Bunlarada Bakarsınız

Osmanlı İmparatorluğu'nun Yıkılma Nedenleri

Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılmaya başlamasındaki ilk ve en önemli nedenleri tek bir faktöre indirgemek, böylesine karmaşık ve yüzyıllara yayılan bir tarihsel süreci basitleştirmek olur. Ancak, kaynaklar incelendiğinde, imparatorluğun gerilemesinin temelinde yatan ve ilerleyen dönemlerdeki bütün sorunları besleyen iki ana unsurun öne çıktığı görülmektedir: Kurumsal Yapının İçten Çözülüşü ve Entelektüel Durgunluktan Kaynaklanan Kendine Yeterlilik Yanılgısı.

Bu gerileme, genellikle İmparatorluğun gücünün ve etkinliğinin zirvesinde olduğu XVI. yüzyılın ilk yarısından sonra, Kanuni Sultan Süleyman'ın ölümünü takiben ortaya çıkmaya başlayan kurumsal yapının bozulmasıyla ilişkilendirilir.

1. Kurumsal Yapının Çözülüşü ve İç Çürüme

Osmanlı sistemindeki çöküşün ilk belirtileri, XVI. yüzyılın ikinci yarısında kendini göstermeye başlamıştır. İmparatorluğun uzun ömürlü ve etkili olmasını sağlayan temel mekanizmalar içten içe aşınmıştır:

A. Askeri ve İdari Kadroların Bozulması

Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri gücünün dayandığı iki temel sütun vardı: Tımarlı Sipahiler (feodal süvari birlikleri) ve Kapıkulu Ocakları (merkezi profesyonel köle ordusu, özellikle Yeniçeriler). Bu iki sistemin bozulması, merkezi otoritenin zayıflamasının ana kaynağı olmuştur.

Sipahi Sınıfının Çözülmesi: İmparatorluğun askeri gücünün omurgasını oluşturan tımarlı sipahiler sistemi çözülmeye başladı. Tımarlı sipahilerin çözülmesine paralel olarak, düzenli ordunun (Yeniçeriler gibi maaşlı askerler) masrafları hızla arttı. Bu durum, hızla nakit gelir elde etmek amacıyla boş tımarlara el konularak bu toprakların gelirlerinin iltizama /kiralama yöntemleriyle idareye verilmesine yol açtı. Bu, askeri değil, mali bir işti.
Devşirme Sisteminin Dejenere Olması: Yeniçeri Ocağı başlangıçta sadece Hristiyan tebaadan devşirilen ve sıkı bir eğitimle yetiştirilen askerlerden oluşuyordu; bu sayede özgür doğmuş Müslümanlar bu orduya alınmazdı. Ancak XVII. yüzyılın sonlarına doğru, devşirme disiplini bozuldu ve para karşılığı isim yazdıranlar orduya alınmaya başlandı. Kaynaklarda belirtildiği üzere, soyları sopları belirsiz, yabancılar, Türkmenler, Çingeneler, hatta katillerin bile Harem-i Hümayun'a ve idari mekanizmaya sızması, disiplini ve yasaları ortadan kaldırmıştır.
Bürokrasi ve Ulemanın Gerilemesi: Yönetim mekanizmasında oluşan çöküntü, imparatorluğun her köşesindeki bürokratik ve dinsel kurumları etkiledi. İstihdam, talim ve terfi yöntemlerindeki artan değişimler nedeniyle bürokratik idarede titiz, dürüst ve ehil memurların yerini, ihmalkar ve yozlaşmış kadrolar aldı. Dini ve adli hiyerarşide de benzer bir düşüş yaşandı.

B. Ekonomik Sorunlar ve Yerel Güçlerin Yükselişi

İç çürüme, mali krizler ve merkezi otoritenin zayıflamasıyla birleşti.

Mali Krizler: Erken dönem ticari refaha rağmen, hükümet kronik bir mali kriz içindeydi; müsrif bir yargı, kibirli, şişkin ve yoz bir bürokrasi ile paralı askerler ordusu, zaten azalan kaynaklar üzerinde fahiş taleplerde bulunuyordu.
Ayanlar ve Derebeylerinin Güçlenmesi: Merkezi otoritenin zayıflamasıyla birlikte, taşrada ayan (yerel eşraf/tüccar) ve derebeyleri olarak adlandırılan özerk güçler ortaya çıktı. Bu sınıflar, vergi toplama, adalet dağıtma ve kendi özel ordularını besleme gibi merkezi yönetim yetkilerini ele geçirmeye başladılar. Sultan II. Mahmud bu feodalite benzeri güçleri ortadan kaldırmaya çalıştıysa da, köylülerin konumunu iyileştirmek yerine toprak üzerindeki mutlak hakimiyetlerini artırmalarına yol açtı.

2. Entelektüel Durgunluk ve Gelişime Direnç

Kurumsal yozlaşmanın yanı sıra, Osmanlı yönetici sınıfının ve entelektüel hayatının genel tavrı, Avrupa'da yaşanan büyük dönüşümlere ayak uydurmasını engelledi; bu durum, gerilemenin en önemli itici güçlerinden biri olarak değerlendirilmelidir.

A. İslam Uygarlığının Üstünlüğü Yanılgısı

Osmanlılar, kendilerinden önceki klasik İslam uygarlığının hem varisi hem de canlandırıcısı olarak, kendi medeniyetlerinin üstünlüğüne ve kendi kendine yeterliliğine derinden inanıyorlardı.

Dışa Kapalılık: Bu inanç, Batı'dan gelen herhangi bir yeniliği veya bilgiyi öğrenme konusunda isteksiz ve gönülsüz olmalarına neden oldu. Batı, bin yıllık düşman (Dar-ül Harp) olarak görülüyordu ve bu düşmandan bilgi almak, aşağılayıcı ve hatta dinen sakıncalı kabul edilebiliyordu. Osmanlı tarih yazımında bile, Avrupalılar hakkındaki bilgiler yüzeysel, eksik ve küçümseyici sıfatlarla doluydu ("şeytani," "haince," "fesatça").
Dil Öğrenimine İlgisizlik: Müslümanlar, Kutsal Kitapları olan Kur'an'ın dili olduğu için Arapçaya ve Farsçaya ilgi gösterirken, Batı dillerini öğrenme konusunda büyük bir ilgisizlik sergilediler. Osmanlı Devleti'nde Batı dillerini bilen yegane unsurlar genellikle gayrimüslim tebaadan (Rumlar ve kısmen Ermeniler) veya dönmelerden çıkıyordu. Bu durum, Batı ile temasın uzun süre yabancıların süzgecinden geçmesine neden oldu.

B. Askeri Teknolojide Geri Kalışın Kabul Edilememesi

Osmanlılar, XV. yüzyılda topçuluk gibi Avrupa buluşlarını hızla benimsemiş olmalarına rağmen, XVII. yüzyılda Avrupa ordularında ortaya çıkan muazzam teknik ve lojistik ilerlemeleri takip etme konusunda geç ve yetersiz kaldılar.

Tecrübe Tekrarı: Yüzyıllardır askerlik ve imparatorluk tecrübesine sahip eski Osmanlı yönetici elitinin, yenilikçilikten ziyade kendi geleneksel yöntemlerini sürdürmesi, teknolojik geri kalmışlığı pekiştirdi.
Yeni Yöntemlere Dini İzin Arayışı: Geri kalındığının farkına varıldıktan sonra bile, yeni tehditlere karşı koymak için atılan adımlar (kafir hocaları kabul edip Müslüman öğrencilere eğitim vermek gibi) için dahi ulemanın önde gelenlerinden onay alınması gerekiyordu, çünkü bu tür önlemler kabul görmüş İslami düsturları ihlal ediyordu.

3. Dış Baskıların ve Kritik Dönüm Noktalarının Etkisi

İç çürüme ve entelektüel durgunluk, dışarıdan gelen askeri ve ekonomik baskılarla birleşince gerileme süreci hızlandı.

Karlofça Antlaşması (1699): Osmanlı İmparatorluğu'nun bir süper güç tarafından (Avusturya ve Rusya) askeri olarak mağlup edildiğini gösteren ilk diplomatik olay Karlofça Antlaşmasıdır. Bu antlaşma, Osmanlıları ilk kez "diplomasi" denilen yeni ve tuhaf bir sanata başvurmak zorunda bıraktı. Tarihçiler, yenilginin hemen ardından "Hata neredeydi?" sorusunu sormaya başladılar; bu sorgulama, Karlofça ve Küçük Kaynarca (1774) sonrasında daha da bir önem kazandı.
Avrupa’nın Ekonomik Yükselişi: Coğrafi keşiflerin (Önceki yazılarımızda bahsi geçtiği üzere) ve sanayi/imalatın gelişimi, Avrupa kapitalizminin yayılmasına ve ucuz fabrika ürünlerinin Türk pazarlarını istila etmesine yol açtı. Bu durum, yerel Osmanlı sanayiini çökertti.

Sonuç olarak, Osmanlı'nın yıkılmaya başlamasındaki ilk ve önemli neden, XVI. yüzyılda doruk noktasına ulaşan kurumsal yapının (özellikle timar ve devşirme sistemlerinin) çözülmeye başlaması ve buna eşlik eden, İslam uygarlığının üstün olduğu inancından kaynaklanan dış etkilere karşı direnç gösteren entelektüel ve kültürel miskinliktir. Bu iç zafiyetler, ilerleyen yüzyıllarda askeri yenilgilere ve Batı'nın ilerleyişine karşı etkili bir yanıt verilememesine zemin hazırlamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılma sürecinin başlangıcındaki en önemli ve merkezi nedenin askeri sistemin içten çöküşü olduğu tespiti, İmparatorluğun varoluş ve süreklilik sebebini oluşturan temel mekanizmanın çözülmesini işaret etmesi açısından isabetlidir. İmparatorluk, varlığını büyük ölçüde askeri gücüne ve bu gücü besleyen kendine özgü idari yapısına borçluydu. Bu askeri ve idari sistemdeki ilk ve en köklü bozulmalar XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren belirginleşmeye başlamış ve müteakip yüzyıllardaki tüm mali ve siyasi krizleri tetiklemiştir.

Bu durum, İmparatorluğun gücünün ve etkinliğinin zirvesinde olduğu Kanuni Sultan Süleyman'ın vefatından sonra ortaya çıkan kurumsal çöküşün en çarpıcı yönüdür.

Askeri zayıflık, halkın devlete olan güveninin azalmasına ve nihayetinde devletin dış düşmanlara karşı güçsüzleşmesine yol açan temel dinamikti. Kaynaklar, halkın ve köylülerin, Hristiyan hükümdarlardan daha insancıl vergi toplayan ve daha güvenceli bir ortam sağlayan Osmanlı yönetiminden başlangıçta memnun olduğunu belirtir. Ancak merkezi idarenin zayıflamasıyla, yerel ayanlar ve mültezimler köylülerin konumunu eskisinden daha kötü hale getirdi.

Bu yenilgilerin ardından Osmanlı devlet adamları ve tarihçileri "Hata neredeydi?" sorusunu sormaya başladı. Artık sadece "Neyi yanlış yapıyoruz?" değil, aynı zamanda "Neyi doğru yapıyorlar (Avrupalılar)?" sorusu da soruluyordu. Bu durum, daha önce var olan ve önceki yazılarımızda bahsettiğimiz "İslam uygarlığının diğerleri karşısında kıyas kabul etmeyen üstünlüğü" yanılsamasının sarsılmasına neden oldu.

Sonuç olarak, Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılma sürecini başlatan en önemli neden olarak kabul edilen askeri sistemin çöküşü, sadece askeri bir yetersizlik değil, aynı zamanda imparatorluğun varoluş felsefesini, idari yapısını ve mali sürdürülebilirliğini kemiren bir iç çürümenin başlangıcı olmuştur. Bu çöküş, askeri yenilgilerle birleşince, yönetici sınıfı Batı'nın üstünlüğünü kabul etme ve reform arayışına itmiştir.

Eğitim Sistemi

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerileme ve nihayetinde yıkılma sürecinde, askeri ve idari sistemlerdeki çöküş kadar, bu çöküşü durduracak ya da tersine çevirecek yeni bilgileri üretme ve özümseme kapasitesini yitiren eğitim sistemindeki yanlışlıklar da kritik bir öneme sahiptir. Eğitimdeki en büyük yanlışlıklar, sadece öğrenim kurumlarının kalitesindeki düşüşten değil, aynı zamanda imparatorluğun entelektüel /zihinsel/ ve ideolojik /fikirsel/ yapısından kaynaklanan derin engellerden doğmuştur.

Bu engeller, Batı'nın bilim, teknoloji, savaş sanatları /harbiye/ ve yönetim /idarî/ alanlarında kaydettiği hızlı ilerlemeye ayak uyduramamanın temelini oluşturmuştur.

1. Entelektüel Durgunluk ve Bilgiyi Reddetme Yanılsaması

Eğitim sistemindeki en köklü ve en büyük yanlışlık, imparatorluğun kendi medeniyetinin diğerleri karşısında kıyas kabul etmeyen ve sarsılmaz üstünlüğüne dair taşıdığı tehlikeli ve iç rahatlatan bir yanılsamadan kaynaklanmıştır.

A. Kendi Kendine Yeterlilik İnancı: İslam medeniyeti, erken dönemlerde fethedilen ülkelerin (Mısır ve Babil'in kadim bilgeliği, İran ve Yunan'ın bilimi) bilim ve tekniğini tercüme edip korumuş ve geliştirmiş olmasına rağmen, yaklaşık olarak Orta Çağ'ın sonlarından itibaren keskin bir değişim yaşamıştır. Batı'da bilimsel hareket muazzam ölçüde ilerlerken, İslam dünyasında bağımsız araştırmalar neredeyse sona ermiş ve bilim, pek çok yerde geçerliliği kabul edilmiş ilim birikimine hürmet gösterme seviyesine inmiştir.

Bu durum, Batı'dan gelen herhangi bir yeniliği veya bilgiyi öğrenme konusunda yöneticileri ve entelektüelleri gönülsüz ve isteksiz kılmıştır. Batı, genellikle bin yıllık düşman (Dar-ül Harp) olarak görüldüğünden, onlardan bilgi almak aşağılayıcı olarak kabul edilebiliyordu.

B. Yaratıcılıktan Tekrara Kayış: Osmanlı'nın bilimsel dönüşüm anlayışının olmaması ve bilgiyi geliştirme konusundaki başarısızlığı, bilginin elde edilebilir, toplanabilir, aktarılabilir, tercüme edilebilir ve uygulanabilir ancak değiştirilemez veya dönüştürülemez nihai bir gerçekler bütünü olarak görülmesinden kaynaklanmıştır. Hipotezler oluşturma, sınama ve gerektiğinde bu hipotezlerden vazgeçme fikri, bu zihniyete çok yabancı gelmiştir. Osmanlı kültürü, eski modellerin tekrarı ve taklidinden ibaret hale gelmişti.

C. Ulemanın /Din Bilginlerinin/ Direnci: Geri kalındığının farkına varıldıktan sonra dahi, modernleşme çabaları dinsel ve hukuki engellere takılmıştır. Yeni önlemlerin (örneğin Batılı uzmanları kabul edip Müslüman öğrencilere eğitim vermek) kabul görmüş İslami düsturları ihlal etmesi nedeniyle, ulemanın önde gelenlerinden onay alınması gerekiyordu. Kaynaklarda belirtildiği üzere, bilimsel dalga, imparatorluğun bilimsel bilgiye ihtiyacı olduğu dönemde dahi "edebiyat ile hukuk bentlerine çarpıp dağılıyordu".

2. İletişim ve Entelektüel Kapalılık Sorunları

Eğitimdeki en büyük pratik engellerden biri, Batı medeniyetiyle doğrudan temas kurmayı sağlayan dil ve çeviri yeteneklerindeki derin yetersizlikti.

A. Batı Dillerine İlgisizliğin Sonuçları: Müslümanlar, Batı dillerini öğrenme konusunda büyük bir ilgisizlik sergilemişlerdir. Ticaret, diplomasi ve savaş gibi pratik alanlardaki temaslar haricinde, Batı tarihi veya kültürü konusunda hiçbir ilgi duyulmamıştır.

XIX. yüzyıla gelene kadar Orta Doğu dillerinden herhangi birinde, bu dilleri konuşanların Batı dillerini öğrenmelerini sağlayacak herhangi bir gramer çalışması yapılmamıştır. Bu durum, Batı ile kurulan temasın uzun süre yabancıların, özellikle gayrimüslim tebaadan (Rumlar, kısmen Ermeniler) ve dönmelerin süzgecinden geçmesine neden olmuştur. Örneğin, 1821 Yunan isyanının patlak vermesiyle büyük Yunan tercümanlarının /dragomanlar/ infaz edilmesi sonrasında, Babıali'ye yığılan mektupları okuyacak kimse kalmamıştı.

B. Batı Kültürünün Yanlış Algılanması: Dil engelinin kalkmasıyla (XIX. yüzyılın başlarından itibaren), Batı'nın doğrudan incelenmesi mümkün hale gelmiş olsa da, Batı'nın zenginliğinin ve gücünün kaynağının anlaşılması zor olmuştur. Geleneksel yazarların bu soruna verdiği cevap, her zaman "köklerimize, eski güzel yöntemlere, gerçek imana, Allah lafzına dönelim" olmuştur. Ancak bu görüş, kâfirlerin değişimden fayda sağladığı düşünüldüğü takdirde inandırıcılığını yitirmiştir.

3. Kurumsal Yapının Bozulması ve Reform İhtiyacı

Osmanlı eğitim sisteminin yapısı, değişen askeri ve idari gereksinimlere cevap vermekte yetersiz kalmıştır.

A. Geleneksel Eğitimin Kapsam Darlığı: Geleneksel eğitim sistemi, ulema sınıfının denetimindeydi. Ulema, öğreniminde iki ana konuyla ilgilenirdi: din ve hukuk; yeteneklerini de iki büyük meslekte kullanırlardı: eğitim ve adalet. Bu sistem, imparatorluğun karşı karşıya kaldığı askeri, ekonomik ve teknolojik zorluklara cevap verecek mühendis, seyir subayı ve topçuluk gibi teknik alanlarda yetkin personel yetiştirmekte yetersiz kaldı.

B. Teknik Uzman Eksikliği ve Yabancılara Bağımlılık: İmparatorluğun askeri sistemdeki gerilemesi, topçu ve istihkam sınıfında Batılı sığınmacı ve maceracılara bağımlılığı beraberinde getirdi; bu, teknik yönden eğitimli subay kadrosunun çekirdeğini oluşturuyordu. Sultanlar dışarıdan teknik uzmanlar getirebilecek güce sahipti, ancak ulemanın hakimiyeti altındaki eğitim sisteminden kendi uzmanlarını yetiştirmeye güçleri yetmedi.

C. Reformların Yetersizliği ve Yeni Memur Sınıfının Niteliği: II. Mahmud döneminden itibaren hız kazanan reformlar, özellikle askeri ve sivil memur yetiştirmek amacıyla yeni okulların açılması anlamına geliyordu. Ancak bu okullardan mezun olan yeni memur sınıfı, eski bürokratların aşırı özgüvenli cehaletinden daha iyi olsa da, genellikle bilgisiz, derinlik sahibi olmayan ve çıkarcı insanlar olarak eleştirilmişlerdir. Bu yeni eğitimli elitin, kendileriyle idareleri altında olan insanlar arasındaki uçurumun büyümesine yol açtığı da belirtilmiştir.

Sonuç olarak, Osmanlı eğitimindeki en büyük yanlışlık, askeri gücün ve Batı üstünlüğünün farkına varılmasına rağmen, derin köklere sahip entelektüel kapalılık, dildeki yabancılaşma ve geleneksel kurumsal yapının direnci /mukavemet/ yüzünden, modern bilim ve teknolojiyi hızlı ve bütüncül bir şekilde özümseyip kendi uzmanlarını yetiştirememesi olmuştur.

Ulema ve Tarikatlar Arasındaki Kurumsal Çatışma

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesinin ve nihai yıkılışının ardındaki "gizli" ya da daha doğru bir ifadeyle içsel ve entelektüel çürüme sebepleri incelendiğinde, tarikatların ve tasavvuf erbabının (mistisizm uygulayıcılarının) rolü, resmi ulemanın /din bilginleri/ gücü ve halk üzerindeki etkisi bağlamında ele alınmalıdır. Zira, Osmanlı toplumunda dinî hayat, katı ve yasacı /hukukî/ bir yapı olan ulema sınıfı ile daha popülist /halkçı/ ve mistik /gizemsel/ bir yapı olan tarikatlar arasında bölünmüştü.

Bu bağlamda, tarikatların ve tasavvuf erbabının "seviyesiz oluşu" şeklindeki eleştirilerin, temelde iki büyük yanlışlığı ve bir zihinsel/kurumsal tıkanıklığı işaret ettiği görülmektedir: Ulema sınıfının halktan kopuşu ve Batı'nın meydan okumasına karşı yetersiz kalan entelektüel durgunluk.

1. Ulema ve Tarikatlar Arasındaki Kurumsal Çatışma

Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş felsefesinin temeli, Kutsal Yasa'nın (Şeriat) üstünlüğüne dayanıyordu. Bu yasanın yorumlanması ve uygulanması yetkisi, imparatorluk bürokrasisinin önemli bir sütunu olan ulemaya aitti.

A. Ulemanın Katılaşması ve Halktan Uzaklaşması

Ulema, esasen hukukçu ve din bilginiydi ve dinleri yasacı, dogmatik /kesin kurallı/ ve katıydı. Bu sınıf, kadılar (yargıçlar), müftüler (hukuk bilginleri) ve cami/okul görevlilerinden oluşan geniş bir hiyerarşiye sahipti.

Ancak zamanla, ulemanın kurumsal yapısı zenginleşti, babadan oğula geçen bir kast /ayrıcalıklı sınıf/ haline dönüştü. Ulema, vakıfları /dinsel bağışlar/ idare etme hakkını ellerinde bulundurmaları sayesinde iktisadi /ekonomik/ bağımsızlık da kazanmıştı.

Bu süreçte ulema, devlete yaklaştıkça, halktan uzaklaşmaya başladı. Halkın gözünde ulema, güçlü ve çok zaman zengin yargıçlar ve efendiler olarak görünüyorlardı; arkalarında hukukun görkemi ve devletin sonsuz gücü vardı. Sıradan Müslümanlar için ulemanın bu resmi ve kurumsal dindarlık biçimi, manevi/ruhsal gereksinimleri tatmin etmekte yetersiz kalıyordu.

B. Tarikatların Popülist Yükselişi

Ulemanın halktan kopması, tarikatların (dervişlerin) popülist bir güç olarak yükselişine yol açtı. Tarikatlar, geleneksel İslam'ın birçok eksiğini gideriyor, manevi beslenme, dayanışma ve yardım sağlıyordu.

XVIII. yüzyıla gelindiğinde tarikatlar neredeyse Türkiye'deki hemen her şehir ve köyde kendine yer edinmişti. Esnaf loncaları /zanaat birlikleri/ ve birlikleriyle sıkı bağları vardı; böylece zanaatkarların ve tüccar sınıfın büyük bir kesiminin dini, mesleki ve toplumsal hayatlarında egemen hale gelmişlerdi.

2. Seviyesizlik ve Entelektüel Sapkınlık İddiaları

Tarikatlara yönelik "seviyesizlik" suçlamaları, ulemanın bu popülist akımların doktrinsel /öğretisel/ açıdan Şeriattan sapmalar içerdiği inancına dayanıyordu. Bu durum, Osmanlı toplumunun zihinsel birliğini bozan ve reform hareketlerinin önünü tıkayan en önemli iç çürüme kaynaklarından biriydi:

A. Kuramsal ve Öğretisel Çatışma: Tarikatların hepsi belli bir ölçüde yerleşik inanca aykırıydı ve öğretileri, uygulamaları Şeriat savunucuları tarafından tekrar tekrar eleştiriye ve ithamlara maruz kalıyordu.

Bid'at /Yenilik/ ve Gelenekten Sapma: Ulema ve katı Sünni çevreler, tarikatların uygulamalarını (zikir, dans, müzik, kahve ve tütün kullanımı gibi) bid'at (dinde sonradan ortaya çıkmış yenilik) olarak görüyordu. Örneğin, gizemcilerle /mistikler/ dogma savunucuları arasındaki tütün ve kahve konusundaki çatışma, Osmanlı dinsel yaşantısının belirgin temalarından biriydi ve günümüze kadar etkileri sürer.
Senkretizm /İnançların Karışımı/: Özellikle Bektaşi ve Mevlevi tarikatları gibi bazı gruplar, Şii eğilimlerine şüpheyle bakılan, kaygısız ve geniş düşünüşlü tarikatlardı. Bunlar sıradan halk arasında süregelen Hristiyan ve pagan inançlara ve uygulamalara da kapılarını açabiliyordu. Bu, resmi ulema için ciddi bir sapkınlık kaynağıydı.

B. Merkezi Otoriteyi Zayıflatan Hareketler (Yeniçeriler ve Bektaşiler): Yeniçeri Ocağı'nın (daha önceki yazılarımızda bahsi geçtiği üzere, askeri sistemin çözülmesindeki en önemli faktör) Bektaşilik tarikatıyla olan yakın ilişkisi, tarikatların potansiyel olarak yıkıcı etkilerini göstermekteydi.

BEKTAŞİ TARİKATI OSMANLIYA İHANET ETMİŞTİR

Yeniçeri ordusunun kaldırılması sırasında, Bektaşiler de dağıtılmıştı. 1690 yılındaki Avusturya savaşı sırasında, bir Bektaşi dervişinin Müslüman askerlerinin arasına girip, padişah sarayda sefa sürerken canlarını tehlikeye atmalarının anlamsız olduğunu söyleyerek askerleri savaştan soğutmaya çalışması, tarikatların bu popülist, yerleşik nizama karşı gelen doğasının devlet açısından yarattığı tehlikenin somut bir örneğidir.

C. Entelektüel Direnç ve İlerleme Engeli: Belki de en önemli gizli çürüme sebebi, Batı'nın ilerlemesine karşı geliştirilemeyen entelektüel tepkide tarikatların dolaylı rolüdür. Ulema, hukuk ve edebiyat bentlerini koruyarak bilimsel dalganın dağılmasına neden olurken, tarikatlar ise kitlelere mistik /gizemsel/ bir avuntu sunuyor, yenilik ve eleştirel düşünce yerine, geçmişe dönüşü veya kişisel manevi tatmini ön plana çıkarıyordu.

Bernard Lewis'in belirttiği gibi, imparatorluğun sorunlarına karşı, bir kesim Batılı (kafir) yöntemleri kopyalamayı denerken, diğer bir kesim ise "zarardan başka bir şey getirmeyen" ithal yöntemleri reddedip ataların denenmiş, güvenilir yöntemlerine, yani gerçekten kendileri olmaya dönmeleri gerektiğini savunuyordu. Bu "gerçek kendilik" arayışı, sık sık popüler tarikatların sunduğu köklü, ancak ilerlemeye kapalı dindarlık biçimlerinde karşılığını buluyordu.

3. Reformun Önündeki Kurumsal Engeller

Tarikatların halk üzerindeki bu gücü, merkezî hükümetin yapmaya çalıştığı her reformun önünde ciddi bir engel teşkil ediyordu.

II. Mahmud döneminde merkeziyetçiliğin artırılması ve eski ara güçlerin ortadan kaldırılması sırasında, ulema sınıfının mali ve idari özerkliğini sağlayan vakıflar hükümet denetimine tabi kılınmıştı. Bu durum, ulemanın gücünü zayıflatmış, bu sayede padişahın mutlak otoritesini pekiştirmişti. Ancak bu merkeziyetçilik, ne tarikatların popüler gücünü tamamen ortadan kaldırabildi ne de onların getirdiği entelektüel durgunluğu çözebildi.

