat parti idarecileri niçin bu hususları kapalı geçiyorlar ? Birkaç defa kendilerinden sorduk, bu hususta açık beyanatta bulunmalarını rica ellik. Farmason tarikatinin icrayi faaliyet etmesine ne dersiniz? dedik. Cevap vermediler. Nihayet mecliste mahut kanunun müzakeresi sırasında Demokrat Parti namına Köprülü her şeyi açığa vurdu. Din hürriyetini tahdit eden antidemokratik kanunların tadili şöyle dursun, en ağır hükümleri ihtiva eden bir kanunun daha bunlara inzimamını partileri namına hararetle kabul ve terviç etti.

Demek ki Demokrat Parti de iktidara gelirse yapacağı bundan ibarettir. O halde dine karşı takip edilecek siyasette Halk Partisi ile Demokrat Parti tamamiyle müşterektir, tam mutabakat ve ittifak halindedir. Eğer millet Halk Partisi'nin dine karşı şimdiye kadar takip ettiği siyasetten memnun ise Demokrat Parti de iktidara gelirse bunu aynen devam ettireceğinden mutmain olarak hiç üzülmesin, Eğer memnun değilse Demokrat Partiden de bir şey beklemesin. O, şimdiden noktai nazarını tamamiyle açığa vurmuştur. Ha Halk Partisi, Ha Demokrat Parti, bu hususta ikisi de aynı şeydir, aynı hamurdandır.

O halde bunların kavgaları, davaları nedir? İşte seçim kanunu için az mı mücadele oluyor? Bundan büyük dava mı olur? Onların yerine bunlar, bunların yerine onlar geçecekler. Böylece nöbetleşe nöbetleşe devirler gelip geçecek. Millet de din hürriyeti gelecek diye sayıklayıp duracak. Millet din hürriyetinden bahsettikçe her iki parti tarafından müştereken irticayla, gerilikle, taassupla itham olunacak. İşte bu iki parti liderlerinin, idarecilerinin müşterek karakteri!.. Halbuki memleketin her köşesinde bir lakım saf, temiz, adamlar ikiye bölünmüşler, nafile yere birbirlerine hücum edip duruyorlar. Ne yazık! Ne boşuna gayret! Filân filân şahısların yerlerine filân şahıslar gelecek de ne olacak? Millet yine irticayla, gerilikle, taassupla itham olunacak değil mi?

işte iki bine yakın delege bir araya geldi de din hürriyeti namına ne yaptı? Ne yapabildi? Ne başarıda bulunabildi? Bir şey

164 yapabilmek şöyle dursun, din hürriyetinin lâkırtısını bile ' edemediler. İşle bu, böyle gelmiş, böyle gidecektir. İliç kimse kendi kendini aldatmasın. Hepimizin imanları zayıflamıştır. Allah cümleye iman selâmeti versin.

Şimdi bu iki partinin müştereken canlı gönülden tasdik ve tasvip etlikleri kanuna gelelim: Yani 163 üncü maddeye. Bu maddenin ne kadar muhataralı bir kanun olduğu hakkında mecliste uzun uzadıya münakaşalar olduğundan bu hususta bir şey ilâvesine hacet yoktur. Yalnız maddede «lâiklik esaslarını sarsmak maksadile» denildiğine ve «lâiklik» de tarif edilmediğine göre bu kanunun tatbikinde karşılaşılabilecek mahzurlara biraz temas etmek isteriz.

Aşırı cereyanlara karşı kanun yapılacak derken mesele büsbütün başka şekilde tecelli etti. Kamınla aşırı kelimesi olmadığına göre anlaşıldı ki müfritler tarafından bu ağır hükümler hakkında fikirleri hazırlamak için «aşırı cereyanlar» lâkırdısı bir kalkan olarak ileri sürülüyormuş. Binaenaleyh aşırılığı, cereyanlara değil, bu ağır hükümleri hazırlayan müfritllerin taassubuna izafe etmek daha doğru olmaz mı?

iler ne ise Halk Partisi müfritleri öteden beri böyle müthiş bir silâh ellerine geçirmek istiyordular. Nihayet muvaffak oldular. Kanunu müdafaa eden Başbakan bile konulan ağır hüf Hinlerden tedehhüş ederek bunun tatbik olunmaması temennisinde bulunmuştur.

Kanun, hukuk esaslarına ve kaidelerine göre değil de siyasî zihniyetle hazırlanmış olduğu için herhangi bir.hâdise hakkında tatbiki halinde mahkemelerin büyük müşkülâtla karşılaşacaklarında şüphe yoktur. Maddenin şu fkrasını dikkatle okuyalım:

«Siyasî menfaat temin veya şahsî nüfuz tesis eylemek veya her ne suretle olursa olsun, lâiklik esasını sarsmak maksadiyle dini veya dinî hissiyatı veya dince mukaddes tanılan şeyleri âlet ederek her ne suretle olursa olsun, propaganda yapan veya telkinde bulunan kimse bir yıldan beş yıla kadar ağır hapis cezasiy- le cezalandırılır.»

Her şeyden evvel kanunlarda vuzuh lâzımdır. Buradaki ke-

165 itmelerin, tâbirlerin hepsi tefsir ve tevzihc muhtaçtır. Bilhassa «lâiklik» kelimesinden maksat izah olunmalıdır. Çünkü kanunun esası, ruhu bu kelime üzerinde temerküz etmektedir. Mevcut kanunlarımızın hiçbirinde «lâiklik» in tarifi yoktur. Vazıı kanuna göre lâiklik nedir? Hududu nereden başlar, nerede biter? Bunlar tamamiyle tarif ve izah olunmak icap ederdi. Vakıa lâikliğin mânâsı hukuku idare ve hukuku esasiyece malûmdu. Fakat bu tatbikatta medarı hüküm olamaz. Her devletin lâiklik telâkkisi aynı şekilde değildir.

Bilindiği üzere umumî surette dikliğin mânâsı dinle devlet idaresi işinin ayrılmasıdır. Bu, iki surette tecelli eder: 1. Kanun tanziminde, 2. İdarî teşkilâtta. Kanun tanziminde vazıı kanun, mutlak irade sahibidir, dinî veya gayri dinî hükümlerle mukayyet değildi. Hâkimiyet bilâkaydüşart milletin olduğu esasına dayanarak memleket ihtiyaçlarını, millet arzu ve iradesi, nazarı itibara alınarak kanunlar tanzim edilir. Bu kanunlar, dinî hükümlere muvafık da olabilir, muhalif de. Lâiklik dinsizlik demek olmadığına göre, her kanunun mutlaka dine muhalif olması iktiza etmez; dine muvafık olması iktiza etmediği gibi. Nitekim bugün kanunlarımızın bir çok maddeleri vardır ki dinî hükümlere muhalif değildir.

İlmî ve hukukî mânâsına göre lâiklik bu olduğu halde acaba bizim vazıı kanunumuzun laikliği telâkkisi böyle midir? Yoksa lâikliği, yapılan ve yapılacak olan kanunun mutlaka dine muhalif olması mânâsına mı telâkki eder. Yani dine muhalif olan kanunu lâiklik, dine muhalif olmıyanı da lâikliğe aykırı mı kabul eder?

İşte hu maddenin en mühim noktası budur. «Lâiklik» tabirini vazıı kanun gayet açık ve vazıh olarak tarif etmelidir ki ona göre vazıı kanunun maksadı milletçe tevazzüh etmiş olsun.

İdarî teşkilâta gelince bu hususta da vazı kanunun maksadı ayrı bir maddei kanuniye ile izah olunmak icap eder. Bu sahada lâikliğin umumî mânasına göre dinî teşkilât, devlet teşkilâtı dahilinde olamaz. Mutlaka ayrı olmak ve birbirlerinden müstakil kalmak icap eder. Halbuki bizde Diyanet Riyaseti, Evkaf-ı tslâmiye İdaresi devlet teşkilâtı dahilindedir. Evvelce bu iki daire «Meşi-

166 hatı Islâmiye», sonra da «Şer'iye Vekâleti» ve «Evkaf Nezareti» unvanlariyle devlet teşkilâtı dahilinde bulunuyordu. Lâiklik ilân olunduktan sonra bu unvanlar kaldırıldı; fakat yine devlet teşkilâtı dahilinde kaldı. Yalnız birinin adı «Diyanet İşleri Reisliği» oldu. Diğerinin ki de «Vakıflar Umum Müdürlüğü)'. Adları değişti, fakat devlet teşkilâtından ayrılmadı. Dinle devlet idaresi ayrı olmak lâiklik iktizasından olduğu halde lâiklik esaslarına muhalif olarak bu teşkilât böylece kaldı, elan da böyledir. Gerek Diyanet Reisi, gerek vakıflar Umum Müdürü, diğer umum müdürlükler gibi, başbakanlığa merbuttur. Tayinleri devlet tarafından yapılır. Bütçeleri devlet bütçesi dahilindedir. Memurları diğer memurlardan farksızdır. Herhangi bir devlet dairesi gibi vazifesini ifa eder.

Bu vaziyet, laiklik esaslarına uygun mudur, aykırı mıdır? İlmî ve hukukî mânasına göre aykırıdır.

Bu aykırılığa rağmen, fiilî ve kanunî vaziyet böyledir. Şimdi biri çıksa da bu fiilî vaziyeti müdafaa etse, yahut bu müesseseler müdüriyeti umumiye şeklinde olacağına bir vekâlet şeklinde olsa daha iyi olmaz mı? dese laiklik esasları sarsılmış olur mu? Yeni kanuna göre bir suç işlemiş olur mu? Madem ki fiiliyatta böyle girift vaziyetler vardır, vazıı kanunun bu hususları izah etmesi icap eder.

Sonra hilâfetin ilgasına dair 431 numaralı bir kanun vardır. Bu kanunun birinci maddesi şöyledir:

«Madde 1- Halife hal'edilmiştir. Hilâfet, hükümet ve cumhuriyet mâna ve mefhumunda esasen mündemiç olduğundan, makamı hilâfet mülgadır.»

Birisi çıksa da: «Bu madde lâikliğe aykırı değil midir? Çünkü hilâfetin hükümet ve cumhuriyet mâna ve mefhumunda esasen münderiç olduğunu beyan etmektedir. Halbuki hilâfet dinî bir müessesedir. Lâik olan bir hükümet ve cumhuriyetin mâna ve mefhumunda nasıl mündemiç olabilir?» dese bir suç işlemiş olur mu?

Görülüyor ki bazı kanunlar tedahül ettiğine ve bazı fiilî vaziyetlere göre vazıı kanunun lâiklikten maksadı ne olduğu vazt-

167 han anlaşılmamaktadır. Onun için bu kadar muhataralı ve şiddetli hükümleri ihtiva eden bir kanunda mutlaka lâikliğin tarifi olunması iktiza ederdi. Her ne suretle olursa olsun kanuna itaat zarurîdir. Ancak tatbikatta indî ve keyfî içtihatlara mahal kalmamak üzere ilk fırsatta lâiklik hakkında kanuni bir tarif yapılmak pek münasip olur. Başkabantn temennisi veçhile bu şiddetli kanunun hiç bir vatandaş hakkında tatbikine inşaallah mahal kalmaz.

Bu kanunun anayasaya, vicdan hürriyetine, demokrasi esaslarına ve hakikî lâikliğe muvafık olup olmadığı hakkında da ayrıca tetkikatta bulunacağız. Bugünlük bu kadar.

Eşref Edib

Bu olay kırdan bir ay sonra. Temmuz sonlarına doğru DP rejiminin uluslararası politikadaki rengi de belirmeye başladı. 26 Temmuz tarihli gazetelerde, Kore'de hizmet etmek üzere BM emrine asker vereceğimiz yazıyordu. Bakanlar Kurulu gece vakti olağanüstü toplanarak bu konuda karar almıştı "Korcyc gönderilecek Türk savaş birliği 4500 mevcutlu olacak." "Ankara'da da olağanüstü bir siyasi faaliyet müşahede ediliyor. Cumhurbaşkanı, başbakan vc dışişleri bakanı, Washington büyükelçimiz Erkin ve Selim Sarpcr'le yarım saat görüştüler" Telefon diplomasisinin ardından Bayar'ın başkanlığında toplanan kabine hemen karar alarak aynı gece durumu BM ye bildirecekti. Mc Arthur Kore'den ayrılmayacaklarını söylerken,Amerikan hava kuvvetlerini büyütme kararı alıyor, dünya yeniden bir sıcak savaş havasına giriyordu. Türkiye safını belirlemişti. Bu büyük fedakârlığının karşılığında ise Amerikan askeri yardım heyeti üyesi Senatörü Cain İslan- bul"da "Atlantik Paktı'na alınmamız ihtimali"nden sözediyor ve "Türkiye'nin Kore harbine fiili surette yardımı Atlantik pakuna girmesini sağlayacaktır." diyordu.

Aslında ABD için CHP ya da DP farketmiyordu.. Eğer seçimlerden galip çıkan taraf CHP olsa idi, yine aynı anlaşmayı im- 168 zalamakta herhalde bir güçlükle karşılaşmayacaktı. Zaten Ncc- meddin Sadak daha 1948 Martında "kıtamızı tehdit eden tehlikelerden koruyacak bir teşekkülün temelini atmak lazımdır. Türkiye böyle bir teşekkülde yer almaya hazırdır" diyordu.. "Türkiye'nin Avrupa paktında yer alma fikri" daha o günlerde açıkça ifade ediliyordu.

Aynı günlerde ülkede giderek artan anıikemalisl harekelere karşı Bayar ve arkadaşları önleyici bir tedbir olaıak Atatürk Koruma Kanununu meclise şevkettiler. 25 Temmuz’da kabul edilen yasaya göre Atatürk ün anısına hakaret,anıt,büst ve heykellerini tahrip etmek suç sayılacaktır."

3 Eylül de yapılan belediye seçimlerinde de DP 600 belediyeden 560 ıtıı alarak zaferini daha da pekiştirecektir.

17 Ekim'de ise ilk Türk Tugayı Kore'ye varacaktır. Mc An- hur ise Türk Tugayının Kore'ye gelmesi dolayısı ile HÜRRİYET GAZETESİ vasıtası ile Türk milletine şu mesajı yayınlamakladır:"... Birliğimize katılan bu muazzam kuvvetin bana Türkiye'nin ilk Cumhurbaşkanı ve dünyanın en büyük askeri liderlerinden biri olan Kemal Atatürk ile yakın dostluğumu hatırlatmış olmasından sonsuz bir haz duyuyorum. Bu mesajımın Türk milletine HÜRRİYET gazetesi vasıtası ile duyurulmasını Misler Feridun Hikmet Es ten rica ederim.

Japonya'da Müttefik işgal kuvvetleri ve Uzak doğuda BM başkomutanı Douglas Mac Arthur"

1948 in 1 Mayısında İstanbul'da batılı çevrelerin desteğinde yayınlanan Hürriyet gazetesi,bir bakıma yeni siyasi oluşumun tabii sözcüsü durumundaydı. Celal Bayar burada yayınlanan malta leşinde batılı değerler yönündeki tercihini açıkça ifade ediyordu. İlginçtir, 1948 yılının 14 Mayısından iki hafta kadar önce yayın hayatına giren bu gazete, ilk sayılarında ısrarlı bir şekilde İsrail'den sözcdccck, İsrail'in, 14 Mayıs'ta İngiliz himayesinin sona ermesinden 8 saat önce kuruluşunu ilan etmesinin ardından, İsrail'i tanıyan ilk devletler arasında Türkiyenin de bulunmasının ardından, ısrarla İsrail'i öven ve tanıtan haberler ve yazılar yayınlayacaktır.. ABD Hüıriyeti. Gürriyet'te Bayar'ı desteklemekledir.

169

Menderes ise daha 1948 yılının 27 Ağustosunda bağımsızlık vc millilik prensiblcri konusunda şöyle diyordu:" Bir ülke için bu gün tarafsız kalmak mümkün değildir. Bu gün dünyamızda bir ülke için tarafsız kalmak imkansız hale gelmiştir. Amerika ve Rusya'nın önderlik ettikleri iki ayrı blokun ortasında kalmak, her ülke için hatalı bir yoldur. Milli veya bağımsız diye adlandırılan dış siyaset, gerçekte BM'dcki demokrasi anlayışından uzaklaşmak demektir!"

Türkiye 1950 lerin sonuna geldiğinde, artık kendini herşeyi ile batıya, daha doğrusu Amerika'ya açmıştır. Ödün üzerine ödün verilmektedir. Kore'de Türk askerlerinin rolü, adeta, Amerikan askerlerinin daha az zayiatla geri çekilmesini sağlamak için intihar komandoluğudur. Amerikan generali Walkcr bu gerçeği şöyle ifade ediyordu: "Düşman çok üstün bir kuvvetle belirdiği ve onun önünden çekilmek zorunda kaldığımız zaman Türkleri savaşa soktum."

1951 yılı DP için zor bir yıl olmuştu.. Kore bir kambur gib iktidarın sırtında duruyordu. İşsiz sayısı 1 Milyon 100 bine dayanmıştı, cnflasyonisl baskılar ekonomiyi zorlamaya devam ediyordu..

10 Ocakta Amerika'nın doğu Akdeniz filosunun komutanı Amiral Camc Ankara’ya gelerek, NATO dışındaki Akdeniz ülkelerinin savunmasını görüşecektir..

3/4 Şubat günlerinde DP de Taşra ve Merkez arasında ilk sürtüşme ortaya çıktı. Merkezciler olarak bilinen Bayar-Mcndc- res İkilisi, halktan gelen baskılan göğüslemek için parti içinde sıkı bir disiplin vc otorite kurmuşlardı. DP, bir bakıma CHP üleşiyordu. özellikle ekonomik .askeri vc dış politika konularında halkın bilgisi dışında kapalı kapılar arasında sağlanan mutabakatlar yönünde oldu bittiler ortaya çıkıyordu. Merkez hızla kuvvetlenerek taşrayı tekeline alma eğilimindeydi.

Bu arada 14 Şubat'ta Ankara'da "Amerikan elçileri konferansı toplandı. Ortadoğu ülkelerindeki Amerikan elçileri 14-21 Şubat tarihleri arasında "Türkiye'nin Ortadoğu savunması için Amerika ile işbirliği yapma arzusu" üzerinde durmuşlardı. DP vc

170

CHP, ABD ile işbirliği konusunda mutabıktılar Türkiye'nin batı askeri blokuna girmesinin an meselesi olduğu görüşünde birleşen yorumcular, Türkiye'nin Ortadoğu için batı açısından bir kale görünümü arzettiğini belirtmekteydiler.

Ancak parti içindeki huzursuzluk giderek artıyordu. Sonuçta 8 Mart gecesi Menderes Bayar'a istifasını verdi. Olay sadece bir oyundu.. Bir gün sonra Menderes tarafından kurulan yeni kabinede sadece üç üye değişmişti. Böylccc Merkez gücünü vc kararlığını göstermiş oluyordu. 17 Marı'ta bir demeç veren Menderes, Atatürk inkilablarının bekçiliğini milletçe yapacaklarını belirtecek ve 25 Temmuz'da da koruma kanunu çıkartacakür. Bütün bunlar birer meydan okuma idi.

Bu arada 5 Şubat'ta îsraille hava ulaştırma anlaşması imzalayan Ankara, 20 Nisan'da Yunanistan'la, 28 Haziran’da Hindistan'la kültür anlaşmaları imzaladı. 27 Kasım'da da Almanya ile Ticaret görüşmeleri başladı.

16 Eylül'dc 17 il'de yapılan ara seçimlerde DP oyların %52 sini alarak 18 milletvekili çıkartu. Oyların %38 ini alan CHP ise 2 milletvekili çıkarttı. DP nin oyları gerilemeye başlamıştı. Halk hükümetin son kararlarından sonra hayal kırıklığına uğramıştı.. Gülen iktidar artık dişlerini göstermeye başlamıştı.

Türkiye 20 Eylül'de NATO ittifakına girecektir. DP vc CHP saflarında karar memnunlukla karşılanacaktır. 3 Kasım'da ise SSCB Türkiye'nin NATO ya girme kararını sert bir nota ile protesto edecektir: NATO Savunma değil,saldırı amaçlı bir teşkilattır. Atlantik okyanusu ile hiç bir bağlantısı olmayan Türkiye'nin Atlantik paktına katılmaya daveti, Emperyalist devletlerin, Sovyet Rusya sınırında tccavüzkâr amaçlarla askeri cephenin kurulması için Türk topraklarını kullanmak istemesinden başka bir anlama gelemez."

1952 yılı hızlı başladı. CHP ve DP den istifalar ve ihraçlar birbirini kovaladı. Yunanistan'la iyi ilişkiler kurmak isteyen hükümet bu ülke ile temaslarını sıklaştırdı.. Türkiye artık Avrupa'ya giden yolda İsrail ve Yunan vizesinin önemini biliyordu. Judeo- Grek kültürü batının kimlik sentezini oluşturuyordu.. 9 Şubat'ta,

171

DP li milli eğilim bakanı Tevfik ilerinin valiliklere bir genelge göndererek din derslerinde Arapça harfler kullanılmasına karşı seri tedbirler alınması yolundaki uyarısı, bu yeni yönelişin dışa vuran yanı idi..

İktidar hızla ipleri eline almaya çalışıyordu. Menderes çılgın gibiydi.. 13 Nisanda yaptığı bir konuşmada şöyle diyordu: "Radyo hükümetin bir organıdır. Hükümet tarafından kullanılmaktadır vc herkesin mâlı olamaz. Radyoyu siyasi partilerle paylaşmayacağız. Bunu artık anlamaları gerekir. Radyoda hertürlü parti politikasına yer vermemek için ve radyoyu hükümetin görüşlerini aksettiren bir organ haline getirmek için elimizden gelen gayreti sarfediyoruz" diyecekti.

Demokrasi ve özgürlükler artık anlamını yitirmişti. Radyo sadece iktidarın borusu olacak ve "İcraatın içinden" programları yayınlayacaktı.

Kasım Gülck, Devlet radyosunun kendilerine konuşma imkanı vermediğini öne sürerek sert bir şekilde eleştiriyordu. CHP genel Sekreteri Kasım Gülek, Strazburg'ta toplanan Avrupa Konseyi toplantısına kaülmak istcmiş,ancak hükümet bu konuda tahsisat vermemişti. Bunun üzerine kendi imkanları ile Strazburg'a giden Gülck, burada BBC ye bir demeç vermiş, Türkiye'de Hürriyetlerin baskı altında olduğunu söylemişti. Anlaşılan Gülck'in, ana muhalefet partisi genel sekreterinin bu kadar bile hürriyeti yoktu.. CHP hızla DP üleşirken, DP hızla CHP üleşiyordu!

lam bu günlerde Ceval Rıfat Atilhan'ın İslâm Demokrat Partisi de beklenmedik bir biçimde mahkeme kararı ile kapatılarak,aynı zamanda müslüman muhalefete de gözdağı verilecekti.. Avm gün Ankara'ya gelen Amerika'nın yeni büyük elçisi Mac Chcc ise Türkiye ile ABD arasında, Ortadoğu konusunda (İsrail'i kasdediyor olmalı) lam bir işbirliği umudu içinde olduğunu söyleyecektir.

Menderes işe başlarken devr-i sabık doğurmayacakları andı içiyordu, "iktidar değişikliğinin memleketle maddi ve ruhi bir sarsıntıya meydan vermemesi ve bilhassa bir devri sabık yaratmak gibi meşum temayüllerin önlenmesi esaslarında azmimiz ka-

172 tidir." Ama çok geçmeden Samct Ağaoğlu muhalefeti iftira vc isnat metodan kullanmakla itham edecektir. 1952 den itibaren ipler daha da gcrilccektir. Bayar, yabancı sanayi ürünleri karşısında koruma isteyen yerli sanayicilere karşı rest çekerken, CHP iktidara karşı bir boykot kampanyası başlatacaktır.

1952 Mayısı'nda Türk-Elen dostluk cemiyeti kurulacak, Türkiye ile Japonya arasında barış anlaşması imzalanacaktır. Bu arada Millet partisi kongresinde Atatürk'ün kabrine çelenk konulması yüzünden çıkan tartışmada, Atatürkçü kanat partiden ayrılacaktır. Bir gün sonra da, Remzi Oğuz Arık, Ethcm Mcncmcncioğ- lu vc Tahsin Demiray'ın öncülüğünde Köylü partisi kurulacaktır. Daha sonra bu parti, Millet partisi ile birleşerek Cumhuriyetçi Köylü Millet partisi olacak vc bu akım giderek Türkcş’in önderliğinde 27 Mayıs'tan sonra Milliyetçi Hareket Partisi ni oluşturacak vc bu günki MÇP ye kadar uzanacaktır.

Ocak 1952 de İktidarla muhalefet arasında bir uzlaşma sağlamak için Menderes'le Faik .Ahmet Barutçu yuvarlak masa toplantısı yaparak çözüm arayacaklardı. Ancak bu görüşmeler çözüm getirmeyecek, iktidar bir yandan irtica adına halk tabanı ile, muhalefet cephesindeki sol kadrolarla hesaplaşmaya girecektir. 11 Ocak'taki uzlaşma toplantısının ardından Refik Koraltan'ın Samandağ'da yaptığı seçim konuşmasında "Sabık hükümetin kul landığı Jandarma vc polisin müstevli Fransızların kullandığı Ermeni vc Fransız polislerinden daha menfur olduğu " şeklindeki sözleri bardağı taşıran son damla olacaktır.. Bir Avukat Koraltan'ı düelloya davet edecektir..

Köprülü ise Komünist tehlikesinden sözetmektedir:" Direkt komünist propagandasının ulaşamayacağı bölgelerde komünist ajanları, dini ve ideolojik propaganda ile hazırlanmış bir ağ almakta, böylelikle hedefe vardıktan sonra da maskeleri indirmek tcdirlcr. Komünist propagandası Ortadoğuda ilk devresini tamamlamış değildir. Şimdiki halde bitaraf, emperyalizmle mücadele, İslâmla komünizm arasında uygunluk gibi sloganlarla faaliyet göstermektedirler." Dışişleri bakanı Fuat Köprülü'yc göre, bu komünist ve irticai hareketlere karşı batı ile işbirliği kaçınılmaz

173

bir zarurettir.

17 Ocak 1952 de General Einsenhower, Türkiye'nin NATO ya üye olarak kabulü yönünde ilk talimatını verecektir.. 17 Şubatta da, 17 Ekim 1951 de tanzim edilen protokol kabul edilerek resmen yürürlüğe girecektir. Türkiye'nin NATO üyeliği konusunda iktidar ve ana muhalefet paıtisi arasında herhangi bir görüş ayrılığı sözkonusu değildir. İktidar karan "Aziz milletimize hayırlı olsun" diye kutlarken, muhalefet, iktidan "Bu eser milli politikanın sağladığı milli bir eserdir" diye tebrik etmekleydi. CHP adına dışişleri komisyonunda konuşan Faik Ahmet Barutçu Türkiye'nin NATO ya tam üyeliği konusunda şöyle diyordu: "Bununla demokrasi prensibleri üzerine kurulu hürriyet ve meşru müdafaa safında hükümetler arasındaki yerini çoktan beri almış bulunan Türkiye'nin durumu yeni bir teyidini bulmuştur."

Orhan Cemal Fersoy, bu konuda şu bilgileri vermektedir: "Devletin çelik kasalarda dahi saklanamayacak, hafızalarda mahfuz tutulan sırlan vardır. Bu hususta bize tevdi edecekleriniz?., sorusuna, sayın İnönü, herhangi bir müsbet cevap vermiyordu.

Bayar, madde olarak konuşmaya devam zorunda kaldığı için,

-NATO ya neden girmediniz diyor ve buna İnönü,

-Davet olundukta hayır mı dedik cevabını veriyordu.

Gerçekten, CHP iktidarının son başbakanı Şemseddin Gü- nallay- Türkiye için bu pakta girmek imkanı olmadığı -nı açıklamıştı.

Bayar-İnönü,mülakatından esaslı bir sonuç elde olunama- mıştı.Ancak, İnönü'nün Atlantik paktına (Nato'ya) Türkiye'nin katılmasına karşı bulunmadığı anlaşılıyordu. Adnan Menderes hükümeti bu konuda faal bir çalışma göstererek iktidara gelişinden iki seneden kısa bir zaman içinde Kuzey Atlantik Paktı'na dahil olarak memleketin milli güvenliğini tam mânâsı ile takviye etmişti"

174

-Mareşal Montgomery/NATO Başkomutan başyardımcısı -General Cannon/ABD Askeri yardım komiteleri başkanı -Mareşal Saundcrs/ NATO Avrupa Hava Kuvvetleri başkomutanı

-General Ridgway/Atlantik Orduları başkomutanı

-Franc Pace/ABD Ordu bakanı

-General VVyman/Güneydoğu Avrupa Kara Kuvvetleri Komutanı

-General Schlattcr/Güney Avrupa Kara Kuvvetleri Komutanı

-Amiral Cormich/NATO Deniz Kuvvetleri başkomutanı -Mr. KimbalI/ABD Denizcilik bakanı

-General Hardy/ ABD Kuvvetler Komutanı Vekili -General Vandcnberg/ABD Hava Kurmay başkanı -Amiral Wright. ABD Doğu Adantik ve Akdeniz kuvvetleri komutanı.

Ankaraya şeref veriyorlardı. Ankara'da kurulan yeni dost hükümeti selamlamak için geliyorlardı.. Kimdi bu kahramanlar, ABD nin bölge güvenliği için intihar komandoluğuna aday olan genç politikacılar.. Ankara, bu ziyaretlerden şeref buluyordu. Para geliyordu. Üstelik batı tarafından kabul edilmiş olmak, kendi meşruiyetine ilişkin batı kaynaklı bir icazete sahip olmak büyük bir onur veriyordu. Aynı günlerde 6. Filo artık sahillerimizde dolaşmaktadır vc İzmir Müttefik Ordularının güneydoğu karargahının merkezi olmaktadır.

İktisadi kriz kapıdaydı. Geçen yılın 60 milyon liralık bütçe açığı iç borçlanmayla kapanmaya çalışılıyordu. Tam bu sırada Türk Devrim Ocakları kuruldu (23 Şubat 1952) Atatürk ilke vc in- kilablarını korumak vc savunmak amacı ile Behçet Kemal Çağ- lar'm öncülüğünde örgütlenen Ocak,iktidara karşı askeri ve ideolojik baskı oluşturmayı amaçlıyordu. Menderes bir ay sonra İstanbul il kongresinde muhalefeti ihtilal havası içinde kışkırtıcılık yapmakla suçlayacaktı. Parti içinde tartışmalar oluyor ve muhalefet te herşeye rağmen güçleniyordu.. İktidar iki kanat arasına sıkışıp kalmıştı. Halka taviz verse irtica eleştirisine uğruyor, halka sut

175 çevirsc muvazaa ithamı ile karşılaşıyordu.. Paıti tam bir çuval görünümünde idi, birini tutmaya çalışırken öbür taraftan dağılıyorlardı.. Kille partisi olmak,farklı inanç ve özlem sahiplerini bir potada eritme çabası DP yi zorluyordu.

İktidardakiler kendi içindeki dağılmayı gizlemek için muhalefet içinden adanı transfer etmeye başladılar, 18 Martta 3 CHP milletvekili DP ye geçti. Bu arada Menderes basından kendilerine yakın olanları kayırmaya başladı..

Şcmseddin Günaltay, Köylü partisini kurma hazırlıklarım sürdürdüğü günlerde İçişleri bakanı Lüıfi Karaosmanoğlu Menderes'le ihtilafa düşerek partiden ayrıldı. Bir kaç gün sonra da Şcmseddın Günaltaym.rüşvet ve iltimas,baskı vc kayırma suçlaması parti içinde yeni tartışmalara sebeb olacak vc DP Çanakkale Milletvekili Emin Kalafat "Günaltayın ağır ithamları karşısında hükümetini açıklamaya davet edecekti" 10 Nisanda Kasım Gü- lek'in Burdur’da konuşmasının engellenmesi siyasi krizi daha da tırmandırmıştı. Menderes, "CHP ye göre biz diktatörüz ve ülkede asayiş yoktur" diyordu.

Menderes yalnız bir adamdı, rakiblcrinc ve halka rağmen iktidarda kalma savaşı veriyorlardı. Kemalist çevreden, muhalefetten gelen eleştirilere şöyle cevap veriyordu Menderes: "İnkilab kanunları acaba hangileridir ve tavizler hangi tavizlerdir. Galiba ezanın Arapça vc Türkçe okunmasını vc vicdan hürriyeti üzerinde yapılan baskının kaldırılmasını kasdcdiyorlar".. Menderes Millet Partisi çevresinden gelen müslüman muhalefete karşı ise" Gerek Halk partisinin tahrikleri vc gerekse Millet partisinin adeta haçlı seferlerini hatırlatan karanlık zihniyetlerle hareket edişlerinin zararlı olduğunu söylemekte kendimde hak görüyorum" diyordu.

Amerika kozunu iyi oynuyordu. DP ye baskı yaparak liberalizmi, serbest piyasa ekonomisini kökleştirmeye çalışırken, CHP ye destek vererek irtica tehdidi adına, DP iktidarının halkın baskılarına taviz vermesinin, müslüınanlarla yakınlaşmasının önüne geçilmeye çalışılıyordu..

19 Haziran da CIII’ 'arafından "Muhalefet yok edilmek isteniyor" diye başlayan bir bildin yaymiaiidı ⁿ "ünlerde Osmanlı

176 hanedanına mensup kadınların Türkiye'ye dönebilecekleri kabul edildi. Ardından 31 Temmuzda Türk -İş kuruldu.. Hemen o günlerde Milli Eğitim Bakanı Tevfik İleri "İğrenç solcu düşüncelerin bütün propagandacıları bu enstitülere girmeyi başarmıştır” diyerek Köy enstitülerini kapatma kararını açıkladı. Yine aynı günlerde hükümetin aldığı bir kararla İzmir NATO'nun güneydoğu kanadının karargâhı oldu!

Haziran ve Temmuz aylarında iktidardan iki önemli tepki alındı. 17 Haziranda Türkiye Sosyalist partisinin 14 üyesi gizli komünizm propagandası yaptıkları iddiası ile tutuklanırken bu olaydan yaklaşık bir ay sonra da Ticani davasından Pilavoğlu ve arkadaşlarına on yıl ağır hapis cezası verildi. Müslümanlara ve sola dirsek çıkıldıktan sonra 20 Ağustosta milli tercih ortaya kondu ve karşılığı alındı. 20 Ağustosla Napoli de yapılan Avrupa güzellik yarışmasında Türkiye Güzeli Günseli Başar birinci oldu! 1930 yılında Atatürk'ün direktifi ile Atatürk ilke ve inkilabkırını, Türk kadınını dünyaya tanıtmak için Cumhuriyet gazetesi tarafından başlatılan güzellik yarışması 22 yıl sonra Menderes döneminde ilk başarı haberini veriyordu.. Bu başarı artık Türkiye'nin Avrupalı olduğunun bir göstergesi idi.

Bu olaydan kısa süre sonra Sıtkı Yırcalı kabineye girdi. İngiliz Boraks Consalidet şirketinin Türkiye temsilcisi, Batıya kalkan Tren'in yazan Sıtkı Yırcalı Menderes kabinesinde göreve başladı. Bir kaç gün sonra da Menderes "Muhterem muhalefetten hakikatlere teslim olmalannı ve memleket hizmetinde birlikte şerefle yürümelerini rica etmek zamanı gelmiştir" şeklinde tatlı sert bir uyarı geldi. 27 Eylülde İnönü Bursadan İktidarı hukuka saygılı olmaya çağıracaktır. 11 Ekimde de CHP iktidan ağır bir şekilde ilham eden bir bildiri yayınlayacaktır. Bu bildirinin hemen ardından Menderes ve Köprülü İngiliz hükümetinin davetlisi olarak İngiltere'ye gidecektir. Menderes'in İngiltere dönüşünde CHP den Hakkari ve Hatay milletvekilleri DP ye geçecektir.. DP nin ilginç bir taktiği de, CHP lilerin her DP ye yüklenişinde bir kaç milletvekilini transfer etmeleri hadisesiydi.

22 Kasımda Malatya'da Ahmet Emin Yalman a bir suikast

177 düzenlenmesi, iktidarı muhalefet karşısında zor durumda bırakacaktı. Menderes Yalmanın tedavisi için şahsen ilgilenmiş, büyük ilgi ve itina göstermişti, olaydan bir hafta kadar sonra hükümet, Yalman suikastinden "İki gerici örgüt" diye tanımladığı İslâm Demokrat Partisi ve Büyük Doğu Cemiyetini sorumlu tutmuştu.

10 Kasımda, Menderes halka şu mesajı veriyordu: "Atatürk huzur içinde yatabilir"

9 Aralıkta ise DP, Kemalist ilke ve inkilablara bağlılığını göstermek ve irticaya karşı olduğunu göstermek için, DP Samsun milletvekili Haşan Fehmi Ustaoğlu'nu Samsun'da çıkan "Büyük Cihad" isimli bir gazetedeki yazısını Atatürk ilke ve inkilablanna karşı olduğu gerekçesi :1c partiden ihraç etti. 12 Aralıkla Necip Fazıl, Yalman suikastı ile ilgili olarak tutuklanacak ve gazetesi kapatılacaktır. 27 Aralıkta ise Menderes İzmir'de CHP yi birlikte çalışmaya davet ederek, CHP nin İzmirdcki yerel kongresine katılarak dostluk gösterisinde bulunacaktır.. Halk desteğini arkasına alarak CHP yle savaşan DP, şimdi CHP yi arkasına alarak halka karşı cihad etmekteydi. Oysa daha 21 Kasımda Kayscri'de şöyle diyordu: "Gericilik arttı demek, Türk milletine hakaret etmek demektir"

178

Yıl 1953

Yollar ayrılmaktadır artık.. Menderes giderek sertleşmektedir. CHP ise kendini toplamaktadır.. Halk büyük umutlarla desteklediği DP den giderek desteğini çekmektedir. Yeni arayışlar ve çıkış yolları ise yine kapalıdır.. CHP döneminde zorla yapılan işler, şimdi gene engellenmektedir, ama daha kibarca.. Yine de bu kibarlık büyük şehirlerde zenginlere karşı bir tavırdır, yoksa halk yine çatık giymekte, yine en gözde yiyecek pekmezdir.. Yine Jandarma vardır.

Halktan gelen tepkiler giderek iktidarı zorlamaktadır. Müslüman kesimden gelen muhalefet yanında, milliyetçilerin muhalefeti de giderek güçlenmektedir. 22 Ocak 1953 te Türkiye Milliyetçiler Demeği kapatılacaktır.. Böylece DP yi iktidar yapan Müslüman ve milliyetçi kesim partiden kopmaktadır. Menderes gerginleşen ilişkileri yumuşatmak için 8 gün sonra gazetecilere bir açıklama yaparak demokratik tartışma ortamının teminat altında bulunduğunu söyleyecek, ancak siyasi istikran, nizam ve intizamı bozacak muzır cereyanlar karşısında titizlik göstereceklerini açıklamaktadır.. Menderes'in Demokratik esaslar dahilinde kalacağız sözü, bir teminat olduğu kadar, icraatın demokratik temelden uzaklaştığının kabulü anlamına da gelmektedir.

Menderes’in bu açıklamasından hemen sonra İnönü de konuya ilişkin görüşlerini açıklayarak şöyle demektedir:" Memleketin bünyesini hertürlü irtica hareketine karşı korumak yolundaki hükümetin bütün icraatında ona yalnız müzaheret ederiz" Yani,

179

İnönü, muhalifi ve muarızı olduğu DP ye destek sözü vermektedir. Ancak bu destek, aynı zamanda CHP nin temelini dinamitleyen Islâmi muhalefet ve milliyetçi muhalefettir. CHP, Müsiüman- lara ve milliyetçilere karşı DP'nin yanında olma sözü vermektedir.

Yine İnönü şöyle demekledir: "Rejimin teminatı bakımından antidemokratik denilen eski kanunların ıslahı veya değiştirilmesi acele ihtiyaçlardandır" İnönü artık DP den daha Demokrattır vc kendi dönemlerinde kabul edilen kanunların değiştirilmesini DP iktidarından talep etmektedir. İnönü'ye göre "Memleketin bütün iç idaresinde partizan tesirlerin kaldırılması lazımdır ve memleketi geriye götürmek, onun hayatına en ağır tehlikeyi davet eder"

Bu gelişmelerin ardından Celal Bayar 17 Şubatta CHP İstanbul il merkezini ziyaret ederek Halk partililerle ülke meseleleri üzerinde görüş alışverişinde bulunacaktır.

11 Şubat tarihinde ise, Bayar'ın CHP İstanbul il örgütünü ziyaretinden bir hafta önce, İstanbul Gazeteciler Cemiyeti "Milli Tesanüt Ccphesi"nin kuruluşunu ilan edecektir.

Cephe, basının halka karşı,irtica iddiası ile savaş açması olayı idi. CHP nin aydm bürokrat ve asker kesiminden gelen baskılar karşısında DP bu örgütlenmeye karşı taviz vermeye kendini mecbur hissediyordu.. Cephe " İrtica vc ırkçılığa karşı hükümetçe alınan ve iktidar partisi islişari kongresi taralından da uygun görülen bu harekelin muhalefet partilerince olduğu kadar, bütün milletçe desteklendiği ve benimsendiğini" ileri sürmekte idi. Cephenin oluşumu iktidarın bilgisi altında idi ve zaten İktidar partisi de daha önce bu yönde bir plan hazırlamış bulunuyordu. Menderes parti istişare kongresinde DP nin otel olmadığını söylüyor ve" bizim dışımızda olanların, kasden içimizde bulunmak sureti ile bizi istismar etmelerine artık müsadc etmeyeceğiz" diyordu. Aslında hâlâ kimin ne kadar CHP li, kimin ne kadar DP li olduğu belli değildi.

16 Şubat toplantısında Hüseyin Cahid Yalçın Milli Tesanüt Cephesinin başkanlığına seçilecekti. Cephenin büyük komitesine

180

İstanbul Üniversitesi, İstanbul Barosu, Ticaret Odası, Sanayi Odası, Tüccar Demeği, Muallimler Birliği, Muallimler Cemiyeti, Türk Kadınlar Demeği, TMTF, Türk Devrim Ocakları, İstanbul İşçi Sendikaları, Eski Muharibler Birliği, İstanbul Gazeteciler Cemiyeti temsilcileri katılmıştı. Büyük komite "Din vc mukaddesat istismarcılığı,nazi sistemi, ırkçılık ve komüniz.m tahrikçiliği ile devlet vc cemiyet nizamımızı, demokrasiyi, hak vc hürriyetlerimizi tehdit eden aşın sağ vc sol tedhiş cereyanlarına karşı" olma kararı alıyordu.

Bayar, İstanbul'da CHP il örgütünde CHP yöneticilerine irtica karşısındaki görüşlerini anlatırken .aynı gün Menderes Gazi- antcpıc şöyle diyordu: "Milletimiz kin ve nefretten asla hoşlanma- ınaktadır... Türkün dinine kimse elini ve dilini uzalamaz, sizin ibadetinize karışmaya kim cesaret edebilir. Biz din düşmanlarına karşı hürriyetlerimizin müdafasını istiyoruz. Bu hürriyetlerimizin arasında vicdan hürriyetine taarruz edenler de vardır."

Hem CHP, hem de DP ilişkilerin kopma noktasına gelmesinden endişe duyuyordu.. Sistemin devamı açısından her ikisi de birbirinin varlığına ihtiyaç duyuyor vc görünürdeki rekabetin arkasında birbirlerine,özellikle muhayyel bir rejim fikri çıralında destek veriyorlardı.. İnönü bütçe görüşmeleri sırasında "Partilera- rası münasebetlerin medeni olmasının, yalnız hal için değil, gelecek açısından da önem taşıdığını" vurguluyor vc Menderes tarafından alkışlanıyordu.

Bu gelişmelerden yaklaşık bir ay sonra Menderes bir basın toplantısı düzenleyerek, öğrenciler arasında bazı sol vc ticari tahriklerle karşılaştıklarını belirtecek ve şöyle diyecektir: "Bazı teşekküller, din vc milliyetçi kelimelerinin cazibesine kapılanlardan teveccüh vc rey toplama gayreti içindedirler. Dindarla mürteci, hatla mürteci ile irtica simsarını birbirinden ayırmak lazımdır. En tehlikelisi bunun bezirganlığını yapanlardır. Bunları ortadan kaldırmak vc hürriyet havamızı sıhhatli hale getirmek zorundayız. İlk adım olarak partilerin din mevzuunu bir politika mevzuu yapmamaları lüzumuna inanıyorum. CHP BU HUSUSTA TAMAMEN BİZİMLE BERABERDİR"

181

Aynı yıhn ortalarına doğru, hükümet yeniden ekonomik konulara ağırlık vermeye başladı.. Bayar yabancı sermayenin teşviki için hükümeti zorlarken ,öte yandan özel forumlar ve localar kanalı ile Türkiye'ye yabancı sermaye akışını sağlamak istiyordu.. Bayar'a göre yabancı sermaye akışı, Türkiye'nin batılılaşma sürecini teminata kavuşturmak için iyi bir araçtı. Bunu açıkça söylüyor ve şöyle diyordu: "Beni memnun eden cihet, yerli ve yabancı işbirliğidir" Bu işbirliğinin ayrıntıları önemli değildi, özellikle tarım politikasının askıya alınarak sanayileşme politikasına ağırlık verilmesi ile birlikte yabancı sermaye ve yabancı teknoloji, yabancı yatırımlar konusu gündeme gelecekti..

Bayar yabancı sermaye ile ilgilenirken Menderes iç ekonomideki sorunlar üzerinde çalışıyordu. TL'nin değerinin düşürülmeyeceğini söylüyordu ama,artık yatırım ve istihdam arttıkça kaynak zorluğu çeken hükümet için ya dış borç ya da para basmak tek çıkar*yo| olarak gözükecekti.. Para bulmak için bir başka yol.KİT ürünlerine zam yapmak , ya da vergi koymak olacaktı!

Bu arada Menderes, ABD ve batılı müttefiklerin belli olan talepleri doğrultusunda ülkedeki azınlıklara daha fazla ilgi gösteriyor, onların parlamentoda temsiline önem veriyordu. 1953 yılının 29 Mayısında, Adnan Menderes Patrik Atenagoras'ı kutluyordu. İstanbul'un fethinin 500. yılı dolayısı ile Atenagoras Menderes'e iyi niyetlerini bildiren mesajını gönderirken bütün Ram orta- doks kiliseleri bir hafta süre ile matem tutmuştu. Yunanistan'daki bütün kiliseler ise Matem çanları çalmıştı.

Bu olayı takip eden günlerde basında değişik yazdar ve yorumlar çıktı. Bildiriler yayınlandı. Yakovas'ın bir bildirisi de miis- lümanların protestolarına yol açmıştı.

Menderes Patriğe gönderdiği telgrafta şöyle diyordu:

Sayın Athenagoras Eum Patriği

F.çnçr-Jsinııbıd

İstanbul fethinin büyük mana ve neticesi bugün hâlâ dünyanın birçok yerlerinde tahkim ve temin edilmemiş olan vicdan hür-

182 riyeti ve medeni toleransın daha 500 sene evvel İstanbul’da tesisi için en geniş adımı atmış olmasındadır. Bu yıl dönümü dolay ısı ile zatıâlinize ve yüksek şahsiyetinize muhabbet ve hürmetlerimi sunarım.

Başvekil Adnan MENDERES

Patrik ise cevabi mesajında şöyle diyordu:

Ekselans Adnan Menderes Başvekil

Ankara

İstanbul fethinin mânâ ve neticeleri hakkındaki düşüncelerinize iştirak ederek göndermiş olduğunuz telgraf münasebeti ile hararetli teşekkürlerimizi izhar eder.ve bilmukabele, aziz, sevgili ve âli ekselansınıza karsı duyduğumuz derin sevgi ve sonsuz saygımızı teyid ederiz.

Bilvesileyle Cenab-ı Hak'tan, aziz vatanımızı şan ve şereften şerefe yükseltmesini ve güzide mesai arkadaşlarınızla ekselansınıza yüksek vazifelerinizin ifasında sıhhat ve kuvvet bahşey- lemesini dilerim. 9.6.1953

Rum Patriği Athenagoras.!.

Bu günlerde bir rum gazetesinde yer alan "Din ve Siyaset" konulu makale ise , CHP ve DP yönetimlerinin azınlıklara ilişkin politikalarını kıyaslayarak, DP iktidarını savunuyordu.

Rumca olarak yayınlanan "Hronos" isimli gazetede 13 Temmuz 1953 günü yayınlanan makalcoe şu görüşlere yer veriliyordu:

"Evvelce yazdığımız gibi, geçen pazar günü, mutat olduğu veçhile Heybeli de Ruhban mektebinde bu sene mezunları şerefine fevkalade bir tören tertib olunmuştur. Evvela mektep dahilindeki (Aya Triyada) kilisesinde patrik Athenagoras’ın başkanlı-

183 ğında, Kadıköy, Adalar, Enez, Laodikiye ve Prikanisu metropolitlerinin iştirakiyle büyük bir ayin yapılmıştır. Kilisedeki bu ayinden sonra mezunlar için yapılan törene başlanmış ve mutat küçük bir ayinden sonra mektep müdürü (Konya) melropolidi (Jakovas) mezunlara hitaben bir nutuk irad etmiş ve kendilerine iyi temenniler izhar etmiştir. Bundan sonra Adalar melropolidi ve mektep idare heyeti reisi sıfatıyla bir nutuk irad etmiştir. Bu senenin ilk mezunundan biri olan N. Kladofnilos, Patriğe ve mektep öğretmenlerine teşekkürü tazammun eden bir nutuk vermiştir.

Bundan sonra muhtevası itibariyle hazirunun üzerinde mühim bir tesir bırakan bir nutuk irad eden Patrik (Athenagoras) Amerika'nın muazzam bir devlet olduğundan ve bütün dünyanın mukadderatı üzerinde mühim bir rol oynadığından (NATO) teşkilatının kuvvet ve tesirlerinden bahsederek memleketimizdeki eski iktidarla yeni iktidar arasında mukayese yapmış, bugünkü iktidarın nimetlerinden bahsederek Demokrat Parti iktidarının eski iktidarın aksine olarak Ruhban mektebi hakkında gösterdiği muzahereti övmüş, eski iktidar zamanında Ruhban mektebinin bir (Orta mektep) sıfatına haiz olmasına makabil bugünkü hükümet zamanında ve mevcut mevzuatı kanuniyeye rağmen öğrencilere (Üniversite) tahsili yaptırabilen bir ilahiyat Fakültesi haline ifrağ edildiğinden sitayişle bahsetmiş, eski iktidar zamanında Türçe tedrisatın çok kuvvetli ve ağır olmasından dolayı öğrencileri zor bir duruma soktuğu halde hali hazırda bunun hafiflediği ve bilhassa ejnebi öğrenciler için bir (kur) dan başka birşey olmadığını söylemişti.

Patrik sözlerine devamla eski iktidar zamanında hariçten talebe alınmasının memnu bulunmasına mukabil şimdi bunun serbest olduğunu ve ve hariçten talebe alınabildiğini ve bu suretle dünyanın her tarafından Amerika'dan, Ingiltere'den, Habeşistan'dan ve Yunanistan'dan öğrenci alabilmekte olduğunu söylemiş, eskiden muallim bulmakta zorluk çekildiği halde şimdi yeni iktidar zamanında ejnebi muallim bulmanın kolay olduğunu ifade etmiş ve Yu.nan taiyetinde birçok muallimlerin mektepte vazifede bulunduklarını beyanatına ilave eylemiştir.

184

Yine o günlerde Patrikhane ile ilgili olarak Yeni Ulus'la yer alan bir haber, DP nin Rum milleLvckiİlerinin faaliyetlerinden sö- zetmekte idi.

ATHENAGORASTN HAZIRLADIĞI BİR TERTİP

Yeni Ulus'a İstanbul'dan telefonla bildiriliyor:

Patrik Athenagoras DP İstanbul milletvekillerinden Ahil- ya MOSHOS ve yine İstanbul milletvekillerinden diğer bir grup, şehrimizdeki ekalliyetlere 100 milyon lira değerindeki iki bin gayrimenkulu kazandırmak üzeredirler.

Memleketimize geldiği günden beri hükümet erkânı ve hükümet temsilcileri ile sık sık temasta bulunan, hatta dini siyasete alet etmekten çekinmeyen Patrik bu işin gerçekleştirilmesi için söz aldığı söylenmekle ve hatta Yunanistan'da çıkan Katimerini gazetesi. Başbakanın, Türk-Yunan dostluğunu gerçekleştirmek için bu işi yapmaya karar verdiğini açıklamaktadır.

Ekalliyetlere verilecek olan ikibin gayrimenkulun hikayesi şudur:

1913 senesine kadar hükmi şahısların gayrimenkullcre sahip olmaları hakkı kanunen tanınmıştır. 5 Şubat 1913 tarihinde neşredilen "Eşhası hilkmiyenin envali gayriınenkuleye mahsus kanunu" adlı bir kanunla hükmi şahısların namlarına gayrimen- kulleri tescil ettirmeleri kararlaştırılmış ve bu müesseselerin gayriınenkullerini bildirmeleri için 6 aylık bir müddet konmuştur. Bu müddet içerisinde müracaat sahiplerinin işlerini ikmal etmemiş olmaları dikkate alınarak daha sonra 6 aylık 3 temdit yapılmıştır. Bu devre içerisinde Fener patrikhanesi de kilise ve hayır müesseselerine ait yalan yanlış bir liste tanzim ederek ilgili mercie vermiştir. Buna rağmen bu iki senelik devre içerisinde tapu muamelelerini yaptırmadıkları için haklarını bazıları tamamen kaybetmişlerdir.

Aradan bir müddet daha geçtikten sonra Lozar muahedesi hükümlerine uyarak İstanbul'da muhtelit mübadele komisyonu toplanıp kanun kuvvetinde kararlar almaya başlamıştır. Bu ka-

185 rarların 107. maddesinde kilise için ikinci bir hak tanınarak malların muvazaalı şahıslar üzerinden alınıp kilise adına tescil edilmesi istenmiştir. Kilise bu karara da susup, bilinmeyen sebeplerle hareketsiz kalmayı uygun bulmuştur.

107 numaralı mübadele komisyonu kararının verdiği müracaat müddeti de bitlikten sonra 2613 numaralı kadostra kanununun 22. maddesinin H fıkrası mucibince sahipsiz yerlerin hazine adına tesciline başlanmıştır. Bunun üzerine Patrikhane yüzlerce dava açmak suretiyle bazı yerlerin kendilerine ait olduğunu iddia etmiş, fakat Osmanlı imparatorluğu zamanında verdikleri cetvellerin hiçbir hakikate dayanmadığı görülerek davaları neticesiz kalmıştır. Osmanlı zamanında hükümetin verdiği ölçüler dahilinde kilise yerine sahip olan Fener Patrikhanesinin Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra verdiği cetvellerde kendilerine ait olduğu iddia ettiği gayrimenkul adedinin çok fazla oluşu ayrıca manidar görülmüştür

İşbu şekilde tartışmalı olarak devam ederken 1935 senesinde yürürlüğe giren vakıflar kanunu ile hükmi şahıslara ait olduklarını isbat edemedikleri için gayrimenkuller hakkında açtıkları davaları kaybetmişlerdir. Demokrat Parti iktidara geldikten, Athenagoras Patrik olduktan sonra işin politika yolu ile halli uygun görülüp hükümet nezdinde teşebbüslere başlanmış, İstanbul'daki ekalliyetlerin reyi araya sokulmak suretiyle bu malların bir kanunla kiliseye verilmesi istenmiştir. Kurulan bir komisyon bu tasarıyı hazırlamakta olup muhtemel olarak 1954 seçimlerinden evvel kanunlaşacağı anlaşılmaktadır:

Yüz milyon lira değerini geçen ikibin gayrimenkulun arasında istiklal caddesinde birçok han, apartman ve dükkan bulunmaktadır.

Bu arada ünlü Papaz (Özal tarafından kucaklanarak, Türkiye'ye girmesi ile ilgili yasak kaldırılan) Yakovas’ın İslama ve müslünıanlara karşı yayınladığı bir bildiri, müslümarilarm sert tepkilerine sebeb oluyordu.. "Halk severler cephesi" adına yayınlanan protesto bildirisinde ise şu görüşlere yer veriliyordu:

186

PROTESTO

Atenagoras, Rum Ortodoks Patriği

Fener-İstanbul

Ey Patrik!

İstanbul'da münteşir ve büyük bir kıymeti haiz olan "SEBİ- LÜRREŞAD" mecmuasının 165 ve 166. sayıları elimize vasıl olmamış olsaydı belki size bu mektubu göndermek arzusunda bulunmayacaktık.. Çünkü: Hangi tarihte neşredildiğini bilmediğimiz "Nurlu Ufuklara" isimli broşüründen İslâmiyete ve Ulu Peygamberimize cüretkarca isnat ve tecavüzlerden haberdar olmayacak, kalbimizdeki iman ateşi de tevavüz karşısında bir kat daha parlamayacaktı.