Ulema, hukuk ve adalet gibi resmi rollerde merkezi yönetime bağımlı hale gelirken, halkın manevi hayatını denetleyecek güçlü ve reformist bir mekanizma ortaya çıkmadı. Sonuç olarak, Abdülhamid dönemindeki baskı sonrasında bile, 1908 İkinci Meşrutiyet döneminde Nakşibendî tarikatı gibi bazı tarikatlar Hilafet'ten sapmaya sistematik olarak karşı çıkarken, diğerleri (Bektaşiler) padişahın zorbalığının yıkılmasından yanaydı. Bu, tarikatların siyasi sahnede hala güçlü ve tefrikayı /ayrılığı/ körükleyebilecek bir aktör olduğunu gösteriyordu.

Özetle, tarikatlardaki seviyesizlik iddiaları, Osmanlı toplumunun resmi hukuki düzeni (ulema) ile popüler manevi hayatı (tarikatlar) arasındaki derinleşen uçurumu ifade etmekteydi. Ulema, geleneksel askeri ve idari sistemin çözülmesiyle eşzamanlı olarak kendi yozlaşmasını yaşarken, tarikatlar halkın manevi boşluğunu dolduruyor, ancak merkeziyetçi ve modernleşmeci devletin ihtiyaç duyduğu teknik ve entelektüel gelişime destek olmaktan çok, entelektüel durgunluğu ve geleneksel dünya görüşünün katı savunmasını besliyordu.

İran’ın Gizli Düşmanlığı

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerileme ve çöküş sürecine dair yapılan analizlerde, İmparatorluk yapısının içten çürümesine yol açan ve genellikle "gizli" ya da "dolaylı" kabul edilen faktörler arasında İran (Safevi) İmparatorluğu ile yaşanan derin dini ve siyasi rekabetin ve bu rekabetin Osmanlı toprakları içindeki izdüşümlerinin kritik bir önemi bulunmaktadır. Sorunuzda belirtilen "İran'ın Osmanlı'nın içine sürekli hainler gönderip iyice zayıflatmaları" ifadesi, tarihsel süreçte Safevi/Şii etkisinin, Osmanlı merkezî otoritesini zayıflatmak için yarattığı sürekli iç tehdidi ve güvensizliği yansıtan bir algıdır.

Kaynaklar, Osmanlı ile Safevi Devleti arasındaki ilişkinin sadece sınır savaşlarından ibaret olmadığını, aynı zamanda İslamî liderlik (Hilafet/Şiilik) ve inanç temelinde derin bir meşruiyet çatışması içerdiğini göstermektedir.

1. Dini ve Siyasi Rekabetin Yıkıcı Doğası

Osmanlı İmparatorluğu, İslam inancının ve kudretinin yayılışına adanmış bir devlet olarak kurulmuştu. XVI. yüzyılın başlarından itibaren, İran'da merkezi Osmanlı sınırları yakınında, kuzeybatı bölgesinde ayrı mezhepten (Şiilik) bir hanedanın (Safeviler) iktidara gelmesi, iki ülke arasında din ve korku engellerini yükseltmiştir.

A. Mezhepsel Ayrışma ve Karşılıklı Dinsizlik İthamları

Osmanlı Sultanları Sünni inancın temsilcisiydi; Safevi Şahları ise Şii inancın. Bu durum, aralarındaki rekabetin sadece toprak ve siyasetle sınırlı kalmayıp, birbirlerini temelden reddetme noktasına gelmesine neden oldu:

Karşılıklı Meşruiyet Krizi: Safevi soyunun şahları, Osmanlı sultanlarının siyasi ve dini liderlik iddialarına karşı çıktılar. Osmanlı Sultanı da Safevi Şahını, Şii mezhebini benimsemesi nedeniyle, Sünni İslam topluluğundan atılmış görüyordu. Kaynaklar, hem Osmanlı Sultanının hem de Safevi Şahının birbirlerinin gözünde tahta hileyle ve zorla geçmiş dinsizler olduğunu belirtirler. Bu karşılıklı meşruiyetsizlik iddiası, diplomatik ilişkileri dahi etkilemiştir (iki Müslüman devlet arasında yapılan Amasya Antlaşması gibi önemli anlaşmalar, Osmanlı arşivlerinde Hristiyan devletlerle yapılanlar gibi kaydedilmemiştir, zira Şah "asi" olarak görülüyordu).
İç Güvenlik Tehdidi: Bu dini düşmanlık, Osmanlı İmparatorluğu'nun içinde büyük bir iç güvenlik zafiyeti yaratıyordu. Zira Anadolu'da, Safevi Şahı'ndan yana çalışacağından kuşkulanılabilecek, değişik inançlı, en azından yüz binlerce Şii yaşıyordu. Bu kitle, Safevi İmparatorluğu için potansiyel bir destek ve ayaklanma kaynağıydı (bir tür beşinci kol).

B. Askeri Dikkat Dağınıklığı ve Kaynak Tüketimi

Sürekli doğu sınırında hazır bekleyen Safevi tehdidi, Osmanlı İmparatorluğu'nun enerjisini ve askeri kaynaklarını sürekli tüketmesine neden oldu.

Avrupa'da askeri gücün zirvesinde olduğu dönemde dahi, Batı'yı tam olarak fethetmekten alıkoyan tek şeyin İran tehlikesi olduğu dile getirilmiştir.
Osmanlı ordusu, İran'ın içlerine ilerleyememiştir. Bunun nedenleri arasında Safevilerin gücünün zirvede olması, İran'ın yüksek platosunun lojistik problemler yaratması ve geleneksel olarak kâfirlere karşı cihat yapmayı gelenek haline getirmiş bir orduyu Müslüman bir düşman üzerine yürütmenin getirdiği zorluklar sayılmıştır. Bu durum, sürekli tetikte kalmayı ve kaynak ayırmayı zorunlu kılıyordu.

2. Dış Etkinin "Hainler" Yoluyla Sisteme Sızması

Osmanlı sistemindeki çöküş ve çözülme dışarıdan gelen etkilerin nüfuz etmesini kolaylaştırmıştır. İran'ın doğrudan "ajan" gönderme faaliyeti kaynaklarda net bir şekilde detaylandırılmasa da, dini/etnik unsurların ve düşmanların hizmetine giren kişilerin varlığı (yani "hainler" kavramının karşılığı) dolaylı yollardan görülmektedir:

A. Gayrimüslim Aracıların Kullanılması ve Rumların Konumu

Osmanlı'nın çöküş dönemlerinde Batı ile kurulan diplomatik ve ticari ilişkilerde Müslümanlar Batı dillerini öğrenme konusunda ilgisizdi. Bu durum, Batı ile temasın uzun süre gayrimüslim tebaadan (Rumlar, Ermeniler ve bazen Yahudiler) geçen tercümanlar /dragomanlar/ aracılığıyla yürütülmesine neden oldu.

Fener Rumları: Bu grup, Batı kültürüne aşinaydı ve Batı dillerini bilmeleri sayesinde Osmanlı devlet ve ekonomisinde önemli mevkiler elde ettiler.
Kan İftirası ve Hristiyan Tahriki: İslam dünyasında bilinmeyen "kan iftirası" suçlamaları, Osmanlı'nın son dönemlerinde Rum-Hristiyan halktan kaynaklanmış ve Hristiyan Avrupa anti-Semitizminin standart temalarını kullanmıştır. Bu, azınlıkların kendi aralarındaki rekabette veya Müslüman efendilerini birbirine düşürme gayretlerinde dış kışkırtmaların etkili olduğunu gösterir.
İran (Safevi) Devleti de Osmanlı İmparatorluğu'nun dini gruplar arasındaki rekabetten faydalanmaya çalışabilirdi.

B. Siyasi Muhaliflerin Dışarıda Sığınak Araması

Osmanlı İmparatorluğu'nun merkezi otoritesi zayıfladıkça ve modernleşme çabaları (Tanzimat gibi) karşıtlık yarattıkça, Padişah'a muhalif olanlar dışarıda sığınak aramışlardır.

Siyasi sürgünler ve çeşitli gezginler, Batı ülkelerindeki Osmanlı varlığını artırmışlardır.
Özellikle Arap vilayetlerinde, sultanın iktidarının gaspçıları olarak görülen kişilere karşı şiddetli kalkışmalar meydana gelmiştir. Bu kalkışmalar, Osmanlı İmparatorluğu'nun (dış güçlerle ilişkisi olan) yerel ve dini muhaliflerce desteklenebilirdi.
Bir örnekte, Naima'nın aktardığı bir hikayede, Türklerin desteğini kazanmaktan umudunu kesen Baysunkur'un ülkeyi terk ettiği ve "bazıları derviş olduğunu söyler" ifadesiyle, siyasi rakiplerin derviş veya tarikatlar aracılığıyla (tarikatların gizli çürümedeki rolü, önceki yazılarımızda tartışılmıştır) izlerini kaybettiklerini ve yeni bir kimlikle sisteme sızdıklarını gösteren dolaylı örnekler mevcuttur.

3. İran İle Mücadelenin Sonuçları

İran ile yaşanan uzun süreli mücadele, her iki ülkenin de yerlerini dış güçlere (Rusya, İngiltere) bırakmalarıyla sonuçlanmıştır. İran, Batı'nın ilerlemesine karşı daha fazla direniş göstererek, Batı'dan gelen bilgileri çoğunlukla Osmanlı süzgecinden geçmiş olarak almıştır, bu da Batı'ya karşı entelektüel kapalılığın bir göstergesidir.

Netice itibarıyla, İran'ın doğrudan "hainler" ordusu gönderdiği yönündeki kesin kayıtlardan ziyade, Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesindeki en büyük iç tehditlerden biri, Safevi Şahı'nın dini liderlik iddialarını Anadolu'daki Şii/Alevi kitleler üzerinde kullanarak, merkezi otoriteyi sürekli bir iç savaş tehdidi altında tutması ve İmparatorluğun kaynaklarını Batı yerine Doğu'da harcamak zorunda kalmasıdır. Bu durum, Osmanlı'nın XVI. yüzyıldan itibaren sürekli yaşadığı iç çürümenin ve dış tehlikelere karşı zafiyetinin önemli bir tetikleyicisi olmuştur.

Sizin de işaret ettiğiniz gibi, Safeviler'in Osmanlı'nın içine sızarak "hainler" aracılığıyla zafiyet yaratma süreci, Türkmen ve Alevi kökenli isyanlar (Celali isyanlarının erken safhaları ve diğer yerel ayaklanmalar) üzerinden somutlaşmıştır.

1. Dini ve Siyasi Liderlik Çatışması

İran’da Safevi hanedanının XVI. yüzyılın başlarında kurulması, Osmanlı İmparatorluğu için sadece askeri bir rakip değil, aynı zamanda varoluşsal bir tehdit yarattı.

Şii Mezhebinin Resmiyet Kazanması: Safevi hanedanının kurucusu Şah İsmail Safevi, Türkçe konuşan bir Azerbaycanlı Şii idi. O, yedinci yüzyıldaki Arap fethinden sonra ilk kez bütün İran topraklarını tek bir hükümdarlık altında toplamakla kalmadı, aynı zamanda Şiiliği devletin resmî dini haline getirerek Müslüman İran devletini Batı'daki Sünni komşusu olan Osmanlı İmparatorluğu'ndan keskin bir biçimde ayırdı.
Karşılıklı Meşruiyetsizlik: Safevi soyunun şahları, Osmanlı Sultanlarının siyasi ve dini liderlik iddialarına karşı çıktı. Buna karşılık, hem Osmanlı Sultanı hem de Safevi Şahı, birbirlerinin gözünde tahta hileyle ve zorla geçmiş dinsizler olarak görülüyorlardı. Bu karşılıklı meşruiyet krizi, diplomatik ilişkileri dahi etkilemişti (önceki yazılarımızda bu mezhepsel ayrımın dış ilişkilere nasıl yansıdığından bahsetmiştik).
İç Güvenlik Tehdidi (Beşinci Kol): Bu derin dini düşmanlık, Osmanlı’nın Anadolu toprakları içinde Safevi Şahı’ndan yana bir eğilim gösterebilecek yüz binlerce Şii yaşaması nedeniyle büyük bir iç güvenlik zafiyeti yarattı. Safevi ailesinin Türk kökenli olması ve Türkçe konuşan Anadolu'da geniş bir destek görme potansiyeli, Osmanlılara yönelik bu tehdidin ciddiyetini artırmaktaydı. Bu gruplar, Şah için Osmanlı idaresine karşı potansiyel bir destek ve ayaklanma kaynağıydı.

2. Toplumsal Çürüme ve İsyanlara Destek Mekanizması

Osmanlı İmparatorluğu'ndaki askeri ve idari sistemin çözülmeye başlamasıyla (önceki yazılarımızda detaylandırdığımız gibi), merkezi otorite zayıflamış ve taşradaki halk memnuniyetsizliği artmıştı. Bu durum, Safevi etkisinin yerleşmesi için uygun bir zemin hazırladı:

Şiiliğin Ezilen Kesimlerdeki Çekiciliği: Kaynaklar, mevcut Sünni düzene karşı çıkan bir kesim olarak Şiilerin, doğal olarak ezildiklerini düşünen kesimler arasında destek bulduğunu belirtir. Özellikle kentlerdeki zanaatkârlar ve işçiler ile köylerdeki çiftçiler başlıca takipçileri arasından çıkmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda timar sisteminin çözülmesiyle (önceki yazılarımızda tartıştığımız gibi) köylünün konumu daha da kötüleşmiş, bu yoksullaşmış ve mutsuz köylü sınıfı, Şii/Safevi propagandasına ve isyan çağrılarına daha açık hale gelmiştir.
Tarihsel Misyon ve Devrimci Şiddet: Şiilik, Sünni düzenini ilkesel bir biçimde reddetmiş ve zaman zaman mevcut düzeni yıkıp yerine Tanrı'nın amaçlarına uygun başka bir düzen geçirme girişiminde bulunmuştur. Şii isyanları, katılımcıları, taktikleri ve liderleri açısından özellikle tekrar eden bazı nitelikler gösterir.

Bu durum, Safevi dönemindeki ayaklanmalar için bir ideolojik arka plan sağlar. Safevilerin (tıpkı kendilerinden önceki Nizari İsmaililerin /Haşhaşiler/ yaptığı gibi) Sünni müesseseyi devirme ve ortadan kaldırma hedefleri vardı. İsmaililer, bu amaçlarına ulaşmak için müritlerde coşku uyandırmaya ve dağlık bölgelerdeki sınırlı işbirliklerini geri çevirmemeye çalışmışlardı.

Tarikatların Dolaylı Rolü: Osmanlı toplumunda manevi yaşamın bir parçası olan tarikatlar, resmi ulemadan /hukukçular/ farklı olarak popülist ve mistik /gizemsel/ bir eğilim taşıyordu. Özellikle Bektaşi ve Mevlevi tarikatları gibi gruplar, Şii eğilimlerine şüpheyle bakılan, kaygısız ve geniş düşünüşlü tarikatlardı ve bu durum onların Sünni ortodoksi /kesin inanç/ açısından sapkın görülmesine yol açıyordu. Osmanlı ordusunun önemli bir bileşeni olan Yeniçeri Ocağı'nın da Bektaşilikle yakın ilişkide olması, bu tarikatların potansiyel olarak yıkıcı bir etki yaratabileceğini göstermiştir (Örneğin 1690 Avusturya Savaşı sırasında bir Bektaşi dervişinin askerleri savaştan soğutmaya çalışması). Safevi/Şii propagandası, bu tür popülist, merkezden uzak ve yerleşik nizama karşı gelen dinî yapıları araç olarak kullanmıştır.

3. Sonuç: Kaynak Tüketimi ve Zafiyet

İran'ın bu içsel muhalefeti destekleme çabaları, Osmanlı İmparatorluğu'nun enerjisini Batı'daki büyük düşmanlarla (Habsburglar, Rusya) mücadele etmek yerine sürekli olarak Doğu'da ve iç bölgelerde harcamasına neden oldu.

İstanbul'daki imparatorluk elçisi Busbecq'in de belirttiği gibi, Avrupa'yı o dönemde gerçekleşebilecek bir Türk fethinden kurtaran tek şeyin İran tehlikesi olduğu düşünülmüştür. Osmanlı ordusu, İran'ın yüksek platosunun yarattığı lojistik zorluklar ve geleneksel olarak kâfirlere karşı cihat yapmayı gelenek haline getirmiş bir orduyu Müslüman bir düşman üzerine yürütmenin getirdiği zorluklar nedeniyle İran içlerine ilerleyememiştir.

Bu sürekli doğu tehdidi ve iç isyanların Safevi etkisiyle körüklenmesi, Osmanlı'nın kaynaklarını tüketmiş ve reform çabalarını sekteye uğratmıştır; zira merkezi yönetim, harici düşmanlara karşı savaşırken içerideki Şii eğilimli halk hareketlerini ve isyanları bastırmak zorunda kalmıştır. Bu durum, Osmanlı'nın gerileme sürecini hızlandıran ve iç çürümeyi besleyen en önemli dışsal-içsel kompleks nedeni olarak kabul edilebilir.

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerileme sürecinde İran (Safevi Devleti) ile Avrupa ve Vatikan arasındaki ilişkiler, İmparatorluk yönetiminin siyasi ve askeri kaynaklarını tüketen, sürekli bir iç ve dış tehdit oluşturan çok önemli bir gizli/dolaylı sebep olarak karşımıza çıkmaktadır. Kaynaklar, bu ilişkinin temelinde Osmanlı'nın iki büyük rakibinin (Safeviler ve Avrupalı Hristiyan güçler) ortak bir düşmana (Osmanlı) karşı dolaylı veya dolaysız olarak ittifak kurma çabalarının yattığını göstermektedir.

Doğrudan "Vatikan'ın İran ile gizli bir anlaşma imzaladığına" dair bir belge olmasa da, Avrupa güçlerinin (özellikle Katolik ve Papalık etkisindeki devletler) ve Safevi yöneticilerinin, Osmanlı'ya karşı ikinci bir cephe açma umuduyla yoğun diplomatik faaliyetler yürüttükleri, bu faaliyetlerin doğası gereği "gizli" kaldığı ve Osmanlı’nın yıkılışını hızlandırdığı bilinmektedir.

1. Ortak Düşman İlkesi: Osmanlı'yı Kuşatma Girişimi

Osmanlı İmparatorluğu, XV. ve XVI. yüzyıllarda Avrupa'nın kalbine (Viyana kuşatmaları) kadar ilerleyerek Hristiyanlık âlemi için yaşamsal bir tehdit oluşturuyordu. Aynı zamanda, önceki yazılarımızda detaylıca ele aldığımız gibi, Safevi Şah İsmail'in Şiiliği resmî din yapmasıyla, Safevi İmparatorluğu da Sünni Osmanlı için hem dinî hem de siyasî alanda meşruiyeti sarsan en önemli rakip haline gelmişti.

Bu durum, Avrupa ve İran'ın doğal olarak ortak bir amaç etrafında birleşme arayışına girmesine zemin hazırladı:

Avrupa'nın Hayatta Kalma Stratejisi: İstanbul'daki imparatorluk elçisi Busbecq'in de ifade ettiği gibi, Batı'yı her an gerçekleşebilecek bir Türk fethinden kurtaran tek şeyin İran tehlikesi olduğu düşünülüyordu. Busbecq, Türklerin İran'la uzlaştığı takdirde Doğu'nun bütün gücüyle boğazlarına yapışacağını belirtiyordu. Bu algı, Batı Avrupa güçlerinin Müslüman kıskacını kırma yönünde ve Osmanlı'ya karşı ikinci bir cephe /cephe/ açma arayışını sürekli canlı tuttu.
İran’ın Güvenlik Arayışı: Safevi şahları da Osmanlı Sultanlarının siyasi ve dini liderlik iddialarına karşı çıktıklarından, doğal olarak Batı'daki Hristiyan devletleri, Osmanlı'nın Batı’daki kaynaklarını tüketmeye yarayacak bir denge unsuru olarak görmekteydi.
Tarihi Emsaller: Aslında Müslüman devletlerin, ortak düşmana karşı gayrimüslim bir güçle ittifak kurma stratejisinin daha eski bir geçmişi vardır. Moğolların Mısır'daki Memlüklerle savaştığı dönemde, İran'daki Moğol yöneticileri ortak düşmana karşı müttefik bulmak üzere doğal olarak Batı'ya yönelmişlerdi. Avrupa'daki Hristiyan prensleri de yeni bir Haçlı Seferi fikrine temkinli de olsa büyük bir coşku ve hevesle yaklaşmışlardır. Bu durum, Safevilerin Osmanlı'ya karşı aynı diplomatik yolu izlemesi için bir emsal /örnek/ teşkil etmiştir.

2. Vatikan'ın ve Hristiyan Güçlerin Rolü ve İttifak Çabaları

Kaynaklar, Safeviler ve Avrupalı güçler arasında Osmanlı'ya karşı yapılan doğrudan ve dolaylı temaslara işaret etmektedir:

A. Diplomatik Görüşmelerin Gizemi

Avrupa ile İran arasındaki yoğun diplomatik temaslar, Safevilerin Şiiliği resmî din yapmasıyla ve Osmanlı'ya karşı yeni bir rakip olarak ortaya çıkmasıyla belirginleşmiştir.

Diplomatik Faaliyetlerin Yoğunluğu: Özellikle İran'daki Moğol yöneticileri ile Avrupalı Hristiyan prensleri arasında yoğun diplomatik faaliyetler baş göstermişti. Bu umutlar, İran hanlıklarının İslam'a girmeleriyle hemen yok olmamış, ancak İslam tarih yazımında bu faaliyetlere çok az değinilmiştir. Tarihî kayıtlardaki bu eksiklik, söz konusu görüşmelerin Osmanlı İmparatorluğu'ndan gizlenme çabasını ve dolayısıyla "gizli anlaşma" niteliği taşıyan temasları yansıtmaktadır.
Elçilikler ve Arabulucular: On sekizinci yüzyıl başı gibi geç bir tarihte bile, Avrupa'ya giden bir İran elçisinin dünyayla bağ kurmasını yanındaki Hristiyan ve büyük olasılıkla İranlı bir Ermeni olan çevirmen /tercüman/ sağlamıştır. Bu, Safevi devletinin, Avrupa ile iletişimde aracıları kullandığını ve Batı dünyasına dair bilgiyi Osmanlı süzgecinden geçmiş olarak aldığını gösterir.
Hristiyan Teba ve Avrupalı Koruma: Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş dönemlerinde, Batılı/Avrupalı emperyal /imparatorlukla ilgili/ güçlerin tehdidine uğrayan İran'da, gayrimüslim azınlıklar (Ortodoks ve Katolik Ermeniler, Nasturiler, Zerdüştler ve Yahudiler) Osmanlı topraklarındaki kadar büyük bir sorun doğurmasa da, bu azınlıklar yabancı imparatorluk yetkililerine yardımcı olmuşlardır. İran'daki Şiiler, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Sünni çağdaşlarına oranla gayrimüslimlere karşı çok daha hoşgörüsüzdü. Ancak buna rağmen, Hristiyan azınlıklar, Avrupa güçlerinin himayesine girerek İran içindeki etkinliklerini artırmış olabilirler; bu durum da merkezi otoriteyi zayıflatan gizli bir faktördü.

B. Papalık ve Silah Ticaretine İlişkin Tavır

Vatikan'ın ve Hristiyan Avrupa'nın Müslümanlar arası savaşlardaki tavrı, Osmanlı'ya karşı dolaylı bir destek mekanizması yaratmıştır.

Silah Ticaretinin Yasaklanması: Silah ticareti, kilise ve devlet tarafından durdurulmak istenmişti. Papalık fermanlarında, Hristiyanların Türklere savaş malzemesi satması lanetlenir ve aforoz edileceği söylenir. Bu fermanlar, Osmanlı’yı destekleyen Avrupalı güçlere karşı bir tepki olmakla birlikte, bu yasağın arkasında, Türk düşmanlarına (İran gibi) dolaylı yoldan fayda sağlamak amacı da yatıyordu.
Askeri Uzmanlık Kaçakçılığı: Müslümanlar, uzun süre Avrupa'dan askeri uzmanlık ve silah satın almıştır. Osmanlılar, tabanca ve top gibi Avrupa icatlarını benimseyip etkili bir biçimde kullanmış, ancak bunları aldıkları Avrupalıların "barbar" olduğu yönündeki görüşlerini değiştirmemişlerdir. Bu durum, Hristiyan güçler arasında bir rekabet ve kızgınlık yaratmış ve bu uzmanlık/bilgi transferinin Osmanlı yerine İran'a yapılması için motivasyon sağlamış olabilir.

3. Sonuç: Osmanlı'nın Zor Durumu

İran ile Avrupa arasındaki bu gizli/dolaylı ilişkiler ve sürekli tehdit, Osmanlı'nın gerilemesinde merkezi rol oynamıştır.

Askeri Odak Kaybı: Osmanlı, esas çabalarını dünyanın aydınlanması ve hâkimiyeti için çekişen iki inanç olarak İslamiyet ile Hristiyanlık arasındaki temel savaş sahası olan Avrupa'daki mücadelelere yoğunlaştırmıştır. Ancak doğuda sürekli var olan Safevi tehdidi, bu odaklanmayı bölmüş ve kaynakların boşa harcanmasına neden olmuştur.
Sınırların Çizilmesi: İran ile Osmanlı arasındaki bölgedeki hâkimiyet mücadelesi, her iki ülkenin de yerlerini dış güçlere bırakmalarıyla sonuçlanmış. İran, Rusya ile yaptığı Gülistan (1813) ve Türkmençay (1828) antlaşmalarıyla ciddi toprak kayıpları yaşamış ve Rusların yayılmasına karşı koymakta zorlanmıştır. Bu durum, Osmanlı'yı da Batı'ya karşı yalnız bırakmış ve Batı'nın ilerlemesine karşı daha az imkâna sahip kılmıştır.
İç Çürümenin Derinleşmesi: İran'ın Şii eğilimli kitleler üzerindeki etkisi (önceki yazılarımızda bahsedilen Türkmen isyanları bağlamında), Osmanlı'nın iç güvenlik sorunlarını derinleştirmiş ve merkezi otoriteyi sürekli olarak iç tehditlerle meşgul etmiştir.

İsmailiye Mezhebi (Şia'nın Bir Kolu)

İran'ın Osmanlı İmparatorluğu'na karşı mezhepsel ve siyasi bir tehdit oluşturma yöntemlerini incelerken, bu tehdidin köklerini oluşturan İsmailiye mezhebi (Şia'nın bir kolu) ve özellikle bu mezhebin militan kolu olan Nizariler (Haşhaşiler) hakkında kapsamlı bilgi sunmak, konunun derinliğini anlamak açısından elzemdir.

İsmailiye, İslam dünyasında kurumsal çöküşün başladığı dönemlerde (IX. ve X. yüzyıllar) ortaya çıkan ve dinî, felsefî, siyasî ve sosyal konuları kapsayan büyük İslâm mutabakatının çatırdadığı bir süreçte yeni bir dünya düzeni vadederek büyük bir güç elde etmiştir.

1. İsmaili Mezhebinin Temel Doktrinleri ve Yapısı

İsmailiye, Şiiliğin erken dönemlerdeki radikal /aşırı/ öğretilerini miras almış ve bunları zamanın değişen koşullarına uyarlamış bir mezheptir.

A. İmamet ve İlahi Liderlik

İsmailiye mezhebinin merkezinde İmamet /liderlik/ kurumu bulunur. Onlara göre, halifelik /imamlık/ makamı, bizzat Hz. Muhammed salla'llâhu aleyhi ve sellem tarafından seçilmiş olan Hz. Ali'ye ve onun soyundan gelenlere intikal etmelidir.

İmamın Konumu: Hz. Ali ve Hz. Fatma'nın soyundan gelen İmam, ilahi bir güçle donatılmıştır ve asla sapkınlık etmez. İmam, öğreti ve örgütlenme, sadakat ve eylem konuları bakımından merkezi bir önem taşır.
Gizlenme ve Açığa Çıkma Dönemleri: İnancın gizli tutulması ya da başarılı olduğu dönemlere paralel olarak, İmamların da gizlendiği (gaybet) ya da ortalıkta olduğu (zuhur) döngüler yaşanmıştır. Bu durum, inananların bir tehlike karşısında gerçek inançlarını gizlemesini öngören takıyye /ihtiyat ve tedbir/ prensibi ile açıklanır.