Her ne kadar broşürü yazan papaz Yakovas ise de bunun sizin müsadeniz olmadan tek bir satır dahi karalamasına imkan görmüyoruz. Bir Türk diyarının gözbebeği olan bir şehirde oturup saltanat süren sizin gibi bir şahsın veliniğmeti olan Müslüman Türk milletine, mukaddes dinleri olan İslâmiyete karşı bir papazınızın bu kadar pervasızcasına ve nankörcesine hücum edip onu tahkir etmesine nasıl müsade ettiniz?

Islâm alimleri elbette ki bu varakpareye ilmi cevaplar vereceklerdir. Türkiye Cumhuriyeti Savcılığının da bu tecavüze el koyacağını ümit etmek isteriz. Biz de 400 milyonluk İslâm ve efkarı umumiye önünde, bu hiçbir kıymeti olmayan broşürünüzü ve bu meyanda onu hazırlayanları şiddetle protesto eder ve eğer nasiplerinde varsa hidayete erinceye kadar sizleri ALLAHİn (C.C.) dinine tecavüz günahı ile haşhaşa bırakırız.

"Halk severler cephesi" adına

Ali Emir Aydın, Haşan Aydın, Zıya, Hizber M. Hihned, Cemil Mehmed, Hüseyin Haşan, Mehmet Ali Te^rzi, Hisem, Sadık ve saire...

Menderes giderek zorlanmaya başlıyordu.. Hükümet içinde Bayar'ın temsil ettiği misyon, CHP den gelen balkılar ve halkın

187 özlemleri çelişiyordu. Anadolu'da müslümanlara karşı tavizkaı konuşan Menderes, Ankara ve İstanbul'da Anadolu'daki konuşmalarının aksine, en azından o konulara ilgisiz gibi görünüyordu.

Menderes'in bu açmazı İhtilale kadar sürecektir.. Kimi zaman duygulan ile kimi zaman aklı ile hareket edecektir.. Duyguları, kalbi onu hep halktan yana olmaya,onun tarihine ve inancına sahip çıkmaya zorlarken, içinde yaşadığı gerçekler, aklı onu vakıaları kabullenmeye zorluyordu. Aslında fazla bir bilgisi de yoklu. Çevresindeki inclara da güven duymuyordu. Kalabalıklar içinde bir yalnız adamdı sadece..

Menderes Kırşehir konuşmasında yine halka umut dağıtıyor ve vicdan hürriyetinin, DP ile birlikte telaffuz edilmeye başlandığını söylüyordu. Ama artık yavaş yavaş muhalefet kanadı da İktidarı zorlamaya başlıyordu.. CHP'den Şemscddin Günaltay, DP nin başarıları konusunda k .şku uyandıran itiraflarda bulunuyordu: "Demokratlar traktör satın alıyoruz diyorlar. Traktör anlaşmasını imzalayan benim. İthale de benim zamanımda başlandı. ESASEN BUNLAR MARSHALL YARDIMI İLE TEMİN EDİLİYOR.. Demokrat Parti para ile altın ile buzdolabı, sefahet aletleri, lüks otomobiller alıyor. Yugoslavya ya buğday satıp oradan kibrit veyahut cam parçalan satın alıyorlar. Hayat pahalılığı almış yürümüştür. LİBERALİZM BİZE GÖRE DEĞİLDİR.. VATANDAŞLARIM ALLAH'TAN KORKAN, MİLLETTEN UTANAN VE ÇALIŞAN KİMSELERİ SEÇİNİZ.. Muhtelif partilerden olsalar bile elele vererek memleketi daha iyi idare edebilirler.."

Menderes'in gelişmelerden kaygı duyduğu anlaşılıyordu. Yalnızlığını vc çaresizliğini bu yıllarda aradı. Yanlış bir adımın kendini nerelere götüreceğini biliyordu. Onun için de zaman zaman acımasız ani kararlar almaya çalışıyor giderek daha vehimli bir insan haline geliyordu.. Halkı seviyor ama çaresiz olduğunu biliyordu. Halka fazla yüz verilmesi halinde herşeyin bir anda tepe takla olmasından kaygı duyuyordu.

CHP yi dize getirmek için zaman zaman çıkışlar yapıyordu..

188 Millet Partisi de DP yi hayli zorluyordu. Özellikle DP nin muvazaa partisi olduğu ya da DP ye yönelik kuşkular açısından MP gücünün çok ötesinde bir ağırlık taşıyordu.

DP grubu CHP nin malları üzerinde tartışma başlatarak, CHP yi mal korkusu ile köşeye sıkıştırmak isliyordu. Böylcce maddi imkanları sınırlanan CHP giderek gücünü kaybedecek, en azından bu süreç içinde zevahiri kurtarmak için muhalefetini yumuşatacaktı. CHP devleti kuran parti idi,parti önderleri gibi partinin mal ve emlaki de o günün şartlarında ikıisab edilmişti ve herhangi bir hukuki dayanaktan yoksundu. 9 Haziranda CHP nin mal varlığının tartışılmasının ardından 8 Temmuzda DP den muhalefete karşı ikinci salvo gerçekleştirilecek ve daha 29 1 laziranda 4. kongresini tamamlayan Millet Partisi "Dini kendi çıkarlarına alet etme” iddiası ile kapatılması için dava açılacaktı.. Dava 23 Ocakta sonuçlanacak ve parti kapatılacaktır. Yöneticiler birer gün hapis ve 250 şer kuruş para cezasına çarptırılacakur. Mahkeme kararına göre" Programının 7,12,13. maddelerinin taşıdığı mânâ ve maksat yönünden, din, mezhep ve tarikat esaslarına dayanan ve gayesini saklayan dernekler durumunda bulunduğu anlaşılmışiır"

O günlerde Atatürk'ün mezarının Anıtkabire nakli sözkonu- su idi. 10 Kasımda bu iş gerçekleştirilecek ve Celal Bayar, Atatürk'e hayranlık duygularını ifade eden bir konuşma yapacaktır.. "Atatürk seni Sevmek İbadettir" vccizcsinin sahibi olan Bayar, Anıtkabirde yaptığı uzun konuşmasında "Sen bizdensin.. Seni halife yapmak, padişah yapmak isteyenler oldu, iltifat etmedin" diyordu.

Bu olay DP lilerin Atatürk'e bağlılıklarını göstermek açısından bir fırsat olmuştu. Kendileri de en az CHP liler kadar Atatürk ilke ve inkılablanna bağlıydılar. Törenlerle ilgili hiç bir şey esirgenmedi.. DP ile CHP aynı damardan besleniyor ve bir çok ortak noktalarda buluşuyorlardı. Onları buluşturan ruh ve irade Atatürk'ün ilke ve inkilablarından güç alıyordu. 1954 yılının ilk günlerinde CHP li ve DP li işadamlarının birlikte düzenledikleri bir toplantıda şu görüşler ifade edilecektir: "Partiler değişse bile iktisadi sistem değişmez. Bu toplantıdaki 20 işadamından bazıları

189

CHP yc, bazıları DP ye mensubtur. Biz ticaret hayatını, siyasi ideolojimizden ayırmış bulunuyoruz. Şunu ayrıca hatırınızdan çıkartmayınız ki, Türkiyede iktidar partisi değişse bile iktisadi ve içtimai nizam aynı kalacaktır"

Demokrasi dediğin böyle olur zaten.. Liberalizm de budur.. Dış politika da değişmez, savunma politikası da değişmez. Eğitim ve kültür politikası da değişmez.. Ama iktidar değişebilir.. Yani senaryo aynen kalır, figüranlar yer değiştirir!

1953 yılı Menderes hükümeti için dış ilişkiler açısından yoğun bir yıl olacaktır. Mart başında Paris, Mart sonlarına doğru Ortadoğu seyahati gerçekleşecektir. 24 Martta Amerikanın gayret ve teşvikleri ile Türkiye'de Ortadoğu Amme İdaresi Enstütüsü kurulmaktadır. Böylecc Amerika Türkiye üzerindeki çalışmalarını yönlendirmek için bilimsel araştırmalar yapacak bir enstitüyü devlet içinde örgütlemektedir. Menderes enstitünün açılışında şöyle demektedir: "İktisaden az gelişmiş memleketlere yardım gayretlerinin yeni vc güzel bir misalini bu enstitünün ihdasında görmekle hususi bir zevk duymaktayız."

Nisan ayında yaşanan bir hükümet krizinin ardından üç bakan yenilenirken hükümet askeri ve ekonomik konularda yeni kararlar alacaktır. Bu arada yeni tesisler hizmete açılırken, 30 Ağustosta bir Amerikan heyeti Ankaraya gelerek yapılacak yatırımlar konusunda ön görüşmelerde bulundu.

Yıl sonuna doğru hükümet memur ve subay maaşlarına zam yaparak askeri kesimden vc bürakrasiden gelen baskılan hafifletmeye çalıştı.

190

YIL 1954

Hükümet 1954 e hızlı girdi. Ocak ayında DP ye bağlı bir gençlik kuruluşu olarak "Genç Demokratlar" adı altında yeni bir birlik kuruldu. Aynı günlerde Bayar Amerika'ya gitmek üzere Türkiye'den ayrıldı. Bayar'ın Türkiye'den ayrıldığı gün, yabancı sermayeyi teşvik kanunu yasalaştırıldı. Böylece yabancı sermaye, gerektiği zaman tüm kârlarını ve sermayesini geldiği ülkeye tekrar, hiç bir sınırlamaya tabi tutulmaksızın transfer edebilecekti. Bayar Amerika'da iken Menderes Ocak sonunda yaptığı bir basın toplantısında şöyle diyordu: Siyasi ortamı liberalleştirecek reformlara gidilecektir. DP iktidarının 1950-54 yılları içindeki yönetim Türk Siyasi Hayatı içinde bir geçiş dönemi özelliği taşımaktadır. Seçimlerden sonra bazı nemli değişiklikler vc yenilikler gündeme gelecektir''

10 Şubatta Kapatılan Millet Partisi yerine Cumhuriyetçi Millet Partisi kurulacaktır. Partinin kuruluş bildirisinde şu görüşlere yer verilmektedir: "Türkiye'de insan haklarını hakim kılacak vc bunları güvenilir teminata bağlayacak bir devlet nizamı kurulacaktır" Parti programı insan haklarının teminata kavuşturulması ilkesini ilk madde olarak alırken, kanunların Anayasaya aykırı olmaması vc bu konuda hukuki teminat şartı koşmaktaydı. Yine Anayasaya aykırı kanun teklif edilememesi, anayasa değişikliğinin bir teminata kavuşturulmasını istiyordu. Mahkeme teminatının korunmasını, devlet memurlarının hak ve görevlerinin tesbiti, laiklik vc din ve vicdan hürriyeti gibi modem devlet esaslarının

191 anayasa ile tarif ve tesbiti, siyasi partilerin anayasa teminatı altına alınmasını şart koşuyordu.

Daha sonra Bölükbaşı'nm başkanı olacağı parti, Ahmet Tahtakılıç'ın başkanlığında CHP ile işbirliği protokolü üzerinde çalışmaya başladılar. Böylece DP, bir yandan CMP.ötc yandan CHP tarafından kıskaca alınacaktı. MP nin kapatılması, CMP yi CHP ile işbirliğine itmişti. Aynı şekilde, ilkesel olarak DP den daha fazla karşı olduğu CMP konusunda CHP yöneticileri, iktidarı yıpratmak için zorunlu olarak CMP ile işbirliği masasına oturmuşlardı. Muhalefet kanadının işbirliğine gitmesi, DP yi erken seçime zorlayacak ve aynı gün,12 Martla hükümet erken seçim kararı alacaktır. Teklif parlamentoda oy birliği ile kabul edilecektir. Seçim için belirlenen tarih ise 3 Mayıstır, ilk kez yapılan tek dereceli seçimin dördüncü yılında TBMM yeniden, ikinci kez tek dereceli seçime gidecektir. 14 Mayısta meclis yeni kadrosu ile toplanacaktır. Seçim kararının alınmasının ardından DP ve CHP den karşılıklı istifalar ve transferler gündeme gelecek, DP iktidarı yatırımlara ağırlık verecektir. Çanakkale abidesinin ve Haydarpaşa. Sahpazarı limanlarının. Susurluk Şeker Fabrikasının, İskenderun Gübre, Mersin Limanı ve Burdur Şeker Fabrikasının temeli bir ay içinde atılacak ve İzmit Kağıt labrikasının tevsii hizmek açılacaktır..

1954 seçim sonuçlan, 1950 sonuçlanndan daha da yıkıcıydı CHP için.Aslında CHP nin oyları 1950 seçimlerine göre artmıştı, ama 3,5 milyon oy, seçim sistemine göre ancak 31 milletvekili ediyordu. CHP nin oyu %35.1 di. 1950 seçimlerine göre 375.000 oy kaybeden DP ise % 60 a yakın oy almıştı. Ama bunun karşılığında kazandığı milletvekili sayısı 488 idi.

54 seçimleri %88.6 katılımla gerçekleşti. DP nin başarısı bununla da sonuçlanmadı. Tunceli M'lletvckillcrinin DP ye geçmesi ile DP nin milletvekili sayısı 490 na yükseldi ve CHP nin milletvekili sayısı ise 29 a düştü.Artık DP diktası başlıyordu. Oy kaybı ve kamuoyu gücünü göstermeyen parlamento aritmetiği DP lilcri haksız bir zaferin çılgınlığına sürüklemişti. Seçmenin %601 aşkın desteğine karşılık, parlamentonun %95 ine hakimdiler. DP

192

nin önlenemeyen yükselişi, CHP nin önde gelenlerini zor durumda bırakmıştı. Nihat Erim bir diyaloğ, bir temas, bir uzlaşma zemini arıyordu. Ama bu temas ta sonuçsuz kalacak, aksine bir yığın dedikodu ve bölünmelere yol açacaktı. İnönü ise daha sonra iktidarın gidişatından kaygı duyduğunu açıklayacaktır. CHP 12. Kurultayı parti önderlerinin patlamasına yol açacaktı. Tutuklama,baskı dönemi ile birlikte, İnönü yeniden irtica suçlamasına sarılacaktı. Hükümetin bir dizi tasarrufu ve yasa teklifleri ile ilgili olarak İnönü şöyle diyordu: "Bu taşanlarla yeni bir karanlık döneme girmiş bulunuyoruz. Adım adım mutlakiyete gidiyoruz. İktidarı destekleyenleri uyandırmak isterim. Gidiş tehlikelidir. Sorumluluklarınızı biliniz."

İnönü'nün korkusu, DP nin kendi şeflik dönemini hatırlatır bir uslub içine girmesi idi. Kendi döneminin özelliklerini çok iyi bilen İnönü, kendisinin rakiblerine reva gördüğü uygulamanın, bu gün DP liler tarafından kendilerine karşı uygulanmasından korku ve kaygı duyuyordu.. Bu konuda İnönü engin bilgi ve tecrübe sahibiydi. İktidarın nasıl bir güç ve silah olduğunu yakinen biliyordu..

İnönü partizanlık noktasından yaklaşarak iktidarı eleştirmektedir. "Partizan idareyi kaldırmak siyasi işlerin en şereflisidir" mesajını vermektedir. Bir diğer tenkit noktası ise,iktidarın parlamento çoğunluğuna dayanarak muhalefetin sesini kısmak istemesidir. İnönü parlamentonun bir bütün olduğunu savunmaktadır.

Daha 1954 de yolun sonu belli olmaya başlamıştı. Halk parlak vaadlerin kendilerine fazla bir şey kazandırmadığını anlamıştı. İktidarla muhalefet arasındaki oy farkı 600.000 e inmişti.. Gelen gideni aratmaya mı başlıyordu. Halk yağmurdan kaçarken doluya mı tutulmuştu. DP saflarından ricat başlıyordu. Şehirleşme, tüketim tutkusu, gecekondulaşma, şehrin varoşlarında yoksulluk vc perişanlık, DP nin Demokrasi nutuklarını tekzib ediyordu.

Şevket Süreyya o günleri değerlendirirken şöyle demektedir: "Olgun siyasetçi başdöndürücü başarıların ardında, yarının getirebileceği çelişmeleri önceden he^ab edebilen adamdır..

193

Menderes aktif bir siyasetçiydi, ama soğukkanlı ve olgun siyasetçi değildi.. Partiye artık düşünen biri gerekiyordu"

DP sadece bir antitez olarak doğdu. Kendi varlığını CHP nin zaafları ile temellendiriyordu. Bir kitle partisi idi. Bir çok eğilimi birden özünde barındırıyordu. Ama CHP nin baskısından kurtulan kitleler, kendi ütopyalarını ifade etmeye başlayınca kendi arasında kıyasıya bir mücadele başlayacaktı.. DP nin tabanı bir ülkü etrafında toplanmıyordu. Birliktelik iç cazibeden ya ila eylemin dinamizminden kaynaklanmıyordu. Bu farklı özlemlerin sahibi insanları bir arada tutan şey CHP nin baskısı ve korkusu idi. DP nin iktidar olması ile CHP korkusu fiilen sona erecek, bu da DP nin kendi iktidarı ile aynı zamanda kendi tabanını kaybetmesi anlamına gelecekti.

DP nin sahip çıktığı ilkeler sonuçta aynı ilkelerdi.. Zaten CHP önderleri, DP yi eleştirirken, kendi temellerini sorgulamıyor, CHP nin 1945 sonrası başlattığı süreci DP nin yozlaştırdığını ileri sürüyorlardı. Yani DP, CHP nin hazırladığı senaryonun fıgü- rasyonunu yapıyordu!

1954 seçim sonuçlan, Menderes'in gözünü açacaktır. Ama artık vakit çok geçtir. Hırçınlık politikası uygulamaya çalışacak,tek teselliyi ise yurtdışı gezilerinde, kendine menfaatleri ile bağlı bir takım mason biraderlerin eğlence gecelerinde bulacaktı.. Gerçekler acı idi.. Yokuşaşağı koşmak durumunda olduğu yolda arkadan CHP lilcr aç kurt gibi saldınyorlardı. Geri dönüşü yoktu buyobın Dum ıl r reıml n değildi. Sonuna kadar giderek artan ı iıı/.ia koşacaktı vc sonuç 27 May Gong çaldığında artık çok geçti.. Ölüm çukuruna yuvarlanırken yaı :nda iki gerçek dost bulacaktı. Belki de yaptıklarına gerçekten pişmanlık duyan, geçirdiği ömre acıyan, halkına acıyan iki dost! Ama kendini özel "dost sohbetlerinde" eğlendiren mason biraderlerin hiçbiri acılarına ortak olmayacak, onlar yeni dostlar bulacaklardı..

Menderes DP iklidarının 200 yıl işbaşında kalacağım söylüyordu, ama artık iktidarda kalmak için seçim hilelerine, politika oyunlarına muhtaçtı. Halk desteğini giderek yitiriyor, bu desteği yitirdikçe de hırçınlaşıyordu.. Nasıl iktidarda kalınacağını CHP

194 sıralarında, Atatürk zamanından o günlere kadar çok iyi öğrenmişti. Ama yıpranıyordu artık.

Sonuçta seçimler bir kez daha DP nin ezici zaferi ile sonuçlandı. Bayar 486 oyla tekrar Cumhurbaşkanı seçildi. 14 Mayısta yapılan Meclis toplantısı CHP ve CMP milletvekilleri tarafından boykot edildi. 17 Mayısta da Menderes yeni kabineyi kurdu. CHP nin Tunceli'den seçilen iki milletvekili daha ilk günden CHP den istifa ederek DP ye geçmeleri ile CHP nin parlamentodaki sandalye sayısı 29'a inmişti. Haziran ayında CHP Sinop Milletvekili So- muncuoğlu dİ partiden istifa edince CHP nin Meclisteki sayısı 28 e düşecektir. Bu DP liierin de beklemediği bir gelişmeydi.CHP büyük bir moral bozukluğu içindeydi. DP nin bu kadar büyük bir güce sahip olması en çok Amerikayı kaygılandırdı. Özellikle de Menderes'in Anadolu'da yaptığı konuşmalar ABD yi şüpheye düşürüyordu. Bayar daha sessiz ve derinden çalışıyordu ama kamuoyu desteği yoktu. ABD için Bayar önemli idi. Menderes ise kuşku uyandırıyordu. Bayar zirvede idi, ama Menderes hükümetin başında, Koraltan da meclisin başında idi ve bu yapı ABD için çok fazla güven verici değildi.

Menderes'in kabinesi şu isimlerden oluşuyordu:

Başbakan-Adnan Menderes

Başbakan Yardımcısı-Fatin Rüştü Zorlu

Devlet Bakanı - Mükerrem Sarol Devlet Bakanı-Osman Kapani Devlet Bakanı-Fuat Köprülü Adalet Bakanı-Osman Şevki Çiçckdağ İçişleri Bakanı-Namık Gedik Dışişleri bakanı Fuat Köprüm Maliye Bakanı-Hasan Polatkan Maarif Bakanı-Cclal Yardımcı Nafıa Bakanı-Kemal Zeytinoğlu İktisat bakanı-Sıtkı Yırcalı Sa?l-' n-t - -chçctUz

195

Gümrük Bakanı-Emin Kalafat

Nakliye bakanı-Muammer Çavuşoğlu

Çalışma Bakanı-Hayreddin Erkmen

İşletmeler bakanı-Fethi Çelikbaş

Menderes'in çalışma arkadaşları,sonraki yıllarda masonik faaliyetlerde ön sıraya çıkacak bir çok ismi arasında barındırmaktadır. Kabine biraz da Masonik çevrelerin ve dolayısı ile Avrupa'daki , Amerika'daki "dostlan" memnun etmek için kurulmuş görüntüsü vermektedir. Milletvekilleri halkın tasvib edeceği kişilerden seçilmeye özen gösterilirken, bakanlar, halktan çok Amerika'nın hoşlanacağı tiplerdir.

ABD, DP iktidannın önlenemeyen yükselişi ve büyük gücü karşısında hemen tedbir alacak ve seçimlerin ardından, Türkiye’nin istediği 300 milyon dolarlık kredi talebini reddedecektir. Menderes'in bu red karşısındaki tavrı ilginçtir.. Türkiye artık oltaya takılmış balıktır ve oltaya takılan balığın yeme ihtiyacı yoktur!

Menderes olayı şöyle değerlendirmektedir "..acil ihtiyaçlarımız için hibe yolu ile ve bu ay sonunda bitecek yardım yılı hesabına dahil edilmek kaydı ile 30 milyon dolarlık bir ilaveyi kararlaştırmış olması ABD'nin memleketimizin iktisadi, mali ve askeri meseleleri ile yakın alakasının yeni ve kuvvetli bir delilini teşkil etmektedir. Hükümetimiz bunu iyi niyet sahibi bir müttefikin pek dostane vc samimi hareketi olarak teşekkürle kaydeder. Bazı mevzularda müzakerelere ihtiyaç gösteren görüş farklarının mevcut olması, sulhün muhafazası ve insanlık ideallerinin her surette takviyesi gibi asil ve ulvi esaslara dayanan Türk-Amerikan dostluk ve ittifakının esasına hiç bir suretle halel getiremez"

Görüldüğü gibi Menderes için Amerikan sempatisi, dünya sıılhü ve insanlık ideali ile eş anlamlıdır. Türkiye Küçük Amerika olma ideali ile, aslında kendini bu ideallere adadığını göstermek vc bu ideallerin yeryüzıındeki bekçisi olan ABD ile her alanda en ileri derecede işbirliği talebini ortaya koymaktadır. ABD'nin Türkiye'ye anlayışsızlık göstermesi mümkün değildir. Belki ancak

196 biz kendimizi ve ihtiyaçlarımızı yeteri kadar ifade edememişiz- dir!

Ne garip! Halbuki bu gün borç alanlar, yarın emir almaya kendilerini amade hissedeceklerdir. Çünki bütün aşklar böyle tatlı başlar! Ama ya sonu!

DP, ABD yi gücendirmeme politikasına sonuna kadar sadık kalacaktır. 8 Eylül 1954 te, Hükümet Türk-Yunan ilişkileri bozulabilir,bu da ABD ile ilişkilerimize olumsuz bir biçimde yansır kaygısı ile İzmir'in kurtuluş gününün kullanmasını yasaklayacaktır.. Herhalde yarın AT kapısına geldiğimiz de de, Türkiye’nin bir çok ilindeki kurtuluş bayramlarını, batılı dostlarımızla vc müttefiklerimizle aramızdaki ilişkileri bozar kaygısı ile yasaklama yoluna gideriz.. Artık Çanakkale savaşının yıldönümünü Anzaklar- la birlikte kutladığımıza göre, yakında Maraş’ın kurtuluşunu da birlikte kutlarız herhalde.. 1 ürk, İtalyan, İngiliz rakı kadehlerinde bulunan kardeşliğin şerefine şampanya patlatarak kullarız bu bayramları, böylesi daha laik ve çağdaş olur herhalde, izmirin kurtuluşunu Yunanislanın şerefine kadeh kaldırarak kutlarız. Neden olmasın! Belki de kurtuluş savaşı bir yanılgı idi. Böylcce bu yanılgının da önüne geçmiş oluruz..

Çanakkale savaşının 1990 daki yıldönümü kutlamalarında Avusturya'dan homoseksüel gençlerin kıçlarını açarak vc birbirleri ile sarmaşdolaş sergiledikleri kutlama biçimi, belki bize garip gelebilir ama, buna alıştırmak isliyorlar.

ABD'nin DP ye rezerv koyması CHP yi umutlandıracaktır.. Aylar sonra İnönü,seçim sonuçlarını değerlendirirken "Seçimlerde dinin siyasete alet edildiğini" ileri sürecektir. İnönü'ye göre "Seçim silahı CHP aleyhine haksız ve insanfsız bir şekilde kullanılmıştı".

Bu arada İzmir'de yasağa rağmen Liman işçileri greve giderler. Ardından Temmuz ayının sonunda CHP büyük bombasını patlatır. Seçim, hakimler yasası ve anayasa teklifi kabul edilmeyecek olursa CHP meclisten çekilerek sinc-i millete dönme karan verir. CHP içinde İnönü - Gülek sürtüşmesi devam ederken, Millet Partisi de ara seçimlere katılmama karan alır. Bu karara karşı

197 çıkan bazı parti üst düzey yöneticileri partiden ayrılırlar. Muhalefetin kendi içinde bölünmesi ve sorunları Menderesi daha da güçlendirir. Bu hayı huy arasında 16 Şubat 1953 te çalışmalarına başlayan Milli Tesanüt Cephesinin başkanı gazeteci Hüseyin Calıid Yalçın hükümeti eleştiren yazılarından dolayı 26 ay hapse mahkum olacaktır. Düne kadar Menderes yönetimine destek veren basın yavaş yavaş rotasını değiştirmektedir ve İktidar da basma karşı kılıcını bilemektedir. Yine aynı şekilde İktidara karşı Üniversite kesiminden gelen eleştiriler giderek artan bir şekilde rahatsızlık doğurmaktadır. Bu arada hükümet bir kararla 60 yaşını dolduran profesörleri emekliye sevketme karan verecektir. Bu açıkça basına ve Üniversiteye meydan okuma anlamına gelmektedir.. Menderesin karşısındaki cephe giderek genişlemektedir.. Parti, Üniversite ve basın.. Bunu ordu izleyecektir.. Menderes o dönemin aydınlarına ve kendilerine yakın olan basma yavaş yavaş kesenin ağzını da bu dönemde açmaya başlayacaktır..

Hüseyin Cahid Yalçın'ın mahkum olduğu davada Yeni Ulus gazetesinin sahibi Prof. Nihal Erim de 22. 222 TL para cezasına çarptırılacaktır. CHP kararı sert bir dille Kınar, basın özgürlüğünün baskı altına alındığı, hakim teminatının askıya alındığı iddia edilen bildiride muhtar seçimlerine fesat karıştırıldığı da iddia edilmektedir. Hayat pahalılığı vc ekonomik zorluklar da CHP nin bir diğer eleştiri konusudur. Hükümet 1954 ün son ayında Türkiye Petrolleri Anonim Oriakhğı’nın kuruluşunu gerçekleştirecek, Türkiye ile Avrupa arasındaki kültür anlaşmasını imzalayacaktır. Türk-Alınan ticaret görüşmesi ise şartlı kredi anlaşması ile sona erecektir.