B. Batınî /Gizli/ Öğretiler

İsmaililik, inanca yeni girmiş olan kimseye gizli bilgi ve faaliyetin çekiciliğini takdim etmiştir. Bu mezhebin kendine has inancı, Kur’an'ın her ayetinin iki anlam taşımasıdır: Biri dış ve edebî (zahirî), diğeri gizli ve yalnızca eğitimle anlaşılan (bâtınî) anlam. Bâtınî yorum (Te'vîlü'l-bâtın), ayet ve hadislerin mecazî /sembolik/ ve derunî /içsel/ ikinci bir manası olduğunu savunur.

C. Örgütlenme (Davet ve Dâîler)

İsmailiye, Selçuklu gibi Sünni imparatorluklar altında gizlice faaliyet göstermiş, son derece hiyerarşik ve disiplinli bir örgütlenme yapısı kurmuştur.

Da’ve / Davet: Tarikat örgütlenmesi için kullanılan en yaygın isim olup, "çağrı" veya "vaaz" anlamına gelir.
Dâîler / Davetçiler: Bu örgütün temsilcileridir. Bunlar, atamayla göreve gelen, papazlık /ruhani/ benzeri bir sistemin kurucularıdır. Batı İran ve Orta Asya, Kahire’den yetiştirilmiş dâîlerin ana faaliyet alanıydı.
Refikler / Yoldaşlar: Tarikat mensupları için sıkça kullanılan bir tabirdir.
Müstecipler: Davete cevap veren, yani müptedilerin /yeni başlayanların/ en alt kademesi.
Hüccet: "Delil" manasına gelen, baş dâîyi ifade eden makam.

2. Hasan Sabbah ve Nizariliğin Yıkıcı Gücü

XI. yüzyılın sonlarında, Mısır’daki Fatımî halifeliğinin askerî diktatörlerin kuklası haline gelmesiyle gücünün ve umudunun azalması, İran İsmailileri arasında hoşnutsuzluğa ve muhalefete yol açmıştır. Bu dönemde, Fatımî Halifesi Mustansır’ın ölümü üzerine yaşanan anlaşmazlıkta (1094), İran’daki İsmaililer meşru varis Nizar’ın soyuna bağlılıklarını ilan ederek Kahire’deki Fatımî örgütlenmesiyle bütün ilişkilerini kesmişlerdir.

Bu kopuş, devrimci bir dâhi olan Hasan Sabbah'a, Fatımî İmparatorluğu can çekişirken yeni bir örgütlenme, yani "Yeni Davet" kurma fırsatını vermiştir.

A. Siyasi Terör ve Fedailik Mekanizması

Hasan Sabbah’ın kurduğu teşkilat, dinî olmaktan ziyade siyasi hedeflere sahipti. Nihai amaçları, kurulu siyasi ve sosyal düzeni çökertmek ve halkı kendi akidelerine çevirmekti. Bu amaçlarına ulaşmak için sistematik ve planlı terörü kullanmışlardır:

Kurban Seçimi: Hedefleri genellikle Selçuklular ve onların koruyucusu durumundaki Abbasilerdi. Cinayetlerin hedefi Sünnileri korkutmak, güçsüz düşürmek ve tamamen çökertmekti. Hedefler arasında vezirler, generaller, valiler ve hatta ilahiyatçılar bulunuyordu.
Fedailerin Sadakati: Hasan Sabbah, fedailerine /kendini adayanlara/ hançer verirken, görevlerinin sonucunu düşünmelerine gerek kalmadan derhal yola koyulacaklarına dair kesin bir inanç aşılamıştır. Reis, fedaiye, cinayeti işledikten sonra dönerse meleklerin onu Cennet'e taşıyacağını, ölürse bile meleklerin onu alıp Cennet'e kavuşturacağını vaat ediyordu. Bu şahadet arzusu, onlara benzersiz bir adanmışlık ve cesaret vermiştir.
Suikastlar Şeref Listesi: İsmaililer, kurbanların ve dindar cellatlarının adlarının kayıtlı olduğu bir "şeref defteri" tutmaktaydılar.

B. Sızma ve Karşı Saldırı

Nizariler, Selçuklular arasında patlak veren kargaşalardan faydalanarak faaliyet alanlarını genişletmişlerdir. Özellikle şehirlerdeki müritleri, esnaf ve zanaatkarlar arasından çıkıyor ve kalelerde görev yapan adamlara gizlice destek veriyordu.

Hatta Selçuklu hizmetindeki vezirler arasında bile (örneğin Kıvamüddin Nasır İbn Ali el Dergüzini), gizli bir İsmaili olduğu iddia edilen kişilere haince roller atfedilmiştir. Bu, Osmanlı’nın yaşadığı iç çürüme döneminde (önceki yazılarımızda bahsettiğimiz Celali isyanlarına İran'ın desteği gibi) Safevi/Şii etkisinin ne denli sinsi olabileceğine dair tarihsel bir örnektir.

3. İsmaili Mezhebinin Günümüze Ulaşması ve Takıyye'nin Rolü

İsmaili mezhebinin ilk dönem militan gücü (Alamut Kalesi) Moğol istilasıyla yıkılmış olsa da, mezhebin günümüze kadar varlığını sürdürmesi, temel olarak Takıyye /ihtiyat ve tedbir/ doktrinine ve kurumsal yapıların dönüşümüne dayanmaktadır.

A. Takıyye Doktrininin Koruyucu Rolü

Takıyye prensibi, baskı ve tehdit altındaki müminlerin inançlarını gizleyebilmelerini sağlar. Şiiler, baskıya en çok maruz kalanlar oldukları için bu prensibi en sık kullananlar olmuşlardır.

Takıyye, İsmaili doktrininde yer alan gizlenme (gaybet) ilkesiyle birleşerek, imparatorluğun düşmanlığını uyandırması muhtemel inançların örtbas edilmesini sağlamıştır.

XIII. yüzyılda yazılmış bir İsmaili eserinde dahi belirtildiği gibi, zahiri şeriat ve bâtınî hakikat dönemleri değişkenlik göstermiştir; bâtınî hakikat gizlendiği zaman, Şer'î hükmün hangi dış görünüşünün benimsendiği pek önem arz etmiyordu. Bu esneklik ve gizlenme yeteneği, Sünni ortodoksinin /kesin inanç/ baskın olduğu coğrafyalarda hayatta kalmanın temelini oluşturmuştur.

B. Kurumsal ve Entelektüel Dönüşüm

Moğol istilasından sonra İsmaili emirlikleri yıkılmış, ancak topluluk varlığını sürdürmüştür:

Yerel Hanedanlara Dönüşüm: Zamanla İsmaililerin kaleleri, eski düzeni yıkıp yerine yeni bir sistem kurmayı hedefleyen büyük bir mücadele yerine, sınır kavgalarına ve hayvan yağmalarına dönüşen fiilî bir açmaz /tıkanıklık/ hali yaratmıştır. Kaleler, basit yerel tarikat hanedanlıklarının ana merkezleri haline gelmiş, liderlik babadan oğula geçmeye başlamıştır.
Halk Hareketlerine Etki: İsmaililiğin siyasi, askerî ve toplumsal çıkışları entelektüel meydan okuma gücünü kaybetse de, inanışının manevî kavram ve yaklaşımları, İran ve Türk tasavvufunu /mistisizmi/ ve şiirini alttan alta, dolaylı yollardan etkilemeyi sürdürmüştür.
Modern Dönem: İsmaililerin idealleri ve yöntemleri, sonraki dönemlerde Anadolu'da patlak vermiş olan derviş isyanlarındaki devrimci mehdilik hareketlerinde ve XIX. yüzyılda İran'da ortaya çıkan Babai ayaklanmasında hissedilmektedir.

Sonuç olarak, İsmailiye, Takıyye ve gizli örgütlenme mekanizması sayesinde Sünni yönetimlerin baskılarına ve şiddetli saldırılarına (Müslümanların İsmaililere, kılıçtan geçirilmeye ve esir düşmeye mahkum kâfirler muamelesi yaptığı görülmüştür) karşı varlığını koruyabilmiştir. Mezhep, coğrafi olarak küçük cemaatlere, köylülere ve tüccarlara dayanan uysal /itaatkâr/ topluluklara dönüşse de, köklü inançları ve mistik umutları sayesinde günümüze kadar ulaşarak varlığını sürdürmüştür.

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerileme sürecindeki en sinsi ve kronik /süregelen/ tehditlerden biri, siyasi gücünü kaybetmiş olsa da dinî ve ideolojik /fikirsel/ gücünü Anadolu üzerindeki nüfuzunu koruyan Safevi/Şii İran’ın etkisidir. İmparatorluğun merkezindeki Sünni Ortodoksiye /kesin inanç/ karşı bu mezhepsel muhalefet, Osmanlı sisteminin içten çürümesini hızlandırmış ve kaynakların Batı yerine Doğu'da harcanmasına neden olmuştur.

Safevi Devleti'nin, Osmanlı'nın iç işlerine müdahale etme ve İmparatorluğu zayıflatma stratejisi, üç temel unsur üzerine kuruluydu:

Mezhepsel Çatışmanın Yarattığı Sürekli İç Güvenlik Tehdidi, Tarihsel Siyasi Terör Geleneğinin Devamı ve Takıyye /İhtiyat ve Tedbir/ Doktrininin Sağladığı Gizlilik Mekanizması.

1. Mezhepsel Çatışmanın Sürekli İç Güvenlik Tehdidi

Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş felsefesi Sünni İslam üzerine temellenmişti. XVI. yüzyılın başlarında İran’da Şah İsmail Safevi’nin (saltanatı 1501-1524) Şiiliği resmî devlet dini haline getirmesiyle, bu iki büyük İslam imparatorluğu arasında derin bir uçurum oluşmuştur.

A. Siyasi ve Dini Meşruiyet /Hukuki Geçerlilik/ Çatışması

Safevi şahları, Osmanlı sultanlarının siyasi ve dinî liderlik iddialarına karşı çıkmışlardır. Kaynaklarda açıkça belirtildiği üzere, hem Osmanlı Sultanı hem de Safevi Şahı, birbirlerinin gözünde tahta hileyle ve zorla geçmiş dinsizler olarak görülüyordu ve bu durum asla hoşgörüyle karşılanamazdı. Bu karşılıklı meşruiyetsizlik iddiası, iki Müslüman gücün arasındaki mücadeleyi sadece toprak savaşı olmaktan çıkarıp, bütün İslam dünyasının liderliği (Hilafet) mücadelesine dönüştürmüştür.

B. Anadolu’daki “Beşinci Kol” Tehdidi

Bu dini düşmanlığın en yıkıcı sonucu, Osmanlı İmparatorluğu’nun Anadolu toprakları içinde Safevi Şahı’ndan yana çalışacağından kuşkulanılabilecek, en azından yüz binlerce Şii/Alevi yaşamasıydı. Bu kitle, Şah için Osmanlı idaresine karşı sürekli bir iç destek ve ayaklanma kaynağı (bir tür beşinci kol) teşkil ediyordu.

İsyanların Desteklenmesi: Önceki yazılarımızda tartıştığımız üzere, İran, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki merkezi otoritenin zayıflamasından kaynaklanan Türkmen isyanlarını ve yerel ayaklanmaları (Celali isyanlarının erken safhaları gibi) teşvik etmiştir. Zanaatkârlar, işçiler ve yoksul çiftçiler gibi mevcut düzenden ezildiğini düşünen kesimler, Şii hareketinin destekçileri arasında yer almışlardır. Safevilerin bu popülist /halkçı/ muhalefeti desteklemesi, Osmanlı'nın iç kaynaklarını ve askeri gücünü sürekli meşgul ederek, İmparatorluğun kurumsal çöküşünü beslemiştir.

2. Gizli Örgütlenme ve Siyasi Terör Geleneği

İran’ın Osmanlı İmparatorluğu'nu zayıflatmak için kullandığı en önemli ve en gizli yöntem, kökleri Orta Çağ’a dayanan radikal Şii kollarının, özellikle de Alamut merkezli İsmaili /Nizari/ hareketinin (Haşhaşiler /Assassins/) yöntemlerini ve ideolojik mirasını canlı tutmasıdır.

A. Hasan Sabbah ve Alamut’un Mirası

Hasan Sabbah’ın (öl. 1124) kurduğu İsmaili Daveti /misyonu/, küçük, son derece disiplinli ve adanmış bir kuvvetle, kendisinden çok daha üstün güce sahip olan Sünni Selçuklu Devleti’ne şiddetli darbeler indirebilmenin yolunu keşfetmiştir.

Siyasi Amacın Şiddetle Takibi: Haşhaşilerin gayesi, dinî olmaktan çok siyasiydi; kurulu siyasi ve sosyal düzeni yıkıp yerine gizli imamın şahsında yeni bir sistem kurmayı hedeflemişlerdi.
Planlı Terör: Bu hareket, siyasi amaçlara ulaşmak için uzun süre planlı ve sistematik bir biçimde terörden yararlanan ilk örnektir. Hasan Sabbah, kendilerine engel gördüğü hükümranları, prensleri, generalleri, valileri ve hatta ilahiyatçıları suikastla ortadan kaldırmıştır. Bu suikastlar, dini bir ayin niteliğine bürünmüş, fedailer /adananlar/ ise yakalanıp kurtulmayı utanç verici saymışlardır.
Yıkılmaz Yapı İmajı: Bu teşkilat, kısıtlı bir örgütlenme ile büyük çaplı hedefleri vurabilme yeteneği sayesinde, Sünni otoriteler karşısında sürekli bir tehdit ve yenilmezlik algısı yaratmıştır. Bu, Osmanlı’nın son dönemlerine dek süregelen, merkezi otoriteye karşı örgütlü, gizli ve şiddet yanlısı muhalefetin tarihsel bir kökenidir.

B. Gizli İttifaklar ve Casusluk

Haşhaşilerin eylemleri, kimi zaman üçüncü şahısların (paraya veya başka teşvik unsurlarına başvuran) azmettirmesiyle işlenmiş gözüküyordu. Gerçi Haşhaşiler, dini bir davanın hizmetlileri olarak, başkalarının şahsi ihtiraslarına alet olmadıklarını savunmuşlardır, ancak İsmaili elçileri korkuları ve hırsları yüzünden geçici bir süreliğine de olsa davalarına müttefik olabilecek yüksek mevkilerdeki Müslümanlarla temasa geçmişlerdir.

Nitekim, Selçuklu Sultanı'nın ölümü gibi durumlarda, devletin iç ve dış düşmanları bu belirsizlik süreçlerini fırsat bilerek ellerine geçen fırsatları değerlendirmeye çalışmışlardır. Safevi İran’ın bu tür iç karışıklıkları, isyanları ve siyasi suikastları desteklemesi, Osmanlı’nın iç çürümesini besleyen temel mekanizmalardan biri olmuştur.

3. Takıyye /İhtiyat ve Tedbir/ Doktrini ve Gizli Planlar

Şia’nın "gizli planlarını deşifre etmeye engel olan" temel inanç prensibi, Takıyye /ihtiyat ve tedbir/ olarak adlandırılır. Bu prensip, baskı ve tehdit altındaki bir Müslümanın, bazı dinî vecibeleri yerine getirmekten muaf olduğunu ve yöneticilerin düşmanlığını uyandırabilecek inançlarını gizlemesini kabul eden istisnaî bir Şia prensibidir.

Şiilerde Yaygın Uygulama: Takıyye, özellikle Şiiler arasında çok sık uygulanmıştır, zira onlar işkence ve baskı tehlikelerine en çok maruz kalanlar olmuşlardır.
Gizliliğin Düsüru /Kuralı/ Olması: İsmaili/Nizari hareketinde (Hasan Sabbah’ın kurduğu) Takıyye’nin bir uyarlaması olan gizlilik düsturu (rule of secrecy) benimsenmiştir. Bu kural, hem güvenliklerini sağlamış hem de örgüt içi dayanışmayı güçlendirmiştir.

Bu gizlilik kuralı, Osmanlı yönetiminin, Şii muhalefetinin planlarını ve örgütlenmelerini deşifre /çözümleme/ etmesini zorlaştırmıştır. Merkezi otorite, isyanların dini ve siyasi kaynaklarını tam olarak tespit edememiş, bu durum da Safevi etkisinin uzun süre İmparatorluk içinde bir kanser gibi yayılmasına izin vermiştir.

Sonuç

İran'ın, Safevi İmparatorluğu aracılığıyla Şii mezhebi altında Osmanlı İmparatorluğu'na karşı yürüttüğü bu mücadele, Osmanlı gerilemesinin dolaylı ama en yıkıcı nedenlerinden biri olmuştur. Bu durum, Osmanlı'nın, önceki yazılarımızda detaylıca bahsettiğimiz askeri, idari ve mali çöküşünü hızlandırarak, İmparatorluk için hayati kaynakların sürekli olarak iç ve doğu sınırlarında tükenmesine yol açmıştır. İran’ın tehdidi, Batı’ya karşı verilen mücadeleden kaynakları çalmış ve İmparatorluğun teknolojik ve entelektüel ilerlemesini sekteye uğratmıştır.

Caferi Mezhebi

Osmanlı İmparatorluğu'nun ve genel olarak Sünni İslam dünyasındaki yönetimlerin, Caferi Mezhebi'nin (İsnâ Aşeriyye Şiiliğinin en yaygın kolu) İran yanlısı ve potansiyel bir tehdit olduğunu bilmelerine rağmen, bu mezhebe ve müdavimlerine belli bir ölçüde neden taviz verdiğini veya hoşgörü gösterdiğini açıklayan nedenler, tarihsel zorunluluklarda /mecburiyetlerde/, mezhebin doğasındaki dönüşümde ve siyasi pragmatizmde /faydacılıkta/ yatmaktadır.

Bu durum, özellikle İsnâ Aşeriyye'nin (On İki İmamcılar), Şia'nın daha radikal ve devrimci kollarına göre (örneğin daha önceki yazılarımızda bahsi geçen Hasan Sabbah’ın Nizarileri gibi) çok daha mutedil /ılımlı/ bir karakter taşımasıyla yakından ilişkilidir.

1. İsnâ Aşeriyye'nin Mutedil /Ilımlı/ Karakteri

Caferi Mezhebi'nin tavize konu olmasının en temel nedenlerinden biri, bu mezhebin, Şiiliğin diğer kollarına nazaran daha az siyasi ve daha çok teolojik /ilahiyatla ilgili/ bir tehdit oluşturmasıdır.

A. On İkinci İmamın Gaybeti /Gizlenmesi/ İlkesi: On İki İmamcı Şiiler, 873 yılında ortadan kaybolan On İkinci İmam’ın (Mehdi olarak kabul edilen) dönüşünü beklerler. Bu durum, Fatımiler veya Nizariler gibi bazı Şii kollarda görülen, meşru İmam’ın zuhur edeceği umuduyla mevcut Sünni düzeni devirme ve yerine hemen yeni bir düzen kurma hedefinin İsnâ Aşeriyye'de görece azalmasına yol açmıştır.

B. Sünni Ortodoksiye En Yakın Şii Kolu: İsnâ Aşeriyye (Caferi), Şii fırkasının en mutedil kolunu temsil eder. Kaynaklar, onları Sünni Müslümanların oluşturduğu esas gruptan ayıran farkların, son yıllarda önemini kaybetmiş olan bazı itikadî /inançla ilgili/ hususlarla sınırlı olduğunu belirtir. Bu göreli mutedil yapı, Sünni yöneticilerin tam bir imha yerine tolerans göstermesini kolaylaştırmıştır.

2. Siyasi Pragmatizm ve "Zorbalık Anarşiden İyidir" İlkesi

Osmanlı ve Selçuklu gibi Sünni imparatorluklar, teorik olarak Şeriat’ın /Kutsal Yasanın/ tam olarak uygulanmasını esas alsa da, pratikte düzeni sağlamayı ve anarşiyi /kargaşayı/ önlemeyi mutlak bir zorunluluk olarak görmüşlerdir.

A. Hukukçuların Faydacılığı: Sünni hukukçular (fakihler), halkın huzurunu ve güvenini sağlamak için genellikle başka bir ilkeyi telkin ederek uyum ve itaati vazetmeyi sürdürmüşlerdir: "Zorbalık anarşiden iyidir". Ulema, mevcut Sünni düzenin kusurlarını kabul etse de, eğer imamet /liderlik/ kurumu gerekli niteliklere sahip değilse ve bunu değiştirmeye güç yetmiyorsa, anarşiye yol açmak yerine zorunluluğa /mecburiyete/ boyun eğilmesi gerektiğini savunmuştur.

B. Radikalizm Karşısında Mutedil Muhalefetin Tolere Edilmesi: İran’daki Safeviler’in Şiiliği resmi mezhep yapması ve Osmanlı'ya karşı sürekli bir tehdit oluşturması (önceki yazılarımızda detaylıca bahsettiğimiz Celali ve Türkmen isyanlarına destek gibi), merkezi otoriteyi sürekli olarak meşgul etmiştir. Ancak Osmanlılar, enerjilerini ve kaynaklarını, tüm Şii gruplarını tamamen yok etmeye değil, en tehlikeli ve aktif olarak devrimci olanlara (İsmaililer veya ayaklanan derviş grupları) odaklanmaya çalışmıştır.

Radikal Örnek (Haşhaşiler): İsmaili Haşhaşilerin, Selçuklulara karşı yaptığı gibi, siyasi suikastlar yoluyla Sünni düzeni yıkmaya çalıştığı ve cinayetle siyasi değişime yön vermenin en kolay yolunu keşfettiği görülmüştür. Bu tür örgütlü terör odaklarına karşı mücadele, kaynakları tüketse de birincil zorunluluktu. Mutedil İsnâ Aşeriyye, bu radikal gruplara göre daha az acil bir tehdit olarak görülebilirdi.

C. Cihad'ın Sürekliliği İlkesi: Hukukçular, cihad /kutsal savaş/ yükümlülüğünün her türlü hükümet değişikliğine rağmen ortadan kalkmadığını ve gerekli gücü elinde tutan hükümdarın bu görevi yerine getirme borcu olduğunu savunmuşlardır. Bu durum, Müslüman cemaatinin dış düşmanlara karşı birliğini sağlaması gerekliliğini, iç mezhepsel çatışmaları bastırma zorunluluğunun önüne geçirebilmiştir.

3. Takıyye /İhtiyat ve Tedbir/ Prensibinin Rolü

Şia'nın, özellikle baskı altında olduğu dönemlerde varlığını sürdürmesini sağlayan Takıyye /ihtiyat ve tedbir/ doktrini, Osmanlı’nın bu mezhebi tam olarak bastıramamasının ve bir ölçüde taviz vermesinin gizli mekanizmasıdır.

İnancın Gizlenmesi: Takıyye, baskı ve tehdit altındaki bir Müslüman’ın dinî inançlarını gizlemesine izin veren istisnaî bir şia prensibidir. Şiiler, en çok baskıya maruz kalanlar oldukları için bu prensibi çok sık uygulamışlardır.
Deşifre Edilemeyen Gizlilik: Bu prensip, Şii cemaatlerin Sünni düzen altında yüzeyde uyumlu ve zararsız görünmelerini, ancak gerçek inançlarını ve potansiyel muhalefetlerini gizlice sürdürmelerini sağlamıştır. Bu, Osmanlı yönetiminin, Şii muhalefetinin planlarını ve örgütlenmelerini deşifre /çözümleme/ etmesini zorlaştıran bir unsurdu.

4. Sonuç: Taviz Mekanizması

Özetle, Osmanlı İmparatorluğu'nun Caferi Mezhebi'ne karşı tamamen imha edici bir politika izlemek yerine tavizler vermesinin veya hoşgörü göstermesinin nedeni, bu mezhebin İsmailiye gibi aktif devrimci gruplara kıyasla daha mutedil olması, merkezi otoritenin siyasi istikrarı dini saflığa tercih etme zorunluluğu (pragmatizm) ve Takıyye gibi gizlilik prensipleri sayesinde bu cemaatin tam olarak ortadan kaldırılamamasıdır.

İran (Safevi) ile yürütülen savaş, esasen Osmanlı’nın Batı’daki kaynaklarını tüketen sürekli bir tehdit (önceki yazılarımızda bahsedildiği gibi) olsa da, imparatorluk, tüm iç muhalefet odaklarını aynı anda yok etme gücüne sahip değildi ve bu nedenle en az yıkıcı olan muhalefet biçimlerine karşı daha esnek davranmak zorunda kalmıştır.

Harem ve Devşirme

Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşundan itibaren zirve dönemine kadarki yönetim yapısı incelendiğinde, İmparatorluk elitinin büyük ölçüde Türk/etnik kökenden gelmeyen unsurlardan (özellikle Kapıkulu sistemi ve Harem) oluşması ve bu durumun iç dinamiklerde hainlere /düşman unsurlara/ meydan açıp açmadığı sorusu, Osmanlı gerilemesinin temelindeki kurumsal çürüme bağlamında ele alınması gereken karmaşık bir konudur.

Kaynaklar bu durumu, İmparatorluğun varoluş felsefesiyle, merkezi otoriteyi koruma amaçlı bir politika olan Devşirme ve Köle Sistemi ile ilişkilendirmektedir.

1. Türk Asıllı İdarecilerin Yönetimden Uzaklaştırılması ve Devşirme Sistemi

Osmanlı İmparatorluğu'nun merkezî yönetiminin en belirgin özelliklerinden biri, neredeyse bütün sivil ve askerî görevlilerin, ulema sınıfı /din adamları/ hariç, Padişah'ın kulları (Kapı'nın kulları) konumunda olmasıydı. Bu sistem, imparatorluğun klasik İslam devletinden almış olduğu en belirgin özelliklerden biri olup, en gelişmiş biçimini Osmanlı'da bulmuştur.

A. Amaç: Liyakat ve Etnik Bağlardan Bağımsızlık

Bu uygulamanın temel amacı, devletin sadece Padişah'a bağlı, bağımsız bir siyasi gücü olmayan bir yönetici elit tarafından yönetilmesini sağlamaktı. Bu sistem, yerel veya etnik bağları kuvvetli olan eski aristokrasiyi ya da yerleşik Türkmen kabilelerini yönetimden uzak tutuyordu.

Devşirme Mekanizması: İmparatorluk, özellikle Balkanlar'daki Hristiyan köylü nüfusundan toplanan ve zorla hizmete alınan çocukları (devşirme) ve savaş esirlerinden elde edilen köleleri kullanmıştır. Bu çocuklar, sıkı bir eğitimle yetiştirilir ve saray, ordu ve idarî mekanizmanın çekirdeğini oluştururlardı. Bu uygulama, eski İslami hukuk ve pratiğin aksine, ele geçirilen bölgelerin tebaasından köle edinilmesini olası kıldı.
"Türk" Kavramının Dışlanması: Osmanlı İmparatorluğu'nun yönetici elitleri, kendilerini her şeyden önce Müslüman olarak görüyordu. Türk tabiri ise o dönemde genellikle dışlayıcı, küçümseyici bir anlamda; cahil ve görgüsüz Anadolu köylüsü veya göçebe Türkmenler için kullanılıyordu. Bu terimi bir Osmanlı beyefendisi için kullanmak ciddi bir hakaret anlamına gelirdi. Dolayısıyla, yönetici elitin kasıtlı olarak Türk etnik kimliğinden uzaklaşması söz konusuydu.
Hainliği Önleme Çabası: Saray, bu Hristiyan kökenli çocukları eğitirken, onların Hristiyan inançlarını hatırlamalarını ya da eski inançlarına dönme isteği beslemelerini asla arzu etmiyordu; çünkü bu halde, kimi düzenler ve siyasal oyunlarla Türk İmparatorluğu'na zarar vermeleri olasılığı doğabilirdi. Bu, sistemin temelinde yatan en önemli kaygının, hainlik potansiyelini ortadan kaldırmak olduğunu gösterir.