198

VE YOLUN YARISI

YIL 1955

Ocak ayının ortalarında DP'li 4 milletvekili hükümetin ekonomi politikasını sert bir dille eleştirdiler." Tüketim malları darlığının, yannki kalkınmış Türkiye'yi yaratmak üzere katlanılması zorunlu olan bir fedakarlık olduğu iddiası yanlıştır." Pahalılık giderek artmakta ve dar gelirliler günden güne daha ağır şartlara mahkum olmaktadırlar. Fiat istikrarı sağlanması gerekmekledir. Ancak hükümetin bu konuda yapacak bir şeyi yoktur. Bu arada Irak’ı ziyaret eden Menderes Irak parlamentosunda yaptığı bir konuşmada "Ortadoğuda istikrarın ancak NATO ile birleşmekle sağlanılabileceği görüşünü ileri sürecektir. Menderes buradan Suriye'ye geçecektir. Ankara'nın Bağdat ve Şam'la ilişkisi Mısır’ı kaygılandıracak veNasır'la Menderes'in karşılıklı ziyaretleri askıya alınacaktır. Tam bu günlerde Ana muhalefet partisi genel sekreteri Kasım Gülek ABD ye gidecektir. Gülck'in seyahati ile ilgili olarak parti yönetiminin aldığı karar, milli çıkarların parti siyasetinin üstünde tutulması kararıdır. Menderes bu karan şükranla karşılar, İnönü ikinci bir jestle hükümetin Ortadoğu siyasetini desteklediğini açıklayacaktır. Ardından 10 Şuhatta Kasım Gülck'in New York'ta SSCB aleyhinde çok şiddetli bir nutuk vermesi hükümet tarafından memnunlukla karşılanırken, aslında CHP, ABD nin gözünde yeni bir konuma aday olmaktadır. CHP eski mirası reddederek, kendini Amerikan isteklerine hizmet noktasında hazır hır konumda takdim etmektedir.. Yani artık DP nin yerine kendileri aday olma eğilimindedirler. İktidar icazetinde ABD nin

199 etkinliğini keşfeden CHP nin bu tavrı iktidar- Muhalefet atasındaki ilişkileri de bir ölçüde yumuşatacaktır. Bu arada İnönü ve Bö- lükbaşı bir araya gelerek ortak bir politika tesbiti konusunda temaslarda bulunurlar.. Gülek'in Amerika'daki sözkonusu konuşmasından bir kaç gün soma Menderes, İzmir'de muhalefete karşı dostça bir tavır takınan nutkunu verecektir.

Şubat ayı dış temaslarla dolu bir aydır.. Başlangıçta tarım politikası ile vc demokrasi vaatleri ile oy toplayan DP, giderek sanayileşme ve küçük Amerika hayalleri, liberalizm, serbest piyasa ekonomisi nutukları ile yol almaya çalıştı.. Yolun yarısına geldiğinde ise, diplomasi ve askeri taahhütler DP politikasının yeni ağırlık noktasını oluşturuyordu.. Önce halka oynayan DP, giderek zengin sınıfa, şimdi de çok uluslu şirketlere ve uluslararası çevrelere oynamaktadır.

Ocak başında Irak, Suriye ve Lübnanı ziyaret eden Menderes Ocak ortalarında Türk-İtalya ekonomik ve teknik işbirliği anlaşmasının imzalanması onayını verdi. Şubat başında Bayar Pakistan'dadır. Menderes ise Ankara'da Almanlarla ticaret anlaşması imzalar. Bir gün sonra da Türkiye-Yunanistan Funa/Meriç nehirleri ıslah anlaşması imzalanır. Bir kaç güç sonra da Menderes Irak'ı ziyaret eder, o günlerde Türk-Bulgar ticaret anlaşması imzalanır. Bir gün sonra da Bağdat Pakü anlaşması imzalanacaktır. Bayar Bağdat'a gidecek bu ziyaretten dört gün sonra da Balkan paklı toplantısı yapılacaktır. Mart aya başında ise Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya arasında parlamentolar arası konsey kurulacaktır. Mart ortalarında iktidarla muhalefet arasında bahar havası yaşanmaktadır.. Hükümet içişlerinden çok dışişlerine ağırlık vermektedir ve CHP kendisine yeni bir umut kaynağı bulmuştur! İktidar CHP İstanbul il kongresi için kapalı spor salonunu tahsis eder ve Bayar bir irade ile Hüseyin Cahid Yalçın'ın cezasını affeder. CHP buna karşı şükran duyguları ile doludur. Menderes'e bir yemek veren CHP genel idare kurulu parti içinde yeni bir tartışmaya se- beb olacaktır. Bu bahar havası içinde bir başka önemli gelişme, İngiltere'nin Bağdat paktına katılma kararıdır.. Nisan başında Amerika'dan dönen Kasım Gülck ilginç bir mesaj getirecektir: Ik-

200 tisadi durum politikanın dışında ele alınmalıdır! Hükümet diplomasi alanındaki başdöndürücü gelişmeler devam ederken Ban- dung'a çağrılır. Böylece üçüncü dünya ülkeleri ile tanışma imkanı hasıl olmuştur.. Sorun yeni Türkiye Cumhuriyetine dış dünyada itibar sağlamak ve yeni Türkiye’yi bu laik görünümü ile İslâm dünyasına takdim ederek yeni İslâmlık cereyanının mcnbaı olarak Türkiye'yi sunmaktı..

Lozan konf-ransının resmi gündem dışında konuşulan maddeleri arasında Türkiye'de IInsliyanlığın resmi din olarak kabul edilmesi de vardı. Zaten bu teklif daha sonra TBMM gizli celse zabıtlarına yansıyacaktı. Ancak tepkilerin şiddeti yüzünden bu teklif geri çekilecekti. Lozan'da belirlenen ikinci strateji ise, bunun mümkün olmaması halinde, İslâm'a karşı şedid bir laiklik uygulaması idi. Bu nedenle laikliğin hukuki tanımı yapılmayacak, ağır ceza hükümleri ihtiva eden düzenlemelerle iktidar bu gücü, rejimi tehdit eden dinci akımlara karşı gerektiğinde ihtiyaç duyduğu şekilde yorumlayarak kullanacaktı! Sonuçta ortaya çıkan İslâm anlayışı, son hilafet merkezi olan Türkiye örneği ile öteki müs- lüman ülkelere yeni İslâmlık numunesi olarak takdim edilecekti.

Bandung konferansı devam ederken İstanbul'da Kıbrıs konusu ile ilgili olarak meydana gelen öğrenci mitingi DP nin batı ile yakınlaşma umudunu vc tatlı bahar havasını bir anda bozacaktı. 21 Nisanda öğrenci olayları adeta bir ayaklanmaya dönüşecekti. Bu olaydan bir kaç gün sonra da Menderes muhalefet partilerinin liderleri ile bir araya gelerek ülkenin ekonomik ve siyasi durumu üzerine görüşmelerde bulunacaktı.

Nisan ayında Menderes ile İnönü arasında dostça görüşmeler olmuş, İnönü vc Gülek te prostat ameliyatı olan Bayar’ı hasta- hanede ziyaret ederek geçmiş olsun dileklerinde bulunmuşlardı.

Mayıs ayında hükümet ekonomik krizi halledebilmek için yeniden Amerika'dan yardım talebinde bulundu Amerika'ya giden Tür* heyeti, normal yardımın dışında 300 milyon dolarlık bir ek yardım talebinde bulunacakü. Yardım isteme heyetinin Amerika'ya hareket ettiği gün, Ankara, Adeta Amerika'ya bir de hediye

201 paketi gönderiyor ve Türkiye'de petrol aramak isteyen özel ve yabancı sermaye kuruluşlarına hertürlü kolaylık ve imtiyaz sağlanıyordu. CHP de bu kanun değişikliği lehine oy kullanıyordu. Mayıs ayında bir dizi önemli karar daha alınacaktır. Türkiye Selüloz Kağıt işletmeleri fabrikası kanunu, Milli Kütüphane enstitüsü kanunu, Ege Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Türk Hava Yolları Anonim Ortaklığı kanunları da bu ay içinde kabul edilecektir.

Mayıs sonlarına doğru iktidar-Muhalefet arasındaki bahar havası yeniden yerini kış şartlarına tcrkcdecektir. CMP genel başkanı Sadık Aldoğan "Meclis milleti temsil etmedikçe demokrasiden sözcdilemeycccğini" söylüyordu. Aldoğanın diğer bir eleştiri konusu ise Milletvekili maaşlarına yapılan zamlardı.. İnönü - Menderes tartışmasının sebebi ise, İnönü'nün "Hakim teminatı, Seçim kanunu, Basın kanunu ve ciddi bir durum olan ekonomik bunalımın çözümüne kadar meclisin tatile girmemesini" isteme- sivdi. Aym günlerde DP nin Manisa il kongresinde de delegeler DP iktidarını sert bir dille eleştiriyorlardı.. İthal mallarının bulunmadığı, karaborsacılık ve plansız bir ekonomi politikası ile herşe- yin birbirine karıştığını ileri süren delegeler orman davasının neticelenmemesinden ve nüfuz ticaretinden yakmıyorlardı.

Bu tenkitler üzerine hükümet yeniden ekonomik konulara ağırlık verecek ve ilk iş olarak kredili ithalatı kaldırarak peşin paralı ithalat yoluna gidilmesine karar verecektir. Hükümet kendi tabanından eleştiriler alması üzerine, şartlar düzeldikten sonra kongreye gitmek üzere, parti genel kongresini bir yıl erteleme kararı aldı. Ortaya çıkan ekonomik kriz, aşın fiat artışı, karaborsa ve bazı inalların stok edilmesi üzerine "Türkiycnin mali itibarının kalmadığı" görüşünü savunan muhalefete karşı DP nin tepkisi " ou tavrın ülke aleyhine işlenen iktisadi bir suikast" şeklinde olacaktır. Muhalefeti "Sun-i buhranlar yaraunakla" itham eden iktidar "bu tür tavırları asla müsamaha ile karşılamayacakları" tehdidini savuruyordu. Çünki muhalefetin güvensizliği ve iktidar üzerindeki eleştirileri İki idarin batıdaki kredisi ve süksesi açısından sorun doğuruyordu.

202

İktidar gerçekten de çok geçmeden muhalefete karşı sertleşecek vc bir gözdağı vermek için 20 Temmuz'da CHP İsparta il kongresini polis zoru ile dağıtacaktır. İktidar çevreleri, CHP lilcrin birbirlerine düştükleri için CHP lilcr tarafından çağırılan polisin güvenlik ve asayiş gerekçesi ile görevini yaptığını savunmaktadırlar. Ama bu açıklamalar basında inandırıcı bulunmayacak ve DP iktidarı töhmet altında kalacaktı.. Bu arada güvenlik vc istikrarı sağlama gerekçesi ile hükümet, parlemento çoğunluğuna dayanarak, istediği zaman memurlara geçici olarak işten el çektirme, ya da emekliye sevketme yetkisine sahip olacaktır.. Böylccc bürokrasini iktidarın yedeğine alma gayreti içine giden DP iktidarının bu tulumu, bir bakıma 12 Eylülün generallerinin 1402 sini hatırlatmaktadır.

Bu arada hükümet diğer bir muhalefet partisi olan CMP nin Kırşehir’de yapacağı açıkhava toplantısını engellemek sureli ile muhalefete gözdağı verecektir.. Milli heyecanı ayakta tutarak muhalefete karşı kamu desteğini sağlamak isteyen iktidar 23 Haziran karat lan ile Kıbrıs davasında daha etkin bir rol oynama karan verecektir. CHP de bu karan destekleyecektir. Ancak 7 gün sonra İngiltere Kıbrıs konusunda görüşmelerde bulunmak üzere Türkiye ve Yunanistan'ı Londra'da görüşmeye çağıracaktır. Ankara 11 Temmuzda da Kıbns konusunda Yunanistan'a bir Nota verilecektir.

Temmuz başında Pakistan'ın Bağdat paktına katılması ve Kıbrıs meselesinin yeniden önem kazanması ile diplomatik temaslar yoğunluk kazanacaktır. Ancak ekonomik istikrar sorunu da artık görülmemekten gelinemeyecek kadar büyük önem taşımaktadır. 6 Temmuz 1955 de hükümet vurgunculuğa, karaborsaya karşı şiddetli tedbir alacağını açıklamak zorunda kalacaktır.. Hükümet bu gibi durumlara karşı tedbir olarak milli koruma kanununu uygular aya koymaktan yana olduğunu açıklamak zorunda kalacaktır.

6 Eylül hadiseleri öncesi hükümetin gündeminde grev kanunu bulunmaktadır. İktidar işçi kesiminden gelen ağır baskılar alandadır. CMP den sonra CHP de yere! seçimlere katılmama karan

203 almıştır. Muhalefet siyasi hakların kullanılma şartlan olmadığını, toplantı ve konuşma hürriyetinin engellendiğini ileri sürmektedir.

14 Ağustos'ta Sinop’ta yaptığı bir konuşmada hükümeti eleştirdiği ve küçük düşürücü beyanlarda bulunduğu gerekçesi ile Kasım Gülck tutuklanarak İstanbul'a getirilecek ve daha sonra serbest bırakılacaktır. DP Milletvekili Feridun Ergin ise parti içinde hükümetin ekonomi politikasını eleştirdiği için partiden ihraç edilecektir.. Ne parlamenter sistem içinde demokrasi ve hukuk ve nc de parti içinde demokrasiden artık sözetmek mümkün değildir. 23 Ağustos'ta Menderes İngiltere'ye Kıbrıs konusunda ilk notasını verdi, 24 Ağustos'ta yaptığı açıklamada ise Menderes şöyle diyordu: "Kıbrıstaki Türk toplumunu mahalli makamlar koruyamazsa Türkiye koruyacaktır. Kıbrıs'ın statüsünde Türkiye'nin çıkarını zedeleyecek bir değişiklik yapılmasına izin verilmeyecek gerekirse Kıbrıs ın Yunanistan'a değil, İngiltere'ye bırakılması tercih edilecektir." Hükümet bir yandan seçmene selam kabilinden İngiltere'yi protesto ederken, öte yandan İngiltere'ye karşı sempati girişiminde bulunmaktadır.

6 Eylül olayları öncesi bir diğer önemli hadise de, CHP ve CMP nin iç politikada muhalefeti bir süre etkileyerek Kıbrıs görüşmelerinde hükümeti destekleme kararı almasıdır. 29 Ağustos'ta Kıbrıs konusunda Londra'da toplanan konferans, 6 Eylül'deki bombalama eyleminin ardından 7 Eylülde anlaşma olmadan dağılacaktır.

204

6 EYLÜL OLAYLARI

6 Eylül olayları DP iktidarı açısından bir dönüm noktasıdır diyebiliriz. 6 Eylül hadiseleri öncesi Fuat Köprülü Dışişleri bakanlığından ayrılarak Başbakan yardımcılığına getirilecek, Fatin Rüştü Zorlu ise devlet bakanlığının yanında Dışişleri bakanı olarak ta görevlendirilecektir.. Menderes artık dışarıdan giderek umudunu kesmekte, daha milli bir dış politika izleme gereği duymaktadır. Özellikle Yunanistan konusunda milli bir davanın önderliğini yapma kararındadır. Çünki Batıya yaranamadığı gibi, batıya yanaşma gayretleri tabanda şüphe ile karşılanmaya başlanmıştır.. Bu nedenle Yunanistan'a karşı girişilecek bir kafa tutma politikası DP ye itibar kazandırabilirdi.

6 Eylülde Atatürk'ün Selanik'teki evine bomba atılması hadisesi, İstanbul'da Yunan ve Rum emlakine karşı bir halk ayaklanmasına sebeb olacaktı.. Yunanistan'a karşı galeyana gelen halk büyük bir yağmaya girişecekti. CHP nin gençleri, milliyetçiler, müslümanlar, kcmalistler herkes bu harekete katılıyordu.. Aslında halk tepkisini ifade etmek için bir çıkış yolu ararken,Selanik vakası aniden ortaya çıkıveriyordu. Aslında Selanik vakası aniden ortaya çıkmış bir vaka değildi. Yunan yetkililer olayın bir Yunan vatandaşı tarafından gerçekleştirilmiş olmasından kuşku duyuyorlardı. Bazı iddialara göre, olay Türk istihbaratının işi idi ve İstanbul'daki öğrenci hadiseleri de aynı çevrelerce örgütlenerek iktidar kaybetmekte olduğu halk desteğini kazanmak ve ülkede giderek iktiılann aleyhine dönmeye başlayan siyasal gündemi tersine çevirmek için malzeme olarak düşünülmüştü. Bu iddialar hiçbir zaman isbatlanamadı.

Olaylar bir çığ gibi büyüyecektir. Yunanistan'da olaylarla ilgili beş kişi tutuklanırken İstanbul ve İzmir'de Rum mahallelerinde çatışmalar çıkacak yağmalar olacaktır. Bazı Rum mahallelerinde Rum ahali milis çeteleri kurarak misillemeye kalkışacaklardır.. "Kıbrıs Türktür Türk kalacaktır" yazılı bez pankartlarla yürüyüşe geçen gençler 70 e yakın kiliseyi ateşe verecekler, 100 e yakın işyeri ve yüzü aşkın ev oturulamayacak şekilde tahrip edilerek yağmalanacaktır. Hükümet sokağa çıkma yasağı ilan ederek süngü takmış askerleri olay yerine sevkedecck ama olayların üstesinden gelemeyecektir. Olaylar sonunda 2135 kişi tutuklanacaktır. 300 den fazla yaralı vardır. Hükümet olaylardan zarar görenlere hertürlü yardımın yapılacağını açıklamaktadır. Olayların sorumlusu olarak gördüğü "Kıbrıs Türktür Cemiyetini" kapatacak ve 3 General bu olay dolayısı ile görevden alınacaktır. Kıbrıs Türktür Cemiyeti ile ilgili olarak hükümetin kapatma gerekçesi de ilginçtir. Yağmacılık vc tahrikçilik, Beynıttaki Kızıl bir örgütçe hazırlanmıştır ve bu cemiyette hu plana alet edilmiştir. Bu olay banaııe edilerek 87 Komünist tahrikçilik yaptığı gerekçesi ile tutuklanacaktır. Meydana gelen olaylar sebebi ile İçişleri bakanı Dr.Namık Gedik te istifa edecektir.

Olayların gelişmesinde önemli bir rol oynayan Milli Türk Talebe Federasyonu ve Mustafa Kemal Demeği hakkında ciddi bir soruşturma açılmayacaktır.

Bayar "Türk milletinin tarihinde böyle hadiselere tesadüf edilmediğinden " bahisle zarar görenlere devletin yardım edeceğini açıklarken, Bayar milleti itidale davet etmektedir.

Olay temelde hükümetin işine yaramışür. Bu vesile ile komünistleri suçlu göstererek solun üzerine yürüyecek, aynı zamanda azınlıkların yanında görüntüsü vererek batının takdirini kazanmak isteyecektir.

9 Eylül'de İstanbul'da üç, Ankara ve İzmir'de b'rer askeri mahkeme kurulacaktır. Bu gürültü arasında, İngilizler, Kıbrıs'ı Yunanistan ile birleştirmeye çalışan EOKA örgülünü yasadışı 206 ilan edecektir. Bayar ve Menderes olay yerinde incelemeler yapacak, hükümet olağanüstü tedbirler alacak vc örfi idare ilan edilecektir. Dcmiryumruk politikası, iç barış vc güvenlik gerekçelerinin arkasında güç kazanacaktır.

Bu arada İstanbul'un ana caddeleri tank ve zırhlılarla tutulmuş durumdadır. Bu arada sağda solda 10 kadar ceset bulunacaktır. Bazı azınlık mensuplan da Türklüğe hakaretten mahkemeye sevked ilecektir.

12 Eylülde Mecliste İstanbul olayları görüşülecek, Menderes ayaklanmadan komünistleri sorumlu tutarken, muhalefet sıkıyönetimin kaldırılmasını talep edecektir.. Bu arada kabinede yapılan değişikliğin ardından EOKA nin Kıbnsta genel grev çağnsı ile gözler yeniden dışanya çevrilecektir.. Ekim başında Fethi Çe- likbaş ve Fevzi Lutfi Karaosmanoğlunun Genel İdare kurulundan ihracının ardından aniden, beklenmedik bir biçimde yeniden parti içi kriz patlak verdi. 19 milletvekilinden oluşan parti içi muhalefet grubu haysiyet divanına sevkcdildi. Bununla da kalınmadı en az 20 il örgütü yönetiminde değişikliğe gidildi. Menderes’in parti içindeki uzlaşmaz tutumu, DP grubunda tartışmalara sebeb olacak vc bazı milletvekilleri Menderesi sert bir şekilde eleştireceklerdir. Ancak Menderes'in görevden ayrılma istemi karşısında güvenoy- lamasına gidilecek ve Menderes güvenoyu alarak görevini sürdürecektir. Ancak yine de 30 Ekim tarihli DP Meclis Grub başkanve- killi seçimlerinde Menderes'in adayı seçilemezken muhalif kanattan Burhaneddin Onat meclis başkanvekili oldu. Menderes kendi grubundan yara almıştı. Ardından 19 lardan 9 milletvekili partiden ihraç edilecek, kalan 10 milletvekili ise istifa edecektir.

Konu DP kongresinde ele alınarak sert tartışmalara sebeb olacaktır. 50 imzalı bir önerge ile parti değiştercnlerin millcı vekilliklerinin düşmesi teklif edilecektir. Menderes bu takrirden cesaret alarak partiden aynlanları sert bir dille eleştirecek "Bir partiden mebus seçilip başka bir partiye geçmek, siyaset kahramanlığı telakki olunabiliyor" diyecektir. DP nin 4. Büyük kongresi 10 milletvekilinin partiden ayrılmasına rağmen, Menderes'in zaferi ile

207 sonuçlanacaktır. Menderes tekrar genel başkanlığa seçiliıken, parti genel idare kurulu da tamamen Menderes'in adamları arasında seçilecektir. DP haysiyet divanı, partiden ihraç edileceklerle ilgili olarak muhalefetin isbat hakkı önergesine yakınlık gösterilmesini ve bu tulumun parti birliğini bozmaya yönelik bir disiplin suçu olarak görmekleydi. Daha disiplin kurulu ihraç kararını açıklamadan iki DP milletvekili Ekrem Alican ve Turan Güneş partiden istifa edecekti. Turan Güneş, daha sonra MSP-CHP koalisyonunda Dışişleri bakanı olarak görev yapacaktır. Ekrem Alican ise Yeni Türkiye Partisini kuracaktır. DP den ayrılan 19 1ar, partiden koptuktan sonra bir araya gelerek bir basın açıklaması ile "Hürriyet Partisi" adı altında yeni bir parti kuracaklarını açıkladılar. Parti 20 Aralıkta fiilen siyaset sahnesinde yerini aldı.

11 Ekimde İranın Bağdat pakıma girmesi 'le, Türkiye'nin dış politikası giderek çeşitleniyordu. Amerikan ve İngiltere'nin rehberiyetinde, tek başına Türkiye'den ibaret değil, Arap, Asyalı, Fars ve Türk özelliği taşıyan unsurlardan mürekkeb kontrollü, örnek bir İslâm devleti yapısı örgütlenmek isteniyordu.

1 Kasımda ise Bayar, meclisin yeni dönem açış konuşmasında TL'nin devalüe edileceği haberini veriyordu. Aralık ayında ise, hükümet Ankara ve İzmir'de sıkıyönetimi kaldırma karan alacak ve yeni bir kabine değişikliği gündeme gelecekti.

Aralık ayında yaşanan bir diğer kriz ise, Fuat Köprülü ile ters düşen Mükerrcm Sarol'un Fuat Köprülü aleyhine parti içinde kulis yapması ile ilgili idi. Sarol bu kulislerinin sonucunda "Parti içinde nifak çıkartmak ve tesanüdü bozucu faaliyetlerde bulunmak iddiası ile" haysiyet divanına sevkedilecektir.

5 Aralıkta, Bayar da Menderesi demokrasi konusunda uyaracak ve 1950 den sonra çıkan antidemokratik yasalann ilgasını isteyecektir.. Bayar her seçim bölgesinden bazı milletvekillerini davet ederek yaptığı görüşmenin sonuçlarını tavsiye şeklinde hükümete iletecektir.. Bayarın böyle bir yol izlemesi, Menderes'in giderek kendi ekibini oluşturarak güç kazanması ve ipleri eline geçirmesinden duyduğu endişe ile açıklamak mümkündür. Bayar Hükümete, Anayasada değişikliğe gidilerek çift meclisin kabülü,

208 antidemokratik yasaların kaldırılması, seçim yasasında ortaya çıkan haksızlıkların düzeltilmesi, pahalılıkla mücadele, Üniversitelerin özerkleştirilmesi, eski bakanlarla ilgili soruşturmaların acil olarak neticelendirilmesi ve gazetecilere isbat hakkı verilmesini istiyordu.

Bu tekliflerin bazdan DP milletvekilleri tarafından yapıldığında, muhalefetin sözcülüğünü yaptığı gerekçesi ile hakkında partiden ihraç işlemi yapılanlar ortada durup dururken Bayar'ın yukarıdan gelen talebi parti içinde yeni bir sorun kaynağı oluşturmuştu. Menderes Çankaya ile de artık yabancılaşıyordu. Bayar'ın o günki tavsiyeleri daha sonra 27 Mayıs tarafından gerçekleştirilecek ve Üniversite özerkliği gibi konular, demokratikleşme yolundaki çabalar kendi ekiblerine maledilcccktir.

11 Kasımda yapılan belediye seçimlerinin ardından 8 Aralıkta Menderes 4. hükümetini kuracaktır. 11 Kasım seçimlerini CHP nin boykot etmesine rağmen, DP bu seçimde ciddi bir şekilde oy kaybına uğramıştı. 8 İlde bağımsız adaylar, 2 ilde Köylü partisi kazanmıştı. Bağımsız adayların da seçimlere katılmadıkları 20 ilde oylar son derece düşüktü.

Bu arada ana muhalefet partisi içi de pek huzurlu değildi. 24 Arahk'ta Nihat Erim, parti disiplinini bozduğu gerekçesi ile disiplin kuruluna verilecek, ancak tnönünün gayretleri ile ihraç edilmekten kurtulacaktı. Erim'in disiplinin bozulmasına yol açan teklifi "Parti içinde fikir hürriyeti" talebi idi.

209

Yıl 1956

10 Ocak'ta Meclis tartışmalı bir gündemle toplandı

6-7 Eylül hadiseleri ile ilgili olarak Menderes ve dönemin içişleri bakanı hakkında meclis araştırması isteniyordu. Önerge Menderes'in konuşmasından sonra reddedilecekti. Bir gün sonra muhalefet mecliste yeni bir atağa girişecek bu defa muvaffak olacaktı. 3 Eski bakan, Yırcalı, Zorlu ve Polatkan için görevini kötüye kullanmak ve suistimal iddiaları ile meclis araştırması isteniyordu. İthama maruz kalanların da evet oyu ile meclis soruşturması açılacaktı. İtham edilen suçlar, bazı malların zamanında ithal edilmemesi, bazı malların temini konusunda dikkatli davranmamak, nal vc çivi dağıtımında düzensizlik, döviz tahsisinde usulsüzlük, çürük mal ithal etmek, bazı kişileri kayırmak gibi suçlardı.

Muhalefet bu soruşturmalardan sonuç beklemiyordu. Ancak bu gibi iddia ve ithamlarla iktidarı yıpratmak istiyor ve şüphe doğurmaya çalışıyordu. Bunda da muvaffak olacaklardı.

Öte yandan o günlerde Üniversitelerin özerkliği konusu yeniden konuşulmaya başlanmışa "Üniversitelerin iktidarın tasallutundan kurtulması" ciddi bir şekilde taraftar buluyordu . 23 Ocakla da Ankara'da Fikir kulübünün düzenlediği bir toplantıda, Türkiye'nin sosyo ekonomik durumunu tartışan Üniversite öğretim üyeleri, Ahmet .Şükrü Esmer, Yavuz Abadan, Turan Fcyzioğlu, Aydın Yalçın ve Muammer Aksoy mevcut düzene eleştiriyel bir bakış açısı getirmişlerdi. Menderes'in tepkisi sert oldu. Aynı gün

210 grubta yaptığı konuşmada Menderes şöyle diyordu: "Muhalefet, Üniversite ve Basın, birlikte iktidara karşı cephe almış gözüküyorlar. Malescf Üniversitelerimizin muhalif cereyanlara alet olduklarını görüyorum. Buna müsade edilmeyecektir. Üniversitelerin münhasıran ilimle uğraşmaları lazım gelir. Eğer kendilerine çeki düzen vermeyecek olurlarsa, istersek çanlarına ot tıkarız!"

Menderes'in bu açıklaması şok etkisi yapacaktır. Tam bu günlerde, Amerika'dan gelen bir heyet, Amerikan yardımlarının yerinde kullanılıp kullanılmadığını görmek üzerine Türkiye'ye mali vc iktisadi inceleme heyeti gönderecektir. Randall heyeti olarak bilinen araştırma grubu eğer yardımların tavsiye edilen şekilde kullanılmadığını tesbit edecek olursa, Amerikan yardımı bazı ön koşullara bağlanacaktı.