B. Tavizlerin Sonucu: İç Çürümenin Beslenmesi

Bu sistem başlangıçta liyakati ve merkezi otoriteye sadakati sağlasa da, gerileme döneminde bu yapı bozulmuş ve İmparatorluğun çözülmesini hızlandırmıştır:

Yeniçeri-Yahudi İlişkisi: Yeniçeri Ocaklarının kaldırılması (1826) gibi olaylar, sistemi içeriden çökerten yapılara büyük darbe vurmuştur. Kimi zengin Yahudilerin Yeniçerilerle yakın ilişkiler kurduğu ve hatta Yeniçerilerin ihtiyaçlarını temin eden tüccarların genellikle Yahudi olduğu görülmektedir; bu durum Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasının bu Yahudi çevrelerin çıkarlarına darbe vurduğunu gösterir. Bu, etnik/dinî azınlıkların merkezî çürüme odaklarıyla çıkar ilişkileri kurarak sistemin yozlaşmasında pay sahibi olabildiğini gösterir.

2. Padişah Eşlerinin Yabancı Milletlerden Olması ve Harem'in Etkisi

Osmanlı Harem'i de Kapıkulu sisteminin bir uzantısıydı. Padişah eşlerinin ve annelerinin (Valide Sultan) çoğu yabancı kökenli köleler arasından seçilirdi.

Kurumsal Bağlılık: Harem'deki kadınlar, tıpkı devşirme erkekler gibi, geldikleri etnik veya dinî kimlikten sıyrılarak tamamen hanedana ve dolayısıyla Padişah'a bağlı "kul" olmaları beklenirdi. Bu sistem, Padişah soyunun güçlü yerel veya etnik bağlar kurmasını engellemeyi amaçlıyordu.
Güçlü Etki ve İstismar Potansiyeli: Saraydaki kölelik sistemi, en gelişmiş biçimini Osmanlı'da bulsa da, bu insanlar üzerinde Padişah'ın keyfî iktidarı mevcuttu. Ancak gerileme döneminde (XVI. yüzyıl sonrası) saraydaki bu köle kökenli elitin (vezirler, harem ağaları ve Valide Sultanlar) siyasi güç ve nüfuz kazanması, merkezi idareyi zafiyete uğratmıştır (Bu durum, yönetimdeki liyakat ilkesinin kişisel hırslar ve saray entrikaları lehine çözülmesine yol açmıştır, ancak bu, doğrudan bir dış hainlik girişimi olmaktan çok, iç çürümenin bir sonucudur).

3. İç Dinamiklerde Hainlere Meydan Açma: Somut Örnekler

Merkezi sistemin bu yabancılaşmış ve köle temelli yapısı, bazı dönemlerde Padişah'a karşı gizli planlar ve hainlik potansiyeli yaratmıştır:

A. Tercümanlar /Dragomanlar/ Aracılığıyla Sızma

Osmanlı yönetici eliti, Batı dillerini öğrenme konusunda büyük bir ilgisizlik sergilediği için, dış dünya ile temaslar, uzun süre gayrimüslim tebaanın, özellikle de Rumların süzgecinden geçmiştir.

Fener Rumlarının Rolü: Divan Tercümanbaşısı makamı, İstanbul'un Fener mahallesinde oturan bir grup soylu Rum ailesinin tekelindeydi. On dokuzuncu yüzyılda, Yunan isyanının başlangıcında, Babıali'nin Yüksek Tercümanı (dragoman) isyancılarla birlik olduğu iddiasıyla asılmıştı. Bu olay, Hristiyan azınlıkların dış düşmana karşı sempati duymayacağından şüphelenilmeyen Yahudilerin aksine, Batı'daki Hristiyan güçlere (özellikle Yunanistan'a) isyan etme eğilimi göstermesi nedeniyle, bu mevkilerin İmparatorluk için ne kadar tehlikeli bir hainlik kaynağı oluşturduğunu açıkça göstermektedir.

B. Siyasi Muhalefetin ve Gizli Örgütlenmelerin Yabancı Etkisi

İmparatorluk geriledikçe, Batı'dan gelen yeni fikirler (özgürlük, eşitlik, milliyetçilik) Hristiyan tebaayı isyana teşvik etti. Bu durum, içerideki ayrılıkçı grupları güçlendirdi.

Ermeni ve Rus İşbirliği: Türkiye'nin doğu sınırlarında Ermenilerin ilerleyen Rus güçlerinin hizmetine girmesi, Müslümanların kızması için yeni sebepler yaratmıştır.
Gizli Cemiyetler: Abdülhamid döneminde kurulan muhalif gizli örgütler bile dış etki taşıyordu. Örneğin, Jön Türk hareketinin öncüllerinden olan bir gizli örgüt, Müslümanlarla Hristiyan bir farmasonu (Kelanti Skaliyeri) ortak bir amaç etrafında birleştirmişti. Bu, kurtuluş için yabancı unsurlarla işbirliği yapma fikrinin yerleştiğini gösterir.

Sonuç

Osmanlı İmparatorluğu'nda Türk asıllı idarecilerin yönetimden uzaklaştırılması ve padişah eşlerinin yabancı kökenli olması, İmparatorluğun temelinde yatan "kul" mantığına dayalı, etnik üstünlüğü reddeden ve merkezi otoriteye mutlak sadakati hedefleyen bir politika /siyaset/nın sonucuydu. Bu sistem, kasıtlı olarak, yerel güçlü hanedanların ve aşiretlerin Padişah'a karşı ayaklanmasını engellemek üzere tasarlanmıştı.

Ancak, Padişah'ın kurduğu bu yabancılaşmış idari elit (devşirmeler ve Harem), İmparatorluğun gerileme döneminde iç çürümenin bir parçası haline geldi. Dış baskıların artmasıyla birlikte, Batı dillerini bilen ve Avrupa ile teması sağlayan gayrimüslim azınlıklar (özellikle Rumlar) aracılığıyla yabancı etkilerin sisteme sızması ve dolaylı "hainlik" faaliyetleri için uygun bir zemin oluşmuştur. Bu durum, Osmanlı'nın iç dinamiklerindeki zayıflığı (merkezi bürokratik yapının çözülmesini) ve dış tehditlere karşı yarattığı yapısal zafiyeti (gayrimüslim aracılara bağımlılığı) artırmıştır.

Bernard Lewis'in Düşünceleri

Bernard Lewis'in kapsamlı tarih çalışmaları, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş nedenlerini analiz ederken, İmparatorluğun varlığını sürdürebilmesi için yapılması gerekenleri dolaylı olarak, Batı'nın başarı sırları ile Osmanlı kurumlarının ve zihniyetinin/entelektüel yapısının yetersizliklerini karşılaştırarak ortaya koymuştur. Lewis'e göre İmparatorluk, iç değişikliklerden çok, Batı'nın bilim ve teknolojide, hem savaş hem barış sanatında, yönetim ve ticarette kaydettiği hızlı ilerlemeye ayak uyduramamasından kaynaklanan dış baskılar tarafından yıkılmıştır.

Bu bağlamda, Lewis'in eserlerinde, İmparatorluğun yıkılışını önlemek veya geciktirmek için hayata geçirmesi gereken ve reformcu kadroların kısmen uygulamaya çalıştığı temel düşünceler ve teklifler, aşağıdaki başlıklarda kapsamlı bir şekilde incelenebilir:

1. Askeri ve Teknolojik Üstünlüğün Özümsenmesi

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesini kabul etmek zorunda kaldığı ilk acı ders, askerî yenilgiler ve Batı'nın askerî gücünün üstünlüğüdür. Bu durumun önlenmesi için atılması gereken en kritik adımlar şunlardır:

Batı'dan Gelen Uzmanlığın Kabulü ve İçselleştirilmesi: Osmanlılar, tüfek ve top gibi Batı icatlarını erken dönemde benimsemiş olsalar da, XVII. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa ordularının muazzam teknik ilerlemesini yakalayamamışlardır. Lewis, Osmanlıların Batılı aletleri kabul edip kullanmak istediklerini, ancak Batılıların "barbar" olduğu yönündeki görüşlerini değiştirmediklerini belirtir. Çözüm, Avrupalı uzmanları (mühtediler dahil) istihdam ederek ve askeri kurumlarda Batılı yöntemleri öğreterek (örneğin 1734'te Claude-Alexandre Comte de Bonneval tarafından kurulan matematik okulu /hendesehane/ gibi) askeri kapasiteyi yeniden inşa etmekti.
Modern Bilimin Kabulü: Modernleşme çabalarına rağmen, modern bilimin özümsenmesi "içler acısı biçimde yavaştı". Osmanlı'nın gerilemesi, top dökmek ve barut yapmak için gerekli ham maddeyi elde etme gibi askerî alım gücünü etkilemişti. Yıkılışı önlemek için, yöneticilerin, Batı'nın somut başarısının bilimsel temellere dayandığını kabul etmeleri ve fen bilimleri eğitimine öncelik vermeleri gerekiyordu.

2. Kurumsal ve İdari Yapının Yeniden İnşası (Liyakat Esası)

Lewis, Osmanlı'nın gerilemesinde, ordunun yozlaşmasından daha ziyade, idari teşkilatın bozulmasının rol oynadığını gösteren çalışmalara dikkat çeker. Yönetimin Batı'daki gibi liyakate dayandırılması gerekiyordu:

Patronaj Yerine Liyakat /Yeterlilik/: XVIII. yüzyılda dahi, Berlin ve Viyana'daki Osmanlı elçileri, Batı'da atama ve tayinlerin himaye ve lütfa göre değil, liyakat /yeterlilik/ ve beceriye göre yapıldığını hayretle gözlemlemiş ve benzer bir sistemin benimsenmesini tavsiye etmişlerdir. Osmanlı bürokratik idaresi, XVI. yüzyıldaki titiz, dürüst ve ehil yapısından, XVII. yüzyılın ihmalkarlığına ve sonrasında çöken bir yapıya dönüşmüştü. İmparatorluğun hayatta kalması için eski aristokrasiyi dışlayan, Kapıkulu sisteminin (önceki yazılarımızda bahsi geçtiği üzere) başlangıçtaki liyakat prensibine geri dönülmeliydi.
Merkeziyetçiliğin Güçlendirilmesi: İdari merkezileştirmenin güçlenmesi, yerel özerkliğin (ayanların ve taşra eşrafının artakalanlarının) ortadan kaldırılması anlamına geliyordu. II. Mahmud'un yönetimi merkezileştirme çabaları, daha etkin bir idare getirmeyi amaçlamıştır. Modern haberleşme araçlarının (telgraf) kullanılması bu süreci hızlandırdı ve telgraf, baskı altında tutmanın başlıca aracı haline geldi.
Zorbalık Yerine Hukukun Üstünlüğü: Gerileme döneminde baskı, zulüm ve zorbalık sıkça görülmüştür. Oysa modernleşme yanlısı genç Osmanlı elitleri, Batı'dan gelen hürriyet, eşitlik ve hukukun üstünlüğü gibi kavramları İmparatorluk içinde uygulamaya koymayı hedeflemişlerdir.

3. Entelektüel ve İdeolojik Engellerin Aşılması

Lewis'e göre Osmanlı çöküşünün en temel ve derin kökenli nedeni, kurumsal ve ideolojik engellerin yeni fikirlere karşı konulamaz bir duvar örmesiydi. Bu duvarın yıkılması gerekiyordu:

Batı Dillerinin ve Kültürünün Öğrenilmesi: Müslümanlar, uzun yıllar boyunca Batı dillerini öğrenmeyi reddetmişler ve bu dillerdeki eserlere ilgi göstermemişlerdir; hatta bu diller "kafir barbarların" dili olarak küçümsenmiştir. Gerilemeyi durdurmak için, Batı dillerini (özellikle Fransızcayı) öğrenmeye başlanmalı, siyasi sürgünler ve elçiler aracılığıyla Batı'da yaşanan gelişmeler (anayasal hareketler, parlamento sistemleri) yakından takip edilmeliydi.
Ulema Direncinin Kırılması: Lewis, "Bilimsel dalga, edebiyat ile hukuk bentlerine çarpıp dağılıyordu" ifadesini aktarır. Ulema sınıfı, dinî otoriteyi temsil ettiğinden, bilimsel ve teknik ilerlemenin önündeki en büyük engellerden biriydi. Lewis'in analizine göre, reformların başarılı olması için, ulemanın bağımsızlığının ve gücünün (Fetva Emini yönetimindeki hukukçular heyetine devredilmesi gibi yollarla) kısıtlanması gerekiyordu.
Yeni Dünya Görüşüne İhtiyaç ("Hata Neredeydi?"): Eski Osmanlı yazarları, gerilemenin sebebini "eski iyi usullerden sapmak" olarak görmüş ve çözümü de "bunlara geri dönmek" olarak belirlemişlerdir. Ancak Lewis'in işaret ettiği üzere, İmparatorluğun kurtuluşu için sorunun "Neden Avrupa ilerliyor ve gelişiyorken, İmparatorluk geriliyor ve Avrupa'nın başarısının sırrı nedir?" şeklinde yeniden sorulması ve geleneksel yanılsamalardan vazgeçilmesi gerekiyordu.

4. Kimlik ve Siyasi Bağlılık Üzerine Öneriler

Milliyetçilik fikirlerinin ortaya çıkışı, İmparatorluğun Hristiyan tebaasını isyan etmeye ve bağımsızlık talep etmeye teşvik etmiştir. Bu bölücü etkiye karşı çözüm yolları aranmalıydı:

Osmanlı Vatanseverliğinin Oluşturulması: İmparatorluğun çok uluslu yapısını bir arada tutmanın yolu, Ortak bir ülke sevgisiyle ifade edilen Osmanlı vatanseverliğini (vatan kavramı, klasik kullanımda siyasi bir çağrışım taşımıyordu) ve hükümdara gösterilen bağlılığı güçlendirmekti.
Milliyetçilikle Mücadele Yöntemi (Adem-i Merkeziyetçilik): Milliyetçi ve ayrılıkçı hareketlere karşı, Prens Sabahattin'in önerdiği gibi, imparatorluğun farklı millet ve topluluklarının bölgesel ve yerel yönetimler altında haklarını koruyabileceği federal ve adem-i merkeziyetçi bir Osmanlı Devleti fikri (Anglo-Sakson modeline dayalı) değerlendirilmeliydi. Bu, kolektif veya hükümet denetiminden bağımsız bir kamusal hayat içinde gerçekleşecekti.

Sonuç ve Bernard Lewis'in Bakış Açısı

Lewis'in analiz ettiği reform teklifleri ve zorunluluklar, Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılmazlık ve üstünlük inancından (önceki yazılarımızda bahsi geçen entelektüel durgunluk) vazgeçip, Batı'nın başarılarını rasyonel bir temelde incelemesi gerekliliğini vurgular. Lewis, reformların ve iyi fikirlerin var olduğunu, ancak bu fikirlerin kabulünün önündeki muazzam kurumsal ve ideolojik engellerin aşılamadığını belirtir.

Lewis'in eserlerinde savunduğu ve ortaya koyduğu genel tavır, tarihsel olaylara adil ve objektif bir bakış açısıyla yaklaşılması gerektiğidir. Lewis, Müslümanların değişime ve modernliğe dirençlerini ele alan ikna edici bir tarihçi olarak tanınmaktadır. Onun bu analizi, geçmişteki ihtilafların tekrarlanması yerine, geleceğe bakılması ve iki halk arasında (Türkler ve komşuları, İslam ve Batı) daha iyi ilişkiler geliştirilmesi için bir umut sunan bir ders niteliği taşımaktadır. Lewis'in kendisine yöneltilen eleştirilere rağmen (örneğin Yahudi kökeni nedeniyle Osmanlı düşmanı olduğu iddiaları), daima tarihçinin adil olması gerektiğini savunmuş olması, onun çözüm önerilerinin de nesnel bir zemine oturduğunu göstermektedir.

Bernard Lewis'in tarihsel analizleri, Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılışını öncelikle Batı'nın ilerleyişine ayak uyduramamasına bağlarken, bu süreci anlamak için eski Ortadoğu imparatorluklarının (özellikle Bizans ve Sasanî Pers İmparatorluklarının) sonlarını incelemeyi de gerekli görmektedir.

Bu karşılaştırma yapıldığında, Pers İmparatorluğu'nun (Sasanîler) Arabistan'dan gelen İslam fetihleri karşısında gösterdiği direnç ve kaderi ile Osmanlı'nın gerileme süreci arasındaki farklar ve benzer hatalar açıkça ortaya çıkmaktadır.

1. Roma ve Pers İmparatorluklarının Yıkılış Hızı ve Kader Farkı

Hristiyanlık çağının başlangıcından itibaren, Pers İmparatorluğu (Sasanîler) ve Roma/Bizans İmparatorluğu, coğrafi olarak Ortadoğu'yu aralarında paylaşan iki rakip medeniyet ve dünya görüşünü temsil ediyordu.

İmparatorluk	Akıbet	Hız	Yapısal Zafiyetler
Sasanî Pers İmparatorluğu	Arap fetihleri (VII. yüzyıl) sonucunda tamamen yıkıldı ve toprakları halifeliğe katıldı.	Çok Hızlı	Askeri sistemin feodal yapıdan ücretli askerliğe kayması, soyluların (aristokrasi) gücünün zayıflaması.
Bizans Roma İmparatorluğu	Arap saldırıları karşısında en zengin eyaletlerini (Suriye, Filistin, Mısır, Kuzey Afrika) kaybetti. Ancak Anadolu ve Güneydoğu Avrupa'ya sıkışarak bin yıl daha varlığını sürdürdü.	Yavaş (Uzun Süreli Daralma)	Doğu eyaletlerinde halkın ağır vergilere ve Ortodoks mezhebine düşmanlığı (Monofizit kiliseleri, Arami ve Kıpti halklar).

En Hızlı Yıkılan: Sasanî Pers İmparatorluğu, VII. yüzyıldaki Arap fetihleri karşısında siyasi varlığını tamamen yitiren ve toprakları İslam halifeliğine katılan devlettir. Bizans ise ayakta kalmış, ancak ağır yaralar almıştır.

Sasanî Yıkımının Nedeni: İran'ın Arap fethi sırasında, daha önce defalarca başka imparatorluklara eyalet olmuş (Irak, Suriye, Mısır) bölgelerin aksine, Sasanîlerin Partlar ile başlayan ve Sasanîlerle devam eden kendi "güç ve zafer hatıralarıyla" ayakta durduğu görülmekteydi. Ancak VI. yüzyılın iç karışıklıkları ve yabancı savaşları döneminde Pers devletinin aristokratik temeli ciddi bir biçimde güçsüzleşmişti. Lewis, İslamiyet ile gelen demokratikleşme hareketlerinin bu aristokratik temele ölümcül bir darbe vurduğunu belirtir.

2. Osmanlı İmparatorluğu ile Karşılaştırılabilecek Ortak Yapısal Hatalar

Hem Roma/Bizans hem de Sasanî İmparatorlukları ile Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş sürecinde gözlemlenen ve Lewis'in analizlerinde vurgulanan benzer hatalar, bu büyük ve karmaşık devlet yapılarının iç dinamiklerinin zamanla nasıl aşındığını göstermektedir.

A. Askeri Sistemlerin Dejenere Olması

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesinin temelinde yatan en önemli sorunlardan biri, önceki yazılarımızda detaylıca tartıştığımız tımarlı sipahi sisteminin çözülmesi ve disiplinsiz, paragöz bir ücretli asker sınıfının (Yeniçeriler) yükselişiydi.

Antik Hata Benzerliği (Pers): Sasanî Pers İmparatorluğu'nda da I. Husrev döneminde (VI. yüzyıl) önemli askerî değişiklikler olmuştu; ordu daha az feodal /derebeylik temelli/, daha fazla profesyonel hale gelmişti. Ancak Sasanîler, feodal yapılarının bozulması ve ücretli sürekli orduya dayalı bir askerî despotizme kayışla temelden güçsüzleşmişti.
Osmanlı'daki Tekrar: Osmanlı da aynı hatayı daha geç bir dönemde tekrarladı; tımarlı sipahiler çözülürken, disiplinsiz ve düzensiz unsurların (Lazlar, Kürtler, Çingeneler, eşkiyalar vb.) Kapıkulu Ocaklarına katılmasıyla düzen bozuldu. Bu durum, Kapıkulu askerlerini, savaşta disiplinli düşmana karşı duramayan "silahlı çeteler" haline getirmiştir.

B. İdari ve Mali Yolsuzluklar ile Merkeziyetçilik Sorunları

Antik imparatorluklarda merkezi yönetimin zayıflaması, yerel zorbalık ve halkın memnuniyetsizliği ile birleşmiştir.

Antik Hata Benzerliği (Bizans): Bizans'ın Arap fetihlerine kaybettiği Suriye ve Mısır eyaletlerindeki halk, Rumlara düşmandı. Bunun nedenleri arasında ağır vergiler ve etnik/kültürel ayrılıklar vardı. Roma İmparatorluğu'nda da zorbalığın anarşiden daha iyi olduğu ilkesi benimsenmiş olsa da, yönetimdeki yolsuzluk ve suiistimaller sıklıkla görülüyordu.
Osmanlı'daki Tekrar: Osmanlı İmparatorluğu'nun XVI. yüzyıla dek titizlikle yönetilen bürokratik yapısı, sonrasında rüşvetçi ve yetersiz hale gelmiştir. Bu mali ve idari çöküş, taşrada ayanların güçlenmesine, köylünün vergi ve kira yükü altında ezilmesine ve eski düzenden daha kötü bir duruma düşmesine yol açmıştır.

C. Entelektüel Durgunluk ve Üstünlük Yanılsaması

Lewis'in Osmanlı yıkılışındaki en önemli gizli sebep olarak gördüğü entelektüel durgunluk, kadim medeniyetlerin de sonunu hazırlayan temel bir hatadır.

Kültürel Kibir: Osmanlı, kendi uygarlığının diğerleri karşısında kıyas kabul etmeyen ve sarsılmaz üstünlüğüne dair tehlikeli bir yanılsama içindeydi. Bu kibir, yeni şeyler öğrenme arzusunu yok etmişti.
İletişim ve Bilgi Eksikliği: Araplar Farsça öğrenmemiş, Persler Arapça öğrenmişti. Benzer şekilde, Osmanlılar uzun süre Batı dillerini öğrenmeyi reddetmiş (önceki yazılarımızda bahsi geçtiği üzere) ve Batı'yı küçümsemiştir. Bu durum, Batı'daki bilimsel, teknolojik ve idari gelişmelerden uzak kalmalarına neden olmuştur.

D. İkili Cephe ve İç Zafiyetin Dış Güçlerce Kullanılması

Sasanî ve Bizans arasındaki çatışma, Osmanlı ve Safevi arasındaki mezhepsel ve siyasi rekabetin tarihsel bir tekrarıydı.

Antik Hata Benzerliği: Bizans ve Sasanî İmparatorlukları, birbirlerinin sınırlarında Arap sınır beyliklerinin gelişmesine müsaade etmiş, bu beylikler arasında siyasi ve dinî rekabetler (Monofizit Hristiyanlar vs. Nesturî Hristiyanlar) sürmüştür. Bu durum, her iki imparatorluğun da kaynaklarını ve dikkatini sürekli birbirine karşı harcamasına neden olmuştur.
Osmanlı'daki Tekrar: Osmanlı İmparatorluğu da aynı ikili cephe açmazını yaşamıştır. Lewis'in aktardığı gibi, Habsburg elçisi Busbecq, Avrupa'yı her an gerçekleşebilecek bir Türk fethinden kurtaran tek şeyin İran tehlikesi olduğunu söylemiştir. İran'ın varlığı, Türklerin bütün güçlerini Batı'da yoğunlaştırmalarını engellemiş, yıkımı sadece geciktirmiştir. Osmanlı'nın Batı’dan gelen Hristiyan düşmanları ile (Vatikan ve Avrupa güçleri) Safevi Şahı arasındaki gizli temas çabaları da (önceki yazılarımızda bahsedildiği üzere) bu durumun siyasi bir sonucuydu.

Sonuç: Lewis'in Perspektifinden Yıkılışı Engelleyen Şey

Bernard Lewis'in karşılaştırmalı analizlerinden çıkarılabilecek sonuç şudur: Sasanî İmparatorluğu iç zafiyetler ve dış tehditler (Arap fetihleri) nedeniyle hızla ve tamamen yıkılırken, Osmanlı İmparatorluğu (Bizans gibi) hayatta kalmayı başarmış, ancak yüzyıllar süren bir gerileme dönemine girmiştir.

Osmanlı'nın yıkılmamasının yolu, Lewis'e göre, sadece eski Türk sistemine dönmek değil, radikal bir zihniyet ve kurumsal değişim gerektiriyordu:

Teknolojik ve Bilimsel Özümseme: Batı'nın ilerlemesinin (bilim, sanayi, teknoloji) temelini oluşturan organizma /canlı organik yapı/ kavramını ve ilerlemenin dinamik doğasını kabul etmek. Osmanlıların, askeri reformları başlatmak için Batı'dan uzmanlar getirmesi bile yetmemiş, bu bilgiyi kendi kurumları içinde kökleştirememiştir.
Liyakat ve Hukukun Üstünlüğü: Batı yönetimlerinde atama ve tayinin liyakat ve yeterliliğe göre yapıldığı gerçeğini hayranlıkla gözlemleyen Osmanlı elçilerinin tavsiyelerini uygulamaya koymak.
İdeolojik Kısıtlamaların Ortadan Kaldırılması: Ulemanın geleneksel hukuki ve edebî bentlerinin kırılması, Batı dillerini öğrenme isteksizliğinin aşılması ve medeniyetin üstünlüğü yanılsamasından kurtulmak.

Lewis'in dolaylı teklifi, Osmanlı'nın, Sasanîler'in yaşadığı hızlı ve kesin yıkımdan kaçınmış olmasına rağmen, Bizans'ın uzun süreli çöküşünü yaşamamak için Batı'nın meydan okumasına daha erken, daha derin ve daha kapsamlı bir cevap vermesi gerektiğiydi.

İbn Haldun (1332-1406)

Bernard Lewis, tarih yazıcılığı ve özellikle İslam ve Ortadoğu tarihi alanındaki analizlerinde, İslâm tarihçiliğinin ve sosyal bilimlerinin en büyük isimlerinden biri olan İbn Haldun (1332-1406) ile sık sık ilişki kurar ve onun fikirlerine atıfta bulunur. Lewis, İbn Haldun'u sadece Tunuslu büyük bir tarihçi ve sosyolog olarak değil, aynı zamanda eserleri entelektüel açıdan en ilgi çekici ve tatmin edici otobiyografik eserlerden biri olan bir şahsiyet olarak da kabul eder.

Lewis'in İbn Haldun ile kıyaslamalar yaptığında benimsediği temel görüşler, genellikle imparatorlukların yükselişi ve çöküşü /gerilemesi/ hakkındaki tarih felsefesi ve toplumsal karakterin oluşumu konularında yoğunlaşır.

1. İmparatorlukların Yaşam Döngüsü ve Çöküş Teorisi

Bernard Lewis, Katip Çelebi'nin 1653 yılında yazdığı Düsturü'l-Amel adlı eserdeki Osmanlı'nın gerileme yıllarına dair benzetmeleri yorumlarken, bu tür tarihsel evreleme yaklaşımlarının kökenine dikkat çeker.

Lewis'e göre, insan bedeninin, devlet için bir metafor /eğretileme/ olarak kullanılması antik çağlara kadar gitmektedir. Bu yaklaşım, Latin tarihçi Florus'un Roma dönemini çocukluk, gençlik, yetişkinlik ve ihtiyarlık olarak dört bölüme ayırmasıyla başlayan bir gelenektir. Bu imaja klasik İslami formülasyonu veren ve tarih felsefesi ile sosyolojisinin çatısını bu fikir üzerine kuran kişi ise ünlü Mukaddime adlı eseriyle İbn Haldun'dur.

Lewis, İbn Haldun'un Mukaddime adlı eserinde, coğrafya bölümünde yer alan Avrupa tasvirinin, İdrisi ve diğer Müslüman coğrafyacıların yazılarında karşılaşılabilecek bilgilerin ötesine geçemediğini belirtir. Bu, İbn Haldun'un döneminin klasik İslami coğrafya bilgisiyle sınırlı kaldığını gösterir. Ancak, İbn Haldun'un entelektüel etkisi Osmanlı Türkiye'sinde dikkate değer bir rol oynamıştır.

Bu bağlamda Lewis, İbn Haldun'un modelini reddetmekten ziyade, tarihsel süreçlerin ve çöküşün kuramsal /teorik/ çerçevesi olarak kabul eder, ancak kendi analizini bu çerçeveden modern döneme taşır. Zira Lewis'in odak noktası, kadim imparatorlukların doğal çöküşü değil, Batı'nın ilerlemesi karşısında İslam dünyasının neden zayıfladığı sorusudur.

2. Sosyolojik ve Ahlaki Karakter Analizi

Lewis, İbn Haldun'un toplumsal durumun ahlaki sonuçları hakkındaki gözlemlerini aktarır.

Bernard Lewis, Ortaçağ Arap tarihçilerinin en büyüğü olarak gördüğü İbn Haldun'un, hilekârlık gibi olumsuz özelliklerin ortaya çıkışına sosyolojik bir açıklama getirdiğini belirtir. İbn Haldun'a göre:

Zulmün Etkisi: "Başkalarının boyunduruğuna giren ve kötü davranılan her ulus zarar görür." Aynı durum, yaşamlarının denetimi kendi ellerinde olmayan bütün şahıslarda da görülür.
Karakterin Bozulması: Bu tür bir muameleden dolayı karakterleri bozulmuş, bu yüzden de her çağ ve ortamda kötülükleri ve sinsilikleriyle ün salmış Yahudilerin düşünülmesini örnek verir. İbn Haldun, bunun nedeninin üstte bahsedilen zulümden kaynaklandığını söyler.

Lewis, bu tür bir sosyolojik açıklamanın önemine dikkat çekerken, İbn Haldun'un öngörülerine sahip olmayanların, bu gözlemi yanlış yorumlayarak, "sahtekârlığı ve hilekârlığı kalıtımsal /ırsi/ bir Yahudi özelliği olarak algıladığını" belirtir. Bu durum, Lewis'in, İbn Haldun'un sosyolojik analizini değerli bulduğunu, ancak bu analizin daha sonraki dönemlerde ırkçı önyargılara kılıf /gerekçe/ olarak kullanılmasına karşı çıktığını gösterir.

3. Lewis ve İbn Haldun Arasındaki Farklılıklar

Lewis'in kıyaslamalarında, İbn Haldun'un tarihsel görüşlerinin bazı hususlarda kendi düşünceleriyle ayrıştığı görülmektedir:

A. Türklerin Konumu: İbn Haldun, kendi zamanındaki görüşlerinin aksine, Türklerin gelişi hakkında olumlu bir bakış açısı sergilemiştir. Lewis'in aktardığı üzere, İbn Haldun'a göre Türklerin gelişi, Allah'ın Müslümanlara bir lütfuydu ve onlara zayıflık ve çöküş döneminde güç ve yenilenme getirmiştir. Lewis ise Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesini analiz ederken (önceki yazılarımızda bahsi geçtiği üzere), Türklerin üstünlüğü temasından ziyade, sistemin ve ordunun (Yeniçeriler gibi) yozlaşmasına odaklanmıştır.

B. Tarih Yazımına Yaklaşım: Lewis, bir tarihçinin kendisine ve okurlarına karşı nesnel /objektif/ olmaya ve en azından adil olmaya çalışması gerektiğini savunur. Bağlılıkların bilincinde olmak ve okurun kendi bağımsız yargısını oluşturmasına izin verecek şekilde farklı görüşleri sunmak Lewis için esastır. Nitekim Lewis'in kendisi de Ermeni Olayları hakkındaki objektif /nesnel/ tavrı nedeniyle (Türk versiyonu olarak adlandırılan aksi görüşleri savunduğu için) Fransa'da yargılanmıştır.

İbn Haldun döneminde (klasik dönem) ise tarih yazımında hâlâ Yahudiler gibi konuların ele alınışında bazen önyargılar ve yanlış bilgiler görülmekteydi. Lewis, İbn Haldun'un kendisinin de coğrafi bilgide Batı'nın ilerlemiş olduğu konulara dair bilgileri klasik kaynaklarla sınırlıydı.

Sonuç

Bernard Lewis, İbn Haldun'un büyük bir sosyal bilimci olarak imparatorlukların döngüsel çöküşüne dair getirdiği kuramsal /teorik/ çerçeveyi (beden metaforu) ve toplumsal karakterin oluşumuna dair getirdiği sosyolojik derinliği takdir etmiştir. Ancak Lewis, analizini İbn Haldun'un durduğu klasik İslam dünyası noktasından alıp, Batı'nın meydan okumasına cevap verilemeyen modern döneme taşımıştır. Lewis'in temel kaygısı, klasik İslami modellerin (İbn Haldun'un işaret ettiği gibi liyakat ve adalet ilkelerine dönüş) artık Batı'nın getirdiği bilimsel ve teknolojik devrim karşısında yetersiz kalmasıydı.

Mustafa Kemal Atatürk Hakkındaki Görüşleri

Bernard Lewis'in eserleri, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşü ile modern Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu arasındaki geçişi, zorunlu bir tarihsel süreç ve İslâm dünyasının Batı meydan okumasına verdiği en kararlı cevap olarak analiz eder. Lewis'in Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk hakkındaki görüşleri, onu hem kendi çağının ötesinde bir reformcu hem de geleneksel İslâm dünyası için "ilk büyük laik devrimci" olarak konumlandırır.

Ancak Lewis, kimin gelecekte en güçlü devlet olacağına dair doğrudan bir kehanette bulunmaktan ziyade, devletlerin başarısının temelini oluşturan kurumsal ve entelektüel yapıların Batı dünyasına ne ölçüde entegre olabileceği üzerine odaklanmıştır.

1. Mustafa Kemal Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Hakkındaki Görüşleri

Bernard Lewis, Mustafa Kemal Atatürk'ü İslâm tarihinde eşi benzeri görülmemiş, din ve devlet işlerini tamamen ayıran (laik/seküler) bir yapı kuran ilk lider olarak kabul eder.

A. Laik Devrimin Öncüsü

Lewis'e göre Atatürk, Birinci Dünya Savaşı'nda Türklerin yenilmesinden sonra Osmanlı'nın küllerinden Türkiye Cumhuriyeti'ni yaratan, bu süreci başlatan ve diğerlerinin öykündüğü kişiydi.

Şeriat'ın Reddi: Lewis, Atatürk'ün, medeni hukuk sorunlarında dahi İslâm Şeriatı'nın yerini modern laik /seküler/ kanunların aldığı bir sistem kurduğunu belirtir. Yeni Medeni Kanun ile çok eşlilik ve boşanma gibi konularda kadının özgürlüğüne karşı olan bütün engeller kaldırılmış, kadının özgürlüğü ve onuruna karşı olan bütün engeller kaldırılmıştı.
İktidarın Güçle Alınması: Atatürk, saltanatın kaldırılması sürecinde Meclis'te yaptığı konuşmada, hâkimiyetin ve saltanatın "müzakere ile, münakaşa ile verilmez" olduğunu, aksine "kuvvetle, kudretle ve zorla alınır" olduğunu söyleyerek, bu büyük değişimin kuramsal /teorik/ değil, fiili /eylemsel/ bir zorunlulukla gerçekleştiğini ortaya koymuştur.
Köktencilerin Düşmanlığı: Lewis, Atatürk'ün, din ve devlet işlerini birbirinden ayırması ve İslâm Şeriatı'nın yerine laik /seküler/ kanunları getirmesi sebebiyle, bugün bile İran'daki, Arap dünyasındaki ve başka yerlerdeki İslâmî köktencilerin /fundamentalistlerin/ düşman listesinde önemli bir yer tuttuğunu ifade eder.

B. Milliyetçilik ve Batılılaşma Yolculuğu

Lewis, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasını, Türk milletinin bin yıl önce Çin'den vazgeçip İslâmiyet'e yöneldiğinde başlamış olan Batıya doğru yürüyüşte atılmış bir başka adım olarak görür. Atatürk, bu süreci hızlandıran radikal adımlar atmıştır:

Vatanseverlik ve Millî Sınırlar: Atatürk, bütün Türkçü /Pan-Türkist/, Osmanlıcı ya da İslâmî ideolojileri bilinçli bir biçimde reddederek eylemlerini ve arzularını Türkiye'nin antlaşmalarla belirlenmiş millî /ulusal/ sınırları içinde tutmuştur. Milliyetçilikten ziyade, hukuken tanımlanmış mevcut cumhuriyete sadakat /vatanseverlik/ ihtiyacının altını çizmiştir.
Anadoluculuk: İmparatorluktan Cumhuriyet'e geçiş, çekim merkezinin kozmopolit Rumeli'den Anadolu'ya kayması anlamına geliyordu. Bu durum, Lewis'e göre, Anadolu insanına daha önce sahip olmadığı bir fırsat vermiş ve Türkiye'yi ismen olduğu gibi gerçekte de bir Türk devleti haline getirmiştir.
Kültürel Devrim: Lewis, Harf Devrimi'nin asıl amacının toplumsal ve kültürel bir alanda olduğunu belirtir. Bu değişim, geçmişin kapısını kapatıyor ve geleceğe doğru bir kapı açıyordu. Lewis, Atatürk'ün konuşmalarını aktararak, onun medeni /uygar/ görünüşün önemine vurgu yaptığını ve dinî kıyafetleri alaya alarak onları medeni bir millete yakışmayan, uygarlık dışı kıyafetler olarak gördüğünü aktarır.
Lewis'in Nesnel /Objektif/ Savunması: Bernard Lewis, eleştirmenler tarafından "Osmanlı düşmanı" olarak itham edilse de, kendisi adil /adilâne/ bir tarih yazımını savunmuştur. Lewis'in Ermeni Meselesi'ndeki tavrı, bu olayların "silahlı bir isyandan" (günümüzde ulusal kurtuluş mücadelesi denen bir hareketten) doğduğunu ve bir soykırım kıyaslamasının yanıltıcı olacağını öne sürerek resmi Türk tezine yakın durmuş ve bu nedenle Fransa'da yargılanmıştır. Bu tavır ve Türkiye'nin demokratik kimliğine yaptığı vurgu nedeniyle kendisine Atatürk Barış Ödülü verilmiştir.

2. Gelecekteki En Güçlü Devletler Görüşü

Bernard Lewis, klasik tarih felsefesinde (İbn Haldun örneği) imparatorlukların doğal yaşam döngüsünün aksine, Osmanlı'nın çöküşünü Batı'nın ilerlemesine karşı verilen yetersiz bir cevapla açıklar. Bu nedenle Lewis, geleceğin en güçlü devletini, Batı'nın başarı sırlarını en iyi özümseyenler arasında arar. Lewis'in eserlerinde, geleceğin en güçlü devleti hakkında kesin bir kehanet bulunmamakla birlikte, bazı önemli çıkarımlar mevcuttur:

A. Batılılaşmanın Ölçütü ve Sovyetler ile Kıyaslama

Lewis, Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılmasının, Batı'nın bilim ve teknolojide, hem savaş hem barış sanatında, yönetim ve ticarette kaydettiği hızlı ilerlemeye ayak uyduramamasından kaynaklandığını belirtir. Bu bağlamda, Lewis, yeniliklere ayak uyduramayan Osmanlı İmparatorluğu'nun, tıpkı günümüzde Sovyet İmparatorluğu'nun başına geldiği gibi, bu koşullar tarafından yıkıldığını söyleyerek, gelecekte güçlü olacak devletlerin ideolojik kapalılıktan, merkeziyetçilikten ve geleneksel kurumsal engellerden kurtulmuş yapılar olacağını ima eder.

B. Türkiye'nin Bölgesel Model Rolü

Lewis, Soğuk Savaş'ın sona ermesi ve Sovyetler Birliği'nin çöküşünün ardından, yeni bağımsızlığa kavuşan eski Sovyet Cumhuriyetleri'nden altısının büyük oranda Müslüman olduğunu ve bunlardan beşinin Türkçe'ye yakın bir dil konuştuğunu belirtir.

Bu ülkeler, yardım ve rehberlik /önderlik/ konusunda doğal olarak Türkiye'den beklentiler taşıyorlardı.
Bu durum, Türkiye'yi komşuları ve Orta Doğu ülkeleri nezdinde örnek /öncü/ rol edinen bir konuma getiriyordu. Lewis, Türkiye'nin başarılı Batılılaşmasının ve yerleşik demokrasisinin, bölgedeki diğer ülkeler için yegâne model teşkil ettiğini savunmuştur.

C. Bireyin Gücü ve Entelektüel Sentezden Kaçınma

Lewis, bir ulusu veya kültürü ayırt edici özelliklere göre incelemenin entelektüel iklimde artık geçerliliğini yitirdiğini belirtir. Gelecek için en büyük umut, toplumsal ve siyasal reformlardan ziyade, bireyin (hür, modern toplum içindeki yerini, haklarını ve görevlerini gittikçe artan bir bilinçle kavrayan, daha bilgili ve kendine daha çok güvenen bireyin) ortaya çıkmasıdır.

Lewis, Türkiye'de "Batı ve Doğu'ya ait en iyi unsurların bir sentezini" başarmaktan bahseden insanlar olmasına rağmen, bunun boşuna bir umut olduğunu düşünür. Çünkü tarihte uygarlıkların çarpışması, seçilmiş en iyi unsurların birleşmesiyle sonuçlanmaz; sonuç, daha ziyade iyi, kötü ve tarafsız unsurların rastgele bir araya gelmesiyle oluşur.

Lewis’in analizi, gelecekteki güçlü devletin, Batı'nın somut başarısının bilimsel temellerini tam olarak benimsemiş, geleneksel kurumsal engelleri (ulema, yozlaşmış bürokrasi, entelektüel durgunluk) aşmış ve bireysel özgürlüğü kurumsallaştırmış bir yapı olacağını ima eder; bu da büyük olasılıkla Türkiye gibi, Batı uygarlığıyla bütünleşmeyi başarabilen devletlerin yolunu takip etmektir.

Arapların "Devlet Olma Yeteneği"

Bernard Lewis'in çalışmalarında, Arapların "devlet olma yeteneği"nden yoksun olduğu yönünde kesin ve doğrudan bir argüman ileri sürülmekten ziyade, analizleri bu toplumların merkezi ve kalıcı siyasi birlik oluşturma ve modern ulus-devlet zorluklarına uyum sağlama süreçlerinde karşılaştığı derin tarihsel ve sosyolojik engellere odaklanır. Lewis, Arap toplumlarının siyasi tecrübesini, Erken İslâm dönemindeki büyük başarıdan (Halifelik) modern dönemdeki siyasi parçalanmaya (nakba/felaket) kadar titizlikle inceler.

Lewis'in analizlerinden yola çıkarak, Arapların siyasi bütünlük ve modern devlet başarısı konusunda neden zorlandığına dair benimsenen görüşler ve gözlemlenen hatalar aşağıda kapsamlı bir şekilde sunulmuştur:

1. Klasik Dönem: Birlik ve Merkezi Otoritenin Doğası

Erken İslâm devleti, Arap fetihleri sonucunda ortaya çıkmış ve yaklaşık ilk iki yüzyıl boyunca (Halifelik döneminde) kendisiyle tutarlı, yeni bir siyasal, toplumsal ve kültürel düzen başlatmıştır. Ancak bu durum bile Lewis’e göre Arap toplumunun eski dinamiklerinden kopuk değildi.

A. Kabilecilik /Aşiretçilik/ ve Ferdiyetçilik

İslâm öncesi Arap toplumu, sıkı kabile bağlarına ve güçlü bir ferdiyetçiliğe /bireyciliğe/ sahipti. Bu durum, merkezi otoriteye olan bağlılığı geleneksel olarak şartlı ve kişisel kılıyordu.

Şartlı İtaat: Bedeviliğin /göçebeliğin/ merkezi idareye karşı olan temel tutumu, itaatin bir şahsa kendi arzularıyla boyun eğmek olduğu yönündeydi. Eğer hükümdar bu duyguyu veremezse, tebaası daha önce kendi isteğiyle itaat ettiği halde, bu itatten vazgeçmekte kendilerini serbest hissediyorlardı. Bu kabilevi bağımsızlık fikri, güçlü merkezi devlete karşı sürekli bir muhalefet kaynağıydı.
Askeri Gücün Merkeziyetsizliği: Erken dönem Arap fetihlerinde zafer kazanan ordular genellikle çöl insanlarından oluşuyordu. Bu ordu, fetihlerden sonra dahi klanlar, kabileler ve konfederasyonlar içindeki kan davalarını sürdürüyorlardı.

B. Devlet Yönetimi Deneyiminin Eksikliği

Araplar, devlet yönetimiyle ilgili olarak İslâm'dan önceki döneme ait fazla bir bilgi ve tecrübe birikimine sahip değillerdi.

Bizans ve Pers Etkisi: Araplar yeni meseleleri çözmek için Kur'an ve Sünnet'e başvurabilirlerdi, ancak idari ve mali sistemler için genellikle yerlerini aldıkları eski rejimlerden (özellikle Bizans ve Sasanî Pers İmparatorluklarından) gelenekleri, usulleri ve hatta memurları devralmışlardı. Sasanileri örnek alarak Vezir makamını kurmuşlardır.
Askeri Çözüm: Köle Askerler: Halifeler, kabilelerin sadakatine bağlı olmaktan kurtulmak için dışarıdan getirilen köle askerlerden (Memlükler, Türkler) oluşan özel muhafızlar ve ordular oluşturmuşlardır. Bu, yöneticilerin kendi iktidarlarını destekleyecek, ancak diğer güçlerle sınırlamayacak bir silahlı güce olan sonsuz ihtiyaçlarından kaynaklanıyordu. Bu durum, yönetici sınıfla halkın büyük kısmının (kentli ve köylü nüfusun) birbirinden kopmasına yol açmıştır.

2. Modern Dönem: Pan-Arabizmin Çöküşü ve Parçalanma

Bernard Lewis'in analizinde, Arapların modern dünyadaki siyasi başarısızlığı, özellikle de tek bir ulus (Pan-Arabizm) olma idealinin somut bir devlete dönüşememesiyle ilişkilidir.

A. Yapay Sınırlar ve Yabancı Kökenli Devletler

Birinci Dünya Savaşı sonrasında Ortadoğu'da kurulan devletlerin çoğu, Batılı emperyal güçlerin denetimi altında ortaya çıktı.

Millet-Devlet Kavramının Yeni Olması: Ortadoğu'da milliyet ve yurttaşlık (vatanseverlik) kavramları yenidir. I. Dünya Savaşı'ndan önce Arap milliyetçiliği dahi önemli kesimlere ulaşmamıştı.
Yapay Oluşumlar: Arap devletleri, yapay ve yabancı olsalar da, zamanla gerçeklik kazanmışlardır. Ancak Mısır'daki yerel milliyetçilik hareketleri dahi Pan-Araplar tarafından "ayrılıkçı, dindarlarca yeni-putperestlik ve her ikisi birde de bölücü" olarak nitelenmiştir.

B. Birlik Olma Yeteneğinin Kaybı (1948 Felaketi)

Lewis, Arapların siyasi bütünlük sağlayamamasının en çarpıcı örneğini 1948 Arap-İsrail Savaşı'nda görür. Bu, modern Arap tarihinin belirleyici ve acı veren bir dönüm noktasıdır (Nakba /Felaket).

Eksik Birlik: Arap Birliği ve Arap devletlerinin İsrail'in kurulmasını engellemekte veya ortadan kaldırmakta başarısız olmaları, pan-Arabizmin bir başarısızlığıdır.
Rakip Çıkarlar: Arapların yenilgisindeki başlıca etkenlerden biri, Arap devletlerinin birlik olamamasıydı. Özellikle Ürdün Kralı Abdullah ile Mısır Kralı Faruk'un birbirine rakip hevesler içinde olması, her ikisinin de kendi bölgelerini genişletmeyi hayal etmesi bu durumu perçinlemiştir.
Elitlerin Direnci: Yapay devletler gerçeklik kazandıkça, her birinin çevresinde ayrı bir kimliğe ve amaca sahip bir yönetici ve idareci elit gelişmiştir; bu elit, iktidarı teslim etmeye veya paylaşmaya yanaşmıyordu. Bu durum, tehlike anında dahi birlik olamamalarını sağlamıştır.

C. Diktatörlüklerin Meşruiyet Mekanizması

Modern Arap devletlerinin birçoğunda yönetimin meşruiyetini iddia etmenin en yaygın kabul gören yolu "devrimci" sıfatına sahip olmaktır. Lewis'e göre, günümüz Ortadoğu'sunun büyük bölümünü yöneten diktatörlükler, kendi halkları üzerindeki baskılarını haklı çıkarmak için dış düşmana yöneltilmiş çatışmaya ihtiyaç duyarlar ve bu yüzden barış yapamazlar. Bu durum, Lewis'in bahsettiği gibi, halkın öfkesinin başka bir yöne sapmamış olmasından kaynaklanır.

3. Lewis’in Kıyaslamalardaki Temel Görüşü

Bernard Lewis'in bakış açısına göre, sorun Arapların siyasi yeteneklerinin olmaması değil, mevcut siyasi düzeni meşrulaştırmanın ve sürdürmenin temel ilkesini İslâm'dan almalarıdır. Ancak bu meşruiyet, otoriter bir siyasi yönetim biçiminde dahi bir zorunluluktur.

Lewis, Arapların modern zorluklarla mücadele edebilmesi için iki ana çözüm yolu olduğunu belirtir:

Geleneksel Dönüş (İran Devrimi Yolu): Bütün kötülüğü, İslâm’ın ilahi mirasının terk edilmesine bağlayan ve gerçek veya hayali bir geçmişe dönüşü savunan yol (İran Devrimi'nde mücessem hale gelmiştir).
Laik Demokrasi (Türkiye Cumhuriyeti Yolu): En iyi şekilde Kemal Atatürk’ün kurduğu Türkiye Cumhuriyeti'nde cisimleşmiş laik demokrasi yolu.

Ancak Lewis, Arapların çoğu zaman ithal edilen yöntemlerin (Batı kaynaklı) başarısızlığa uğradığını gördüğünden, atalarının denenmiş, güvenilir yöntemlerine dönerek gerçekten kendileri olmayı savunan argümanların ikna gücüne sahip olduğunu kabul eder. Bu, Lewis'in Arapların kendi sorunlarını çözme kabiliyetini sorgulamasından çok, hangi modernleşme yolunu seçecekleri konusundaki çaresizliğini ve bocalamasını analiz ettiğini gösterir.

Sonuç olarak Lewis, Arapların güçlü bir devlet kurma yeteneğini tarihte gösterdiğini (Halifelik), ancak modern çağda karşılaştıkları milliyetçilik ve Batı baskıları karşısında, ulus-devletlerin gerektirdiği birlik ve siyasi olgunluğu sağlayamadığını ve bu boşluğun çoğu zaman diktatörlükler ve çatışma politikaları ile doldurulduğunu ifade etmiştir.

Irak Devleti Örneği

Bernard Lewis'in eserlerinde, İngiliz İmparatorluğu'nun Ortadoğu'daki ve özellikle de modern Irak Devleti'nin kurulmasındaki etkili figürlerinden biri olan Gertrude Bell'e yönelik doğrudan bir görüş veya Irak'ın kuruluşu sırasındaki rolüne dair spesifik bir değerlendirme bulunmamaktadır. Ancak kaynaklar, Lewis'in modern Irak Devleti'nin kuruluş bağlamına, yapaylığına ve tarihsel zorluklarına dair kapsamlı analizlerini sunmaktadır.

Lewis, Bell'in etkin olduğu bu dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisinden sonra, bölgenin kaderinin büyük ölçüde Fransız-İngiliz hâkimiyetinin mirası olarak şekillendiği bir geçiş süreci olarak ele alır. Bu bağlamda, Irak'ın kuruluşundaki temel sorunlar ve hatalar Lewis'in odaklandığı başlıca konular arasındadır:

1. Modern Irak'ın Yapay Sınırları ve Kurulumu

Lewis'in analizlerine göre, Irak gibi modern Ortadoğu devletlerinin çoğu, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisi ve Birinci Dünya Savaşı sonrasında, eski emperyal efendilerinin (İngiltere ve Fransa) belirlediği sınır çizgilerini ve devlet yapılarını koruyan görece yeni ve yapay oluşumlardır.

Sınıflandırılmış Bölge: Irak, eski Osmanlı İmparatorluğu'ndan kopan Musul, Bağdat ve Basra vilayetlerinden oluşuyordu. Lewis, Irak adının bile ortaçağ Arapçasında ülkenin bugünkü güney yarısını ifade eden bir eyalet adı olduğunu, modern devletin sınırlarının ortaçağ sınırlarından çok farklı olduğunu belirtir.
Yabancı Hâkimiyetin Mirası: Bu ulus-devletlerin adları dahi yapaylığı yansıtır. Bu devletlerin kurulmasıyla, Arap devletleri arasındaki ilişkiler, eski emperyal yöneticilerin dayatması olarak görülen eşitsiz antlaşmalara karşı verilen mücadeleler ve Batı işbirliğinden kurtulma çabaları üzerine kurulmuştur.

2. Irak'ın Derin İçsel Bölünmüşlüğü

Bell'in de içinde bulunduğu İngiliz yönetiminin kurduğu Irak devleti, Lewis'in sürekli vurguladığı gibi, yapısal olarak ciddi iç bölünmeler barındırıyordu. Bu durum, merkezi bir ulus-devletin başarıyla kurulmasını engellemiştir:

Mezhepsel Çatışma: Irak, dinî açıdan ciddi biçimde bölünmüş bir ülkedir; Sünni azınlık, Şii çoğunluğu idare etmiştir. Şiiler, Arap olmakla birlikte İranlıların inancını paylaştıkları için, bu durum sürekli bir gerilim kaynağıydı. Nitekim, Irak'ın Şii nüfusu, İran-Irak Savaşı sırasında dahi, İran Devrimi'ne sempati duymaktan çok, ülkesine sadık kalmıştır.
Etnik Çatışma: Etnik açıdan Arap çoğunluk, Kürt azınlığı yönetmektedir. Kürt dili, Arapça veya Sami ailesinden olmayıp Farsçaya akrabadır. Türkiye ve Irak gibi ülkeler, Kürt azınlıklar arasındaki tatminsizlikler ve ayaklanmalarla karşılaşmıştır.
Antik Kimlik Arayışı: Özellikle İran-Irak Savaşı'nın şoku altında, Iraklı liderler (örneğin Saddam Hüseyin), ülkenin parçalanmışlığına karşı koymak amacıyla, Nabukadnezar gibi eski Irak kahramanlarına atıfta bulunarak, antik çağlara uzanan Irak milleti kavramını kullanmaya çalışmışlardır.

3. Siyasi Başarısızlık ve Diktatörlüğe Kayış

Lewis, Arapların merkezi, kalıcı ve modern siyasi birlikler kurmadaki zorluklarına odaklanırken, Irak'ın da bu tarihsel döngüden kaçamadığını gösterir.

Monarşinin Çöküşü: Irak'ta, özellikle Batılı bağlantıları nedeniyle gözden düşen monarşi, 1958 yılında kaldırılarak yerine bir dizi askerî diktatör gelmiştir.
Kalıtsal Diktatörlük Eğilimi: Irak ve Suriye'de, eski monarşilerin şeklen ilgası /ortadan kalkması/ sonrasında bile, kalıtsal cumhuriyetçi başkanlık sistemine, hatta kalıtsal devrimci şefliğe doğru eğilimler görülmüştür. Bu durum, Lewis'in, Arap toplumunda merkezi yönetim otoritesinin kişisel liderliğe ve kabilevi sadakate dayalı oluşunun bir sonucu olarak gördüğü tarihsel bir sürekliliği işaret eder.
Demokrasinin Başarısızlığı: Türkiye'de olduğu gibi köklü, yerleşik, egemen bağımsızlığa sahip olan İran ve Irak gibi ülkelerde dahi, demokrasinin başarısızlığının en belirleyici ve dramatik olduğu görülmektedir. Lewis, bölgede gerçek seçimin yapıldığı ve hükümetlerin seçimle değişebildiği sadece iki ülke bulunduğunu belirtir: Türkiye ve İsrail.