Menderes'in köşeye sıkıştığını gören muhalefet tam bu sırada karşı atağa geçecekti. CHP, hükümetin ekonomik bir plana sahip olmadığını ileri sürerek, Üniversitelere karşı iktidarın takındığı tavrı eleştiriyordu. Üniversitelerin demokratik rejmin temelini teşkil ettiğini belirten CHP yönetimi yayınladığı hir bildiri ile ayrıca "Isbat hakkını, huzur şartı olarak gördüklerini" belirtiyorlardı. Böylccc, basın ve Üniversiteye arka çıkıyor ve halka ekonomik refah mesajı veriyorlardı.

Tam Amerikan heyetinin Ankara'da temaslarını sürdürdüğü bir sırada, Basın, Üniversite ve muhalefet çevrelerinden gelen eleştiriler DP yöneticilerini tedirgin ediyordu. Menderes CHP nin muhalefet çabalarım şöyle yorumluyordu: "Bu bir komünistliktir. Vatanı dışarıya jurnallemck ve ulusal çıkarlara kundak sokmak CHP nin ezeli iftirasıdır" Fuat Köprülü ise CHP nin muhalefet gayretlerini "Beşinci kol faaliyetleri" olarak tavsif ediyordu. Tam bu sırada CHP, CMP ve HP den oluşan muhalefet partileri, iktidara karşı işbirliği yapmak için kendi aralarında görüşmelere başladılar.

Mart ayı oldukça hareketli geçti. Mart başında Aydın ve Sö- ke'de başlayan grev hükümeti tedirgin elti. 6 Mart kararlan ile hükümet, Türk sermayesi için ayırdığı alanı da yabancı sermayeye açtığını açıklayacaktı. Aynı gün Ordu ilindeki DP kongresinde,

211

Hürriyet partisi sempatizanları ile DP liler arasında tartışma çıkacak ve bu tartışmalar giderek DP nin tüm taşra teşkilatlarına yayılacaktı. Özellikle HP nin örgütlenmesi sözkonusu olduğunda DP de bölünmeler meydana gelecekti. 11 Martta İngiliz dışişleri bakanı Ankara'ya geldi ve buradan İsrail'e geçli. Bu arada Türkiye'de Kıbrıs konusunu ve Ortadoğu sorununu görüştü. Ingilizler o günden Türkiye ile İsrail'in irtibatlanmasını sağlayacak bir gayret içindeydiler. 12 Martla İngiltere ile Kültür anlaşması imzalandı. Menderes 18 Martta Pakistan'a gitti ve Menderes Pakistan'da iken Pakistan'da İslâm Cumhuriyeti ilan edildi. 20 Martla Ankara'yı ziyaret eden Amerikalı bir iktisatçı, ABD nin Türkiye'ye yapacağı yardımın kendi çıkarlarına hizmet edeceğini söyleyecekti.

Bu arada CHP, DP yi Üniversite ve gençlerle karşı karşıya getirdikten sonra, şimdi de işçilerle karşı karşıya getirmek istiyordu.. İnönü Grev hakkı geç kalmış meselelerimizden biridir" diyerek hükümeti grev hakkının tanınması konusunda zorluyordu.

Bu arada muhalefetin 6-7 Eylül meselelerini yeniden meclis kürsüsüne getirmeleri DP çevrelerinde tedirginlik meydana getirdi. özellikle Sclaniktcki kundaklama olayı ile ilgili bazı kaygılar, şüpheler sözkonusu idi. Olayların bir tertip olması ihtimalinden sözediliyordu. 6-7 Eylül olaylarının mecliste telaffuz edilmesi üzerine DP liler "6-7 Eylülden sözetmenin vatanperverlikle bağdaşmayacağını" ileri sürdüler. Çünki iddialar bir kere telaffuz edilirse, doğru ya da yanlış bu konu hükümetin batı nezdindc kredisini kaybetmesine neden olabilirdi. Muhalefetin vatanperver olarak davranmamakla suçlanması üzerine CHP ve HP Milletvekilleri meclisi terkcdcccklerdir.

Hükümet Kıbrıs konusunda çıkacak muhtemel bir tartışmayı önlemek için zaman zaman kendilerinden beklenilen açıklamaları yapmaya özen gösteriyorlardı. O günlerde Köprülü bu konuda şöyle diyecektir: "Kıbrıs'ın herhangi bir memlekete ilhakı mevzubahis ise eski sahibi Türkiye'ye verilmelidir. Kıbrıs mevzuunda konuşması gereken memleketler ancak İngiltere ve Türkiye'dir.. Bu konuda Yunanistan'ın bir hakkı ve talebi mevzuubahis olamaz. Kıbns meşelerinde daha ileriye gidilmesinin vahim neticeler do-

212 ğuracağını da ilgililer herhalde dikkate almak zorundadırlar."

Bir yandan bu açıklamalar yapılırken aynı gün hükümet 6-7 Eylül olaylarında zarar görenlere tazminat ödenmesini de başlatacaktır.

Bu arada Ankara, Amerika nezdinde hızla kaybettiği itibarını yeniden kazanma gayreti içindedir. Sovyctlcrin Ankara'ya yakınlaşma gayretleri, Ankara'dan beklenmedik hır şekilde tepki ile karşılanacaktır. Fuat Köprülü "Rusyanın barış saldırısının Türkiye'yi aldatamayacağmı" söylemektedir. Bununla da yetinmeyerek "Biz hür dünya ile birlikle bindiğimiz gemiden ayrılmak niyetinde değiliz. Bu bizim için bir ölüm-kalım meselesidir.. Türk hükümeti sulhün tecezzi kabul etmeyeceğine vc onun ancak müşterek bir emniyet ve gayretle korunabileceğine kanidir."

Türkiye için Amerikan tercihi bir ölüm kalım, Ya da varolma ya da yokolma davasıdır.’

Hükümetin Amerika'ya yakınlaşma gayretine paralel olarak, CHP vc Hürriyet Partisi daha fazla demokrasi talebi ile DP yi köşeye sıkıştırmaya devam edecektir. Çok geçmeden Hürriyet Partisi yöneticilerin Turan Güneş "Grevsiz sendikaların ccrcyan- sız ampul gibi" olduğunu söyleyerek hükümeti sendikal özgürlükler vc grev hakkı konusunda zorlamaya başlayacaktır. CHP ise muhalefet partileri arasında yeni işbirliği imkanları aramaktadır.

DP muhalefete karşı kendini korumak için Seçim yasasından medet ummaktadır. Muhalefet ise hükümetin seçim kanunundaki antidemokratik unsurların yasadan çıkartılmasını istemektedirler. CHP kongresinde înönü, Kasım Gülek'e karşı tekrar güç kazanırken, hükümet CHP’yi içinden çökertmek için, Güle- kin kaybını fırsat bilerek, onu TBMM'nin manevi şahsiyetini tahkir ettiği gerekçesi ile mahkemeye sevkederek bir yıl ağır hapse ve 4 ay Bursa'da gözetim altında tutulmasına sebeb oldu.

Bir yandan Muhalefet partileri hükümeti boykota hazırlanırken, bu arada hükümet ani bir çıkışla 12 yargıcı daha emekliye sevkedecck ve basın özgürlüğünü sınırlandıran bir tasarıyı kabul edecektir. Karar basın vc yargı çevrelerinde tepki ile karşılanır-

213 kcn, bunu fırsat bilen CHP meclise bir gensoru önergesi verecek, ancak bu önerge DP oylan ile reddedilecektir.. Bu gelişmeler günümüzdeki güneydoğu sorunu bahane edilerek hükümetin kanun hükmünde kararnamelerle bir takım yetkilere sahip olma isteğini hatırlatmakladır. Bu konuda da bu gün aynı şekilde^JANAP çoğunluğu muhalefetin meclis araştırması önergelerini reddetmektedir.

İşin ilginç yanı o günki CHP li Gülek, bu gün kendi partilerini kapatan bir sağ zihniyetin himmet ve himayesinde, üstelikte Moon tarikatinin Türkiye temsilciliği gibi bir sıfatla, Atatürk Y üksek Danışma Kurulu üyeliği yapmaktadır!

Muhalefetin direnişini kırmak isteyen hükümet 2 Temmuzda, Sim Atalay, Kamil Kınkoğlu, İbrahim Us ve Osman Alışıroğ- lu isimli dört CHP milletvekilinin dokunulmazlığını, hükümetin manevi şahsiyetini tahkir iddiası ile kaldıracakur.. Bununla da yetinmeyen hükümet, siyasi partilerin seçim dönemi dışındaki bütün toplantılarını ve hertürlü gösteri ve toplantıyı izne bağlayan bir yasayı kabul edecektir.. Bu karara sert bir şekilde tepki gösteren İnönü "Biz mullakiyetten bu günlere geldik, siz bu günden mutla- kiyete gidiyorsunuz" diye eleştirecektir.

İnönü, bu DP ye muhalefet ederken Demokrasiyi öğrenecek ve DP ye muhalefet alışkanlığı içinde geliştirdiği ve topluma empoze elliği demokrasi anlayışı 60 Anayasasındaki özgürlük havasının temel dayanağını teşkil edecektir.

Menderes, iktidarını güçlendirmek için aldığı her kararın ardından biraz daha köşeye sıkışmakta idi. Basın ve yargı desteğini yitiren hükümet giderek kamuoyu desteğini de kaybetmeye başlamıştı. Basın artık demokrasinin maskara edildiğini yazıyordu.

Hürriyet partisi Bakırköy kongresinde delegeler, Menderes'in CHP ye karşı ünlü afişi vc sloganı ile DP yi protesto ediyorlardı: Artık Yeter, söz milletindir! Bir delege şöyle diyordu: "Taksim meydanında pahalılık tabutu dolaştıranlar şimdi millete o günlerin hasretini çektirmektedirler. Onların lügatında pahalılığın karşılığı refah ve bir altının 100 liraya çıkması ise kalkınmadır" diyordu. Delegeler Namık Kemal'in hürriyet kasidesini oku-

214 yorlardı!

Hükümetin basın üzerindeki baskılan dış basında da geniş şekilde yankılanmıştı. Milletlerarası basın enstitüsü, Türkiye'de basına karşı girişilen hareketi tetkik ederek bir rapor halinde tüın demokratik ülkelere duyurma kararı alıyordu. Batı basını, Türkiye'de hür basının kaldırılarak eskiye dönülmek istendiği görü, ü yer alıyordu.

İktidann tavn parti içinde de tepkilere sebeb oluyordu. Bazı milletvekilleri genel kurul çalışmalarına katılmıyordu. Hatta bunun için Ankara'dan aynlanlar vardı. DP nin gidişinden ciddi şekilde kaygı duyan milletvekillerinin sayıları hızla artıyordu.

İktidann baskıcı uygulamalarına karşı CHP genel sekreteri şu görüşleri savunuyordu: Bu uygulama, BM anayasasına, NATO anlaşmasına, İnsan hakları beyannamesine aykırıdır ve muvaffak olamamış bir iktidarın yerinde kalabilmek için tenkidi ve muhalifi susturma teşebbüsüdür"

CHP, hükümeti özgürlükler ve ekonomik durum hakkında köşeye sıkıştırmaya çalışırken, DP iktidarı Amerikan bankaları ve yabancı izleme heyetlerinin raporlarına dayanarak kendini savunmaya çalışıyordu. DP li maliye eski bakanlarından Haşan Po- latkan o günlerde bu eleştirilere karşı "Yabancı maliyecilerin verdikleri raporları ehemmiyetle tetkik ederek yararlandıklarını" söylüyordu.

O günlerde yapılan yere! seçim sonuçlan, iktidar partisi için hayal kinci bir görünüm arzediyordu. Küçükçekmccc seçimlerinde Köylü partisi 600 oy alırken, Müstaıciller 224 oy, DP 151 oy alıyordu. Bazı bölgelerde Müstakiller önde gidiyor, seçim sonuçlan üzerine çıkan çatışmalar karakolda bitiyordu.

1956 Türkiye'sine ilişkin ilginç bir istatistik var. 1956 başında yapılan bir açıklamaya göre o günlerde Türkiye'de 28 599 otomobil bulunuyordu. Bunlann 15782 sinin ise hususi plaka taşıdığı belirtiliyordu. Taksi plakalı araç sayısı ise 10.508. Resmi otomobillerin sayısı: 2309. 30250 kamyon. 6671 motorsiklet vardı.

En iazla otomobil İstanbul'da idi (10.688), İstanbul'u Ankara izliyordu (5203). İzmir ise Üçüncü sırada idi (2482). Dördüncü

215 sırada ise Seyhan vardı (834).

Hükümet büyük şehirlerdeki Kadillakların sayısı ile övünürken, Muhalefet gelişmelerden pek memnun değildi ve bu tanınmamış zenginlerin servetlerinin kaynağı merak ediliyordu. Aslında bu zenginlerinin hepsini DP zengin etmemişti. Bir kısmı CHP nin zengin ettiği kişilerdi. Şimdi DP iktidarının gölgesinde kendilerini açığa vurmuşlardı. İşin ilginç yanı, bu dünün müfrit CHP lileri, o günlerin müfrit DP lisi olmuşlardı!

DP kendi içinde zorlanmaya başlamıştı. Artık bıkkınlık uyandıran demokrasi nutukları ne tabanda, ne de parti içinde bir heyecan doğurmuyordu. Herkes işine bakıyordu. İç anlaşmazlıklar, kısa sürede bir bunalıma dönüşecekti. Menderes zaten sıkıntılı, komplo teorileri üreten bir tip olmuştu. Kimi zaman, umutlu olduğu günlerde sevecen bir insan tipi çiziyordu.. Kimi zaman ise asmaklan-Kesmekten sözediyordu.. Yaşamak için öldürmek gerekti. Aeımamayı öğrenmeli idi.. Menderes bu tipin adamı değildi. Ama oynadığı rolün gereği kurt postuna bürünmeyi deneyen bir kuzu gibi idi. Kurt postundaki kuzu, öteki kuzuları ürküttükten sonra, postunu düşürünce de arasına karıştığı kurtlar tarafından parçalanacaktı.

Menderes, Mustata Kemal'in 1937 lerde keşfettiği şu hakikatten habersizdi o zaman. "(Mustafa Kemal, Hamdullah Suphi'ye, İstanbul'da kendini karşılamaya gelen kalabalıklarla ilgili olarak) Bu gördüğün kalabalık gün gelir inşam linç etmek için de böyle toplanabilir. Onun sevgisine de nefretine de fazla güvenilmez"

Bu sözleri Şevket Süreyya aktarıyor. Demek ki Atatüric halkına pekte fazla güvcnnıiyormuş.. Ve onun için ölene kadar işbaşında kalmayı başardı. Ama Menderes çabuk güvenen biri idi. Belki çocuk gibi. Ama hırçınlaştığı zaman da, ona hiç yakışmayan davranışlar sergiliyordu.

Muhalefet, Demokrasi için birlik bildirisi yayınladığı 8 Temmuz 1956 dan 3 gün sonra iktidar seçimleri erteleme kararını açıkladı. Yine hırçın günlerindeydi. Muhalefet, kararın Anayasaya aykırı olduğunu savunuyordu.

216

Muhalefetin insan hakları vc demokrasi konusundaki ağır baskıları karşısında Menderes yeni bir taktik hazırladı. Bu olaylardan bir ay sonra, Mustafa Muğlalı meselesi meclise geldi. Konu 1943 yılında meydana gelen bir olayla ilgili idi. İddiaya göre Dönemin Cumhurbaşkanı (İsmet İnönü), Orgeneral Mustafa Muğlalıya emir vererek 32 vatandaşı öldürtmüştü. Olay Van'da meydana gelmişti. Halkı sindirmek vc muhalefete gözdağı vermek için tertiplendiği ileri sürülen bu olayla ilgili meclis araştırması açılması isteniyordu. Bugüne kadar gündeme getirilmeyen, hatta üstü örtülmeye çalışılan olay bugün bir siyasi şantaj olarak, CHP yi geriletmek ve muhalefete gözdağı vermek için yeniden ele alınıyordu.

Menderes ilk raundta galib geldi. Ardından sempati taarruzuna girişti. "Memleketin baştan başa imar edileceği" vadinde bulunuyordu. İstanbul yeniden inşa edilecekti ve hükümet bundan böyle şehirciliğe daha fazla önem verecekti. Özellikle yerel araseçim sonuçları iktidarın gözünü korkutmuştu. Yeni burjuvazi, küçük Amerika olma hayalleri, halka kuru bir umuttan fazla birşey vermemişti. Tarım politikaları sadece köylü kesimine yönelik bir mesaj veriyordu. Kentteki insanlara fazla bir vaadde bulunulamamıştı. İşçi ve memur sadece verilenle yetiniyordu ve kentlerde işsizlik giderek artan bir sorundu.

Menderes kendi yanlışlıklarının sonuçlarını fatura edecek bir yer bulmuştu.. CHP ve İnönü.. Bunda gerçek payı yok değildi ama, Menderes bunu kendisi için sıkıştığı zamanlarda kaçacağı gizli bir ev gibi saklıyordu. Hani Güneydoğuda faili meçhul cinayetlerin faturalarının ölü teröristlere çıkartılarak dosyalarının kapatılması gibi bir şey.. Ama Menderes siyasi mevta haline getirmeye andiçtiği bir harekete çıkartıyordu felaketin faturasını.. Bilmiyordu ki bu davranışı ile rakiblerinin düşmanlığını daha da arttı. CHP ve İnönü olayı Menderes için adeta bir fobi halini almıştı. Eski bir DP liden Aydemir şu sözleri aktarır: "Hem Celal Bayar'ın, hem de Adnan Menderes'in İnönü'ye karşı onu tanımaktan gelen takdirleri vardır. Ama Menderes'in İnönü'ye karşı Tcvehhürleri (aşırı ve ölçüsüz çıkışları) İnönü fobisinin bir reaksiyonudur. Bu

217 tıpkı sert bir babanın devamlı tazyik kuşkusu altında yaşayan bir çocuğun ruhi tepkileri gibidir." İnönü'ye göre "Menderes suçluların telaşı içinde" saldırmaktadır. Menderes ise İnönü'yü" İhtirasları uğruna memleketi ateşe verecek adam" olarak görmektedir.. Her ikisi de ülkenin geri kalması ve haksızlıkların, zulmün ve sömürünün idam hükmünü önüne astıkları gömleği bir diğerinin başından geçirmeye çalışmaktadırlar.

Menderes bu arada Pakistan, Afganistan ve İran'ı ziyaret etti. Hükümet bütün partilere karşı dirsek göstermeye devam etti. CHP genel sekreteri Gülck, Rize’de toplantı yasasına muhalefetten 6 ay hapis cezasına mahkum oldu. Bu olaydan bir ay sonra da Gülck tekrar Karamürsel'de aynı gerekçe ile mahkeme önüne çıkartılacaktır. Hürriyet Partisi İstişari Kongre delegelerinin Anıtkabiri ziyaretleri yasaklandı. Trabzon valisi CMP kongresine izin vermedi. Hükümet, tepkiyi azaltmak için din derslerinin zorunlu tutulması yolunda bir karar alarak bunu resmi gazetede ilan elli. 13 Ağustos'ta bakanlar kurulu karan ile başlatılan uygulama halka verilen bir rüşvet gibi idi adeta.

İnönü'nün 32 vatandaşın öldürülmesinden sorumlu tutulması, muhalefet ittifakı içinde de sorunlara yol açmıştı. Menderes halkı İnönü ile korkutmaya çalışıyordu. "Bizi değil de İnönü'yü mü istiyorsunuz, 1950 öncesine mi dönmek istiyorsunuz, Onlar gelirse İnönü Cumhurbaşkanı olur" mesajı veriyordu. Muhalefet partileri bu mesajı aldılar ve Hürriyet Partisi, 1957 seçimlerinde muhalefetin seçimleri kazanması halinde İnönü'nün Cumhurbaşkanı olmayacağına dair bir bildiri yayınlanmasını isteyecektir. Ancak bu talep İnönü tarafından reddedilecektir.

DP nin kamuoyu tabanı hızla erirken, taraftar arasında ciddi bir sinir harbi yaşanmaktaydı. İnönü İrıicaya yüklenirken, DP, ar- uk eskisi kadar Demokrasi nutukları atmamaktadır. Artık'Demok- rasi talebi muhalefetten gelmektedir. DP nin ise tek sığmağı muhafazakar kesimdir.. Menderes köye ve köylüye oynamaktadır. Dışta ise ABD ye, NATO ya.. Dış meselelerde daha atak bir politika izlendiği izlenimi meydana getirerek milli bir heyecan doğurmaya çalışmaktadır.

218

Menderes ikinci bir atak yaparak, kalkınma politikalarında yabancı sermayeye büyük teşvikler ve garantiler verileceğini açıklayacaktır. Böylece bir yandan iç hizmetler için ekonomiye kaynak bulurken, öte yandan batıklara rüşvet vermiş olacakür.. Bu politikasını coşkulu bir şekilde açıklar. Menderes'e göre "Yabancı sermayeyi teşvik etmek vatanperverliktir" Muhalefet ise ateş püskürüyordu, Muhalefete göre Menderes'in yaptığı ülkeyi yabancılara satmaktı, hıyaneti vataniyye idi.

Kim vatan haini idi. Her iki taraf ta birbiri için bu ilhamda bulunuyordu ve her iki taraf ta birbirini çok iyi biliyordu'

Hükümet büyük şehirlerde hızb bir restorasyon ve istimlak hareketi başlattı. Menderese göre 6 aylık bir hamlenin ardından muhalefetin söyleyecek sözü kalmayacaktı. Bu arada getirecekleri hukuki düzenlemelerle dizginleri ellerine alacaklardı.

Hükümet bu arada yeni bir komünist takibatı başlattı. 39 kişi gözaltına alındı. CMP de meydana gelen yönetim değişikliği ve Osman Bölükbaşının genel başkan olması DP ye biraz zaman kazandırdı. Aralık ayına kadar, denebilir ki ortalık önemli ölçüde sütliman oldu. Muhalefet ittifakı dağılmıştı ve meclis araştırması önergesi İnönü'yü dizginlemişti. Batı son bir kez daha DP ye kredi veriyordu.

DP batının güvenini ve desteğini elinde bulundurmak için her zaman ABD ve İngiltere ile uyumlu hareket etmeye özen gösteriyordu. Süveyş kanalı ile ilgili Londra konferansında Ankara ABD nin yanında yer alacaktı.

Bu arada meclis aritmetiği de sürekli değişti. Cihad Baban ve Maliye bakanı Nedim Ökmen DP den istifa ettiler. Eski CHP li işadamı Server Somuncuoğlu CHP den ayrılarak DP ye girdi ve hükümetin ekonomi politikasını öven bir demeç verdi. Bu arada muhalefet partileri arasında gerçekleşen transferler sonucunda da CHP Ana muhalefet partisi olma şansını kaybederken, Hürriyet Partisi, 31 e karşı 32 üye ile Ana muhalefet partisi oldu.

Yil sonunda patlayan bomba Ankara'yı bir kez daha krize soktu. Forum dergisindeki yazılarından dolayı Prof. Turan Feyzi- oğlu üniversitedeki görevinden alınarak bakanlık emrine vcrili-

219 yordu. Gerekçe, hükümeti eleştiren yazılar yazmak! tngillcrcnin, Kıbrısa kısmi bağımsızlık tanıyan anayasa tasarısını ilan etliği gün TBMM 5 saat süren bir müzakerede Üniversite meselesi konuşuldu. Hükümet bazı bilim adamlarının Üniversiteye politikayı soktuklarını ve partizanca davranışlar sergilediklerini ileri sürüyorlardı. Maarif bakanı, Adalet bakanı, Başbakan saatlerce konuyu tartışmışlardı. Muhalefet ise olayı hazin olarak nitcleyecekti. Fcyzioğlu'nun bakanlık emrine alınmasına tepki olarak Ankara Üniversitesinden beş öğretim üyesi istifa edecekti. Bunlarla birlikte Turan Fcyzioğlu da görevden ayrılacaktı. İstifa edenler Doçent Aydın Yalçın, Doçent Muammer Aksoy, Doçent Münci Ka- pani, Asistan Coşkun Kırca, Asistan Şerif Mardin gibi ünlü isimlerdi vc bu çekirdek kadro, akademisyenler çevresinde hükümete karşı sivil muhalefetin odak noktasını teşkil edecekler ve Kemalist bir sol çizgiyi örgütleyeceklerdi..

Tek parti dönemi Kemalizminden sonra, ikinci kuşak Kemalist Harekelin beş as ismi bunlardı.

220

YIL 1957

İhtilale üç yıl kaldı..

Nedense bizde bütün ölüler badeni gözlü olur..

Nedense ölülerimiz hep en kahraman! arı m izdir..

Yaşarken değerini bilmediğimiz için kahramanlarımızın mezarları başında ağlamayı çok severiz..

Kahraman olarak karşılayıp, hain olarak uğurlamaktan gizli bir zevk alırız.

Zaten bizim gibi ülkelerin tarihine baktığınızda normal, sıradan insanlar çok azdır. Ya onların csaınclcri okunmaz.. Onlar basil birer sürü gibidir.. Ötekiler ise ya kahramandır, ya da hain.. Daha doğrusu, kahraman olarak başlayıp, ihanetle damgalanmaya doğru hızla koşmaktadırlar.. Hayali ile güzel, gerçeği ile korkunç olan bir durum sözkonusudur.

1957 Ocağı'nda dünyaca ünlü iki sanatçı Amerika'da hayata gözlerini yumuyordu.. Aktör Humprey Bogatt ve Ünlü Orkcslra şefi Anturo Toscanini..

Amerikalıların gündeminde Bogart ve Toscanini vardı. Ama Ankara'nın gündeminde Amerika'nın kendisi.. Yeni yıla merhabe derken, hükümet 1 Ocak'ta yeni ticaret kanununu yürürlüğe koymuştu. O günlerde bir sanayici olan Benjamin Fairless başkanlığında bir Amerikan heyeti, ekonomik ve askeri yardımlarla ilgili olarak Wasinghton'daki büyük reise sunulmak üzere bir rapor hazırlamak üzere Ankara'da bulunuyordu. Heyet Ankara'dan ayrılmadan bir gün önce de Ankara'nın büyük reise sunul-

221 mak üzere hazırladığı armağan paketi Fairlcss'in imlalarına arzo- lundu. Türk hükümeü Amerikan hükümetine dostluğunun bir kamu olarak teklif edilen bir anlaşmayı, Amerika’nın arzuladığı biçimde imzaladığını açıklıyordu. İmzalanan anlaşma hükümlerine Türkiye'deki Amerikan yatırımları için yeni imtiyazlar tanınıyordu. Bu şirketler gerektiğinde kâr vc sermayelerini dolara çevirerek yurt dışına çıkartabileceklerdi. Bu konuda Türk hükümeti garanti veriyordu. Bu karardan 4 gün sonra da Ankara'da toplanan Bağdat Paktı'nda bölgesel kalkınma vc işbirliği örgütü RCD kurulurken, aynı zamanda pakla üye ülke temsilcileri Eiscnhower doktrinine bağlılıklarını teyid ediyorlardı. Amerika ile ilişkiler tekrar yoluna giriyor gibi gözüküyordu.. Menderes bir yandan da kendini güvenceye alabilmek için Askeri kademelerde yeni düzenlemelere gidilmesini kaçınılmaz görüyordu. 57' ye girerken zaten hükümet askeri kademelerdeki terfiler ve emeklilik işlemlerinde bazı düzenlemeler yapmıştı. Bu durum orduda sancı doğurmuş, ancak hükümet bu düzenlemelerin siyasi ueğil askeri sebeb- lerle yapıldığını açıklamışü. Bu dönemde, Amerika askeri alanda da önemli ölçüde nüfuza sahipli vc orduda giderek artan bir Amerikancı eğilim gözüküyordu.. Zaten ihtilalin içinde Amerikancı unsurların yer aldığı daha sonra açıklanacaktı. "Bizim çocuklar" 12 Eylül'dc nc kadar etkin bir role sahiplerse, 27 Mayıs'ta da aynı güçteydiler. Hükümetin Amerika nezdindc kredi sahibi olduğu anlamına gelen son gelişmeler, muhalefeti bir kez daha tedirgin edecekti. Muhalefet bu kez pahalılık noktasından, iktidar üzerindeki dış baskılar yerine kamuoyu baskısını artırma yolunu deneyecekti. Menderes ise, Amerika ile yoluna giren ilişkilerin bir nişanesi olarak, yeni bir jestle Ortadoğu Teknik Üniversitesi'nin kuruluşunu hazırlayacakur.. Ne garip, Lübnan'daki Amerikan koleji gibi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi de daha sonraki yıllarda, Amerikan orjinli sol muhalefetin odak noktalarından biri olacaktır. Bu arada Kıbrıs meselesi yeniden alevlenecek, Hükümet gözlemci olarak Nihat Erim'in başkanlığında bir heyeti Kıbrıs'a gönderecektir. Hükümetin Erim'lc bu konuda diyaloga girmesi parti içinde dedikodulara yol açacaktı. Acaba Erim DP ye mi geçecekti.

222

Erim DP li olmayacaktı ama, Erim'dcn daha hızlı bir CHP li olarak bilinen, ilerici kanada mensup parti eski müfettişi Alacddin Tiri- toğlu CHP den ayrılarak CMP ye girecekti. DP nin CHP yi parçalama girişimi ve CHP nin ana muhalefet partisi olmaktan çıkıp, yerini Hürriyet Partisi'ne kaptırması ile CHP nin sesi iyiden iyiye kısılmıştı. Halta, HP ve CMP nin CHP den adam ayartma gayretleri, muhalefetin DP karşısında başlattığı diyaloğu da tehdit etmeye başladı. CHP artık ana muhalefet olmadığına göre, DP ye yaklaşabilirdi..! Bütçe görüşmelerinde CHP, eski hırçın politikasını bir kenara bırakıp, adeta İktidarla CHP arasında ilk kez bir bahar havası estirmeye çaba gösterdi. Menderes her zaman yaptığı gibi, zor zamanlarda, halk muhalefetini önlemek ve onların DP ye desteklerini güçlendirmek, heyecanlarını yüksek tutmak için küçük dini tavizler veriyordu. Menderes yine böyle bir adım alarak Ko- catcpc cami yaptırma demeğini ziyaret ederek 100.0® lira maddi yardımda bulunuyordu. Dindarlara yapılan maddi bağışın ardından, Türkiye'de devlet eli ile sendikacılığa geçiş aşamasında, devletin işçilere sendikal eğilim vermek üzere Üniversitelerle birlikte örgütlediği eğitim seminerleri de ani bir kararla kapatıldı. Böylcce hükümet müslümanların yanında yer alırken, işçilere karşı tavır koymuş oluyordu. Bu da Üniversite çevrelerinden gelen, özellikle sol aydınların işçiler üzerinde spekülasyonlarına yol açıyordu. Daha sonra örgütlenecek Türk-Iş, bu Amerikancı mantıkla kuru lan sendika okullarının devamı olarak doğmuştu.. Nasıl sol, devletçi C1IP, DP yi doğurdu ise, sağcı, Türk-lş te aynı şekilde kendi bağrından DİSK'e hayat verecekti.. Tüm dünyada olduğu gibi, sağ ve sol birbirini üreten, birbirinin yaşama şansını teminat altına alan aynı akımın iki alternatif uçlan durumunda idi. Sağcı iktidarın açlığı kurslarda solcu öğretim üyeleri, sendikacılık dersi veriyordu.. Ne garip, sağcı sermaye sınıfını üreten, onu destekleyen, onun ideolojisini belirleyen de devlet, sağcı patrona karşı solcu sendikacılığı örgütleyip, destekleyen ve onun sağa karşı ideolojisini de belirleyen devlet. Yani devlet kendi kendini yoketmek üzere programlanıyor gibi bir şey.. Sonuçta aynı vatanın çocukları sağcı solcu diye, işçi patron diye, kadın-erkck diye birbirini yoke-

223 dccek, farklı düşman kamplara bölünecekti.. Devletçi CHP içinde Libcralizm'i örgütleyen de aynı irade değilmi idi?.. Yani Devletçi İnönü'nün yanında Liberal bir Bayar nasıl ekonomi bakanı olabilirdi.. Tabi böyle nev-i şahsına münhasır ve devletçilik vc liberalizm politikası ile yol katedmemiz, başarıya ulaşmamız mümkün değildi. Bunun adı bilim, ideoloji, felsefe, demokrasi falan olamazdı. Bu düpe düz bir çılgınlıktı ve geri kalmışlığımızı hazırlayıp pekiştiren bu dahice komplo idi belki de!

Mart ayına girildiğinde içeride ve dışarıda şok gelişmeler yaşandı. CHP nin DP ile iyi geçinme politikası parti tabanında tepki ile karşılandı. Ankara il örgütü bu nedenle toptan ist'fa etli. Yunanistan ise Kıbrıs’ta huzursuzluk çıkarmaya devam ediyordu. BM nin vc NATO nun arabuluculuk girişimleri sonuç vermemişti.

Mart başında NATO başkomutanı Norstad Ankara'yı ziyaretinde Ankara'yı ve Türk ordusunu övüyordu. Norstad'm Ankara'dan ayrılmasından bir kaç gün sonra düzenlenen Truman doktrininin 10. yılı toplantısına hükümetle birlikte şeref üyesi olarak parlamentoda üçüncü parti olarak bulunan CHP nin genel başkanı da çağrılıyordu. Buna karşın Ana muhalefet partisi genel başkanı vc CMP nin lideri toplantıya çağrılmıyordu.. Bu açık bir tavır, bir meydan okumaydı..

Amerikalılar da bundan rahatsız olmuyorlardı. Öyle anlaşılıyordu ki, Amerika Hürriyetçilere vc Cumhuriyetçi Milletçilere karşı DP-CHP ittifakından yana bir gruba güven duyuyor ve destek veriyorlardı.

İnönü jabancıları değildi. Truman doktrininin 10. yılı kutlanırken Truman doktrinini 1947 de kabul eden İsmet İnönü’ye duydukları şükran duygularını bu vesile ile ifade etmek isliyordu Amerikalılar.

Hükümet, CHP ile birlikte Amerikan dosduğunun bekçiliğini yapmak konusundaki ittifaklarını gösterdikten sonra, scndı- kalist eğilimlere karşı çıktı. Böylccc o günlerin havası içinde bu işi de halletmek isliyorlardı. Dışarıda itibar sağlandığına vc CHP nin de sesinin çıkmadığına göre, bu işi bu günden tezi yok halletmek

221

gerekirdi. Çalışma bakanı Mümtaz Tarhan 19 Martta, İstanbul İktisat Fakültesi'nde yapılması planlanan işçi konferansını engelleyecek ve "Sendikacıların yabancı ideolojilere hizmet ettiklerini" söyleyecekti. Sanayileşme tercihlerinin öne çıktığı bir ülkede işçilerle karşı karşıya gelmek pek akıllıca bir iş değildi ama. Devletin gücünü elinde bulunduranlar, bu sihirli değnekle herşeyi yapabilecekleri yanılgısından pek kolay kurtulamamaktadırlar. Hele arkalarında basın ve aydın desteği olan bir işçi hareketini bastırmak her zaman pek kolay mümkün olmayabilirdi ve öyle de olacaktı. Menderes bu arada iktidarı karalayan sözlerin devlete zarar verdiğinden bahisle muhalefeti ölçülü davranmaya çağıracak ve "ne iktidar muhalefeti ve ne de muhalefetin iktidarı yokedemeyeceğini" söyleyecekti.

Bu günlerde Roma'da Avrupa Ekonomik topluluğu anlaşması imzalanırken Eisenhover doktrinini açıklamak üzere Ankara'ya bir başka heyet geliyordu. Artık hemen her ay ya Menderes bir dış ülkeye gidiyor ya da Türkiye’ye yabancı bir heyet geliyordu. Hatta her ay bu tür gelip gitmeler bir kaç defa, bir kaç ayrı heyetle gerçekleştirilme durumu sözkonusu olabiliyordu.

"Küçük Amerika" "!"nın genç politikacılan, bu gezilerinde daha çok, Batı'nın misyoneri ya da Amerikan politikasının plasi- yeri gibi hareket ediyordu ve bu tür seyahat sonuçlanndan ya da yeni projeler konusunda sürekli Amerikan heyetleri gelip gidiyordu..

CHP nin sesini kesmesi ve ABD nin onayı ile DP kendini önemli ölçüde özgür hissediyordu. Kıbns meselesini kullanarak iç bütünlüğü sağlamak istiyordu. "Kıbrıs konusunda birlik olunması çağrısı" ile partiler arasında bir diyalog ortamı oluşturmaya çalışan DP yöneticileri, öte yandan basına ve sendikalist eğilimlere karşı aba altında sopa göstermeye devam ediyordu. Hükümet solcuların sendikal örgütlenme adı altında toparlanmaya çalıştıklarını düşünüyordu. Bu arada gazeteci Ratip Tahir bir karikatüründen dolayı tutuklanacak ve İşçi Sendikaları Birliği de kapatılacaktı. Hürriyet partisi ise, Menderes'in Kıbns meselesini iç politika için araç olarak kullanmasına karşı çıkıyor, bu yönü ile de hü-

225 kümeli eleştiriyordu. Hükümet Mayıs ayı boyunca sendikal faaliyet gösteren tüm dernek ve federasyonları sırası ile kapatmaya başladı. Bolu ve Fethiye depreminin getirdiği hava içinde iktidar halka karşı daha müşfik davranmaya özen gösterirken sola karşı ve CHP dışındaki muhalefete karşı şiddetini artırıyordu. Bur- duı'daki Hürriyet Partisi toplantısı DP liler tarafından basılarak olay çıkartılacaktı. Bu arada Hürriyet Partisi'nin meclisteki sandalye sayısı 34 e yükselmişti. Bu durum CHP yi korkutuyordu.. DP nin karşısında iken Milletvekillerini DP ye kaptırıyordu. DP ye yanaşmakla da muhalif kanat partiden uzaklaşmaya başlayacaktı.

Bolu ve Fethiye depreminin ardından, kuraklık köylüyü tedirgin etmeye başlamıştı. Bir yandan sanayileşme hamleleri sürerken işçiler tedirgindi, Muhalefet tedirgindi. Basın ve aydınlar, bürokratlar bu tedirginliği daha da körüklüyordu. Ekmek karnesine geri dönmek istemeyen DP Amerika'dan 200.000 ton buğday ithal etti. Tarımcılık adına yola çıkılan bir ülkede, tarım ürünü ithalatı başlıyordu. Menderes ülkenin kalkındığını söylüyordu. Hürriyetlerin kamilen mevcut olduğunu söylüyordu. Muhalefetin gözünde ne yapıtlarsa suç olduğunu belirliyor ve çareyi seçimde gördüğünü açıklıyordu. Menderes Sivas'ta son sözünü söyleyecekti: Hodri Meydan.. Seçimler erken yapılacak!

Menderes'in Seçim kararını açıklamasının ardından İnönü, tekrar muhalefete dönecekti.. Ama ne ile muhalefet yapabilirdi ki?. Şimdi her söyleyeceği söz konusunda, "Bu kararlar alınırken neredeydin" demezler mi idi?..

İnönü süngüsü kırılmış asker gibi yalnız ve hüzünlü idi. Daha sonra CHP den ayrılarak CGP (Cumhuriyetçi Güven Partisi)ni kuracak olan ve ardından da 12 Eylülcülcr'lc birlik olarak Kıbrıs koordinatörlüğü yapacak olan Feyzioğlu'nun CHP ye geçişi bile tnönüyü heyecanlandırmaya yetmeyecekti.

Menderes DP ye karşı yeni dönemin ilk muhalif sözünü "DP dini siyasete alet ediyor" şeklinde sarfctli. Bu yaklaşım ise, DP yi rahatsız eden değil, bir yandan CHP nin dine karşı tavrını pekiştirirken, öte yandan DP nin müslüman halk nezdindeki itibarını ar-

226

(ırıyordu.. İnönü'nün bu çıkışına sebeb olan gelişme ise bir vaizin vaazında DP yi övmesi üzerine on ay mahkumiyetinin ardından, incelişte vaizin mahkumiyetinin affına ilişkin teki itle başlamıştı.

Menderes'in,İnönü'ye Bartın'dan gelen cevabı ise daha ilginçti.. İktidarı eleştiren muhalefet partilerini Menderes münafıklıkla suçluyordu " Allah hepimizi münafıkların şerrinden korusun.. Allah hepimizi münafıkların şerrinden masun eylesin (Amin sesleri). Unutmayalım ki, zaman olmuş peygamber efendimiz bile münafıkların şerrinden kurtulamamıştır. Allah hepimizin yardımcısı olsun" Menderes bunları söylerken Fuat Köprülü, Rüştü Özel ve Muammer Obuz "DP nin amacından saptırıldığını" ileri sürerek partiden istifa ediyordu.

Bu arada DP de parti içi sorunlar da patlak vermeye başlamıştı. Bir çok kongre yapılamıyordu. Muhalefet partileri arasında ise bir uyum yoklu.. DP çökebilirdi. Ama HP vc CMP İnönü'nün Cumhurbaşkanı olmayacağının seçim öncesi açıklanmasını isti yorlardı. CHP ise buna yanaşmıyordu..

Muhalefet kendi arasında lam bir mutabakat sağlayamamıştı ama, bu diyalogun DP yi çökerteceği görüşü ağırlık kazanıyordu. Hatta İnönü o günlerde "DP iktidardan gitmeyi sükunetle karşılanmalıdır. Siyasi partiler gidip gelmeye alışmalıdırlar" anlamında şeyler söylüyordu.

Hürriyet Partisi'nin İstanbul kongresindeki heyecan şoku DP Hicri korkutmuştu.

4 Eylül'dc muhalefet partileri beş maddeden mürekkeb bir mutabakat bildirisi yayınladılar.

a-Parlamcnto bir kurucular meclisi olarak çalışacak, altı ay içinde izlenecek olan rejimin temelleri kurulacak vc meclis kendi kendini feshedecek.

b-Nisbi temsil sistemine geçilecek

c-Scnato sistemi yürürlüğe konacak

d-Grev hakkı tanınacak

c-Bütün Hürriyetler kanunla teminat altına alınacak.

Daha sonra 27 Mayıs la birlikte gerçekleştirilmeye çal ışı la-

227 cak olan bu ilkeler, aslında tek başına CHP nin değil, DP ye karşı muhalefet birliğinin ittifak ettiği konulardı.

Aynı gün DP genel idare kurulu seçimlerin 27 Ekim'dc yapılacağını açıkladı. DP bütün ilk kongreleri askıya alarak seçim çalışmalarına ağırlık verilmesini istedi. Bu arada DP Genel İdare Kurulu Üyesi Emin Kalafat bir açıklama yaparak, muhalefetin bir hükümet cephesi kurmasının "tahrik vesikası" olduğunu söyleyerek, muhalefet partileri arasındaki diyalogu bir "Husumet Cephesi" olarak tanımladı. Bu açıklamadan bir kaç gün sonra da General Fahri Belen DP den ayrılarak CHP ye girdi. O günlerde partiler arasındaki transferler yoğunluk kazandı Muammer Alakant HP den ayrılırken Kasım Küfrevi DP ye girdi. Kalafat, muhalefet ittifakı içinde yer alanları şöyle tanımlıyordu:" Tek parti, tek şef, tek millet diyen İsmet Paşa, Demokratik bir anlayış içinde mücadele; yi şiar edinen DP den İsmet Paşa'yı yoketme talepleri yerine getirilmediği için aynlan tedhişçi unsurlar, 1955 senesi ortalarına kadar DP nin müdafasını yapan, onun broşürlerini kaleme alan insanlar"

Peki ne olmuştu da işler bu noktaya kadar gelmişti?

9 Eylül'dc CHP parti meclisi toplanarak yetkilerini İnönü'ye devrediyordu. 11 Eylül'dc de Meclis feshedildi. Meclisin Feshedildiği gün milletvekilleri yumruk yumruğa kavga edeceklerdi. Sebcb: Seçim kanunu tadil tasarısında, muhalefet partilerinin işbirliği yapmalarını engelleyen tedbirlerdi! Bu arada Antalya Milletvekili Burhaneddin Onat da DP den istifa etli. HP genel başkam millet işlerinin çığırından çıkartıldığı görüşünde idi. İnönü ise meclisteki son gelişmelerden sonra muhalefetin seçimlerde işbirliği yapmalarının fiilen imkânsız hale getirildiği görüşünü savunuyordu.. Eğer muhalefet birlik halinde seçime katılsa ve seçim sisteminde düşünülen değişiklikler yapılsa idi belki şanslı olabileceklerdi. Ama DP muhalefetin bu girişimini önleyecekti.

Seçim havası içinde, işçiler mümkün olduğu kadar çok milletvekilini meclise sokmaya çalışıyorlardı.

Suriye cephesinde meydana gelen gerilim, iktidar için ciddi bir sorun teşkil ediyordu. Bu arada Amerika ile temaslar sürdürü-

228 lüyor, krize çare aranıyordu. Suriye cephane deposu haline gelmişti ve Sovyetler Türkiye'nin Suriye'ye karşı askeri tavrından kaygı duyduğunu açıklama gereği duyuyordu. Moskova ABD den Türkiye'nin kontrol altında tutulmasını isterken, Amerika Ankara’ya, NATO olarak ABD olarak ve Eisenhower Doktrininin verdiği hak ve sorumluluklar çerçevesinde yardıma hazır olduklarını duyuruyordu.

Menderes zorlanıyordu. Bayar İsparta'da yaptığı konuşmada DP mesajı veriyordu. "Dayak yok.. Sandıktaki reyleri değiştirmek te yok.. Serbest seçim var" diyordu..

Ben milletin 1950 ile 1960 arasında yapılan tüm seçimlerde DP yi bilinçli bir tercihle seçtiğini sanmıyorum.. Millet hâlâ CHP den korkuyordu.. Oyunu umutlan ile değil, korkuları ile kullanıyordu!

Menderes ise İnönü için İzmir'de şunları söylüyordu: Size allı ajda buhranı kaldıracağız diyenler kuyruklu yalan söylüyorlar'

Evet Menderes haklı çıktı. Buhran Türkiye’de allı ayda değil, altı yılda bile kalkmaz, 60 yıldır kalkmadığı gibi. Çünki Buhranın kaynağı, Buhranı kaldırma iddiası ile vatanı kurtarmaya soyunanlar değil mi idi?

Bu günlerde aday belirleme çalışmaları partilerde ciddi krizlere yol açıyordu.. Hele hele kendi seçim bölgelerinde adaylığı kazanıp genel merkezlerce iptal edilen adaylar, bir anda karşı tarata geçiyorlardı.. DP Manisa, Aydın, Diyarbakır, Giresun ve Samsun'da benzer şokları yaşadı ve partiden kitlesel istifalar oldu.

21 Ekim'de seçim öncesi ülke çapında durum gergindi.. Taksim mitinginde Celal Bayar konuşmuş, fakat İnönü konuşa- maınıştı. CHP mitingindeki büyük kalabalık İnönü'ye çılgınca tezahürat yapıyordu. Hoparlörün bozulması üzerine İnönü, meydandan konuşmaıian ayrılacaktı. Bayar ise konuşmasının bir bölümünde şöyle diyordu: "Türkiye 30 yıl sonra küçük bir Amerika olacaktır!". İzmir'de konuşan Menderes, basma çatarak "Muhaliflerin mezbuhane gayretler ortasında ne söylediklerini bilmcdiklc-

229 rini, buhranın halk partililerin mal toplamaları yüzünden meydana geldiğini söylüyordu.

28 Ekim'de seçim sonuçları açıklandı. Olaylı bir seçim yaşandı. DP oyların %47.7 sini alarak 424 milletvekili çıkartmıştı. CHP oyların %40.82 sini almıştı. Milletvekili sayısı ise 178 di. CMP nin oy yüzdesi ise %7.19, milletvekili sayısı 4. %3.85 oy alan HP nin milletvekili sayısı da 4'lü, Bağımsızlar ise 2 sandclyc kazanmışlardı. İktidar partisi %48 den az oy alarak 424 milletvekili çıkartırken, muhalefet %52 oyla 188 milletvekili çıkartıyordu.

İktidarda kalan DP muhalefete karşı sertlik politikası izlemeye başladı.

1 Kasım'da seçim öncesinde ülke tam bir ihtilal havasında idi. Meclis tatile girmişti. Ankara Üniversitesi'nin açılış töreni ertelendi. Tanklar vc askerler stratejik noktalara yerleştirildi ve radyoevi kontrol altına alındı. İstanbul Üniversitesi rektörü Ali Ta- noğlu ise Üniversiteyi açış konuşmasında "İstanbul Üniversitesi bütün kadrosu ile hükümetin yanında ve emrindedir” diyordu. Bu arada Vatan partisi genel başkanı Hikmet Kıvılcımlı dini politikaya alet ederek Komünistlik propagandası yapmak suçundan tutuklandı. Din ancak Demokrasiye, dolayısıyla DP ye alet edilebilirdi çünki!

Bu arada hükümet karaborsacılık ve tüketim mallan fiatları üzerinde denetimlerin sıklaştırılması karan alacak ve gazete ilan vc haberlerinin dağılımında hükümet kontrolünün uygulanacağını bildiren hükümet bildirisi resmi gazetede yayınlanacaktır. Kasım sonunda, seçim sonuçlarının alınmasının ardından Hürriyet partisi kendi kendini feshederek CHP ye katıldı. Böylece CHP ile HP güçbirliği etmiş oluyordu.

Aralık başında hükümet alelacele hükümet programım okuyarak, muhalefetin hazırlık yaparak eleştirmesine fırsat vermeden (Daha önceden CHP lilcrin DP lilcre yaptığı gibi!.. Çünki yok aslında birbirlerinden pek farkları, tek farkları adları!) geçiştirccek- İcrdir. Muhalefetin bu yöndeki oyları ise, parlamento iradesi ile geri çevrilecektir. Ama o günki parlamento iradesinin milli iradc-

230 yi yansıtmadığı da bir gerçekti! Bunu anlamak için 27 Mayıs'ı beklemek gerekecekti. 27 Mayıs ise yoldan çıkmış aracı yuvarlanmakta olan vadiden çıkartıp başka bir vadiye yuvarlanmanın üstün maharetinin adı idi.

Hükümet muhalefeti susturmak için, onlara inat 27 Aralık'ta Meclis iç tüzüğünde bir değişiklik yaparak "sözlü soruların sadece cuma günleri sorulması, bakanların bunlara verecekleri cevapların beş dakika ile sınırlandırılması, gürültü yapan milletvekillerine para cezası getirilmesi, meclis müzakereleri sırasında çoğunluk şartının kaldırılması gibi afaki bir takım düzenlemeler getiriliyordu.

231

Yıl 1958

Türkiye’de ilk ihtilal rüzgarları 14 Temmuz 1958 de esmeye başladı.. Bağdat'taki ihtilalden iki ay kadar sonra 6 Eylül'de Balı- ’ kcsir'de konuşan Menderes, muhalefeti ihtilal kışkırtıcılığı ile suçluyordu. Bağdat ihtilali CHP yi umutlandırmış, Menderes'in gözünü korkutmuştu. Bu gün ANAP iktidarının Balkanlardaki gelişmelerden ders almaya çağrılmasına benzer bir hava sözkonusu idi. Menderes şöyle diyordu: "Üç beş siyaset muhterisi, ihtilâlin ne vakit bir hak olduğu hakkında üç beş kelimeyi bir araya getirerek çatık kaşları ve asık suratları ile içlerinin zehrini sanki bir deva imiş gibi millete dökmek istiyorlar. Irak'ı misal göstererek ve gazetelerinde mütemadiyen tahrik ederek adeta -Bunları da öldürecek bir sergerde, bir serseri çıkmayacak mı- demektedirler. "Menderes'e göre İnönü, seçimsiz bir şekilde tekrar iktidarı ele geçirmek istiyordu ve bu yönde yalan haberlerle halkı kışkırtıyordu. DP ye göre herşey yolunda idi, ekonomik göstergeler iyi idi, muhalefet milleti aldatıyordu. Muhalefet ise herşeyin kötü olduğunu, iktidann radyoyu kullanarak, basını susturarak halkı kandırdığını ileri sürüyordu..

İnönü ise "şartlar tamam olduğunda ihtilalin meşru bir hak olduğunu" söylüyordu. O zaman da CHP ye düşen görev, şartların bir an önce tamamlanması için elinden geleni yapması idi. Aslında 27 Mayıs bu anlamda CHP nin orduyu maşa olarak kullanması sonucu gerçekleşmiş, askeri elbise giydirilmiş sivil bir darbedir..

232 Madem ki iktidar bu şekilde el değiştirecek, batılı dostlarımız da, işi şansa bırakmamak için, bir yandan Menderes hükümetine iyi şanslar dilerken, öte yandan kurulacak muhtemel ihtilal hükümetinin oluşumunu kendi çıkarları yönünde biçimlendirmek için çok önceden kollan sıvayacaklardı. Menderes yıpranmıştı. ABD ya da Ingiltere için bu tür dostluklarda vefa yoktu. DP iktidarının ömrü tamamlanmıştı, içi tükenen bir konserve kutusu gibi tarihin çöplüğüne fırlatmak ya da külünü göğe savurmak gerekirdi.. Amerikan menfaatleri, küçük politik ihtiraslara kurban edilecek ya da şansa bırakılacak türden şeyler değildi.. Gerekirse, dün DP iktidan ile CHP nin iktidar koltuğunu milli şefin altından çeken el, aynı şekilde, Menderes'i ipe çekecek ihtilalciler için de aynı hizmeti sunabilirdi. Menderes yeni y ılın ilk ayında baskı yasaları uyguladıklarını kabul eden bir açıklama yapacaktı. Baskı yasaları ile ilgili olarak kendini savunan Menderes şöyle diyordu: "Muhalefetin bizi zorlaya zorlaya bazı tedbirler almaya mecbur etmeleri, demokrasiye uygun neticeler değildir. Eğer onlar zorlamasalardı, bu gün beğenmedikleri bir çok kanunun çıkmasına imkân yoktu." CHP ise sonuçlardan büyük bir moral kazanmışa. CHP gelişmeleri yakından izlemek ve değerlendirmek için bir aydın forumu oluşturma kararı aldı, iktisatçı Osman Okyar'm başkanlığında oluşturulan büroda Bülent Ecevit, Coşkun Kırca, Doğan Avcıoğ- lu, Turhan Fcyzioğlu gibi bir takım isimler bulunuyordu. CHP işçi vc aydınlarla daha çok ilgilenecekti! Bu arada hükümet içinde bazı sorunlar çıkacak vc DP kamuoyunda büyük bir itibar kaybına uğrayacaktı.

Kıbns konusu da hükümeti zor duruma sokmaya başlamıştı. İngiltere Kıbrıs’ı Yunanistan'a vermekten yana idi. Türkiye ise adanın bölünmesini istiyordu.

Bu arada Amerika sürekli olarak Türkiye ile ilişkilerini geliştirme çabasında idi. Bağdat Paktı veRCD yolu ile ekonomik, siyasi, askeri alanlarda, kültürel alanlarda yoğun bir işbirliği sözko- nusu idi. Amerika'nın 1958 indeki yeni yıl armağanı Ankara'ya 46 milyon dolar değerinde tahıl fazlasını vermesi idi. Bu günlerde bir de darbe teşebbüsü ortaya çıkartıldı. Biri emekli üç albay, 1 yar-

233 bay, 4 binbaşı vc bir yüzbaşıdan ibaret 9 Subay hükümet darbesi teşebbüsünde bulunmakla suçlanarak tutuklandı. Hükümet, o günlerde basında yer alan, yabancı basında da tekrarlanan, Türkiye'de, ordu içinde geniş çaplı levkifat yapıldığına ilişkin haberleri yalanlayarak bu açıklamayı yapacaktır. Bu olaydan sonra Askeri kademelerde geniş çaplı tayin vc atamalar gündeme gelecektir. 16 Ocak tevki Tali, ilk kez DP nin Ordu içinde kendine karşı bir kıpırdanma hareketinin ortaya çıktığı tarih olarak önem taşımaktadır. Ocak ayı sonlarında ise İngiliz polis ve askerlerinin Türklcr’e karşı girişlikleri sindirme operasyonunda, 24 saat içinde 8 Türk ün öldürülmesi Ankara'yı zor durumda bırakmıştı. Aynı günlerde Ankara'da toplanan Bağdat Paktı, Sovycllcr'in yayılmacı siyaseti ve Türkiye'ye vaki tehdidi, İsrail ve Suriye konulan üzerinde duruldu. Pakt üyeleri Kıbrıs konusunda bir karar almadılar. Ancak TBMM İngiltere'nin Kıbrıs'taki tavnnı kınayan bir bildiri yayınladı. Meclis artık eskisi kadar sakin değildi. 24 Şubat'ta Diyanet bütçesi görülüşürken yine Mecliste kızılca kıyamet kopacaktır. Ardından 5 Nisan'da Türkiye ile ABD arasında imzalanan istimlak vc müsadere garantisi anlaşması muhalefet partileri tarafından olduğu kadar, iktidar partisi içinden de büyük eleştiri alacaktı. Olay bir kapitülasyon uygulaması şeklinde tanımlanıyordu. Türkiye'de iş yapan Amerikalılar'ın anlaşmadan doğan haklarının ihlali karşısında doğan tazminat bedeli Amerikan hükümetince ödenecek, Ankara hükümeti, Amerikan hükümetine bu bedeli ödemekle yükümlü olacaktı. Yani Özel firmaların Türkiye'deki işlerinin garantörü vc hamisi, kefili Amerikan hükümeti olacaktı. Bu anlaşmadan önce de hükümet ABD ye bazı güvenceler vermişti. Menderes bu güvencelerin Amerikan yönetiminin Türkiye'ye olan ilgisini artıracağını ümid ediyordu. Bu güvenle Dünya Bankası'nm kapılarını Türkiye'ye kapamadığı mesajını aldığını söylüyordu! İnönü ise yokluk vc pahalılıktan şikayet ederek halk desteğini artırmaya çalışıyordu.