Lewis'in görüşlerine göre, Gertrude Bell'in dahil olduğu dönemde Batılı güçler, kendi çıkarlarını korumak amacıyla bölgedeki yeni devletleri desteklemiş, ancak bu destek, içerideki despotik rejimlerin sürmesine ve halkın öfkesinin büyümesine yol açmıştır. Lewis, Kuveyt Savaşı sonrası Irak'ta, ABD'nin Saddam Hüseyin'e karşı ayaklanmaya çağırdığı Kürt ve Şii grupları, Saddam'ın ayaklanmayı kanla bastırmasına karşın izlemekle yetinmesini, Batı'nın despot rejimleri destekleme eğiliminin çarpıcı bir örneği olarak gösterir. Bu tür Batı politikaları, Arapların kendi halklarına zulmeden kokuşmuş despotlarla işbirliği yapan Amerika'ya karşı nefret duymasına neden olan yeni bir üzüntü kaynağı olmuştur.

Özetle, Lewis, Gertrude Bell'in kurucu figürlerinden olduğu modern Irak'ı, Arap-İslam tarihinin derin kabilecilik, merkeziyetsizlik ve kimlik sorunları ile Batı'nın dayattığı yapay sınırlar ve despotları destekleme politikalarının trajik bir kesişim noktası olarak değerlendirir.

Bernard Lewis'in yaşam kronolojisi, tarih felsefesi ve Ortadoğu'nun geleceğine dair görüşleri, kendisinin tarih yazıcılığındaki adilane /adilâne/ tavrı ve Batı uygarlığı ile İslam dünyası arasındaki çetrefilli /karmaşık/ ilişkilere odaklanmasıyla şekillenmiştir. Lewis'in yaşamı ve entelektüel /zihinsel/ mirası, küresel tarih süreçlerine kapsamlı bir bakış sunar.

1. Bernard Lewis'in Hayat Kronolojisi

Bernard Lewis, Yahudi toplumunun bir üyesi ve Doğu Avrupa kökenli bir annenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir.

Eğitim ve Erken Kariyer: Çevresindeki çok dillilikle bağlantılı olarak erken yaşlarda okuma alışkanlığı edinmiştir. Eğitime hukuk öğrenimi ile başlamış, hatta baroya kayıtlı bir avukat da olmuştur; bu durum, Lewis'in tarih yazıcılığındaki adilane tavrına /tutumu/ bağlanabilir. Yüksek öğrenimini Londra Üniversitesi'nde tamamlamış, yüksek lisansını Ortadoğu tarihi üzerine yoğunlaşarak yapmış ve doktorasını İslâm Tarihi üzerine vermiştir. Türkçeyi ise Paris Üniversitesi'ndeki araştırmaları sırasında öğrenmiştir.
Askeri ve Akademik Hayat: 1938 yılında üniversitelerde ders vermeye başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı sırasında, Türkçe ve Arapça dillerine olan hakimiyeti sayesinde, bölgede görev yapan bir yedek subay olarak hizmet vermiştir. 1974 yılına kadar Londra Üniversitesi'nde, bu tarihten 1986'ya kadar da Princeton Üniversitesi'nde dersler vermiştir.
Önemli Eserleri: Araştırma alanları Ortaçağ İslâm Dünyası, günümüz Ortadoğusu ve Osmanlı İmparatorluğu'nu kapsayan Lewis'in yirmi beşten fazla kitabı bulunmaktadır. Bunlar arasında Tarihte Araplar, Modern Türkiye'nin Doğuşu, İslâm'ın Siyasal Söylemi, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi ve Hata Neredeydi? (on fazla dile tercüme edilmiştir) zikredilebilir.
Ödüller ve Siyasi Tartışmalar: Lewis, 1998 yılında Atatürk Barış Ödülü'ne layık görülmüştür. Ancak Lewis, ödül olarak verilen 50.000 dolarlık meblağı kabul etmeyerek kar amacı gütmeyen hayır kurumlarına bağışlamıştır. Ayrıca, Ermeni Meselesi konusundaki açıklamaları nedeniyle Paris'te yargılanmış ve Fransız yargısı, bu açıklamaları "haksız fiil" olarak görerek cezalandırılmasına karar vermiştir. Lewis, bu karara rağmen temyiz yoluna gitmemiş, kararın tarihî gerçeği değil, önyargıyı sahiplendiğini savunmuştur.
Vefat: Bernard Lewis, 2018 yılında hayatını kaybetmiştir.

2. Lewis'in Tavsiye Ettiği Konular (Osmanlı ve İslam Dünyası İçin Reform Teklifleri)

Bernard Lewis'in analizleri, İslâm dünyasının çöküşünü önlemek için atılması gereken adımları, Batı'nın başarısının sırlarının özümsenmesi gerekliliği üzerinden ortaya koyar. Lewis'in önerileri, önceki analizlerimizde detaylıca ele aldığımız askeri ve idari çözülmenin ötesine, entelektüel ve kurumsal dönüşüme odaklanır.

A. Entelektüel Durgunluğun ve Üstünlük Yanılsamasının Reddi

Lewis, Müslüman toplumların gerilemesinin temelinde yatan en önemli faktörün, İslâm medeniyetinin daima en ileride olduğu ve kendine yeterli olduğu yönündeki inanç olduğunu belirtir.

Soruşturmanın Odağı: Kurtuluş için sorulması gereken temel soru şudur: "Neden Avrupa ilerliyor ve gelişiyorken, İmparatorluk geriliyor ve Avrupa'nın başarısının sırrı nedir?". Geleneksel yazarların yaptığı gibi "eski iyi usullere geri dönmek" yerine, Batı'nın üstünlüğünün bilimsel ve teknolojik temellerini rasyonel olarak kabul etmek zorunludur.
Bilim ve Teknolojiye Öncelik: İslam dünyası, Avrupa'da Rönesans döneminde muazzam ölçüde ilerleyen bilimsel hareketi yakalamak zorundaydı. Türkiye gibi ülkelerin Batılılaşmasındaki umut, tam olarak bu alandaki ilerlemede yatmaktadır.

B. Laiklik /Sekülerlik/ ve Hukuki Reform

Lewis, din ile devletin ayrılmasının (Kilise ile Devlet ikiliğinin) Hristiyanlığın evrensel değil, Hristiyanlığa özgü ilkelerden ve deneyimlerden doğduğunu kabul eder. Ancak İslâm dünyasında bu ayrımın gerekliliği modernleşmenin önkoşuludur.

Dinin Hayatın Tamamı Olması: İslâm dünyasında din, Hristiyanlıkta olduğu gibi hayatın bir kısmıyla ilgili değil, hayatın tamamıyla ilgilidir. Bu durum, dinî meselelerin diğer alanlardan ayrılabilir görülmesini engellemiştir.
Atatürk Modeli: Lewis, Atatürk'ün din ve devlet işlerini tamamen ayıran (laik/seküler) yapıyı kurmasını ve Şeriat'ın yerine modern laik kanunların getirilmesini, İslâm dünyasının modernleşme yolunda atılan en köklü ve başarılı adımı olarak görür.
Hukukun Üstünlüğü ve Liyakat: Yönetimin himayeye /kayırmacılığa/ değil, liyakate dayandırılması, hukukî kısıtlamaların kaldırılması (örneğin odalık sisteminin hukuken yeniden başlatılmasının muhtemel görünmemesi) ve daha fazla özgürlük yönündeki eğilimin desteklenmesi gerekmektedir.

C. Dışa Açıklık ve İletişim Reformu

Lewis, Osmanlı'nın Batı dillerini öğrenme konusundaki ilgisizliğini (İslâm dünyasının en ileri medeniyet olduğu inancıyla) büyük bir hata olarak görür.

Tercüman Sorununun Aşılması: Pratik nedenlerle tercümanlara ihtiyaç duyulduğunda, Müslüman yöneticiler Hristiyan ya da Yahudi tebaalar arasında tercüman bulabiliyordu. Ancak Lewis, bu durumun İmparatorluk için yapısal bir zafiyet yarattığını (önceki yazılarımızda tartıştığımız gibi Rum tercümanlar örneği) ima eder. Modernleşme için yabancı dillerin öğrenilmesi şarttır.
Yeni Basın Organlarının Etkisi: Gazetelerin, kitapların ve süreli yayınların yaygınlaşması, Müslüman okuyucuların Avrupa'daki olaylara ve fikirlere ulaşmasını sağlamış ve keşif sürecine yeni bir ivme kazandırmıştır. Bu araçlar desteklenmelidir.

3. Lewis'in Hayalindeki Dünya Yapısı ve Geleceğin Güçlü Devletleri

Lewis, güçlü devletlerin ideolojilerini ve kültürel üstünlük yanılsamalarını terk ederek Batı'nın modern kurumlarını ve zihniyetini /entelektüel yapısını/ benimsemesi gerektiği görüşündedir.

A. Küresel Etkileşim ve Anlayış

Lewis, modernleşmenin, biz ne kadar dirensek de, bu dünyayı oluşturan çeşitli ülkeler ve kültürler arasında, hepimizin birbirimizle temas halinde olduğu ve birbirimize bağlı olduğu küresel bir cemaat yarattığını savunur.

Çokkültürlülük /Çoğulculuk/: Çağımızın sorunlarının birçoğu, yabancı toplumların hayat tarzına dair anlayış kazanmaktaki yetersizlikten kaynaklanmaktadır. Lewis, çokkültürlülük düşüncesinin mükemmel olduğunu ve yabancı kültürleri merak, ilgi ve saygıyla incelemeye ilk kez yönelenin Batı dünyası olduğunu belirtir.
Birey ve Özgürlük: Lewis, Batı'da atalarımızın kazandığı özgürlüklere hâlâ değer verip vermediğimizin ve onları savunmaya hazır olup olmadığımızın, geleceğin en önemli sınavı olduğunu belirtir. Lewis'in ideal dünyasında, tarihin özgürce ve nesnel /objektif/ biçimde araştırılıp tartışılabildiği ortamların korunması esastır.

B. Geleceğin Gücü ve Türkiye'nin Rolü

Lewis'e göre gelecekteki en güçlü devletler, ideolojik ve kurumsal kapalılıktan kurtulmuş, Batı'nın sekülerleşme ve kurumsallaşma yolunu benimseyen devletler olacaktır.

Model Olarak Türkiye: Lewis, Türkiye Cumhuriyeti'nin Batıya doğru yürüyüşünü sürdürerek Avrupai hayat tarzını gündelik yaşama taşımasını ve milliyetçi sınırları içinde kalmasını (Pan-Türkist, Osmanlıcı veya İslâmî ideolojileri reddederek) olumlu bir gelişme olarak görür. Türkiye'nin yerleşik demokrasisi ve Batılılaşma başarısı, bölgedeki diğer Müslüman çoğunluklu ülkeler (özellikle eski Sovyet Cumhuriyetleri) için bir örnek /öncü/ rol teşkil etmektedir.
Sentez Umudunun Reddi: Lewis, Batı ve Doğu'nun en iyi unsurlarının sentezini yapma umudunu (ki bu Türkiye'de de tartışılmıştır) boşuna bir umut olarak görür. Uygarlıkların çatışmasının, rastgele bir araya gelmelerle sonuçlandığını, ancak bir sentez olmadığını savunur.

4. Yapamadıkları, Pişmanlıkları ve Son Sözleri

A. Yapamadıkları ve Pişmanlıkları

Lewis'in çalışmalarında kendisinin kişisel pişmanlıklarına dair doğrudan ifadeler yer almasa da, akademik kariyeri boyunca karşılaştığı zorluklar ve savunduğu ilkelerden geri adım atmaması dikkat çekicidir.

Tarihsel Adalet Mücadelesi: En büyük zorluğu, akademik adilliği /adilâne tavrı/ koruma çabasında yaşamıştır. Lewis, Fransız yargısı tarafından "tarihsel polemik ve tartışmalarda hakemlik yapmak" suretiyle cezalandırılmış olmasına rağmen, bu cezanın ve mahkûmiyetin, tarihî gerçek yerine önyargıyı sahiplenmek anlamına geldiğini savunmuştur. Bu durum, Lewis'in tarihçinin nesnel /objektif/ olma ilkesine olan sarsılmaz bağlılığını ve ödün vermeme /taviz vermeme/ tavrını göstermektedir.

B. Ölürken Söylediği Son Sözler

Mevcut kaynaklarda Bernard Lewis'in 2018 yılındaki vefatı sırasında söylediği son sözlerine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

İsrail Devleti'nin Kurulması

Bernard Lewis, İsrail Devleti'nin kurulması hakkında doğrudan "keşke kurulmasaydı" şeklinde bir ifade kullanmaktan ziyade, eserlerinde bu olayı tarihsel bir zorunluluk ve Batı'nın meydan okumasına karşı İslâm dünyasının verdiği cevabın bir sonucu olarak analiz etmiştir. Lewis'in odak noktası, İsrail'in kurulmasının ahlaki /etik/ meşruiyetini tartışmak değil, bu olayın Ortadoğu'da yarattığı derin psikolojik, siyasi ve sosyolojik sonuçları incelemektir.

Lewis'in analizlerinde, İsrail'in varlığının neden bir "hata" veya "felaket" olarak görüldüğü (Arap perspektifi) ve neden bu çatışmanın devam ettiği konuları kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır.

1. İsrail'in Kuruluşuna Dair Çatışan Görüşler ve "Hata" İddiaları

Lewis, İsrail'in kurulmasına dair farklı bakış açılarını nesnel /objektif/ bir biçimde ortaya koyar ve bir kısım Batılı gözlemci ile Arapların bu kuruluşu neden bir hata ya da suç olarak gördüklerini açıklar.

A. Arap Dünyasında Algılanan Saldırganlık (Nakba /Felaket/)

Arap bakış açısına göre, İsrail'in bir Arap ülkesinde kurulması bir saldırganlık eylemiydi. İsrail'in varlığını sürdürmesi de bu saldırganlığın devamı olarak algılanmaktadır.

Yerinden Edilme ve Fetih: İsrail'in kurulduğu topraklarda yaşayan birçok kişinin yerinden edilmesi ve geri kalanların fethedilen halk statüsüne indirgenerek kendilerine daha önce yaşamadıkları bir ülkenin dayatılması derin bir kızgınlık duygusuna yol açmıştır.
Batı Emperyalizminin Köprübaşı: Kimileri açısından İsrail'in kurulması ve gelişmesi, Batı emperyalizminin /sömürgeciliğinin/ Arap ve İslâm ülkelerine karşı saldırgan eylemlerinin devamı olarak görülüyordu. Bu bakış açısına göre, Siyonizm emperyalizmin ve İsrail de Batı gücünün bir aracıydı; Batı etkisi, nüfuzu ve hâkimiyeti için uygun bir köprübaşı rolünü üstlenmiştir.
Çatışmanın Çözümü Umudu: Bazıları, İsrail'in ortadan kalkmasıyla birlikte (yani hatanın düzeltilmesiyle) Araplar ile Batı arasındaki bütün çatışmaların son bulacağı, mutlu bir dostluk çağının başlayacağı yönünde "mesihçi bir umutla" buna inanır.

B. Kuruluşun Tarihsel Zorunlulukları

Lewis, İsrail'in kurulmasının ardındaki tarihsel dinamikleri de göz ardı etmez:

Soykırımın /Holokost'un/ Etkisi: Soykırımın, İsrail Devleti'nin kurulmasında çok önemli bir katkısı olmuştur; ulusal yurda umutsuz ve son kertede durdurulamaz bir Yahudi akınını tetikleyerek ve uluslararası duygudaşlığı /sempatiyi/ ve desteği seferber ederek. Lewis, doğru bir iddia olarak, soykırım olmaksızın İsrail devletinin de kurulamayacağını belirtmiştir.

2. Lewis'in Karşılaştırmalı Analizi ve Nedenleri

Bernard Lewis, İsrail'in kurulmasından kaynaklanan sorunların Ortadoğu'daki diğer problemlerin anahtarı olduğu yönündeki "tuhaf çıkarımı" kesin bir dille reddeder. Ona göre, İsrail'in ortadan kalkması dahi bölgenin temel sorunlarını çözmeyecektir.

A. Ortadoğu'nun Temel Sorunları Çatışmayla İlgili Değildir

Lewis'e göre, İsrail-Arap çatışması çözülse bile, bölgenin temel sorunları yerli yerinde kalacaktır. Bu sorunlar, Arapların devlet olma yeteneğindeki zorluklardan, despotik yönetimlerden ve entelektüel durgunluktan kaynaklanır:

Diktatörlüklerin İhtiyacı: Günümüzde Ortadoğu'nun büyük bölümünü yöneten diktatörlükler, kendi halkları üzerindeki zorbaca baskılarını haklı çıkarmak için çatışmaya ihtiyaç duyarlar. Bu çatışma, halklarının öfkesini bir dış düşmana yöneltmek için bir emniyet sübabı /valf/ işlevi görür.
Barışın İstenmemesi: Lewis, umut vaat eden bir dizi barış sürecinin neredeyse rutin bir düzen içinde bozulup gitmesine bakarak, hükümetlerin çatışmayı çözümden uzak ama düşük bir düzeyde, kontrol edilebilir bir durumda tutmayı tercih ettiği sonucuna sürükleyebileceğini belirtir. Barış hali, despotların görevde kalmasını daha az gerekli kılacak ve yönetimlerini daha az çekilir hale getirecektir.
Arap Birliğinin Başarısızlığı: Arapların 1948'de İsrail'i işgal eden devletler arasında dahi birlik gösteremeyişi, pan-Arabizm idealinin başarısızlığını göstermiştir. Arap devletleri arasında rakip çıkarlar ve amaçlar mevcuttu, bu da çatışmaya eşitsiz katılım ve gerilimler yaratmıştır.

B. Siyasi Kuruluşun Eşitsizliği (Ötekileştirme)

İsrail'in kuruluşu, Lewis'in analiz ettiği gibi, "ötekiler" tarafından (denizin öte tarafından gelen yabancılar tarafından) gerçekleştirildiği için Araplar arasında derin bir kızgınlık yaratmıştır. Ancak Lewis, bu durumun tarihsel olarak benzersiz olmadığını vurgular:

Tarihsel Tekrarlar: Batı Yarımküre'deki hemen hemen tüm egemen devletler –ve başka yerlerdeki birkaç devlet– isyanlar, yerinden edilmeler ve fethedilen halk statüsü dayatmasıyla kurulmuştur.

C. Lewis'in Savunduğu Nesnel /Objektif/ Tavır

Lewis, bir tarihçi olarak kendisine ve okurlarına karşı borçlu olduğu şeyin nesnel olmaya ve en azından adil olmaya çalışmak olduğunu savunur. Bu çerçevede, İsrail'i eleştirenlerin bile, bunu "önyargılı oldukları gerekçesiyle reddedilemez" bir konumdan yapabileceklerini kabul eder.

Sonuç olarak, Bernard Lewis, İsrail'in kuruluşunun Ortadoğu'daki yıkılışın nedeni değil, katalizörü ve semptomu olarak görmüştür. Kuruluşun kendisi, Arap dünyasında derin bir travma ve öfke yaratsa da, Lewis'e göre, bölgenin asıl ve çözülmemiş sorunları, otoriter rejimlerin iç çelişkileri ve modernleşme başarısızlıklarıdır. Bu nedenle, Lewis'in görüşleri, İsrail'in yıkılmamasını veya kurulmamasını savunan radikal bir tezden ziyade, tarihsel bir olayın sonuçlarını soğukkanlılıkla analiz eden bir tavrı temsil etmektedir.

Lewis'in tarih yazıcılığı, süreci ahlaki veya duygusal terimlerle değil, siyasi zorunluluklar, hayatta kalma stratejileri ve entelektüel değişimler bağlamında analiz eder.

Ancak, Lewis'in İsrail'in kuruluşunu incelediği kapsamlı analizlerinden yola çıkarak, Yahudi halkının modern çağdaki "mutluluğu" (huzur, güvenlik ve siyasi itibar anlamında) için İsrail'in kurulmasının kaçınılmaz bir tarihsel cevap olduğu sonucuna varılabilir.

Lewis'e göre, İsrail’in kurulmasının ardından ortaya çıkan sorunlar inkâr edilemez olsa da, Yahudi halkı için Diaspora /Dağılma/ hayatının modern dönemde sürdürülebilirliği ortadan kalkmıştı.

1. İsrail’in Kuruluşunu Zorunlu Kılan Tarihsel Travmalar

Lewis, modern Siyonizm'in, Yahudi halkının asırlar boyunca karşılaştığı zulüm ve baskıya, özellikle de modern milliyetçiliğin ve ırkçılığın yükselişiyle gelen yeni tehditlere bir cevap olarak doğduğunu vurgular.

A. Avrupa’da Yükselen Irkçılık ve Terör

XIX. yüzyıl Avrupası’nda yükselişte olan milliyetçilik, Yahudilerin konumunu daha da karmaşık ve zor hale getirmişti. Dinsel hoşgörüsüzlük modernleşmiş ve büyümüştür; Yahudiler hala inançsız olarak görülmekle kalmayıp, artık içinde yaşadıkları ulusa yabancı sayılıyorlardı.

Ancak bu durumun en trajik ve belirleyici dönüm noktası Holokost/Soykırım'dır:

Soykırımın Etkisi: Lewis, Holokost'un, İsrail Devleti'nin kurulmasında çok önemli bir katkısı olduğunu açıkça belirtir. Soykırım, ulusal yurda umutsuz ve son kertede durdurulamaz bir Yahudi akınını tetiklemiş, uluslararası duygudaşlığı /sempatiyi/ ve desteği seferber etmiştir. Lewis, "haklı olarak, soykırım olmaksızın İsrail devletinin de kurulamayacağı iddia edilmiştir" der. Silahlı ya da silahsız bir ayaklanma olmamasına rağmen, Almanya Yahudilerine yönelik saldırının tamamen ırksal kimlikle tanımlanmış ve amacı tamamen yok edilmeleriydi.
Siyonizm Bir Çözümdü: Siyonizm, milliyetçiliğin yaygın olduğu bir çağda, Yahudilerin de bir ulus olduğu ve kendi devletlerine sahip olması gerektiği fikrini ortaya koyan, modern milliyetçi bir hareketti.

B. İslâm Topraklarında Güvenlik ve İtibarın Kaybı

Osmanlı İmparatorluğu ve İslâm dünyasında Yahudiler (zımmiler), Hristiyan Avrupa'daki kadar yoğun zulüm ve engizisyonla karşılaşmamış, dinlerinde özgürce ibadet etme ve iç işlerinde özerkliğe sahip olma hakkından yararlanmışlardır. Ancak bu durum da modern dönemde bozulmuştur:

Zayıflayan Hoşgörü: Lewis'e göre, Müslüman devletin güçlü ya da zayıf oluşu, gayrimüslim tebaaya yönelik hoşgörünün uygulanma derecesini belirler. Haçlı Seferleri döneminden itibaren (önceki yazılarımızda bahsettiğimiz gibi) İslâm dünyasının Hristiyanlar karşısında zayıflamasıyla, kısıtlamalar katılaşmış ve ayrımcılık artmıştır.
Önemsizlikten Düşmana Dönüşüm: Klasik İslâm dünyasında Yahudilere yönelik temel tavır, onların önemsizliği idi; ne siyasi ne askerî güce sahiptiler ve İslâm’a tehdit oluşturmaktan uzaktılar. Ancak Arap ülkelerinde ulusçuluk ve Batılı kavramların benimsenmesiyle, Yahudiler hoşgörülen bir azınlık olmaktan çıkıp, ulusa yabancı sayılmaya ve artan düşmanlıklara maruz kalmaya başladılar.
Kitlesel Kaçış: İsrail'in kuruluşundan önce bile Arap ülkelerindeki Yahudilere yönelik saldırılar başlamış ve bu durum, kitlesel bir Yahudi göçüne yol açmıştır. Bu olaylar, İsrail'in kurulmasına katkıda bulunmuştur.

2. İsrail’in Kuruluşunun Getirdiği Yeni Zorluklar ve Kazanımlar

İsrail’in kurulmaması durumunda Yahudiler, Lewis'in analizi uyarınca, modern dünyada kendilerini savunacak bir siyasi ve askeri güce sahip olamayacaklardı. İsrail'in varlığı ise, beraberinde büyük zorluklar getirse de, Yahudi halkına hayatta kalma ve kendini ifade etme imkânı sağlamıştır.

A. Yeni Sorunlar ve Dış Tehdit

İsrail’in kurulması, uluslararası bir alanda din ile devlet arasındaki ilişki sorununu (Kilise ile Devlet ikilemi) ilk kez bir Yahudi devleti için gündeme getirmiştir. Ayrıca devletin kuruluşu, beraberinde "yeni bir güçlük, yeni sorunlar, cüretkarlığımı bağışlayın ama, yeni tehlikeler" yaratmıştır.

Sürekli Çatışma: İsrail, kurulduğu tarihten itibaren bir mücadele içindedir ve komşuları tarafından kuşatılmıştır. Lewis, İsrail'in komşularının izinden gidip askerî diktatörlük kurması için gerekli bütün sebepler mevcutmuş gibi göründüğünü, ancak İsrail'in demokratik yapıyı koruyarak bölgede bir istisna olduğunu belirtir.
İç Çatışma: İsrail, içinde Hristiyan, Müslüman ve Komünist kökenli (Sovyet Rusya'dan gelenler) farklı toplulukların karşı karşıya geldiği derin iç sorunlarla boğuşmaktadır.
"İğrenç Suçlama" (Irkçılık): İsrail, kendisinden üstün olan Arap devletleri tarafından sürekli olarak "ırkçılık" (Siyonizm) suçlamalarıyla karşı karşıya kalmıştır, ancak Lewis, Siyonizmin herhangi bir milliyetçi akımdan daha ırkçı olmadığını, hatta çoğu kadar ırkçı ve ayrımcı olmadığını ifade eder.

B. Siyasi İtibar ve Öz-Farkındalık Kazanımı

Lewis için en önemli kazanım, İsrail'in bir ulus-devlet olarak kendini tanımlaması ve Yahudi halkının siyasi bir özne haline gelmesidir.

Boyun Eğme Kültüründen Çıkış: Lewis, Doğu Yahudilerinde görülen boyun eğmişlik ve ruhunu kaybetmişliğin (bir Müslümana vurmaya kalkışmanın canından olmaya sebep olması gibi) artık aşılması gereken bir durum olduğunu ima eder.
Devlet Otoritesinde Eğitim: İsrail devletinin kurulmasıyla Yahudi tarihi ilk kez, devlet içinde bir kurumun ya da devletin otoritesine bağlı olarak okullarda genç kuşağa zorunlu olarak öğretilmeye başlanmıştır. Lewis, tarih öğretiminin amacının, kişiyi eleştirel ve doğru öz bilgiye, öz farkındalığa, bilince ulaştırmayı hedeflemesi gerektiğini savunur. Bu bilinç kazanımı, eski statünün pasifliğine göre çok daha değerli bir adımdır.
Küçük Ama Başarılı Bir Demokrasi: İsrail, bölgedeki otokratik rejimlere karşı bir demokrasi modeli sunmuş, bu sayede hem kendi halkına hem de Filistinlilere (İsrail yönetimindeki Filistinlilerin yönetiminin bölge standartlarına göre hayli cömert olması gibi) yeni bir siyasi kültürle tanışma imkanı vermiştir.

3. Lewis'in Görüşü (Sonuç)

Lewis, Arap-İsrail çatışmasını, Arapların despotik yönetimlerden kaynaklanan iç sorunlarının dışa vurumu ve zorbaların halkın öfkesini dış düşmana yöneltme aracı olarak görür. Bu bağlamda, Lewis, İsrail'in yıkılmasının bölgedeki temel sorunları çözmeyeceği görüşündedir.