Hükümet basına sansür uygulamasını yeniden artırmaya başladı. Nisan ayında CHP nin yayın organı Ulus gazetesine bir ay süre ile kapatma cezası verilecektir. Haziran ayında da ana muha-

234 Icfct partisi baştanının basın açıklamasının yayını yasaklanacaktır. 23 Mayıs'ta ise İçişleri bakanı, CHP kongresinde yapılan konuşmalara kızarak "Bu konuşmalar böyle devam ederse, memleketin şeref ve haysiyetini korumak için kongrelere mani olacağı" tehdidini savurmaktadır. Bu arada basın suçlarının affı teklifi DP nin oylan ile reddedilirken, Muhalefet ara seçimlerin vaktinde yapılması isteminde bulundu. 8 Haziran'da Beyazıt meydanında yüzbinlercc kişinin katıldığı Kıbrıs mitinginde Amerika, İngiltere ve Yunanistan'ı kınayan sloganlann atılması Ankara'yı ABD nin önünde zor duruma düşürecekti. Ancak hükümet muhalefetle işbirliği yaparak, TBMM de yapılan bir gizli olurumda İngiliz planını reddederek adanın bölünmesi tezini gündeme getirecekti. Muhalefet Kıbrıs konusunda hükümeti destekleme kararı almıştı, ama hükümetin Kıbrıs konusunda kendilerine bilgi vermediğinden yakınıyorlardı. Muhalefet televizyondan yararlanamadığı gibi, kendileri ile ilgili yalan yanlış haber ve eleştirileri cevaplama haklarının bile bulunmadığını söylüyordu. Bu amaçla CHP milletvekilleri bir tekzib tasarısı hazırlayacaklardır. Bu arada Türkiye'ye yapılan yardımların nereye harcandığı ve dış borç yükü de tartışılmaya başlandı.. İnönü. DP nin Usmanlı döneminden daha fazla borç aldığını söylerken, Aydın Yalçın bu borçların bir kısmının yatırımlara dönüştüğünü, ancak ranlabıl olup olmadığının, doğru kullanılıp kullanılmadığının tartışılması gerektiğini söylüyordu. İnönü DP nin 8 yılda 280 milyon altın borç aldığını, OsmanlIların 50 yılda 135 milyon altın borç aldıklarını söylüyordu.

Hürriyet Partisi ise "Bu iktidarın fakiri daha fakir, zengini daha zengin yaptığını" ileri sürerek "bu durumun ne sosyal adaletle, ne memleket menfaatleriyle kabili telif değildir." deniliyordu. Aynı günlerde Savunma Bakanı sıfatı ile Amerika'ya giden Ethcm Menderes, ABD nin Türkiye'de kurmayı düşündüğü üslerle ilgili müzakereler yapıyordu. Sovyeller bir yandan, Suriye Irak cephesi öte yandan,Yunanistan öbür taraftan Türkiye'yi sıcak bir çenberin içine sıkıştırmıştı. Muhalefetin baskıları karşısında ise iktidar sözcüleri zaman zaman kendilerini tutamayarak aşırı sözler cdiyor-

235 lardi. "DP yi gizli bir düzen kurmakla suçlayanları fesatçılıkla" itham eden Dışişleri bakanına karşı, muhalefet sözcüleri Kıbrıs'taki gelişmelerden bile haberdar olmamaktan yakmıyorlardı. Üs meselesi ise, bazı bakanların bile bilgisi dışında gelişiyordu. Ağustos ayında şok bir devalüasyon yaşandı 1 Dolar 2.80 TL iken, birden 9 liraya yükseltildi. 4 Ağustos kararları olarak bilinen bu kararlar, bizdeki 24 Ocak kararlarını hatırlatıyordu. Polatkan, hükümetin Amerika'dan yeni borç aldığını ve ödemelerin "Duyun-u munta- zama" ya bağlandığını bildiriyordu. Muhalefetin bu açıklamaya tepkisi üzerine hükümet karşı bir çıkışla, muhalefetin hükümeti devirmek için kışkırtıcılık yaptığını ileri sürdü. İnönü'nün tepkisi ise, DP iktidarının hukuk dışı icrasına alet olan devlet memurlarından hesap sorulacağı şeklinde idi. DP ise bunu muhalefetin devlet memurlarını iktidara karşı kışkırtması olarak yorumluyor- du. Ekim ayında ise muhalefet partilerinin işbirliği yapma çabaları yine gündemdeydi. İngiltere'nin hazırladığı,Türkiye'nin kabul etliği Kıbrıs planı ise yürürlüğe girmişti. Cumhuriyetçi Millet partisi ise Köylü partisi ile birleşerek Cumhuriyetçi Köylü Millet partisi adını alıyordu.

Bu arada CHP ve İnönü'ye kar-ji iktidarın yıkıcı tedbirleri gündeme gelmeye başladı. 17 Ekim'de İnönü'yü Zile de karşılamak isteyen partililer polis zoru ile dağıtıldı. 24 Ekim’de de aynı durumla Çankırı'da karşılaşan İnönü Ulus'ta hükümeti sert bir dille eleştirdi. Kasım başında ise Ulus gazetesi bir ay süre ile tekrar kapatıldı. Kasım ayının son haftası ise yoğun diplomatik temaslara sahne oldu. 27 Kasım'da Türkiye-Almanya Kredi anlaşması, 28 Kasım'da Türkiye-Belçika Mali yardım anlaşması, 29 Kasım'da Türkiye-İtalya Kredi anlaşması, 29 Kasım'da da Türkiye-Hollan- da Kredi anlaşması imzalandı. Daha sonraki günlerde de Norveç, Portekiz vc İsviçre ile benzer anlaşmalar imzalanacaktır. İnönü, yurt gezisine çıkarak halk desteğini artırmayı denemeye karar verdi. Ekonomik konularda olduğu kadar, dış politika alanındaki iktidar tasarruflarını da eleştiren İnönü, DP iktidarının Türkiye'yi Or- tadoğuda karanlık maceralara sokmasından endişe duyduğunu açıklıyordu. Bu konuda meclis araştırması yapılmasını isteyen

236 önerge DP lilerce engellenecek ve tartışmalar çıkacaktı. Menderes'in Irak konusundaki muhalefetin eleştirilerine cevabı ilginçti. Tıpkı bu gün ANAP iktidarına karşı Lübnan vc Balkan ülkelerinin durumu örnek gösterildiği gibi, o günlerde de Irak'ta yaşanan olaylar, DP iktidarı için örnek gösteriliyordu. Menderes bu konuda şöyle diyordu: "Adeta bunları da öldürecek bir sergerde, bir serseri çıkmayacak mı denilmektedir".. Menderes muhalefetin kendileri hakkındaki idam hükmünü daha o zamandan farketmiş gözüküyor. DP lilere göre, CHP yeni bir baskı dönemi başlatmak istemektedir. CHP lilere göre ise "iktidar yeni bir baskı politikası uygulamak istemektedir" Muhalefete göre, iktidar, halkın fikrini ve ilgisini başka memleket meselelerinin üzerinden kaydırmak için muhalefete ihtilalcilik isnat etmektedir. CHP bildirisinde, hükümetin yeni bir şiddet politikası için zemin yokladığından bahisle " Bu idareciler, muhalefeti mefluç hale getirmek, hür basını yaşatmamak hayaline düşmüşlerdir. Muhalefete yöneltilen ihtilalcilik vasfı bu hevesten doğmaktadır. CHP nin varlığı ve vatanseverliği memleketi ihtilal sesdasından koruyacak başlıca teminattır. Partimiz serbest, eşil, dürüst seçimlerle iktidarın el değiştirmesini sağlayan bir rejim olduğu içindir ki, demokrasinin bütün icaplarıyla yerleşmesine yıllardan beri var kuvveti ile çalışmaktadır. Bizim mücadelemiz haklı ve meşru bir mücadeledir" Herkes haklı ve meşru da, acaba haksız olan ve gayri meşru olan kim!

Siz böyle birini biliyor musunuz?

Seçim öncesi DP ye yaklaşma gayretindeki CHP, seçimlerden sonra bütün gücü ile iktidara yürümektedir. Menderes "Siyaset muhtekirleri" adını taktığı muhalefete karşı "tedbir almak"tan sözederken İnönü, "Demokrasiye paydos demeye Menderes'in gücünün yctıneyeccğini" söylüyordu. Muhalefetin ölçüsüz beyanlarının Türkiye'nin dış itibarım gölgelediğini ileri süren DP li- İcrc karşı muhalefet kanadı "Dış tehlikeye karşı en büyük savunmanın iç huzurla sağlanabileceğini" savunuyordu. Menderes'e göre muhalefet hükümeti eleştirmekte haksızdı, dış yardım konusu ise istismar ediliyordu. Menderes İnönü'nün Anadoluyu dolaş-

237 masının ardından, dış gezilerden iç gezilere yeteri kadar zaman ayıramadıklarını farkederek Ekim başında Yurt gezisine çıkacaktır. Amaç, 1946 ruhunu yeniden diriltmekti. Manisa'da halka hitap eden Menderes partilileri, muhalefete karşı vatan cephesine katılmaya çağırıyordu: "Muhalefete karşı vatan cephesinin kurulması zarureti kendini göstermiştir. Bozguncu, iptidai, tahripkar propagandalara karşı vatandaşların hizmetlerini aslanlar gibi müdafaa etmeye hazır" parti militanlarına ihtiyaç vardır! Menderes de artık bir vatan kurtarıcıdır. Devleti, milleti, vatanı, hain muhalefete karşı korumak ve kollamak için kollan sıvayan iktidar partisi, halkı ihanet çetesi muhaliflere karşı savunacaktır.. Menderes'in heyecanlı nutukları fayda vermeyecektir. Partide "Yaylacılar grubu" denilen ılımlı-gczgin bir takım, giderek DP içinde huzursuzluk kaynağı olmaktadır. Meclis başkanınm seçimi tartışması, kritik zamanlarda yaylacıların muhalefetle birlikte hareket edebileceği tehlikesini göstermiştir. Bayar'ın Çorlu konuşması İktidar-Muha- Icfct ilişkilerinin üzerine tuz biber ekecektir.. Bayar'ın "Bu milleti refah ve emniyet içinde yaşatmak için ne mani vardır. Ne mani olabilir? Eğer bir mani çıkarsa, bu milletin azim ve iradesi o maniyi karınca gibi ayağının altında ezmeye muktedirdir" Bayar bununla CHP yi, ya da muhalefet kanadını mı kasdetmişti.. Aslında öyle dememişü ama, o anlama da yorumlanabilecek sözlerdi. Bayar bu günki Özal yönetimi gibi, DP nin içinden çıkıp gelen, onun kurucu kadrosunda yer alan biri idi. Dolaylı olarakta olsa zaman zaman iktidara destek veriyor ve kararlan yönlendiriyordu. Her- şeyin iyiye gittiği yolunda mesajlar vermekten geri durmuyordu. İnönü ise, giderek daha lehditkar konuşuyordu. Menderes'in kendilerini "kâfir" olarak görüp takdim ettiğinden yakınan İnönü şöyle diyordu: "Şimdi DP genel başkanı bizi kâfir olarak, ehli salip olarak ilan ediyor. Bu düpedüz kanlı bir irtica teşebbüsüdür. Bunun neticelerinden ve akibetinden kendilerini sakınmaya davet ediyorum." 1958 in son günlerinde artık ipler iyiden iyiye kopma noktasına gelmişti.. DP grubu gelişmelerden kaygı duymaya başlamıştı. İç huzuru temin maksadı ile bir tedbirler paketi hazırla-

238 mak üzere bir komisyon oluşturulmasına karar verildi. Basından ve kamuoyundan gizli olarak sürdürülen çalışmalar Tan Matbaasında meydana gelen infilakın gürültüleri arasında unutulup gitti. 6 Ocak'ta meydana gelen patlamanın ardından 17 Şubat'ta Menderes'in uçağının düşmesi ile yeni bir heyecan şoku gündeme geldi. 59 u ağır, 141 kişinin yaralandığı patlamada 12 ölü vardı.

239

Yıl 1959

Bü arada yapılan 15. CHP genel kurulunda İnönü genel başkanlığa, Gülck genel sekreterliğe seçilirken 10 ilk hedef belirlendi. Bunlar, partizanlığın kaldırılması, Senatonun kurulması, Seçim güvenliği. Anayasa mahkemesinin kurulması, Yüksek Hakimler Meclisinin teşkili, Memurların mahkemeye başvurma hakkı. Basın hürriyetinin anayasa teminatı altına alınması, Üniversite özerkliği. Yüksek İktisat şurasının teşkili, Sosyal adalet kavramının anayasada yer alması. Şubat ayının ilk haftasındaki bir diğer önemli konu Türkiye ile Yunanistan arasında Kıbns görüşmelerinin Zürihte başlaması idi. Anlaşma 11 Şubat'ta imzalandı ve Dışişleri Bakanı Zorlu "Bu anlaşma ile batı ittifakının daha da güçlendiğini" söyledi. Almanya ile kredi anlaşmasına yeni maddeler eklenmesi de bu günlerde oldu. Yeni düzenlemeye göre, Türkiye 2. Dünya savaşında el koyduğu Alman mallarını iade edecekti. Satılan malların ise değerinin yansı ödenecekti. Aynca Türkiye dış taşıma hizmetlerinde Almanya'ya öncelik verecek ve bu hizmetlerin en az yarısı Alman gemileri ile yapılacaktı. O günlerde TBMM'deki en önemli tartışmanın konusunu Milletvekili maaşları oluşturuyordu. CHP nin 144 vc DP nin bir oyu ile CHP nin Milletvekilleri maaşlanna zam yapılmamasını öngören teklifi reddedildi ve zam yapıldı. 17 Şubat'ta Başbakanı, Kıbns görüşmeleri için Londra'ya götürmekte olan THY ait Sev isimli uçak düşmüş, 25 kişilik uçaktan 10 kişi sağ kurtulmuştu. Menderes onlar arasında idi. Bu olay Türkiye'de büyük bir heyecana vesile ola-

240 çaktır. Uçağın düşmesinden iki gün sonra Kıbrıs'ta Cumhuriyetin kurulması ve Menderes'in anlaşmayı hastahanede imzalaması, bir kazanın, Kıbrıs sorununun sona ermesi ile aynı zamana raslaması DP lehine bir hava doğmasına yol açmıştı. Menderesin Türkiye'ye dönüşünde çocuğunu Menderes'in ayağının dibinde kurban etmeye kalkan insanlar çıkacaktı. Mart başında Makarios Kıbrıs'a geri döndü. O günlerde EOKA Londra anlaşmasını kabul ettiğini açıklayacak ve Grivas emekli olacaktır. 5 Mart'ta Amerika yapılan yeni bir anlaşma ile, gerektiğinde Türkiye'ye bir saldırı olduğunda Türkiye'nin yanında savaşa girmeyi kabul ediyordu. Türkiye artık Amerikan güvenlik şemsiyesine dahil olmuş oluyordu. 12 Mart'ta Menderes Yurt dışında iken başbakanlık müsteşarı Ahmet Salih Korur Eyüp’le büyük bir iftar yemeği verince CHP kesiminden sert eleştiriler alacaktır. Menderes Türkiye'ye dönmeden bir gün önce de Türk-Amerikan istimlak anlaşması imza edilecektir. Bir gün sonra İstanbul'da Eyyüb Sultanı ziyaret etlikten sonra Ankara’ya gelen Menderes'i tren istasyonunda İnönü ve Gülek karşılayacaktır. Bu gelişmeler muhalefetin iktidar üzerindeki baskısını azaltmadı. Halkın Menderes'e yönelik teveccühünü engellemek isteyen muhalefet yeni bir atağa kalkışu. Nisan ayının ilk günlerinde Dışişleri bakanı Zorlu NATO toplanusı için Waslungton'a gitti Bir süre sonra da Menderes Ispanya'ya. CHP Muhtar seçimlerinin ve ara seçimlerinin yapılmasını istiyordu. Öle yandan CHP Avrupa Konseyi için Kasım Gülek ve Bülent Ecevit'i aday gösteriyordu. Ancak CHP nin önerileri reddedildi. CHP nin İstanbul'daki bir ilçe kongresinde polisin müdahelesinin ardından DP Diyarbakır il kongresi de polis gözetiminde yapılabildi. İnönü "Bahar Taarruzu" adını verdiği bir kampanya başlatıyordu 46 milletvekili ve parti meclisi üyeleri ile Anadoluya çıkarak iktidarı halka şikayet edeceklerdi. İnönü'nün bahar taarruzunun ilk durağı olan Uşak'ta olaylar çıkacak ve İnönü atılan taşlarla başından ya- ralanacakur. Aynı gün İçişleri bakanı bir bildiri yayınlayarak bütün illerde siyasi parti kongrelerinin yasaklandığını duyuracaktır.

Mayıs ayı da kavgalı başladı. CHP Genel Sekreteri Kasım

241

Gülek İzmir Valisi Hadimli ile sokak ortasında yaka paça kavga edecekti. Bir gün sonra da İnönü Topkapı'da taşlı sopalı bir saldırıya uğrayacaktı. İnönü'nün öldürülmek istendiği ileri sürülüyordu. Olaya askeriye müdahele etmiş, olayla ilgili haberler konusunda yayın yasağı konmuştu. İnönü olayla ilgili olarak şöyle diyordu: "Emniyet içinde yaşama hakkı istiyoruz. Memlekette idarenin gelip giunesini, yalnız ve ancak eşit haklar ve dürüst tatbikat ile seçim emniyetinden bekliyoruz. Bütün mücadelemizi ve arzularımızı bu basit esaslar içinde hülasa etmek mümkündür”. Bizimkilerin aklı hep muhalefete düşünce başlarına geliyor. Muhalefet, muhalif olanlar hep güzel konuşuyorlar.. CHP iktidarına karşı DP ancak bu kadar masum vc Demokrattı. Şimdi DP iktidarı karşısında da CHP nc kadar munis, demokrat vc mazlum! Kuşkusuz tekrar CHP iktidar olacak olsa idi o günlerde, hemen eski huylarına sahip çıkacak vc "nerede kalmıştık" diye soracaku! İnönü "Vatandaş hakkına idare tarafından tecavüz ediliyor" diyordu. Yani "Devlet terörü vc devlet komplosu" demek istiyor herhalde! İnönü'nün İstanbul'dan Ankara'ya dönüşü de olaylı olacak, güvenlik görevlileri ile milletvekilleri arasında tartışmalar, itişip kakışmalar olacaktır. Halk Tren istasyonuna alınmayacak, asker ve polis karanası bir güvenlik kuşatması altında İnönü istasyondan ayrılabilecektir.. İnönü'nün Ankara'ya döndüğü gün Yunan başbakanı Konstantin Karamanlis ve Dışişleri bakanı Averof ta Türkiye'ye geleceklerdir.. Ankara zor günler yaşamaktadır.. İnönü'nün Ankara'ya dönüşü, bir bakıma Menderes'in Türkiye'ye dönüşü gibidir! Menderes uçak kazasından, İnönü taşlı sopalı saldırıdan, halkın linç etmesinden kurtulmuştur! Hükümet bir gün sonra bazı hakimleri ani bir kararla emekliye sevkcdccekıir. Ardından Nüvit Yclkin'in Menderes vc Gedik hakkındaki meclis araştırması açılmasına ilişkin önergesi mecliste fırtınalı anlar yaşanmasına sebeb olacak vc önergenin reddedilmesi üzerine CHP milletvekilleri topyekün meclisi tcrkcdcccktir. Olaylar bu kadarla da kalmayacak iki gün sonra tekrar söz isteyen önerge sahibi Nüvit Yetkin'c söz verilmeyecek, çıkan tartışma üzerine başkan olurumu kapatacak, ardından çıkan olaylar sonucunda Yetkin'c 4. karara itiraz 242 eden öteki 4 milletvekiline daha genel kurula katılmama cezası verilecektir. CHP li milletvekillerinin hep bir ağızdan "Hürriyet, hürriyet" bağırışları arasında mecliste yine olağanüstü bir gün kapanmış olacaktır. Bir kaç gün sonra toplanan parti meclisi ise, şiddetli muhalefetin sürdürülme kararı aldığını açıklayacaktır. Parti bildirisinde "Hukuka bağlı devlet nizamının davacısı olan CHP bütün Türk milleti ile birlikte emniyet islemektedir. Adalet islemektedir. Hürriyet istemektedir" denmekteydi. CHP milletvekilleri TBMM oturumlarını boykot etmeye devam ediyorlardı.. Bu arada meclis koridorlarında iktidar vc muhalefet milletvekilleri arasında üzücü olaylar, itişip kakışmalar oldu. Ulus vc Akis'in yayını yasaklandı. İnönü ile Bölükbaşı son olayları görüşmek vc muhalefet partileri olarak ortak bir cephe oluşturmak konusunda bir araya geldiler.

26 Mayıs'ta Menderes gerginliği azaltmak için 5 CKMP li vc bir CHP milletvekilini yemeğe çağırdı. Ama bunlar fayda etmedi. CHP lilcrin parlamento boykotları sürüyordu. 5 Mayısl959 tarihli gazetelerde uygulanan sansür nedeni ile Cumhuriyet Sav- cılığı'nın bir tamimi yer alıyordu. Bir gün önce İstanbul'da cereyan calilen hadiselerin neşri yasaklanmış vc yerine savcılık açıklaması konmuştu. Açıklama aynen şöyle: ".. CHP Genel başkanı, Malatya mebusu İsmet İnönü'nün İstanbul'a gelmesi dolayısıyla cereyan eden hadisal hakkında hazırlık tahkikatı yapıldığı cihetle, tahkikatın seyrine tesir yapabilmesi itibarıyla CHP genel başkanı Malatya Mebusu İsmet İnönü'nün İstanbul'a gelişi dolayısı ile cereyan eden hadisata ait, hertürlü neşriyatta bulunulması vc keza bu mevzudaki hertürlü beyanatın’ neşri basın kanununun 30. maddesinin 2. fıkrası gereğince nöbetçi sulh ceza hakimliğinin 4. 5.59 tarih vc 59-19 sayılı kararı ile yasakcdilmiştir. Gereğinin ifası rica olunur. 4. 5. 959. İstanbul CMU Baş Muavini Celal Bcykal". Menderes'in giderek güç kaybetmesi, büyük tüccarları ve sanayicileri kaygılandırıyor vc bu arada sürekli olarak Amerika'dan konsültasyon heyederi geliyordu. 13 Haziran'da DP il yönetiminden Sanayi Odası başkanı Osman Kibar, hükümetin tutumunu eleştiren ve Türk sanayicisinin içinde bulunduğu zor durumu anlatan

243 bir basın toplantısı yaptı. Bu açıklama CHP nin işini kolaylaştırmıştı. Bu arada Ankara'daki gelişmeleri yerinde görmek üzere NATO Genel Sekreteri Speak Ankara'ya geldi. CHP Anadolu'ya doğru yeni bir siyasi taarruz başlattı.

Kibar’ın konuşması çok geçmeden parti içinden de tepki alacak ve Ağustos başında partiden ihraç edilecektir. NATO genel sekreterinin Ankara ziyaretinden bir ay sonra Bağdat Paktı, CENTO ya dönüştürülecekti. Bir gün sonra Ticaret Bakanı Hayrcddin Erkmcn ithal serbestisine gidileceğini açıkladı ve Türkiye ile ABD arasında yeni bir kredi anlaşması imzalandı.

22 Ağustos'ta bir açıklama yapan DP Genel İdare kurulu, ihraç edilen ya da ayrılan, müstafi say ılan bütün partilileri parti çatısı altında toplanmaya çağırdı. Ancak bu çağrı beklenen yankıyı bulmadı. Güçlü iken çağırmamıştı. Şimdi gerilerken, kim bu riski göğüslemek isterdi ki! 11 Eylül'de Bozcaada'dan ayrılan Kasım Gülek, burada DP Iilerle tartışmıştı. Geyikli'ye geldiğinde burada DP lilerin saldırısına uğrayacak, beraberindeki gazeteciler dövülerek hastahanelik edilecektir.. CHP nin dipçiki i, jandarmalı zulmü, bu kez CHP ye karşı halk tepkisi olarak, belki de biraz intikam duyguları ile karışık, iktidar partisi adına sivil bir tokat olarak geri yansıyordu.. Bu olaydan kısa süre sonra Gülek parti genel sekreterliğinden ayrıldı ve yerine İsmail Rüştü Aksal getirildi.

Bu arada gazetelerde Newyork Timcs'e atfen yer alan bir haberde Türkiye'de kurulacak tüze rampalarına ilişkin, ABD ile bir anlaşma incini üzerine mutabakata varıldığı belirtiliyordu. Gazeteye göre, harp halinde ateşleme kararının Türk Hükümeti, NATO Genel Karargâhı ve ABD başkanının ittifakı ile verileceği belirtildikten sonra , balistik füze üssünün kurulması işinin tahakkuku için Amerika'nın munzam ekonomik yardımda bulunmaya davet edilmesinin muhtemel olduğundan bahisle yetkililerin anlaşmanın ne şekilde açıklanması gerekliği konusunda ihtilafa düştüklerini kaydediyordu. Aynı günlerde Menderes Amerika'da hükümet yetkilileri ve işadamları ile görüşmeler yaparken Türkiye'de de 44 işadamı, ihracatı artırma yolunda tedbirler, kredi meselesi ve teşvik konuları üzerinde çalışıyordu. 31 Ekiın'de DP Meclis grubu

244 toplantısında Refik Koraltan'ın 218 oy alarak, 121 oy alan Sıtkı Yırcalı'yı yenilgiye uğratması, Parti içindeki masomarın güç kaybetmeye başladığını gösteriyordu.. Bayar sessizdi. Osman Ki- bar'ın çıkışı, ardından Yırcalı'nın grub oylamasında kaybetmesi partideki muhafazakâr kanadın güçlendiğini ya da muhafazakâr eğilimlerin arttığını, masonik denetimin zayıfladığını gösteriyordu. Aynı günlerde CKMP Genel başkanı Bölükbaşı Meclisteki konuşmasında meclisin manevi şahsiyetini tahkir ettiği gerekçesi ile on ay hapis cezasına çarptırılacaktı. O günlerin bir diğer ilginç davası ise İran şahına iftira ettiği iddiası ile Akis dergisinin mahkum edilmesiydi. Kasım ayının ikinci yarısında bir yandan Yüksek İslam Enstilüleri'nin açılması işlemine başlanırken, diğer yandan Vatan gazetesi kapatılarak Ahmet Emin Yalman hapis cezasına çarpunlıyor idi. Bu arada CHP den Ahmet Hamdi Başar "Nereye Gidiyoruz" başlıklı bir risale yayınlayarak hükümeti ve muhalefeti uyarmaya çalıştı ise de artık yolun sonuna gelmişlerdi. Başar şöyle diyordu: "Evet artık biraz duraklayalım ve kendimize gelelim.

-Nereye gidiyoruz?

Millet iki cephe teşkil etmiş, birbiri ile çarpışıyor. Bir taıafta hürriyet bayrağı elimizde, avaz avaz haykırıyoruz:

-Yaşasın hürriyet, kahrolsun istibdat!..

Hürriyet istiyoruz, matbuat hürriyeti, toplanu hürriyeti, söz hürriyeti isliyoruz. Hürriyetlerin anayasa ile teminat alımda bulundurulması, bir anayasa mahkemesi kurulması, hakim teminatı, Üniversite muhtariyeti, nisbi temsil, çift meclis usulünün kabulü için mücadele ediyoruz. Bu memleket ancak bu sayede hürriyete, refaha ve saadete kavuşacaktır diyoruz..lşte hürriyet bayrağını dalgalandıran muhalefet cephesinin, yalnız onun değil, matbuatın, münevverin, hepimizin ulaşmak istediği hedef sadece bundan ibarettir. Öbür tarafta devleti temsil eden iktidar var. O da dün muhalefetle iken yalnız bunları istiyordu. Şimdi hürriyederimizi istirdat etmek için cephe kurmuş, mücadele ediyoruz. Muhalefetin 57 seçimlerinde işbirliği olsaydı, iktidarı değiştirecek ve allı ay

245 içinde bu gayemiz gerçekleşecek, memleket huzur ve refaha kavuşacaktı, yazık oldu diyoruz"

2 Aralıkta CHP İçişleri Bakanı Namık Gedik'in istifasını isteyecektir ama istifa eden Ulaştırma bakanı Muzaffer Kurbanoğ- lu'dur. Sebebi ise Menderes'le düştükleri görüş ayrılığı.

Vc yıl böyle tamamlandı.

246

ACI SON

1960

Vc yolun sonu.

Menderes biraz daha hırçın vc tedirgin..

Ocak ayı nisbeten sakindi. Şubat ayı sonlarına doğru Zorlu, Kıbrıs meselesenin sonuçlandığını duyuracaktı. Londra'da, Türkiye, İngiltere ve Yunanistan tarafından imzalanan metin açıklanacaktı. Bu arada Türk-Rus ticaret anlaşması imzalanacak vc yeni bütçe 158 e karşı 396 oyla kabul edilecekti. Ama bir hafta sonra Makarios Kıbrıs'ta "yaşasın Enosis" çığlıkları ile karşılanacaktı. CHP döneminde bizim Kibns meselemiz yok deniyordu. Ama bu gün böyle bir mesele ortaya çıkmıştı. Ne varki bulunan çözüm kalıcı olmaktan çok uzaktı. İngiltere başlangıçta Kıbrıs'ı Yunanistan'a bağlamak istemiş, ancak Türkiye'nin içinde bulunduğu durumu da gözönüne alarak bir geçici ara çözümda karar kılınmıştı. Makarios 11 Mart'ta Albay Grivas'la görüşecek ve 19 Mart’ta da general olacaktı. Geçici Kibns hükümetinin üç üyesi Türk'tü. Makarios Türk Liderleri ile birlikle hareket etmekten sözediyordu ama, bunun hiç bir güvencesi yoklu. Ankara geçici de olsa Kıbrıs'ın baskısından kurtulmak ve biraz rahat nefes almak istiyordu.. İngiltere ve Amerika ile pazarlık gücü yoktu.. Yine Mart ayında önemli bir gelişme Türkiye ile İsrail arasında Ticaret anlaşmasının imzalanması idi. Mart ayında Yeşilhisar'da meydana gelen, olaylarda 10 CHP li ve 2DP li gösteri ve toplantı yürüyüşüne mu-

247 halefcttcn tutuklanacaklardı.

Nisan ayı ise zor bir aydı.

Artık sona doğru tam gaz gidiliyordu. Daha sonra Büyük Doğu'da Menderes dönemini eleştirecek olan NFK'in, dergisine aldığı bir karikatür ilginçti. Bir çok yol arasında seçim yapamayan Menderes çaresizdi ve alünda şu şarkı sözleri bulunuyordu: "Ben yitirdim yolumu, yolların günahı nc!" Tam iktidarın ortasında iken 1955 yılında Çorlu'da sarfettiği şu sözler Menderes'in bu günki çaresizliğini hazırlayan tarihi yanılgısı idi: "Kıskançlar, dış yardım istemeyenler, milli kalkınmayı istemeyenlerdir.. Mili i kalkınmaya mani olmak isteyenler, milli irade karşısında karınca gibi ezileceklerdir" Menderes'in Kan davası sona yaklaşıyordu. İnönü daha 1958 İcrde uyarmıştı:" Şiddet yoluna gidenler, ya gereken yola geleceklerdir, yahutta İnönü'nün canını alacaklardır" Can pazarlığı o gündür bu gündür sürüyordu..

Menderes'in oynayacak aü yoktu. İnönü ise askere oynadı. Belkide herşey 1958 de belli olmaya başlamıştı. Sorunlar 54 den beri artık dışa vuruyordu ama, 14 Temmuz 1958 de Bağdat'ta meydana gelen ihtilal, Demokrat Parti üzerinde ihtilal rüzgarlarını estirmeye başladı.. Irak devrimi. Ankara'da beklenmeyen bir etki yapmıştı. 2 Nisan'da Adalet Bakanı Esat Budakoğlu görevinden çekildi ve yerine Ağrı Milletvekili Celal Yardımcı getirildi. Aynı gün Kayseri'dc CHP nin bütün kongre ve toplantılarının yasaklandığının valilikçe açıklanmasının ardından, İnönü olayı yerinde incelemek üzere yanında milletvekilleri ve gazetecilerden oluşan 30 kişilik bir heyetle Kayscri'yc giderken Kayseri'yc 30 km mesafede Himmetdede mevkiinde treni durdurularak burada 3 saat alıkonuldu. Kayseri'dc sıkıyönetim olmamasına karşılık yapılan uygulamanın kanunsuz olduğu belirtildi. Durum çok kritik bir safhada idi. Ancak Valilik yasaklama kararını geri çekerek durumun yeniden normale dönmesine imkan hazırlarken, İnönü de Ankara'ya tekrar geri dönecekti. Kayseri dönüşünde de olaylar yatışmayacak aksine iş iyiden iyiye çığırından çıkacaktır. Askeri birlikler Yeşilhisar'da İnönü'nün yolunu keseceklerdi. Niğde'den sevkedilen topçu birlikleri Incesu'ya giden yolu kesecekler ve

248

İnönü'nün buradan geçişini engelleyeceklerdi. İnönü arabasından inerek askerlerin arasından yürüyerek geçti vc oradaki bir tepeye çıktı. Askeri birlikler etrafını kuşattılar.. İnönü yürüyerek İncc- su'ya gitti. Oradan Yeşilhisar'a girmek istedi ise de yol askeri kon voylarla kesilmişti ve halk tecrit edilmişti. İnönü çaresiz kalınca Yeşilhisar'dan vazgeçip Ûrgüp'c gitti. İnönü İncchisar'dan ayrılırken "Hürriyet isteriz, adalet isteriz" diye bağırıyordu. İnönü'nün kesin olarak engellenmesi talimatına karşılık, askerlerin arasından g çerek İnccsu’ya giden İnönü engellenmemiş, aksine onları selamlayan İnönü'ye askerler selamla karşılık vermişlerdi. Bu arada İnönü ile selâmlaşarak konuşan Binbaşı Sclahaddin Çelincr ise mahkemeye sevkedilecekti.

3 Nisan'da Yeşilhisar da yaşanan bu olaylar, İnönü yanlısı askeri şahıslan fazlası ile tedirgin etmişti. 16 Nisan'da General ve Amirallerden oluşan emekli 14 Subay İstanbul'da İnönü'yü ziyaret ederek üzüntülerini bildireceklerdi. Bu arada bazı aktif subaylar da Menderes'e gelerek CHP olayının bitirilmesini teklif edeceklerdir. Bir bakıma bu olaylar doğrudan Menderes'in emir vc direktifleri ile değil, intikam sevdasındaki bazı bürokratlar tarafından tertiplenmekteydi. Daha sonra da Menderes'in bu olaylarda doğrudan dahli olmadığına ilişkin bir çok açıklamalar yapılacaktır.. 27 Mayıs'tan önce başbakanlık doktoru olarak görev yapan Celal Ertuğ 27 Mayıs 1990 tarihli Hürriyet gazetesinde yer alan ve ilk kez yayınlanan anılarında "Himmctdcde olaylarında Adnan beyin günahı olmadığım” açıklayacaktır. Ertuğ'un verdiği bilgiye göre "Himınctdcdc istasyonunda muhalefet lideri İsmet İnönü'nün yolunu kesmeyi o dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar istemiş ve olayı yönelmişti. Adnan Menderes ise buna karşı çıkmıştı. "Menderes ise düşüncelerini şöyle açıklıyordu: "Bana şeytan taşlauyorlar.. İnönü'ye siyasi yatırım imkanı verdik. Çöküyoruz. CHP ihtilali bekliyor. Biz de ihtilali çabuklaştırmak için ne mümkünse yapıyoruz" Menderes samimi bir itirafta bulunuyordu.. Olay Bayar'ın bir komplosu idi ve fakat faturası Menderes'e çıkart* lacaku..

Bayar! Suçlu fakat ilgisiz, bilgisiz roiıcrdc kaypak bir politi-

249

kaçı!

İsmet Paşa'nın haleti ruhiyesinin bir başka beden kalıbında ve başka bir fıtratta yeniden biçimlendirilmiş şekli.!

Ertuğ'un belirttiğine göre, İnönü'ye saldın Menderes'i çıldırtmıştı. Menderes "Adam olay çıkartmak istiyor, siz ona istediğinden fazlasını veriyorsunuz" diyordu. Menderes çevresindekilere "Bu memlekette seyahat özgürlüğü de mi yok" diyordu.

Menderes çaresizdi. Ertuğ'un naklettiğine göre, Ahmet Salih Korur, Menderes'in 11 defa istifa ettiğini söyleyecekti. Ama Bayar "Dere geçerken at değiştirilmez" diye bu istifalan geri çevirecek vc gizleyecekti. Menderes Bayar'ın maskesi, yumuşak yüzü, gerektiğinde de kılıcı, kalkanı, zırhı idi.. Menderes olayları önlemek için çırpınmıştı. Ama İstanbul'da ve rahatsızdı. Bayar ise olayı başbakanlıktan fiilen yönetiyordu. Kayseri valisi de yerinde yoktu. Bayar'ın talimatı ile partililer vali yardımcısına baskı yaparak bu komployu hazırlamışlardı. Devlet komplo içindeydi. Komplonun planlayıcısı Bayar'dı ve komployu Menderes İstanbul'dayken o Ankara'da başbakanlığa gelerek doğrudan yönetmişti. Ünlü Mason Medeni Berk te telefonla Kayseri'ye gerekli ta- limau vermişti.. "İnönü'yü engelleyin, ne pahasına olursa olsun. Taşla, domatesle, sopayla, askerle, ama mutlaka" Bayar İnönü'nün tekrar gelmesi ile kendilerinden hesap sorulmasından devri sabık doğrulmasından korkuyordu ve onun içinde böyle bir komploya girişecekti, ama sonunda ipe giden o değil Menderes olacaktı! İnönü 18 Nisan'da büyük bir laf edecekti. Şöyle diyordu İnönü: "Biz demokrauk rejimi kurduk. Bu rejimi istikametinden ayırıp başka rejim haline getirmek, tehlikeli bir şeydir... Bu yolda devam ederseniz, sizi ben bile kurtaramam" Avnı gün hükümet tahkikat komisyonu kurulmasını kabul etti. Komisyon muhalefetle basın aleyhinde ortaya atılan iddiaları soruşturacak ve soruşturmalar bitene kadar hertürlü siyasi toplantı yasaklanacak, meclis görüşmeleri vc öneri > Icr resmi gazete dışında hiç bir yerde yaym- lanmayacaktı. Tahkn at komisyonu meclisten aldığı bir kararla meclisteki görüşmek t yayınlayan gazetelere karşı tedbirler hazırladı ve komisyona kirşi çıkar nitelikte yazıl.» yazan bazı dergi

250 vc gazeteler kapatıldı. Tasarıya karşı çıkan Fethi Çclikbaş 12, Osman Bölükbaşı 6 olurum meclisten uzaklaşın ma cezasına çarptırıldı. Bunun üzerine muhalefet milletvekilleri meclisi tcrkctıiler. Tasan 27 Nisan'da yasalaştı. Karan eleştiren İnönü de 12 oturum meclisten uzaklaştırma cezasına çarptırıldı. Bazı DP li milletvekilleri de kanuna karşı çıktılar. Hüseyin Nail Kübalı vc Tarık Zafer Tunaya gibi anayasacılannda araların da bulunduğu bir çok hukukçu tasanya karşı çıkarken, Sıtkı Yırcah da bu uygulamanın sıkıyönetim yetkilerini aşan bu yetkilerin gayrimcs'ül bir kadroya verilmesi adli sisteme uygun değildir" diyordu. Şevket Süreyya Aydemir "Menderes'in Dıramı"nda, DP iktidarının son günlerini şöyle anlatmaktadır: "Menderes için darboğazlar, her taraftan birden gözüküyordu. Sadece siyasal gerginlik artmıyordu. Psikolojik hava da gittikçe gerginleşiyordu. Üniversite rahat değildi. Orduda beklenmeyen olaylar görülüyordu. Vc bunlar değerlendirilmiyordu. Memur tedirgindi. En sakin, en vakarlı vc güvenli olması gereken yargıçların cephesi sarsılmıştı. Başta Yargıtay başkanı olmak üzere bir grub yargıcın bir sabah vc bir emirle emekliye ayrılmaları yargısal garanti sistemini, personel güvencesi bakımından sarsmıştı. Kaldı ki aynı yasa, bütün görevlileri tahdit ediyordu. -Görülen lüzum üzerine- bir vali, bir müsteşar bir genel müdür vc her devlet görevlisi istenildiği zaman hizmet dışı bırakılıyordu."

28-29 Nisan olayları bardağı taşıran son damla olacaktır. CHP nin 21 meclis araştırması önergesi reddedilmiştir. Buna karşılık DP, 18 Nisan'da 15 üyeli olağanüstü yetkilere sahip bir tahkikat komisyonu kurarak, meselelerin üzerine yürümeye çalışmaktadır. İktidar ve muhalefet gemi azıya almıştır artık. Parlamentoda mutlak çoğunluğa sahip bir iktidar vardır, ama iktidarın kamuoyu desteği kaybolmuştur. Ve artık sokakla insanlar DP li gözükmekten korkmaktadırlar. İhtilal söylentileri dolaşmaktadır.. Muhalefet iktidarı dikta kurmakla eleştirmektedir.

Tahkikat komisyonu, meclisteki görüşmelerin, meclis iradesinin dışında yayınlanmasını yasaklayan kararlar alarak meclis iradesinin üzerinde bir takım tasarruflarda bulunmaya varan tavır-

251

1ar içindedir. İnönü ise Mecliste "ihtilal metotlarını izlcyeccklc- ri"nı söylemekte ve ihtilalin içinden gelen kişiler olarak gelişmeleri yakından izlediklerini ve bu gidişatın sonunun muhakkak bir ihtilal olacağını vurgulamaktadır. İnönü Mecliste kürsüyü yumruklayarak şöyle seslenmektedir: "Beni dinleyin, biz böyle bir ihtilal içinde bulunamayız. Böyle bir ihtilal dışımızda. Bizimle ilgisi olmayanlar tarafından yapılacaktır. Biz, demokratik rejim dedik. Demokratik rejim kurulmuştur. Bu demokratik rejim yönünden ayrılıp baskı rejimi haline götürmek tehlikeli birşeydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam.. ’ İnönü sürdürüyor konuşmasını: "Şimdi arkadaşlar, şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru haktır.. Eğer ihtilal, vatandaş için başka çıkar yol yoktur kanaati zihinlere yerleşirse, meşru hak olarak kullanılacaktır. Bundan kaçınmak mümkün değildir." İnönü ihtilale açıkça davetiye çıkaı tmakta, daha doğrusu ihtilal hazırlığını açıkça ifade etmekteydi.. Halktan aldığı destekle İnönü, iktidara karşı meydan okuyordu. Menderes artık yalnız ve çaresizdi..

Ve Mayıs ayı.

555 K . Parola bu. 5 Mayıs saat beşte Kızılay meydanında buluşulacak. Yani beşinci ayın beşinde saat beşte!

Menderes kalabalıkların içinde jalnız kalır.. Gençler özgürlük ve demokrasi istemektedirler.. "Menderes istifa" sesleri ayyuka çıkar. Bayar, Menderes'e polisin kalabalıklara ateş açma emri vermesi için baskı yapar. Bayar'ın ısrarla söylediği tek söz

-Ateş emri ver, nümayişçilere ateş edilsin!

Bayar Menderes’ten beklediği cevabı alamayınca Namık Gedik'c dönecek

-Sen git vc ateş ettir diyecektir..

Menderes tek başına gidip Kızılay'da halkla konuşmaya kalkar. Ama çok geç. Tek çare istifa etmektir.. Bütün dostları tek tek çıralından kaybolmakladır. Halta Ethem Menderes bile.. Keşke Çakırbeyli çiftliğinden hiç kopmasaydı. Bu maceraya girmeseydi... Menderes'in istifa girişimi, o günlerde Bayar tarafından "Dere geçerken at değiştirilmez" gerekçesi ile reddedilecekti. Menderes "eğer bu buhranın sebebi benim şahsım Lse hiç tereddütsüz der-

252 hal istifa ederim. Yerimi arkadaşlarımdan birine terkederim" diyordu. Menderes bu işten kurtulmak istiyordu. Ama Bayar ısrarlı idi. Bir bak.ma Bayar’ın karanlık planlan ve Menderes üzerindeki baskıları Menderes'in sonunu hazırladı.

O günlerde Başgil de devredeydi. Başgil'c göre Demokrasilerde sınıf mücadelesi ve ihtilallere yer yoktu. Ama Başgil durumun nezaketini anlayacak, daha sonra Menderes ve İnönü arasında arabuluculuk yapmaya çalışacaktır. Başgil, Bayarla da görüşecektir. Başgil'in itidal tavsiye ederken Bayar şiddet kullanılmasından yanadır.. Nümayişçilere alemi ibret olacak bir ders vennek gerektiği fikrindedir. O günlerde Menderes'in istifa etme fikri İnönü cephesinde beklenmeyen bir hadise idi. Öyle anlaşılıyor ki her şey hazırlanmıştı. İnönü " Menderes'in istifa etmesine gerek yok, hükümet yerinde kalsın" diyecekti. Ki. İnönü, Menderes'in kürsüye çıkarak seçim tarihi ilan etmesini istiyordu. Bu durumda destek vadediyordu. Muhalefetin himmeti ile ayakla duran bir iktidar görüntüsünü DP liler içlerine sindiremediler. Zaten İnönü isteklerini sıralamaya devam ediyordu: "Tahkikat komisyonu kanunu dursa bile komisyonun yetkileri askıya alınmalıdır. Seçim yasası da bir ilim heyetine havale edilmelidir" Menderes belki bu taleplere bir ölçüde yakındı. Bir çıkış yolu arıyordu. Ama Bayar bu talepleri reddeder. Gürsel, Bayar'ın bu tavrından rahatsızdı. İlk hedef Menderes değil, Bayar'dı. Bayar görevden çekilmeli ve Menderes Cumhurbaşkanı olmalı idi.. Gürsel niçin böyle düşünmüştü! Ba- yar'ın bilinmeyen gücünden, Atatürk'ün yakın arkadaşı olmasından, dış kaynaklı dostlarından mı korkuyordu, yoksa gerçekten Menderes'in, Bayar’ın baskısından kurtulması halinde daha faydalı olacağına mı inanıyordu.

Gürscl'in, Ethcm Menderes'e gönderdiği ileri sürülen Mektupta önemli uyarılar yer alıyordu.. Gürscl'c göre "Bütün fenalık lar Bayar'dan kaynaklanıyordu" Ama ne yazık ki Yassıada'da Bayar ipten kurtulacak, ihtilalin hıncı Menderes'ten alınacaktır. Zorlu idam edilmeden önce son söz olarak "Ben Mason değilim" diyecektir.. Bir idam mahkumunun son sözleri olarak bu cümle son derece önemli bir uyarı mesajı anlamı taşımaktadır.

253

3 Mayıs 1960 tarihini taşıyan mektubunda Gürsel şöyle diyordu:

Aziz Vekilim, (Ethem Menderes'e)

Dünkü, geceki münakaşalarımızın ışığı altında zalıalileri- nize, memleketin huzur ve istikrarı için alınması lazım gelen tedbir ve kararlar hakkındaki görüşlerimi bildirmeyi Millî ve Vatanî bir vazife bilirim.

Sayın Başvekil'in açıklamalarını dinledim. Ve okudum. Bunlarda benim düşündüklerimin kabülüne müsait bir zemin henüz mevcut olmadığı aşikar olarak belliysede genede düşüncelerimin sizleri illağının zaruretine inanıyorum.

Muhterem vekilim,

Şu hakikati kabul etmek lazımdır ki Kayseri hadiseleriyle başlayıp, son karar ve feci olaylara kadar varan sahneler, vatandaş ruhunda derin tesirler ve hükümete karşı telafisi kabil olmayan hoşnutsuzluklar yaratmıştır.

Sayın vekilim,

Bu ahval küçümsenecek cebir ve şiddetle değiştirilecek şeylerden değildir. Memleket hükümet ve partinizin düştüğü bu müşkül vaziyeti kurtarmak için sukunetli, fakat ciddi ve zecri tedbirler almak lazımdır. Bu tedbirler şunlar olmalıdır:

1. Cumhurbaşkanı istifa etmelidir. Çünkü bütün fenalıkların bu zattan geldiği hakkında umumi bir kanaat vardır.

2. Kabinede iyi kabul edilmeyen ve suihalleri bütün memlekete yayılmış bulunan zevat, çıkarılmalıdır. Ve yeni kabine, mutlaka, dürüst, makul, zorcu değil, adalet ve şefkât hissi taşıyan zevattan kurulmalıdır.

3. İstanbul, Ankara valileri ve emniyet müdürleri süratle değiştirilmelidir.

4. Ankara örfi idare kumandanı derhal değiştirilmelidir.

5. Son çıkarılan ve tahkikat komisyonları ihdas eden kanun Z aldırılmalıdır.

254

6. Mevkuf gazeteciler, bir af kanunuyla, kısa zamanda tahliye edilmelidir.

7. Son hadisede tevkif edilen talebeler serbest bırakılmalı, ilim müesseseleri, yeniden faaliyete geçmelidir.

8. Şimdiye kadar çıkarılan bütün antidemokrat kanunlar, tedricen kaldırılmalıdır.

9. Vatandaşın hürriyet ve eşit muamele hakkına, mutlak surette riayet edilmelidir.

10. Din simsarlığından vazgeçilmelidir.

11 .Suiistimaller oluyor mu bilmiyorum. Fakat olduğu hakkında umumi bir kanaat mevcuttur. Ve miletin, hükümete karşı itimatsızlığına sebep olmaktadır. Bu gibi kötülüklerin şiddetle bertaraf edilmeleri lâzımdır.

12. Müstesna zamanlar ve günler haricinde hükümet büyüklerinin memleket gezilerinde, suni büyük vatandaş topluluklarıyla karşılanmaları usulü terk edilmelidir.

Muhterem Vekilim,

Bu yazdıklarım, asla bir parti ve politika mülahaza ve tesiriyle yazılmamıştır. Memleketin durumunun bu tedbirlerin alınmasını zaruri kıldığına inandığım için arz edilmiştir. Sîzlerin vatanperverlik ve vicdanlarınıza hitap ediyorum. İyi düşününüz, iyi hareketler yapınız. Memlekette çok şeyler yapacağınız muhakkaktır. Fakat bu, asla kâfi değildir.

Bu yapılan işleri, müstemleke idareleri de yapar, yapıyor ve yapmıştır. Asıl mühim olan, toplumun ruhunda, yaşama şevk ve azminin geliştirilmesi, hak ve hürriyet aşkının kökleştirilmesi ve vatandaş idrakinin, yüksek ve necip hislerle donatılmasıdır.

Olaylar, bu yolda olmadığınızı göstermektedir. Talebelerin, hürriyet duygusuyla yaptıkları masumane tezahürata karşı, kıtalar sevk edilmesi ve onların desteğiyle, emniyet kuvvetlerinin, ilim yuvalarının içine kadar girerek talebeleri, profesörleriyle beraber coplarla ve kurşunlarla tedip etmesi, dünyada görülmemiş feci bir şeydir. O hengâmede kız talebelerin yürekler parçalayan çığlıklarının, analar, babalar ve halk ruhunda onulmaz ya-

255 ralar açacağını ve açtığını anlamamak, memleketin huzuru bakımından büyük bir hata ve hazin bir gaflet olduğuna kaniim. Bizim gençlerimizde hak, adâlet ve hürriyet duygularının gelişmesinden vc kemâlinden memnun olmamız lâzım gelmez mi? istikbâli, hissiz, duygusuz, müstemleke ruhlu, yalnız maddeci bedbaht insanlara mı bırakmak istiyorsunuz?

Sayın Vekilim,

Maruzatım muhakkak ki, çok mühim ve hatta çok cüretk- âranedir. Fakat memleket için, milletin selâmeti için, hükümet ve hatta partinizin kurtarılması için dikkate alınması lâzımdır.

Saygılarımla.

3.5.1960 KK Kumandanı Orgeneral Cemal Gürsel.

Memlekette ihtilal havası kol geziyordu. Başgil uyarmıştı. İnönü uyarmıştı, Gürsel uyarmıştı. Öğrenciler y ürüyordu. Kayseri olayından sonra herkeste bir tedirginlik vardı. Menderes gelişmelerden kaygı duyuyordu Ama Bayar Menderes'i kullanmaya devam ediyordu.. Menderes ise bırakıp gitmeyi düşünmesine rağmen bunu bir türlü yapamıyordu.. Bırakıp gidecek olursa, nereye gidecekti. Belki de bırakmaya cesaret edemiyordu. En az o kollukta oturmaktan korktuğu kadar, kalmaktan da korkuyordu.

Bazan derin bir boşlukta, bazan coşkulu idi. Coşkulu bir saatinde şöyle diyordu:

-.. Şu Ankara'ya, şu ufka bak..Şu mehmetçiğe bak! İhtilal olacak diyorlar.. Bu Mehmetçik mi bana ateş edecek. Ben ki onun köyüne yolu götürdüm. Suyu götürdüm. Makineyi, işi, parayı götürdüm. Onun için, onun Ayşe’si için, Fatma'sı için anası için, babası için neler yapmadım. Ben gecemi gündüzümü bunlara adamadım mı? Bunlar mı ihtilal yapacak!.." Menderes kitle psikolojisini bilmiyortlu.. Kibriti gözüne çok yaklaştırırsan, arkasında bir ormanı kaybetmek mümkün.. Çavuşcsku da kendi penceresinden dünyayı seyrettiği için gelişmeleri hiç bir zaman anlayamadı.

256

Menderes bir Çavuşesku değildi. Ama ihtilalle giden herkes, halkı için çok şey yaptığını söyleyerek veda edecektir iktidar koltuğuna.. Menderes'in bu sözlerinin de onlardan bir farkı yoktu.. Değilini ki, dün Kızılordu'nun en parlak yıldızı olan Doğu Alman askerleri, bu gün NATO yıldızını selamlamaya hazırlanıyor aynı coşku ile! Dün yolunda ölmeye hazır olan asker, bu gün aynı kararlılıkla demir ökçesini bağrına basabilir! Hele o Türk askeri ise, çünki o Monlaigne’nin deyişiyle komutanına tapar. Belki de Tanrısından daha çok korkutulmuştur komutanından! 28 Nisan'dan beri öğrenci olayları durmak bilmiyordu. 5 Mayıs olayları da buna eklenince birçok kişi yaralandı, gözaltına alındı.. 3 kişi ölmüştü. Harb okulu talebesi Ali İhsan Kalmaz, Turan Emeksiz vc bir lise talebesi. Nedim isimli lise öğrencisi nümayiş şuasında dengesini kaybederek, olaylara müdaheîe etmek için hareket eden bir tankın paletleri arasında can vermişti. Turan Emeksiz ise o yıl Orman fakültesine yeni girmişti. Malatya'dan gelmişti. Olaylarda asker vc polis silah kullanmış, kalabalığı dağıtmak için havaya ateş açmış- u. Açılan ateş sonucu binaların duvarları delik deşik olmuş, silah sesleri tam bir panik havası doğurmuştu. Polis takibi korkusu ile bir çok öğrenci evine gitmemiş, yurtlar boşalmıştı. Korkunç bir şayia çıku. Eve dönmeyen öğrenciler ya da yurtlardaki boş yatakların sahihleri yoksa kitlesel bir kadiama mı kurban gitmişlerdi.. Söylenti bir anda bütün yurda yayıldı. Öldürülen çocukların cesetleri, kıyına yapılıp dondurulmuştu ya da bir başka söylenti de kamyonlara doldurulan cesetler, asfaltlanan yolların altına gömülüyordu.. İktidar kontrolü kaybetti. Olanlar hakkında iktidar da yeterli vc sağlıklı bilgiye sahip değildi. Gerçekler daha sonra anlaşılacaktı.. Bir Üniversite talebesi olaylarda hayatını kaybetmişti. Ölenlerden bir diğeri ise Harb okulu öğrencisi idi. Üçüncüsü ise bir kazaya kurban gitmişti ama, o da devrim şehitleri arasına katılmıştı. Hatta sözkonusu lise talebesi çatışma sırasında değil, askerlere sevgi gösterisinde bulunmak üzere ellerindeki çiçeklerle tankın üzerine çıkmaya çalışanlar arasında sıkışıp dengesini kaybederek tankın altına sürüklenmişti. Nisan ayında hayatını kaybeden Turan Emeksiz için, Mayıs ayında Behçet Kemal hemen bir

257 ağıt yakmış vc devrimden 7 gün önce 23 Mayıs'la yazdığı "MalatyalI Şehit Mehmet Turhan'ın anısına Ağıt" isimli şiirinde askere şu çağrıda bulunuyordu:

"Malatya'da Yaman biter kayısı Daha çağlh yok bağbam dayısı Ana ahi yaman büker belimi Yürüme üstüme Bumin ayısı