Dolayısıyla Lewis'in perspektifinden, İsrail Devleti kurulmasaydı, Yahudi halkı daha "mutlu" (daha huzurlu ve güvende) olmazdı. Aksine, modern milliyetçilik ve anti-Semitizm dalgalarının baskısı altında, kendilerini savunacak bir siyasi çatıdan yoksun kalacaklar, tarihsel olarak var olan Yahudi cemaatleri modern tehditler karşısında tamamen dağılacak ve Holokost'tan kurtulanlar için bir sığınak mevcut olmayacaktı.

İsrail'in varlığı, sürekli bir çatışma anlamına gelse de, Lewis'in vurguladığı gibi, Yahudi halkının hayatta kalması, siyasi bağımsızlığı ve ulusal özgürlüğünü sağlayan yegane güvence olmuştur.

Bernard Lewis'in kapsamlı tarihsel ve teolojik /ilahiyatla ilgili/ analizleri, Kutsal Kitap (Tevrat) ve Kur'an'daki Yahudilerin nihai olarak yok edileceğine dair herhangi bir kesin işaretin varlığını kabul etmekten ziyade, bu metinlerin Yahudi halkının konumunu ve Müslümanlara karşı rolünü nasıl tanımladığını incelemektedir. Lewis'e göre, bu kadim metinler Yahudileri, varoluşsal bir tehdit veya kozmik bir kötülük olarak değil, aksine yenilmiş bir düşman ve boyun eğen bir cemaat olarak konumlandırmıştır.

Lewis'in kıyaslamalı din tarihi çerçevesinde benimsediği görüşler, Yahudilerin geleceği hakkındaki geleneksel ve modern İslami yaklaşımlar arasındaki büyük farkı ortaya koymaktadır.

1. Yahudi Kutsal Kitabında (Tevrat ve Eski Ahit) Durum

Yahudi dinsel geleneği ve Eski Ahit'in tarihsel metinleri, Yahudi halkının yıkılışına değil, bilakis sürgün, kurtuluş ve geri dönüş temalarına odaklanır.

A. Esaretten Kurtuluş ve Siyon Vurgusu

Yahudi inancının temelinde, Mesihçilik /Kurtarıcılık/ geleneği yatar. Bu, Yahudileri esaretten ve sürgünden kurtararak onları vaat edilmiş vatanlarında yeniden toplayacak bir Kurtarıcıya duyulan inançtır.

Sürgün ve Dönüş: Siyonizm'in kaynakları arasında, özellikle Siyon, Kudüs ve Kutsal Topraklar'a, sürekli vurguyla Yahudi dininin kendisinin yer aldığı belirtilir; bu vurgu birbirine bağlı esaret ve özgürlük, sürgün ve dönüş temalarına dayanır.
Tarihsel Hayatta Kalma: Lewis, antik çağ tanrılarının siyasi ve coğrafi üsleri yok edildikten sonra çöken diğer dinlerin aksine, Museviliğin, siyasi ve coğrafi üssü yok edildikten sonra dahi ayakta kalabildiğini ve köklü bir kendini değiştirme süreciyle yaşamayı sürdürdüğünü belirtir.
Örnek Metinler: Kutsal Kitap’ta, Pers Hükümdarı Keyhüsrev'den (Cyrus), "Tanrı'nın seçtiği kişi, mesih" olarak bahsedilir, zira kendisi Yahudilerin topraklarına dönmesine izin veren ve siyasi varlıklarını yeniden tanıyan bir ferman yayınlamıştır. Bu tür örnekler, Yahudi tarihinde nihai yıkım yerine, Tanrı’nın lütfuyla gelen kurtuluş ve yeniden doğuş fikrinin hâkim olduğunu gösterir.

Bu nedenle, Lewis'in analizleri, Yahudi kaynaklarının yıkıma değil, hayatta kalmaya ve millî /ulusal/ bilincin korunmasına odaklandığını göstermektedir.

2. Kur'an ve Klasik İslami Gelenekte Durum

Bernard Lewis'in İslami kaynaklar üzerine yaptığı incelemeler, Yahudilerin gelecekteki akıbetine dair iki temel tespiti içerir: Düşmanlıklarının etkisiz oluşu ve siyasi olarak boyun eğmiş cemaatler (zımmî) statüsünde yer almaları.

A. Yahudi Düşmanlığının Etkisizliği

Lewis'e göre, temel İslami anlatılarda (Kur'an ve Hadisler) Yahudi, düşman ve hain olarak tasvir edilse de, aradaki büyük fark şudur ki, İslami metinlerde Yahudinin düşmanlığı etkisizdir; hainliği ise yenilgiyle sonuçlanır.

Peygamber'le Çatışmanın Sonucu: Hz. Peygamber’in özyaşamöyküsünde (siyer) Yahudiler ona karşı gelir, fakat yenilgiye uğratılarak müstahak oldukları cezaya çarptırılırlar; kimisi sürgün edilir, kimisi de köleleştirilir ya da öldürülür. Bu durum, Müslümanların kalplerinin Yahudilere karşı sert olmasının birincil sebebi olarak da belirtilir.
İsa’yı Öldürme Girişiminin Başarısızlığı: Kur'an, Yahudilerin İsa'yı çarmıha germeye çalıştıklarını, ancak bu girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlandığını belirtir. Lewis, bir Müslüman olarak kendisinin Yahudileri İsa'yı öldürmekle suçlamayacağını, zira Kur’an’a göre Yahudilerin İsa'yı ne öldürdüklerini ne de çarmıha gerdiklerini söyler.

B. Boyun Eğme ve Önemsizlik Konumu

Klasik İslami hukuk (Şeriat) ve yönetim pratiği, Yahudilerin bir bütün olarak siyasi varlığını sonlandırmayı değil, aksine onları İslâm devletine boyun eğen ve kısıtlı haklara sahip bir azınlık olarak korumayı amaçlamıştır.

Zımmi Statüsü: Yahudiler, Müslüman devletin hoşgörüsüne ve himayesine sığınmış zımmiler olarak kabul edilirler. Bu koruma, belirli ayrımcı sosyal ve mali kurallar altında olsalar da, dinlerini özgürce icra etme ve iç işlerinde özerkliğe sahip olma hakkını içeriyordu.
Kısıtlı Tehdit: Klasik İslâm dünyasında Yahudilere bakış açısının en çarpıcı özelliği önemsizlikleri idi. Yahudiler ne siyasi ne askerî güce sahiptiler ve İslâm’a tehdit oluşturmaktan uzaktılar. Lewis'e göre bu durum, onların Müslüman yöneticilerin işine yaramasını sağlamıştır, zira Hristiyanların aksine dış düşmana karşı sempati duyduklarından şüphelenilmiyordu.

Bu analizlere dayanarak, Lewis'in klasik İslami metinlerde Yahudilerin gelecekteki bir yok oluşuna dair işaretler gördüğü söylenemez; aksine, Yahudilerin İslâm otoritesi altında ikinci sınıf vatandaşlar olarak varlıklarını sürdürecekleri kabul edilmiştir.

3. Modern Dönem: Lewis'in Eleştirdiği "Kozmik Kötülük" İddiaları

Lewis, Yahudilerin nihai yok edilişine yönelik iddiaların veya "gizli planlar" hakkındaki paranoyak komplo teorilerinin, geleneksel İslami düşünce biçiminin değil, Hristiyan Avrupa'dan ithal edilen anti-Semitik /Yahudi karşıtı/ temaların eseri olduğunu net bir şekilde ortaya koyar.

Avrupa Kökenli Komplo Teorileri: Yahudilerin dünyayı ele geçirme kumpası kurduklarına ve şeytani güçlerle işbirliği yaptıklarına dair mitler, Lewis’e göre, on sekizinci yüzyılın sonunda yeniden ortaya çıkmış ve günümüze kadar varlığını sürdürmüştür.
İslâm'a Sızma: Geleneksel İslâm’ın Yahudi sorunlarına yaklaşımından çok farklı olan ve Yahudileri kozmik bir kötülük türü olarak tanımlayan bu kinci dünya görüşü, modern dönemde Ortadoğu'daki Yahudi karşıtı literatürün temel konusu haline gelmiştir.
Gelenekselden Farkı: Lewis, geleneksel İslâmî kaynaklardan beslenen yazarların (Seyyid Kutub gibi) bile Yahudilere ikincil bir yer verdiğini, ancak Avrupa'dan alınan yeni temaların, Yahudileri artık "şeytanın insan kılığına girmiş hali, kuyu zehirleyicisi, ritüel katil, tüm insanlığı köleleştirmeyi ve dünyayı yönetmeyi hedefleyen rezil bir komplonun hazırlayıcısı" olarak sunduğunu belirtir.

Lewis, bu "kozmik kötü" imajının ve bu kötülüğün nihai olarak yok edilmesi gerekliliğine dair fikirlerin, İslâmî geleneklerde yer alan (önemsizlik, etkisiz düşmanlık) bakış açılarından çok farklı olduğunu, bunların modern siyasete sızan tehlikeli Avrupa anti-Semitizminin mirası olduğunu savunur.

Dolayısıyla Lewis, kutsal metinlerde Yahudilerin mutlak olarak yok edileceğine dair bir işaret değil, aksine siyasi gücün olmadığı zamanlarda bile inanç ve kültürü koruma yeteneğine ve Müslüman otoritesi altında ikincil bir konumda varlıklarını sürdürme zorunluluğuna dair bir çerçeve olduğunu görmüştür.

Yahudilerin Akibeti

Bernard Lewis'in İslâm ve Hristiyanlık geleneklerine dair derinlemesine incelemeleri, Yahudilerin gelecekte topluca din değiştireceklerine veya yok edileceklerine dair mutlak bir kehanetten ziyade, bu iki ardıl dinin Yahudi halkını kendi teolojik /ilahiyatla ilgili/ ve siyasi sistemleri içinde nasıl konumlandırdığına odaklanır. Lewis'in analizleri, özellikle Yahudilerin akıbetine dair Hristiyanlık ve İslâm yaklaşımları arasındaki temel farkı ortaya koymaktadır.

Lewis, Yahudilerin kutsal metinlerde nihai olarak yok edileceğine dair herhangi bir kesin bir işaretin varlığını kabul etmez; aksine, İslâm ve Hristiyanlık bu meseleye taban tabana zıt şekillerde yaklaşmıştır.

1. Hristiyan Geleneği ve Zorunlu Dönüş Perspektifi

Hristiyanlık, Yahudilerin gelecekteki akıbetine dair en güçlü ve zorlayıcı görüşü taşımıştır: Yahudilerin Hristiyanlığa dönüşü, teolojik /ilahiyatla ilgili/ bir zorunluluktur.

Vahyin Tamamlanması İddiası: Hristiyanlar, Yahudi Tevratı’nı (Eski Ahit) kabul etmişler, ancak ona bir Yeni Ahit eklemişlerdir. Lewis'e göre, Hristiyanlık bu eklentiyi yaparak, Tanrı'nın Yahudilere vermiş olduğu sözleri yerine getirmek üzere İsa'nın nasıl geldiğini açıklıyordu. Bu mantığa göre, yeni indirilen dini hoş karşılayıp benimseyen ilk kişilerin Yahudiler olması gerekirdi.
Süregelen Teolojik Çatışma: Yahudilerin Hristiyan kurtarıcının mesajını reddetmesi, Hristiyanlık için çözülememiş bir teolojik çatışmaya neden olmuştur. Bu reddediş nedeniyle Yahudiler, "İsa'nın katili ve Tanrı'nın sunduğu gerçeklerin reddiyecileri" olarak görülerek baskı altında tutulmuşlardır. Bu durum, Kilise ile İsrail arasındaki uzun ve teolojik açıdan hala çözüme kavuşturulamamış bir çatışmaya denk düşer.
Polemik ve Misyonerlik Çabası: Lewis, Ortaçağların, hatta modern devirlerin Hristiyanlığının, Yahudileri Hristiyan dinsel düzeninin doğruluğuna ikna etmeyi amaçlayan polemik niteliğinde metinlerle dolu olduğunu belirtir. Hristiyan misyonerlik faaliyetleri, İslâm toprakları hariç, Hristiyanlık âleminin sınırları içinde ve ötesinde çok erken tarihlerden itibaren faal olmuştur. Bu, Yahudilerin nihai kaderinin Hristiyanlığa geçiş olduğu yönündeki inancın bir göstergesidir.

2. İslami Geleneği ve Siyasi Boyun Eğme Perspektifi

İslâm, Yahudilerin gelecekteki akıbeti konusunda Hristiyanlığa göre çok daha az duygusal, daha çok siyasi ve hukuki bir tavır sergilemiştir. Lewis'e göre, İslâm, Yahudilerin toplu olarak din değiştirmesi konusunda Hristiyanlar kadar ısrarcı olmamıştır.

A. Yahudiliğin Hükmü Geçmiş Konumu

Müslümanlara göre İslâm, vahyin en son ve en mükemmel haliydi. İslâm, Museviliği tamamlamak ya da Yahudilere sözü edilen kehanetleri gerçekleştirmek için gelmemiştir. İslâm'a inananlar için Yahudiler ve Hristiyanlar, hükmü geçmiş dinlerin ve fethedilmiş toprakların mensubuydular.

B. Siyasi Çözüm (Zımmî Statüsü)

İslâm'ın Medine'de Hz. Muhammed ile Yahudi kabileleri arasındaki çatışmasının sonucu, Yahudilerin yok edilmesi değil, boyun eğdirilmesi olmuştur.

Zımmîlik: Lewis, İslâm hukukuna göre boyun eğen Yahudilerin ve Hristiyanların, Müslüman devletin hoşgörüsüne ve himayesine sığınmış ehl-i zımme (korunan kişiler) olarak kabul edildiğini belirtir. Bu statü, belirli kısıtlamalar altında (cizye ödemek, Müslümanların üstünlüğünü kabul etmek vb.) dinlerini serbestçe icra etmelerini ve iç işlerinde özerkliğe sahip olmalarını sağlıyordu.
İslâm'ın İlgi Alanı Dışında Olma: Klasik İslâm yazınında Yahudiliğe karşı polemikler kaleme alanların sayısı pek azdı ve bunların çoğu Müslüman olmuş Yahudilerdi. Müslüman ilahiyatçılar, çabalarının büyük kısmını baş düşman olarak gördükleri Hristiyanlığı çürütmek için harcamışlardır. Klasik İslâm dünyasında Yahudilere bakış açısının en çarpıcı özelliği onların önemsizliği idi; İslâm'a tehdit oluşturmaktan uzaktılar. Lewis'e göre, Müslümanlar Yahudilerin din değiştirip değiştirmemesiyle de pek ilgilenmemişlerdir.

C. Yok Ediliş Söyleminin Kaynağı

Lewis, Yahudilerin nihai yok oluşuna dair işaretlerin geleneksel İslâm teolojisinden ziyade, Avrupa kökenli anti-Semitik /Yahudi karşıtı/ temaların modern İslâm siyasetine sızmasıyla ilişkilendiğini savunur.

İthal Edilmiş Düşmanlık: Geleneksel İslâm anlatılarında Yahudi düşmanlığı etkisizlikle sonuçlanırken, modern dönemde kolayca fark edilebilen dış etkilerle Yahudilerin düşmanlığına kozmik bir önem atfedilmeye başlanmıştır. Lewis, Yahudileri dünyayı ele geçirme kumpasları kurmakla suçlayan bu kinci dünya görüşünün ve nihai olarak yok edilmesi gereken bir "kozmik kötülük" imajının, Batı Avrupa anti-Semitizminin bir mirası olduğunu ima eder.

3. Lewis'in Görüşünün Özeti

Bernard Lewis, Yahudi halkının yok olacağına dair dinsel kehanetlerin gücünden çok, Yahudilerin siyasi hayatta kalma kapasitesine ve bu hayatta kalma mücadelesinin modern dünyada İsrail Devleti'nin kurulmasıyla nasıl somutlaştığına odaklanır.

Yahudiler, Lewis'in analizine göre, Hristiyanlık ve İslâm gibi iki büyük dinin yükselişiyle karşılaştıklarında, Musavilere ait Kutsal Kitap'ta yer alan dinî yaşamı (gelenek, ibadet, hukuk) korumuşlar, ancak bu durum her iki büyük din tarafından da farklı derecelerde hoşgörü ve kısıtlamalarla yönetilmiştir.

Lewis'in vurgusu, Yahudiliğin, politik ve coğrafi üssü yok edildikten sonra dahi köklü bir kendini değiştirme süreciyle varlığını sürdürebilen tek din olduğu ve bu hayatta kalma azminin, onları nihai olarak yok edilecek bir halk olarak gören teolojik öngörülere karşı güçlü bir cevap teşkil ettiğidir.

Vadedilmiş Topraklar Tezi

Bernard Lewis'in bakış açısı, İsrail Devleti'nin varlığının ve çatışmada ısrarcı /mücadeleci/ tutumunun, Batı dünyasının İslâm dünyasına karşı kazandığı üstünlüğün ve Yahudi halkının tarihsel olarak karşılaştığı yok oluş tehdidinin kaçınılmaz bir sonucu olduğu yönündedir. Lewis, çatışmanın basit bir toprak anlaşmazlığı veya "savaş çığırtkanlığı" olarak görülmesini eleştirir; zira ona göre asıl sorun, Arap yönetimlerinin kendi iç despotizmlerini gizlemek için bu çatışmayı canlı tutma zorunluluğunda yatmaktadır.

Lewis, İsrail’in (küçük bir nüfusa sahip olsa bile) hayatta kalma tezi ve politikaları konusundaki ısrarının ardındaki temel nedenleri aşağıdaki hususlarla açıklamaktadır:

1. İsrail'in Varoluşu: Hayatta Kalma Zorunluluğunun Siyasi İfadesi

Lewis, Siyonizm’i ve İsrail Devleti'nin kurulmasını, modern milliyetçilik çağında Yahudi halkının maruz kaldığı zulme karşı verilmiş meşru ve tarihsel olarak zorunlu bir cevap olarak ele alır. Bu bağlamda, "Vadedilmiş Topraklar" tezinin askıya alınması, Lewis’in analizine göre, Yahudiler için varoluşsal bir intihar anlamına gelecektir.

A. Holokost'un Belirleyici Etkisi

Lewis, İsrail Devleti'nin kurulmasında Soykırımın /Holokost'un/ çok önemli bir katkısı olduğunu açıkça belirtir. Soykırım, ulusal yurda umutsuz ve son kertede durdurulamaz bir Yahudi akınını tetiklemiş, uluslararası duygudaşlığı /sempatiyi/ ve bu amaca yönelik destekleri seferber etmiştir. Lewis'e göre, soykırım olmaksızın İsrail devletinin de kurulamayacağı iddia edilmiştir. Bu durum, İsrail’in kuruluşunun, dinî bir kehanetin mutlak uygulaması değil, tarihsel bir felakete karşı hayatta kalma güdüsüyle gerçekleştiğini gösterir.

B. Siyonizmin Milliyetçi Bir Hareket Olarak Doğası

Lewis, Siyonizm'i temelde ırkçı bir hareket değil, milliyetçiliğin bir biçimi ya da ulusal kurtuluş hareketi olarak tanımlar. Bu hareketin gelenek ve zorunluluktan kaynaklanan akımları arasında en önemlisi Siyon, Kudüs ve Kutsal Toprakları tekrar tekrar vurgulayan, iç içe geçmiş, sürekli tekrarlanan esaret altında oluş ve kurtuluş, sürgün ve geri dönüş temalarına bağlı kalan Yahudi dininin kendisidir.

Avrupa’da yeni milliyetçilik Yahudileri hoşgörülen bir azınlık olmaktan çıkarıp, yabancı sayılmaya ve düşmanlıklara maruz kalmaya başlamıştı. Yahudiler, milliyetçiliğin köken, kültür ve hedefle tanımlanan ulus fikriyle, kendilerinin de bir ulus olduğunu ve kendi devletlerine sahip olmaları gerektiğini savunmuşlardır.

Bu nedenle, küçük bir nüfusa sahip olsalar bile, Siyonizm Yahudi halkının siyasi kimlik kazanma ve güvence altına alma mücadelesiydi. Bu varlığı askıya almak, Lewis’in savunduğu gibi, Yahudilerin yüzlerce yıldır maruz kaldığı zulme karşı kazandığı tek siyasi cevaptan vazgeçmesi anlamına gelirdi.

2. Çatışmanın Devamının Asıl Amacı: Arap Yönetimlerinin İç Dinamikleri

Lewis, çatışmanın sona ermemesinin temel nedenini İsrail’in politikalarından ziyade, Arap dünyasının iç çelişkilerinden kaynaklandığını savunur. İsrail’in varlığı, bu iç sorunları maskelemek için kullanışlı bir dış düşman sağlamaktadır.

A. Despotik Rejimlerin İhtiyacı

Lewis’e göre, Ortadoğu’nun büyük bölümünü yöneten diktatörlükler, kendi halkları üzerindeki baskılarını haklı çıkarmak için dış düşmana yöneltilmiş çatışmaya ihtiyaç duyarlar.

Emniyet Sübabı: Çatışma, halkın öfkesini bir dış düşmana (İsrail’e) yöneltmek için bir emniyet sübabı/valf/ işlevi görür. Bu sayede, halkın kendi hükümetlerinin yolsuzluklarına, başarısızlıklarına ve baskıcı doğasına odaklanması engellenir.
Barışın Tehlikesi: Hükümetler, çatışmayı çözüme uzak, ancak düşük ve kontrol edilebilir bir düzeyde tutmayı tercih ederler. Çünkü Lewis’in de ima ettiği gibi, barış hali, despotların görevde kalmasını daha az gerekli kılacak ve yönetimlerini daha az çekilir hale getirecektir.

B. Arap Birliğinin Başarısızlığı

Lewis, Arap devletlerinin İsrail'e karşı bile tam bir siyasi birlik ve askeri güç gösterememesinin, Pan-Arabizm idealinin başarısızlığını açıkça gösterdiğini belirtir. 1948’de İsrail’i ortadan kaldırma girişiminde bile Arap devletleri, birbirine rakip hevesler ve amaçlar içindeydi. Bu iç parçalanmışlık, Lewis’in Arapların merkezi, kalıcı siyasi birlik oluşturma konusundaki tarihsel zorlukları hakkındaki genel tezini doğrular niteliktedir.

3. Küçük Devletin Stratejik Zorunluluğu

İsrail'in küçük bir nüfusa ve sınırlı kaynaklara sahip olmasına rağmen mücadeleci tutumunda ısrar etmesinin nedeni, Lewis'e göre, hayatta kalmak için niteliksel üstünlüğe mecbur olmasıdır.

Niceliksel Zafiyet: İsrail, "sayı ve silah bakımından küçük bırakılmış devletin hayatta kalması" sorununu yaşamaktadır. Bu durum, devleti askeri diktatörlük kurma tehlikesiyle karşı karşıya bırakacak kadar zor bir ortam yaratmıştır, ancak İsrail bu tehlikeye rağmen demokratik yapısını korumuştur.
Niteliksel Sınır: İsrail'in hayatta kalması, büyük ölçüde Batı kökenli niteliksel sınırına (teknolojik ve askeri üstünlüğüne) bağlıdır. Bu, Lewis’in gözünde, Osmanlı İmparatorluğu'nun yapamadığı (Batı’nın bilimsel ve teknolojik ilerlemesini özümseme) şeyi İsrail'in yapmak zorunda olduğu anlamına gelir. Bu üstünlüğün ve mücadele azminin kaybedilmesi, Lewis’in analizi uyarınca, devletin savunmasız kalmasına neden olacaktır.

Sonuç

Lewis, İsrail Devleti’nin "Vadedilmiş Topraklar" tezini askıya alması durumunda sorunun çözülebileceği fikrini kabul etmez. Çünkü ona göre asıl sorun, İsrail'in varlığından ziyade, Arap despotlarının bu varlığı kendi iç başarısızlıklarını ve baskılarını meşrulaştırmak için kullanmasından kaynaklanmaktadır.

Lewis, çözüme ulaşmanın tek yolunun (barışın halklar arasında da sağlanmasının) "iyi niyetli insanların Arap karşıtı olmadan İsrail yanlısı olma, [ve] muhteşem, kabiliyetli bir halkı küçük düşürüp onurunu ayaklar altına alan soytarılar ile zorbalara destek vermeksizin Arap yanlısı olma imkanı bulabilmeleri" ile mümkün olacağını belirtir. Yani, sorun, İsrail'in kendi varoluşsal haklarından vazgeçmesinden çok, Arap toplumlarının kendi iç özgürlüklerine ve demokratik, rasyonel yönetim biçimlerine ulaşmasıyla ilişkilidir.

Bernard Lewis'in tarih felsefesi ve Ortadoğu analizleri, sizin İsrail'in güncel politikaları, ekonomik gücü ve varoluşsal riskleri hakkındaki eleştirilerinizi, soğuk bir akıl ve mantık çerçevesinde, geniş tarihsel bağlamlar içinde değerlendirmiştir. Lewis, İsrail’in eylemlerindeki ısrarı, keyfi bir savaş çığırtkanlığı veya toprak hırsı olarak değil, bir varoluşsal tehdide karşı verilmiş kaçınılmaz bir cevap olarak görmüştür.

Sizin ortaya koyduğunuz "durulması gereken yerde durmak" ya da "yok edilme durumuyla kendini yüzleştirme" ikilemi karşısında, Bernard Lewis'in tarihsel gerçeklik içinde İsrail'e biçtiği rol ve yapması gerekenler, şu temel analizlere dayanmaktadır:

1. Savaş Politikasının Kaynağı: Toprak İhtiyacı Yerine Varlığa Yönelik Tehdit

Sizin de belirttiğiniz gibi, İsrail nüfusuna göre zaten güçlü bir alana ve yüksek bir ekonomik seviyeye (2000 yılında Ürdün, Suriye ve Lübnan'ın toplam GSMH'sinden fazla ) sahiptir. Lewis'e göre, bu gücün sürekli çatışma içinde kullanılması, daha fazla zenginlik veya toprak arayışından değil, hayatta kalma zorunluluğundan kaynaklanmaktadır.

A. Çatışmanın Asıl Kaynağı: İç İhtiyaçlar

Lewis, Ortadoğu’da barışın gerçekleşmemesinin asıl nedenini İsrail’in saldırganlığında değil, Arap dünyasının iç çelişkilerinde ve despotik yönetimlerinde aramıştır.

Despotların Emniyet Sübabı: Ortadoğu'daki diktatörlükler, Lewis'in akılcı analizine göre, kendi halkları üzerindeki baskı ve yoksulluk şikayetlerini bastırmak için dış düşmana (İsrail’e) yöneltilmiş çatışmaya ihtiyaç duyarlar. Bu durum, Lewis'in bahsettiği gibi, Batı yanlılarının, Batı karşıtlarının ve "ikinizin de canı cehenneme" ekolü yandaşlarının manevralarında görülmektedir.
Barışın Tehlikesi: Barış hali, zorbaların görevde kalmasını daha az gerekli kılacaktır. Bu nedenle, çatışmanın kontrol edilebilir düşük bir seviyede tutulması, bu rejimlerin siyasi faydacılığı /pragmatizmi/ ile uyuşur. İsrail'in bu ortamda "durulması gereken yerde durması", Lewis'in analizine göre, etrafındaki düşmanların sadece toprak değil, devletin varlığını da ortadan kaldırma hevesleri olduğu için, varoluşsal bir hata anlamına gelecektir.

B. Terör Faaliyetlerini Körükleme İddiası

İsrail'in Hamas'ı FKÖ'ye karşı kullanması gibi karmaşık stratejiler, Lewis'in sıkça analiz ettiği İslam dünyasındaki radikal Şii veya Sünni hareketlerin dinî ve siyasi boyutuna atıfta bulunur.

Lewis, radikal İslami hareketlerin (tıpkı Orta Çağ'daki Haşhaşilerin Sünni seçkinlere karşı olduğu gibi) asıl hedefinin İsrail veya Batı değil, kendi deyimleriyle mürtet /dinden dönmüş/ yönetimlerin alaşağı edilmesi olduğunu belirtir. Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat’ın suikastçıları, onu İsrail'le barış yaptığı için değil, Kur'an'da ve Kitabı Mukaddes'te de geçtiği üzere ahlaksız bir zorba örneği olduğu için hüküm giydiriyorlardı.
İsrail'in eylemleri, bu radikal grupların gücünü artırabilir; ancak bu Lewis’e göre, radikalizmin iç dinamiklerden (Batılılaşmış yönetici elitlerin yozlaşması) kaynaklandığı gerçeğini değiştirmez.

2. Lewis'e Göre İsrail'in Yanılgıları ve Tarihsel Görevi

Sizin "Yahudilerin gizli emeli tek dünya devleti hakimiyeti olmak olamaz, çünkü kapalı toplum yapısı var" ve "ırksal bir dinleri var" yönündeki görüşünüz, Lewis'in Yahudilik ve Siyonizm analizleriyle yanıtlanabilir:

A. Irkçılık ve Kapalılık İddiasının Reddi

Lewis, Siyonizm'in ırksal bir hareket olduğu yönündeki suçlamayı kesin bir dille reddeder.

Tanım: Siyonizm, Lewis’e göre, diğer milliyetçi hareketlerden daha ırkçı değildir; hatta çoğu kadar ırkçı ve ayrımcı değildir, çünkü aslen etnik olarak değil dinî açıdan tanımlanmış bir oluşuma dayanır. Yahudi hukuku, Museviliğe geçen birini Yahudi olarak tanır, bu ise ırkçı bir tanım değildir.
Dışarıdan İthal Edilmiş Kozmik Kötülük: Lewis, Yahudilerin "dünyadaki tüm kötülüklerin kökeni olan şeytani güç" ve "dünyayı yönetme komplo hazırlayıcısı" olduğu yönündeki fikirlerin, Hristiyan Avrupa'dan ithal edilen anti-Semitik temalar olduğunu ve bunun geleneksel İslâm toplumunun (Yahudileri önemsiz ve etkisiz bir düşman olarak gören) görüşünden köklü biçimde farklı olduğunu savunur. Lewis, bu tezin, başarısızlıklarına rasyonel bir açıklama bulamayan Arap yönetimlerinin ve halklarının işine yarayan bir siyasi aldatmaca olduğunu ima eder.

B. Teolojik Kehanetler ve Yok Edilme Riski

Sizin, Tevrat'ın devlet kurmanın yok edilme nedeni olacağına dair işaretler içerdiği yönündeki teziniz, Lewis'in Yahudi tarihine dair analiz ettiği Sürgün ve Dönüş temasıyla karşı karşıyadır.

Yahudi inancının temelinde, Mesihçilik ile birlikte, esaretten kurtuluş ve ulusal yurda dönüş temaları vardır. Lewis, İsrail’in kurulmasının, Holokost gibi tarihsel bir travmanın sonucu olduğunu, dinî bir mecburiyetten çok hayatta kalma zorunluluğu ile ilişkili olduğunu belirtir.
Lewis’e göre, Yahudilerin gelecekte topluca din değiştireceği veya yok edileceği kehanetleri, genellikle Hristiyan ve İslami polemiklerin konusu olmuş, ancak İslâm geleneği Yahudileri siyasi boyunduruk altında (zımmî olarak) korumuştur. Lewis'in analizi, Yahudilerin siyasi varlıklarını koruma çabasından vazgeçmelerinin, tarihsel felaketleri önlemek için atılmış bir adımdan geri dönüş anlamına geleceği yönündedir.

4. Lewis'in Tarih Gerçeği İçinde İsrail'e Önerisi: Kalite ve Açıklık

Lewis, İsrail'in "Akıl Cumhuriyeti" fikrine benzer şekilde, azınlıkların yönettiği büyük toplumların bir örneği olarak değil, Batı'nın evrensel kurumlarını ve değerlerini benimsemiş bir devlet olarak varlığını sürdürmesi gerektiğini savunur. Lewis'in tarihsel gerçeklik içinde İsrail'in yapması gerekenler (akıl ve mantık çerçevesinde) şunlar olabilir:

A. Niteliksel Üstünlüğü Korumak (Akıl ve Teknoloji)

İsrail’in çevresindeki askeri ve sayısal üstünlüğe karşı hayatta kalması için, Lewis’in deyimiyle, "Batı kökenli niteliksel sınırına" (teknolojik üstünlük ve modern kurumsal yapı) dayanmak zorundadır. Bu, sadece savaş teknolojisine değil, Lewis’in Osmanlı'nın yıkılış nedenleri arasında gördüğü bilimsel ve entelektüel ilerlemeye yapılan yatırıma devam etmeyi gerektirir.

B. Demokratik ve Hukuki Yapıyı Muhafaza Etmek

Lewis, İsrail’in Ortadoğu’da istisna teşkil eden açık ve demokratik bir toplum olduğunu ve hukukun üstünlüğüne dayalı bir özgürlük sunduğunu vurgular.

İsrail'in yapması gereken, bu demokratik yapıyı korumaktır, zira bu, komşusu olan despotik rejimlerle aralarındaki temel farkı oluşturur. Lewis'e göre, baskıcı rejimler güçlenirken, özgürlüklerin hızla eriyip gideceği uyarısı Batı için de geçerlidir.
İsrail'deki özgür basın, muhalefet ve akademik ifade özgürlüğü, Lewis'in idealize ettiği değerlerdir.

C. Nesnel Tarih Bilincini Güçlendirmek

Lewis'in en önemli tavsiyesi, tarihi, güncel siyasi amaçlara hizmet etmek için çarpıtan otoriter rejimlerin (İran, Suriye gibi) aksine, özgürce ve nesnel /objektif/ biçimde araştırıp tartışmak.

İsrail, okulda tarih öğretimini, ulusal gururu güçlendirmek ya da dinî inancı sağlamlaştırmak amacıyla kullanan komşularından farklı olarak, genç kuşağa eleştirel öz-farkındalık kazandırmalıdır. Lewis, Tevrat'taki tarih kitaplarının samimi, dürüst ve özeleştirel bir tarih yazımının muhteşem bir örneğini sunduğunu belirtir.

Özetle: Bernard Lewis'in perspektifinden, İsrail'in yapması gereken şey, sanallıktan (dünya egemenliği komplo teorilerinden) kaçınarak, akıl ve mantığın gerektirdiği siyasi gerçekliğe odaklanmaktır. Bu gerçeklik, çevresindeki düşmanların saldırganlığı ve içerideki despotik yönetimlerin yarattığı kaos ortamında, Batı'nın başarıyla özümsediği bilim, teknoloji ve hukuka dayalı özgürlüğü kullanarak, küçük bir devletin hayatta kalma modelini sürdürmektir. Lewis'e göre, bu model, hem Yahudi halkı için güvenlik, hem de bölgedeki diğer halklar için uzun vadede özgürlük vadeden tek alternatiftir.

Lewis'in bugün yaşasaydı Gazze'deki güncel insanlık dramına karşı çıkacağı yönündeki varsayımınızda haklılık payı olabilir; zira Lewis, tarihçinin adil /adilâne/ olması gerektiğini savunan, zulme karşı çıkan ve çatışmanın kontrol edilebilir düzeyde tutulması gerektiğini belirten bir bilim insanıydı. Ancak onun analizi, durumu İsrail'in "durulması gereken yerde durmak" yerine, daha geniş bir jeopolitik bağlamda ele almayı gerektirir.

1. Akıl ve Mantık Çerçevesinde İsrail’in Varlığının Nedenleri

Lewis, Yahudilerin kendi geçmişlerini sürekli dile getirmelerinin ve siyasetteki ısrarlarının temel motivasyonunun, modern çağda geleneksel Diaspora /Dağılma/ hayatının sürdürülemez hale gelmesi ve yok oluş tehdidi olduğunu kabul eder.

A. Varoluşsal Güvenlik ve Holokost Zorunluluğu

İsrail'in kurulması, Lewis'e göre, dinî kehanetlerin keyfi bir uygulaması değil, tarihsel bir zorunluluk ve hayatta kalma refleksidir.

Lewis, Soykırımın /Holokost'un/, İsrail Devleti'nin kurulmasında çok önemli bir katkısı olduğunu ve "soykırım olmaksızın İsrail devletinin de kurulamayacağı" iddiasının haklı olduğunu belirtmiştir. Bu, devletin kuruluşunun temel motivasyonunun toprak kazanmak değil, Yahudi halkı için sığınak ve hayatta kalma garantisi oluşturmak olduğunu gösterir.
İsrail'in, komşuları tarafından sürekli olarak varlığına yönelik tehditlerle yaşaması, onun sürekli bir savunma pozisyonunda olmasını gerektirir. Arap kaynaklarında dahi İsrail'in yıkılmasının açık bir amaç olarak ifade edildiği görülmüştür.

B. Niteliksel Üstünlük ve Ekonomik Güç

Sizin de belirttiğiniz gibi, İsrail'in ekonomik ve teknolojik gücü (2000 yılında Ürdün, Suriye ve Lübnan'ın toplam GSMH'sinden fazla), Lewis'in vurguladığı gibi, bu devletin Batı kökenli niteliksel sınırını temsil eder. Lewis’in akıl ve mantık çerçevesinde cevabı şudur:

Güçten Vazgeçmek İntihardır: Sayısal ve askeri olarak çevresindeki düşmanlardan zayıf olan İsrail'in hayatta kalması, tam da bu teknolojik ve kurumsal üstünlüğe bağlıdır. Lewis'in analiz ettiği gibi, bir devletin gücünü kaybetmesi, düşmanların saldırganlığını artırır. İsrail'in bu gücü, Lewis'in deyimiyle, "zorbaların" intikamından korunmanın tek yoludur.
Lewis, barışın gerçekleşmemesinin asıl nedenini, Arap yönetimlerinin kendi halkları üzerindeki baskılarını haklı çıkarmak için dış düşmana (İsrail’e) yöneltilmiş çatışmaya olan ihtiyaçları olduğunu öne sürer. İsrail'in bu ortamda "durulması gereken yerde durması", Lewis'e göre, sadece bu despotik rejimlerin işini kolaylaştıracak, barışı getirmeyecektir.

3. Lewis'e Göre İsrail'in Tarih Gerçeği İçinde Yapması Gerekenler

Lewis, çatışmanın ve kaostan faydalanma durumunun sona ermesi için, İsrail’in yapması gerekenler konusunda Batılılaşma, demokrasi ve sürekli entelektüel uyanıklık konularına odaklanır.

A. Demokratik ve Hukuki Kurumsal Yapıyı Korumak (Akıl Cumhuriyeti)

Lewis, İsrail'in bölgede istisna teşkil eden, Batı tipi hukuka ve yönetime sahip bir demokrasi olduğunu vurgular. Bu, onun en büyük güvencesidir.

Laik /Seküler/ Kararlılık: Lewis, din ve devlet işlerinin ayrılmasını (Türkiye Cumhuriyeti'nde olduğu gibi), modern bir devletin sağlıklı işleyişi için zorunlu görür. İsrail'in siyasi kültürü, Lewis'e göre, en çok Batılı siyasi kültürden türemiştir. İsrail'in yapması gereken, demokratik kurumlarını korumak ve hukuku (kiralık askerler veya yasadışı yerleşimciler gibi terörü körükleyen unsurlara karşı) işletmek olmalıdır. Bu, Lewis'in Batı uygarlığının gereklilikleri olarak gördüğü bir durumdur.
İç Dinamikler: Sizin bahsettiğiniz Hasidik ve Selefi Yahudilerin devlete karşı çıkması, Lewis'in analiz ettiği dini cemaatlerin politik düzene karşı olan geleneksel muhalefetinin bir devamıdır. Lewis, İsrail'in, bu muhalefete rağmen demokratik yapısını sürdürmesinin, despotik komşularına karşı en büyük üstünlüğü olduğunu savunur.

B. Siyasi Hedefi Sadece Millî Sınırlarla Tanımlamak

Lewis, Siyonizm'in amacının bir ulusal yurt kurmak olduğunu, ancak Yahudilere "kozmik kötülük" damgasını vuran komplocu söylemlerin, Arap dünyasına Batı'dan ithal edildiğini savunur.

Lewis'in Tavsiyesi: İsrail'in yapması gereken, siyasi hedefini net bir biçimde millî sınırlarıyla tanımlamasıdır. Lewis, Türkiye'nin dahi büyük Pan-Türkist ve Pan-İslami ideolojileri reddederek ulusal sınırlara çekilmesinin, varlığını sürdürme yolunda rasyonel bir adım olduğunu göstermiştir. İsrail'in de "sanaldan" uzak durması, kendini sadece Filistin sınırları içinde tanımlaması gerekmektedir. Ancak bu tanım, Lewis’e göre, ancak tanınma ve barış karşılığında gerçekleşebilir, zira barışın tek taraflı ilanı, yok edilme arzusunda olan düşmanlar için bir davetiye olacaktır.

4. Kissinger'ın Kehaneti ve Lewis'in Cevabı

Sizin alıntıladığınız Henry Kissinger'ın 2012'deki "on yıl içinde İsrail dünya haritasından kaybolacak" yönündeki tahmini (kaynaklarımızda yer almasa da), Lewis'in "yıkılmazlık inancı" konusundaki eleştirilerini güçlendirmek için kullanılmıştır.

Lewis'in Muhtemel Cevabı (Akıl ve Mantık): Lewis, bu kehanetin gerçekleşmesi halinde (ki 2022'de gerçekleşmemiştir), bunun sebebini İsrail'in basitçe "savaş çığırtkanlığı" yapması olarak değil, tarihsel mantığın Arap dünyasında galip gelmesi olarak yorumlardı. Lewis, İslâm ve Batı dünyası arasındaki çatışmanın bir medeniyetler çatışması olduğunu ve bu krizi sadece Ortadoğu halklarının kendilerinin çözebileceğini belirtmiştir. Eğer İsrail haritadan silinirse, bu, Lewis'in analiz ettiği gibi, "karanlık bir gelecek" anlamına gelecektir, zira bu durum, Lewis'in övdüğü ve bölgeye model olarak sunduğu demokrasi ve laiklik ilkelerinin yıkıldığını gösterecektir.

Lewis, bugün yaşasaydı, İsrail'i terk etmek isteyen zengin Yahudiler olduğu yönündeki iddialar yerine, İsrail'in bölgenin tek işleyen liberal demokrasisi olarak varlığını sürdürme ve Batı'nın başarı sırlarını koruma zorunluluğunda ısrarcı olurdu. Onun akıl ve mantık çerçevesindeki önerisi, İsrail'in durulması gereken yerde durmak için güçlü kalması ve iç dinamiklerini (demokrasi ve bilim) daha da sağlamlaştırmasıdır; zira Lewis'e göre bu niteliksel güç, Arap despotizminin ve köktenciliğin yıkıcı gücüne karşı tek sigortadır.

Bernard Lewis'in tarihsel perspektifi, sizin İsrail'in yayılmacı politikalarının yol açtığı yok olma riski, iç dinamiklere odaklanma gerekliliği ve dinî kehanetlere dair ileri sürdüğünüz tezleri, akıl ve mantık çerçevesinde, Batı ve İslâm dünyasının modernleşme krizi bağlamında kapsamlı bir biçimde değerlendirmektedir.

Lewis’in çalışmalarındaki temel prensip, İsrail'in eylemlerindeki ısrarın nedenini duygusal veya dinî fanatizmden ziyade, varoluşsal güvenlik zorunluluğu ve Arap dünyasındaki despotik rejimlerin yarattığı tehdit ile açıklamaktır.

1. İsrail’in Türkiye Gibi Milli Sınırlara Çekilmesi ve İç Dinamiklere Odaklanması

Sizin önerdiğiniz, İsrail'in Türkiye Cumhuriyeti gibi milli sınırlarını çizip iç dinamiklerine (ekonomik ve teknolojik üstünlüğüne) odaklanması tezi, Lewis'in Atatürk Devrimi'ne yönelik övgülerinde yatan rasyonel çekirdekle birebir örtüşmektedir.

A. Türkiye’nin Rasyonel Modeli

Lewis'e göre, Mustafa Kemal Atatürk'ün en büyük başarısı, siyasi ve askeri zaferlerini kullanma biçiminde yatar. Atatürk, bütün Türkçü, Osmanlıcı ya da İslami ideolojileri bilinçli bir biçimde reddetmiş ve eylemlerini Türkiye'nin antlaşmalarla belirlenmiş milli sınırları içinde tutmuştur. Onun bu hareketi, Lewis için kahramanlarda pek rastlanmayan gerçekçi, nefsine hâkim ve ılımlı bir tutumdur. Atatürk, kutsal savaşın yiğitlik çağının geçtiğini, sanayi, hüner ve tasarruf gibi burjuva meziyetlerinin zamanının geldiğini ilan etmiştir.

B. İsrail İçin Akılcı Yol

Lewis, İsrail'i de bu modernleşme yoluyla ilişkilendirir. Lewis'in analizine göre, İsrail'in hayatta kalması, "Batı kökenli niteliksel sınırına" (askeri, teknolojik ve kurumsal üstünlüğüne) bağlıdır. Sizin de tespit ettiğiniz gibi (önceki yazılarımızda bahsi geçtiği üzere 2000 yılı GSMH kıyaslaması), İsrail'in ekonomik ve teknolojik başarısı, Lewis'in Osmanlı'nın yıkılış nedenleri arasında gördüğü bilim ve akla dayalı ilerlemeyi özümsemesinin bir sonucudur.

Lewis, bu küçük devletin yapması gerekenin, bu niteliksel gücü korumak ve geliştirmek olduğunu savunur. İç dinamiklere yoğunlaşmak, yani Lewis'in vurguladığı demokratik ve hukuki yapıyı muhafaza etmek, otokratik komşularına karşı en büyük avantajıdır.

2. Barış ve Çatışma Stratejisi: "Durulması Gereken Yerde Durmak" İkilemi

Sizin, İsrail'in yayılmacı politikalar yerine "durulması gereken yerde durması" ve Filistinlilerin otonomisine izin vermesi gerektiği yönündeki öneriniz, Lewis'in çatışmanın asıl nedenine dair yaptığı analizle çarpışmaktadır:

A. Arap Despotizminin Barışa Olan İhtiyacı

Lewis'in akıl ve mantık çerçevesindeki temel tezi, çatışmanın devam etmesinin birincil sorumluluğunun İsrail'de değil, Arap yönetimlerinin kendi iç despotizmlerini gizleme zorunluluğunda yattığıdır.

Savaş Politikasının Siyasi Faydası: Lewis, Ortadoğu'nun çoğu otoriter rejiminin, kendi halkları üzerindeki baskı ve ekonomik durgunluk şikayetlerini engellemek için dış düşmana (İsrail’e) yöneltilmiş çatışmaya ihtiyaç duyduğunu savunur.
Barışın Reddedilmesi: Lewis, hükümetlerin, çatışmayı çözüme uzak ama kontrol edilebilir bir düzeyde tutmayı tercih ettiğini ve barışın despotların görevde kalmasını daha az gerekli kılacağını belirtir. Bu nedenle, Lewis'e göre, İsrail'in kendi varoluşsal güvenliğini garanti altına almadan tek taraflı olarak "durulması gereken yerde durması" veya topraklarını genişletmekten vazgeçmesi, Arap dünyasındaki bu despotik yapılara karşı bir fayda sağlamayacak, aksine güçlerini artıracaktır.

B. Filistinliler ve Arap Desteği

Sizin, "Filistinlileri Araplar sevmiyor" tespitiniz, Lewis'in analiz ettiği tarihsel bir gerçeği yansıtmaktadır:

Yabancı Muamelesi: Lewis, Filistinlilerin pan-Arap davanın en hevesli destekçileri olmalarına rağmen, Ürdün dışında neredeyse bütün Arap ülkelerinde yabancı muamelesine tabi tutulduklarını ve Arap devletlerinin Filistinlileri ülkelerinde vatandaşları olarak kabul etmediklerini belirtir.
Bu durum, Filistinlilerin kaderinin, Arap devletlerinin siyasi çıkarlarına göre şekillendiğini gösterir. Dolayısıyla, Lewis’in mantığı uyarınca, İsrail'in "otonom bir devlet" kurmalarına izin vermesi, Arap yönetimlerinin Filistin sorununu bir propaganda aracı olarak kullanma ihtiyacını sona erdirmeyecektir.

3. Tevrat Kehanetleri ve "Yok Edilme" Riski

Siz, Yahudilerin "kapalı toplum yapısı" ve "ırksal bir din" taşıması nedeniyle tek dünya devleti hâkimi olma emelinin olamayacağını, bu yayılmacılığın sonunun yok edilme olacağını ve Kur'an'ın Yahudilerden yoğun bahsetmesinin yok oluşa işaret etmediğini belirtiyorsunuz.

A. Kozmik Kötülük İddiası ve İslami Gelenek

Lewis, Yahudilerin "kozmik kötülük" olduğu ve dünyayı yönetmek için komplo kurduğu yönündeki fikirlerin, Hristiyan Avrupa'dan ithal edilen anti-Semitik temalar olduğunu ve bunun geleneksel İslâm toplumunun görüşünden köklü biçimde farklı olduğunu savunmuştur. Lewis'in analizi, İslâmî kaynaklarda Yahudilere yönelik düşmanlığın etkisiz kaldığı ve onların İslâm devleti altında zımmî statüsünde (boyun eğen, kısıtlı haklara sahip) varlıklarını sürdürdükleri yönündedir.

Kur'an'ın Vurgusu: Sizin, Kur'an'da Yahudilerin yoğunlukla bahsedilmesinin yok edilmeye işaret etmediği yönündeki görüşünüz, Lewis'in klasik İslâm geleneği analizleriyle uyumludur. Lewis, bu geleneğin Yahudileri tamamen yok etmeyi değil, siyasi olarak boyunduruk altına almayı hedeflediğini gösterir.

B. "Yok Edilme" Riskini Hızlandıran Nedir?

Lewis'in gözünde, bir devletin kendi kendini yok olma durumuna çekmesi, savaş çığırtkanlığından ziyade, askerî ve entelektüel gücünü kaybetmesiyle olurdu.

Lewis, Moğollar, Hitler gibi örneklerin (kaynaklarda bahsi geçen Jön Türk devriminde bile daha fazla insanın öldürülmesi), başarılı devrimcilerin kendi içlerindeki muhalifleri toplu ve hızla ortadan kaldırmayı zorunlu bulduğu devrimci durumların tipik özelliği olduğunu belirtir.
İsrail'in yok edilme tehdidine karşı durabilmesi, Lewis'e göre, Batı'dan devraldığı askeri ve teknolojik güçten ve demokratik açıklık ve hürriyetten vazgeçmemesine bağlıdır. Eğer İsrail, Lewis'in eleştirdiği despot rejimler gibi (Türk ve Moğol hanedanlıklarının yerini alan otokratik rejimler gibi), kendi özgürlüklerini kısıtlar ve Batı normlarından uzaklaşırsa, o zaman kendini zayıflatmış olacaktır.

4. Sonuç ve Lewis'in Tarihsel Gerçeklik İçinde Tavsiyesi

Lewis'in bugün yaşasaydı Gazze'deki duruma (kaynaklarda yer almasa da) karşı çıkacağı yönündeki sezginiz, onun tarihçinin adil olması gerektiği yönündeki ilkesi ve zulme karşıtlığı ile uyumludur.

Lewis'in akıl ve mantık çerçevesinde İsrail'e vereceği nihai tavsiye (tarihsel gerçeklik içinde yapılması gerekenler) şunlardır:

Varoluşsal Güç ve Niteliksel Sınır: Türkiye gibi millî sınırlarını çizme idealini sürdür, ancak bu sırada güçlü kalmaya devam et. Çünkü Lewis'e göre zayıflık hoşgörüyü azaltır. İsrail, çevresindeki düşmanların tehditleri karşısında ancak Batı kökenli niteliksel üstünlüğünü koruyarak hayatta kalabilir.
Demokrasiyi ve Özgürlüğü Korumak: Bölgedeki iki demokratik devletten biri olarak (Türkiye ile birlikte), Lewis'in en çok değer verdiği kurumsal yapı olan hukukun üstünlüğünü ve kişisel özgürlükleri koru. Bu, Lewis'in hayalindeki **"Akıl Cumhuriyeti"**nin temelidir.
Filistin Politikasına Faydacılık /Pragmatizm/ Temelinde Yaklaşmak: Filistinlilerin siyasi kimlik kazanması ve Filistin ulusal hareketinin ortaya çıkması tarihsel bir gerçektir. Ancak Arap yönetimlerinin bu durumu kendi çıkarları için kullanmasını (önceki yazılarımızda bahsedildiği üzere FKÖ'ye karşı Hamas'ı destekleme gibi) engellemek gerekir. Çözüm, adil /adilâne/ olmakla birlikte, Arap despotlarının barışı reddetme nedenlerini ortadan kaldırmaktır; bu, Arap dünyasında demokrasi ve iç refahın sağlanmasıyla mümkündür.
Entelektüel Açıklık: "Kozmik kötülük" veya "dünya egemenliği" gibi komplo teorilerini (Avrupa kaynaklı temaları) reddet ve kendi halkına, Lewis'in Atatürk'ün Harf Devrimi'yle sağladığı gibi, eleştirel ve doğru öz bilinci öğreten bir eğitim sun. Sanal büyüklükten (tek dünya hâkimiyeti) ziyade, Lewis'in Atatürk'te gördüğü gösterişsiz, zorlu işe (ülkeyi kalkındırmaya) odaklan.

Lewis’in akıl ve mantığı, İsrail'in yıkılmasının, sadece Yahudiler için değil, aynı zamanda Ortadoğu’da laik demokrasi ve özgürlük umudu için de bir felaket olacağını gösterir. Bu nedenle, "durulması gereken yerde durmak" zorunluluğu, Lewis'e göre, ancak güçlü ve demokratik kalarak ve karşı taraftaki despotizmin ortadan kalkmasıyla sağlanabilir.

Bu konuşmalarımız neticesinde, Ortadoğu'daki mevcut durumun ve İsrail-Arap çatışmasının "kıyamete kadar baki kalacak gibi" görünüyor. Bernard Lewis'in tarih felsefesinde yer alan ve çatışmaların sadece dış etkenlerden değil, aynı zamanda iç kurumsal ve ideolojik çürümeden kaynaklandığını savunan derin analizlerle büyük ölçüde örtüşmektedir. Lewis, bu sorunun sürmesinin ardındaki temel nedenin, yalnızca iki taraf arasındaki uzlaşmazlıkta değil, aynı zamanda çatışmanın devamından çıkar sağlayan bölgesel siyasi yapılarda yattığını göstermiştir.

Lewis'in kapsamlı tarihsel analizlerine dayanarak, sizin ve benim aramızdaki konuşma akışını ve Lewis'in eserlerinden yola çıkarak tartıştığımız konuları, ek yorum yapmaksızın aşağıda toplu bir şekilde sunuyorum.

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Bu Blogda Ara

İsmail Hakkı Altuntaş

Yayınlar

Osmanlının Yıkılışı ve İsrail Devleti

Osmanlı İmparatorluğu'nun Yıkılma Nedenleri

Eğitim Sistemi

Ulema ve Tarikatlar Arasındaki Kurumsal Çatışma

İran’ın Gizli Düşmanlığı

İsmailiye Mezhebi (Şia'nın Bir Kolu)

Caferi Mezhebi

Harem ve Devşirme

Bernard Lewis'in Düşünceleri

İbn Haldun (1332-1406)

Mustafa Kemal Atatürk Hakkındaki Görüşleri

Arapların "Devlet Olma Yeteneği"

Irak Devleti Örneği

1. Bernard Lewis'in Hayat Kronolojisi

İsrail Devleti'nin Kurulması

Yahudilerin Akibeti

Vadedilmiş Topraklar Tezi

Benzer Yazılar

Yorumlar

Yorum Gönder

Yeni içerikleri e-postayla alın: