Bunlarada Bakarsınız

1. Sosyolojik ve Tarihsel Güç Analizleri

Michael Mann'ın çalışmaları, eldeki kaynakların en hacimli ve teorik kısmını oluşturmaktadır. Yazarın farklı eserleri, toplumsal iktidar kaynaklarını, demokrasinin paradokslarını ve kapitalizmin geleceğini irdelemektedir.

Toplumsal İktidarın Kaynakları ve Küresel İmparatorluklar Michael Mann'ın İktidarın Tarihi: Küresel İmparatorluklar ve Devrim 1890-1945 (The Sources of Social Power, Volume 3) adlı eseri, insan toplumlarının dört temel iktidar kaynağı etrafında şekillendiğini savunur: İdeolojik, Ekonomik, Askeri ve Siyasi iktidar. Mann, bu dönemde üç ana küreselleşme sürecinin (kapitalizm, ulus devlet ve imparatorluklar) birbiriyle etkileşime girdiğini ve birbirini dönüştürdüğünü belirtir. Eser, Birinci Dünya Savaşı'nın, Rus Devrimi'nin ve Büyük Bunalım'ın kaçınılmaz olmadığını, aksine tarihsel tesadüflerin ve belirli kararların birleşimiyle ortaya çıkan "yapısal krizler" olduğunu öne sürer,. Mann, imparatorlukları "merkezin çevreye hükmettiği, baskı ile edinilmiş ve korunmuş hiyerarşik bir yönetim sistemi" olarak tanımlar ve modern çağda bile askeri iktidarın merkezi rolünü vurgular,.

Demokrasi ve Etnik Temizlik İlişkisi Mann'ın Demokrasinin Karanlık Yüzü (The Dark Side of Democracy) adlı kitabı, etnik temizliğin modern çağın ve demokrasinin bir sapması değil, bizzat "karanlık yüzü" olduğu tezini işler. Mann'a göre, "halk" (the people) kavramı iki farklı anlam taşır: demokrasinin "demos"u (tüm vatandaşlar) ve etnik grubun "ethnos"u. Bu iki kavram birbirine karıştırıldığında, çoğunluk yönetimi azınlıkları dışlama ve temizleme eğilimi gösterebilir. Etnik temizlik, rakip etnik grupların aynı topraklar üzerinde egemenlik iddia etmesi ve bu iddiaların meşru görülmesi durumunda tehlikeli bir hal alır. Yazar, bu şiddetin "kadim nefretlerden" değil, modern siyasi yapıların ve organik milliyetçiliğin yükselişinden kaynaklandığını savunur,.

Savaşların Doğası Savaşlar Üzerine (On Wars) adlı eserde Mann, savaşın evrensel olup olmadığını ve nedenlerini sorgular. Savaşların nedenleri arasında ekonomik (zenginlik, toprak), siyasi (iktidarın güçlendirilmesi), jeopolitik (statü, güvenlik) ve ideolojik (milliyetçilik, din) güdüler yer alır. Tarihsel süreçte, "akınlar" ve "imparatorluk fetihleri" gibi savaş türleri azalırken, rejim değişikliği ve devlet inşası amaçlı savaşların devam ettiği belirtilir.

Kapitalizmin Geleceği Mann, Immanuel Wallerstein, Randall Collins ve diğerleriyle birlikte kaleme aldığı Kapitalizmin Geleceği Var mı? (Does Capitalism Have a Future?) adlı eserde, kapitalizmin orta vadede hayatta kalıp kalamayacağını tartışır. Yazarlar, kapitalizmin sonsuz birikim döngüsünün artık yapısal sınırlara (ekolojik krizler, orta sınıfın teknolojik işsizliği, jeopolitik kaos) dayandığını ve önümüzdeki on yıllarda sistemik bir çöküş veya dönüşüm yaşanabileceğini öne sürerler,. Örneğin Randall Collins, orta sınıf işlerinin teknolojik olarak yerinden edilmesinin kapitalizmin sosyal tabanını yok ettiğini savunur.

2. Toplumsal Değişim ve Kalkınma Modelleri

Daniel C. Taylor ve Carl E. Taylor'ın Adil ve Kalıcı Değişim (Just and Lasting Change) adlı eseri, toplumsal değişimin dışarıdan dayatılan planlarla değil, toplulukların kendi enerjileri ve kaynaklarıyla gerçekleşmesi gerektiğini savunur.

SEED-SCALE Modeli Bu model, değişimi başlatmak için "SEED" (Etkili Karar Verme için Öz-Değerlendirme / Self-Evaluation for Effective Decision-making) ve bu değişimi yaymak için "SCALE" (Toplulukların Öğrenmeyi Uyarlaması ve Genişletmesi Sistemi / Systems for Communities to Adapt Learning and Expand) kavramlarını kullanır,. Temel prensipler şunlardır:

Başarıdan Yola Çıkmak: Problemlere değil, toplulukta halihazırda işleyen güçlü yönlere odaklanmak.
Üçlü Ortaklık: "Aşağıdan yukarıya" (topluluk), "yukarıdan aşağıya" (hükümet/yetkililer) ve "dışarıdan içeriye" (uzmanlar/fikirler) iş birliği,.
Kanıta Dayalı Karar Verme: Görüşlere değil, yerel gerçekliğe dayalı verilere göre hareket etmek.
Davranış Değişikliği: Hizmet sunumundan ziyade, insanların davranışlarını değiştirmeye odaklanmak.

Kitap, Kerala (Hindistan), Ding Xian (Çin) ve Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Adirondack Parkı gibi örneklerle, yerel halkın katılımının ve "insan enerjisi"nin (human energy) kalkınmanın en önemli kaynağı olduğunu vurgular,.

3. Meslek Etiği ve Hukuk Sosyolojisi

Ann Daniel'in Bir Meslek İçin Günah Keçileri (Scapegoats for a Profession) adlı eseri, tıp ve hukuk gibi profesyonel toplulukların, kendi itibar ve bütünlüklerini korumak için kriz anlarında nasıl bireyleri feda ettiğini inceler.

Günah Keçisi Mekanizması Yazar, meslek gruplarını "kabileler" gibi ortak çıkarlar ve değerlerle birbirine bağlı topluluklar olarak tanımlar. Bir skandal patlak verdiğinde (örneğin, tıbbi ihmal veya fahiş avukatlık ücretleri), meslek grubu kendi kolektif itibarını korumak için suçu belirli bireylere yıkarak onları "günah keçisi" ilan eder ve ihraç eder,. Bu süreç, antik mitolojilerdeki (Oedipus gibi) arınma ritüellerine benzetilir; amaç, kötülüğü bir kişiye yükleyip onu göndererek topluluğu "temizlemektir",. Kitap, Avustralya'dan Dr. William McBride (bilimsel sahtekarlık suçlaması) ve Harry Whelehan (İrlanda Başsavcısı, siyasi kriz) gibi vaka analizlerini içerir,.

4. Biyografi ve Kurgu Eserler

Bu kategorideki eserler, bireysel hikayeler ve kurgusal anlatılar üzerinden farklı temaları işler.

John Glenn Biyografisi Tom Streissguth'un John Glenn biyografisi, ünlü Amerikalı astronot ve senatör John Glenn'in hayatını anlatır. Kitap, Glenn'in İkinci Dünya Savaşı ve Kore Savaşı'ndaki pilotluk kariyerini, NASA'nın Merkür projesine seçilen ilk astronotlardan biri oluşunu ("Mercury Seven") ve Friendship 7 ile Dünya yörüngesinde dönen ilk Amerikalı oluşunu detaylandırır,. Ayrıca Glenn'in daha sonra siyasete atılarak Amerika Birleşik Devletleri Senatosu'nda görev yapması ve 77 yaşında Discovery mekiği ile tekrar uzaya gidişi de anlatılır.

Kurgusal Eserler

Belirsiz Zamanlar (Uncertain Times): Travis Wright'ın bu romanı, Birleşmiş Milletler (BM) birliklerinin Amerika Birleşik Devletleri'ni işgal ettiği ve anayasal hakların askıya alındığı distopik bir hayatta kalma hikayesini anlatır. Jim Stanton ve çevresindekiler, Alaska'da bir dağ evine sığınarak direniş başlatır ve özgürlüklerini korumaya çalışırlar,.
Tehlike Ağı / Karanlığın Müritleri (Web of Danger / Acolytes of Darkness): Bu kitap, "Çifte Ajan" (Double Agent) formatında, iki farklı casusluk hikayesini içeren bir kurgudur. Web of Danger bölümünde Scott Beatty adlı karakterin cinayetle suçlanması ve "The Web" adlı suç örgütüyle mücadelesi anlatılır. Acolytes of Darkness ise Agent 13 karakterinin "Hand Sinister" adlı kötü bir lider ve "Kardeşlik" (Brotherhood) örgütüyle olan mistik ve tarihi mücadelesini konu alır,.

Çıkarılacak Dersler ve Günümüze Bakan Yüzü

İncelenen eserlerin ortak noktası, iktidarın kullanımı, toplumsal krizlerin yönetimi ve birey-topluluk ilişkisidir.

Mann'ın eserleri, demokrasilerin ve kapitalist sistemlerin kriz anlarında otoriterleşme veya etnik çatışmaya kayma riskini hatırlatır; bu da günümüzdeki mülteci krizleri ve yükselen milliyetçilik akımları açısından uyarıcıdır.
Taylor'ların SEED-SCALE modeli, sadece paraya dayalı kalkınmanın sürdürülemez olduğunu, yerel halkın enerjisini ve bilgisini kullanmayan projelerin başarısızlığa mahkum olduğunu öğretir. Günümüzde yerel yönetimlerin ve sivil toplumun kriz yönetiminde (sel, salgın vb.) nasıl daha etkin olabileceğine dair bir yol haritası sunar.
Daniel'in çalışması, kurumların kendi hatalarını örtbas etmek için bireyleri nasıl feda edebileceğini göstererek, kurumsal şeffaflığın ve adil yargılamanın önemini vurgular.

İktidarın Kullanımı

Bu eserler, toplumsal yapıların hem koruyucu hem de yıkıcı potansiyellere sahip olduğunu ve "adaletli" bir geleceğin ancak bilinçli, katılımcı ve kanıta dayalı kararlarla inşa edilebileceğini göstermektedir.

Şöyle bir soru sorulursa: "Michael Mann’ın sosyolojik tarih perspektifinden bakıldığında, iktidarın kaynakları nasıl örgütlenmekte, toplumsal krizler devletleri nasıl dönüştürmekte ve bu süreçlerde sıradan birey toplulukla nasıl bir ilişki kurmaktadır?"; bu konuyu eldeki kaynakların ışığında, bilhassa İktidarın Tarihi ve Demokrasinin Karanlık Yüzü adlı eserlerin sunduğu teorik çerçeve üzerinden derinlemesine incelemek gerekir. (Önceki yazılarımızda) değinilen eserlerin ortak paydasını oluşturan bu üç sacayağı, modern dünyanın şekillenmesinde belirleyici olan mekanizmaları anlamamızı sağlar.

1. İktidarın Kullanımı: Dört Kaynak ve Organik Devlet

Michael Mann’ın tarihsel sosyolojisinin merkezinde, toplumların tek bir bütün olmadığı, aksine örtüşen ve kesişen iktidar ağlarından oluştuğu tezi yatar. İktidar, yekpare bir blok değil, dört temel kaynaktan beslenen bir ilişkiler ağıdır: İdeolojik, Ekonomik, Askeri ve Siyasi (İEAS modeli),.

İktidarın Örgütlenme Biçimleri İktidarın kullanımı, tarihsel süreçte üç ana örgütlenme biçimi etrafında şekillenmiştir: Kapitalizm, İmparatorluklar ve Ulus-Devletler.

Kapitalizm: Ekonomik iktidarın modern çağdaki ana örgütlenme biçimidir. Üretim araçlarını metalaştırır ve sınıfsal bir yapı (kapitalistler, orta sınıflar, işçiler) oluşturur. Ancak kapitalizm sadece bir ekonomik sistem değil, aynı zamanda devletlerin ve imparatorlukların askeri güçlerini finanse eden bir motordur,.
İmparatorluklar: Siyasi ve askeri iktidarın merkezden çevreye doğru yayıldığı, hiyerarşik yönetim sistemleridir. Mann, imparatorlukları "doğrudan" (Roma gibi), "dolaylı" (yerel seçkinler aracılığıyla) ve "gayri resmi" (askeri tehdit veya ekonomik baskı ile) olmak üzere sınıflandırır,,. Modern dönemde, özellikle İngiliz ve Amerikan imparatorlukları, askeri işgalden ziyade ekonomik emperyalizm ve "savaş gemisi diplomasisi" ile iktidarlarını kullanmışlardır.
Ulus-Devlet: Siyasi iktidarın "merkezi ve topraksal" olarak düzenlenmesidir. Devlet, belirli bir coğrafyada kuralları dayatma yetkisine sahiptir. Mann, devletin gücünü ikiye ayırır: Despotik İktidar (elitin topluma danışmadan karar alabilmesi) ve Altyapısal İktidar (devletin toplumun içine nüfuz edip kararlarını lojistik olarak uygulayabilme kapasitesi). Modern devletler, altyapısal iktidarlarını (vergi toplama, nüfus sayımı, gözetim) artırarak toplumu bir "kafes" içine almış ve bireyleri "vatandaş" olarak tanımlamıştır.

Demokrasinin Karanlık Yüzü ve Organik İktidar İktidarın kullanımında en kritik dönüşüm, demokrasinin yükselişiyle yaşanmıştır. Demokrasi, "halkın egemenliği" (demos) anlamına gelirken, modern dönemde halk kavramı etnik bir grup (ethnos) ile özdeşleşmiştir. İktidar, "biz halk" (we, the people) adına kullanıldığında ve bu halk "organik" bir bütün (tek dil, tek din, tek soy) olarak tanımlandığında, azınlıklar bir tehdit olarak görülmeye başlanır,. Eğer devlet, liberal ve çoğulcu bir yapı yerine, milleti "arındırmayı" hedefleyen organik bir milliyetçiliğe yönelirse, iktidarın kullanımı etnik temizliğe ve soykırıma dönüşebilir. Faşizm, bu organik devletçiliğin ve militarizmin en aşırı biçimidir,.

2. Toplumsal Krizlerin Yönetimi: Reform veya Felaket

Toplumlar, yapısal zayıflıkların beklenmedik olaylarla birleştiği anlarda krizlere girerler. Mann, I. Dünya Savaşı, Büyük Bunalım ve II. Dünya Savaşı gibi olayları, kaçınılmaz kaderler değil, farklı nedensel zincirlerin talihsiz birleşimi (konjonktürel/rastlantısal) olarak görür. Kriz anlarında devletlerin ve egemen sınıfların tepkisi, toplumun geleceğini belirler.

Ekonomik Krizler ve Sınıf Mücadelesi Büyük Bunalım gibi ekonomik krizlerde, devletler iki farklı yol izlemiştir:

Reformist Yol (Liberal-Emekçi İttifakı): ABD'deki "Yeni Düzen" (New Deal) ve İskandinav sosyal demokrasisi örneğinde olduğu gibi, devletler kapitalizmi reforme ederek krizden çıkmaya çalışmıştır. Bu modelde, işçi sınıfının talepleri sistem içine dahil edilmiş, "toplumsal vatandaşlık" (refah devleti, eğitim, sağlık) genişletilmiştir,,. Bu, sınıf çatışmasını yumuşatarak demokrasiyi korumuştur.
Radikal/Baskıcı Yol: Almanya ve Japonya gibi ülkelerde ise kriz, militarizme ve faşizme yönelimi artırmıştır. Bu rejimler, ekonomik zorlukları aşmak için "askeri Keynesçilik" (silahlanma yoluyla istihdam yaratma) uygulamış ve iç düşmanlar (Yahudiler, komünistler) yaratarak toplumu mobilize etmiştir,.

Jeopolitik Krizler ve Radikalleşme Etnik temizlik ve soykırımlar, genellikle devletlerin jeopolitik krizler (savaş, toprak kaybı, devrim) nedeniyle istikrarsızlaştığı anlarda meydana gelir (Tez 5).

Osmanlı Örneği: Balkan Savaşları'ndaki toprak kayıpları ve I. Dünya Savaşı'nın yarattığı varoluşsal tehdit algısı, Jön Türk yönetimini radikalleştirmiştir. Ermenilerin Rusya ile işbirliği yapabileceği korkusu (güvenlik ikilemi), "B planı" olan tehcirden, "D planı" olan soykırıma geçişe yol açmıştır,.
Nazi Örneği: Alman radikalleşmesi de I. Dünya Savaşı yenilgisi, toprak kayıpları ve "Yahudi-Bolşevik" tehdidi algısıyla beslenmiştir. Kriz anlarında "makul" çözümler tükendiğinde, elitler nihai ve radikal çözümlere (soykırım) yönelirler.

3. Birey ve Topluluk İlişkisi: Faillik ve Sosyal Kafes

İktidarın ve krizlerin gölgesinde, bireyin toplulukla ilişkisi "vatandaşlık", "sınıf bilinci" ve "suç ortaklığı" ekseninde şekillenir.

Vatandaşlık ve Sınıf T.H. Marshall’ın şemasını izleyen Mann, bireyin toplulukla ilişkisinin üç aşamada geliştiğini belirtir:

Sivil Vatandaşlık: Hukuk önünde eşitlik ve mülkiyet hakları (18. yy).
Siyasi Vatandaşlık: Seçme ve seçilme hakkı (19. yy).
Toplumsal Vatandaşlık: Refah, eğitim ve ekonomik güvence hakkı (20. yy). Bu hakların gelişimi, bireyleri ulus-devletin içine daha fazla çekmiş (kafeslemiş) ve sınıf çatışmasını "ulusallaştırarak" yumuşatmıştır,. Ancak bu haklar her zaman evrensel olmamış, kadınlar ve etnik azınlıklar (örneğin ABD'de siyahlar) uzun süre dışlanmıştır.

Sıradan İnsanlar Neden Öldürür? Mann’ın çalışmalarındaki en çarpıcı analizlerden biri, kitlesel şiddet olaylarında bireylerin rolüdür. "Canavarlar" değil, "sıradan insanlar" (ordinary people) bu suçları işlemektedir,. Bireyleri topluluğun suçlarına ortak eden güdüler şunlardır:

İdeolojik İnanç: Az sayıda "gerçek inanan" (örneğin çekirdek Nazi kadrosu veya radikal milliyetçiler), eylemlerini "tarihsel bir zorunluluk" veya "kutsal bir görev" olarak görür.
Kariyerizm ve Disiplin: Bürokrasi içindeki bireyler, terfi etmek, işini kaybetmemek veya emir komuta zincirine uymak için suç işlerler. "Masabaşı katilleri" (Eichmann gibi) şiddeti doğrudan görmeden organize ederler,.
Yoldaşlık (Camaraderie): Askeri ve paramiliter gruplarda (örneğin Alman Polis Taburu 101 veya Sırp çeteleri), bireyler arkadaşlarını yarı yolda bırakmamak veya "korkak" görünmemek için öldürürler. Grup baskısı, bireysel vicdanı bastırır,.
Maddiyatçılık: Kurbanların mallarını yağmalamak (örneğin Ermeni tehciri veya Kristal Gece), sıradan insanları suça teşvik eden güçlü bir faktördür,.

İlginç Bir Konu: "Kötülüğün Sıradanlığı" ve Sosyal Yapı Hannah Arendt’in "kötülüğün sıradanlığı" kavramına atıfla Mann, modern bürokrasinin ve işbölümünün vicdani sorumluluğu nasıl parçaladığını anlatır. Ancak Mann, Arendt'ten farklı olarak, faillerin sadece "düşüncesiz dişliler" olmadığını, çoğunun yaptıklarının farkında olduğunu ve bunu "kendi gruplarını koruma" (meşru müdafaa) algısıyla rasyonalize ettiğini vurgular. Örneğin, bir Nazi doktoru veya bir Ruandalı Hutu, yaptıklarını "mikroplardan arınma" veya "öz savunma" olarak görerek ahlaki bir zemine oturtur.

Sonuç olarak, iktidar (özellikle devletin altyapısal gücü), toplumları dönüştürme kapasitesine sahiptir. Krizler, bu kapasitenin yönünü (reform veya şiddet) belirleyen kavşak noktalarıdır. Birey ise, bu devasa yapısal güçlerin içinde, kimi zaman hak arayan bir vatandaş, kimi zaman ise sosyal baskılar, kariyer kaygıları ve ideolojik korkularla "kötülüğe" sürüklenen bir fail olarak var olur.

Cinai temizliğe götüren en yüksek ihtimal, "Tehlike Bölgesi" (Danger Zone)

Şöyle bir soru sorulursa: "Toplumlarda cinai etnik temizliğe yol açan en yüksek ihtimal veya en tehlikeli senaryo kurgusu nedir?", elimizdeki kaynaklar ışığında Michael Mann'ın sosyolojik analizleri bu durumu belirli yapısal ve siyasi koşulların talihsiz bir birleşimi olarak açıklar. Mann'ın temel argümanı, etnik temizliğin sapkın bir olaydan ziyade, modernleşme ve demokratikleşme süreçlerinin "karanlık yüzü" olduğu yönündedir.

Cinai temizliğe götüren en yüksek ihtimal, "Tehlike Bölgesi" (Danger Zone) olarak adlandırılan ve iki temel şartın birleştiği bir siyasi atmosferde ortaya çıkar:

1. Rakip Egemenlik İddiaları ve "Tehlike Bölgesi"

Cinai temizliğin en muhtemel tetikleyicisi, kökleri çok eskiye dayanan nefretler değil, modern siyasi taleplerdir. Tehlike bölgesi, iki farklı etnik grubun aynı toprak parçası üzerinde kendi devletini kurmak istemesi ve her iki grubun da bu isteği hem ahlaken meşru hem de gerçekleştirilebilir görmesiyle oluşur. Bu durum, (önceki yazılarımızda) değinilen demokrasinin "demos" (bütün nüfus) ile "ethnos" (belirli bir etnik grup) kavramlarının birbirine karıştırılması sonucunda daha da ölümcül hale gelir. Eğer "halk" egemenliği etnik bir temele oturtulursa, azınlıklar demokrasinin bir parçası değil, "organik" ulusun bünyesindeki bir virüs gibi algılanmaya başlar.

Bu tehlike bölgesinde cinai temizliği tetikleyen iki ana senaryo (4. Tez) şöyledir:

Senaryo A (Zayıfın Direnişi): Gücü az olan taraf, boyun eğmek yerine savaşma cüretini gösterir. Bu cüreti genellikle dışarıdan (komşu devletten veya etnik anayurdundan) yardım alacağına inandığı için bulur. Bu durum, çatışmayı tırmandırır ve hakim gücü daha radikal önlemler almaya iter.
Senaryo B (Güçlünün Fırsatçılığı): Güçlü taraf, fiziksel veya ahlaki riskin düşük olduğunu düşündüğü bir anda, kendi devletini "temizlemek" için harekete geçer. Bu, genellikle gelecekteki bir tehdidi (azınlığın dış güçlerle birleşmesini) önlemek amacıyla yapılan "önleyici" bir saldırıdır,.

2. Devletin Radikalleşmesi ve İstikrarsızlık

Sadece etnik rekabet tek başına cinai temizliğe yol açmaz. En yüksek ihtimal, ihtilaflı topraklardaki egemen devletin jeopolitik bir kriz (genellikle savaş) sırasında hizipleşmesi ve radikalleşmesi durumunda gerçekleşir. İlginç bir detay olarak, istikrarlı otoriter rejimler, "böl ve yönet" taktiğiyle farklı etnik grupları dengeledikleri için genellikle cinai temizliğe daha az başvururlar. Ancak demokratikleşmeye yeni başlamış veya otoritesi zayıflamış rejimler, çoğunluğun oyunu ve desteğini almak için "bizden olmayanları" hedef göstermeye daha meyillidir. Mann'ın İktidarın Tarihi eserinde de görüldüğü üzere, I. Dünya Savaşı gibi büyük krizler, Osmanlı İmparatorluğu (Ermeni Tehciri) veya Nazi Almanyası örneklerinde olduğu gibi, devletlerin içindeki radikal hiziplerin ılımlıları tasfiye etmesine ve "organik" bir ulus yaratma hayaliyle şiddeti tırmandırmasına zemin hazırlar,.

3. Yerleşimci Demokrasileri ve Emek İlişkisi

Farklı kitapların ortak yönlerini bulmak gerekirse; hem Demokrasinin Karanlık Yüzü hem de İktidarın Tarihi, "yerleşimci sömürgeciliği" (settler colonialism) kavramında birleşir. Cinai temizliğe yol açan en yüksek ihtimallerden biri, yerleşimcilerin toprağa ihtiyaç duyduğu ancak yerli halkın emeğine ihtiyaç duymadığı durumlardır.

Avrupalı yerleşimciler (örneğin ABD, Avustralya), yerli halkları (Kızılderililer, Aborjinler) bir işgücü kaynağı olarak değil, toprak üzerindeki bir engel olarak gördüklerinde, onları yok etme veya sürme yoluna gitmişlerdir,.
Bu tür rejimlerde demokrasi ne kadar gelişmişse, temizlik o kadar şiddetli olmuştur. Çünkü yerleşimci "halk", yerlileri kendi güvenliklerine ve mülkiyetlerine bir tehdit olarak görmüş ve onları ortadan kaldırmak için devletten veya milis güçlerinden destek almıştır,.

4. Planlanmamış Tırmanış (A Planından D Planına)

Dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biri, cinai temizliğin nadiren en baştan planlanmış bir "niyet" olmasıdır. Süreç genellikle şöyle işler:

A Planı: Uzlaşma veya kısmi baskı ile sorunu çözme girişimi.
B Planı: Baskının artırılması, yerel sürgünler.
C Planı: Acil durum ve kriz anında (savaş gibi) daha radikal çözümler, kitlesel tehcir.
D Planı (Cinai Temizlik/Soykırım): Önceki planlar başarısız olduğunda ve devlet radikalleştiğinde, hedef kitlenin "varoluşsal bir tehdit" olarak algılanıp fiziksel olarak yok edilmesi.

Özetle, cinai temizliğe yol açan en yüksek ihtimal; demokratikleşme sancıları çeken veya savaşla istikrarsızlaşmış bir devlette, iki farklı grubun aynı toprak üzerinde hak iddia etmesi ve hakim grubun (özellikle yerleşimci toplumlarda) diğer grubu bir emek gücü olarak değil, sadece bir engel veya güvenlik tehdidi olarak görmesidir. Bu süreç, "kötü niyetli" liderlerin planlarından ziyade, yapısal krizlerin ve karşılıklı korkuların bir sonucudur.

"Demokrasi Her Zaman Barış, Huzur Ve Hoşgörü Mü Getirir, Yoksa Kendi Doğasında Şiddeti Ve Dışlamayı Barındıran Karanlık Bir Yüzü Mü Vardır?"

Michael Mann'ın eserleri üzerinden bu konuyu derinlemesine irdelemek gerekmektedir. Elimizdeki kaynaklar, özellikle Demokrasinin Karanlık Yüzü ve İktidarın Tarihi (III. Cilt), modernite, demokrasi ve etnik temizlik arasındaki rahatsız edici ilişkiyi sosyolojik ve tarihsel bir perspektifle ortaya koymaktadır.

Demokrasi ve Etnik Temizlik Paradoksu

Yaygın kanaatin aksine, etnik temizlik ve soykırım, ilkel kavimlerin ya da "medenileşmemiş" toplumların barbarca uygulamaları değildir. Mann'ın temel tezi, cinai etnik temizliğin modern bir olgu olduğu ve bizzat demokrasinin "karanlık yüzü"nü temsil ettiği yönündedir. Bu paradoks, demokrasinin temel dayanağı olan "halk" (the people) kavramının iki farklı anlamının birbirine karıştırılmasından doğar:

Demos: Yunanlıların kastettiği anlamda, sıradan insanlar, yani siyasi topluluğun tamamını oluşturan yurttaşlar kitlesi.
Ethnos: Ortak bir kültürü, mirası ve soyu paylaşan bir etnik grup.

Demokrasi ideali "halkın egemenliği"ni savunur. Ancak "halk" kavramı, kapsayıcı bir yurttaşlık (demos) yerine, organik ve bütünleşmiş bir etnik grup (ethnos) olarak tanımlandığında tehlike çanları çalmaya başlar. Eğer devlet "halkın" ise ve halk da "etnik bir öz" ile tanımlanıyorsa, o etnik gruba dahil olmayan azınlıklar (Yahudiler, Ermeniler, Tutsiler, Kürtler vb.) "halkın" bir parçası sayılmazlar. Bu durumda, çoğunluk yönetimi, azınlıkları dışlama, sürme veya yok etme hakkını kendinde görebilir. Dolayısıyla etnik temizlik, modern demokrasinin sapkınlaşmış bir biçimidir,.

Organik Milliyetçilik ve Devlet

Bu sürecin merkezinde "organik milliyetçilik" kavramı yatmaktadır. Kuzeybatı Avrupa'da (İngiltere, Fransa gibi) demokrasi, farklı çıkar gruplarının ve sınıfların uzlaşmasına dayalı "katmanlı" bir yapı olarak gelişmiştir. Buna karşın Orta ve Doğu Avrupa'da (Almanya, Rusya, Osmanlı) demokrasi talepleri, "halkı" bir ve bölünmez, organik bir bütün olarak gören anlayışlarla iç içe geçmiştir. (Önceki yazılarımızda) bahsi geçen imparatorlukların çöküşü ve ulus-devletlerin yükselişi, bu organik bütünlüğü tehdit ettiği düşünülen "yabancı" unsurların temizlenmesi arzusunu tetiklemiştir.

Mann, bu süreci açıklamak için sekiz temel tez öne sürer. Bunlardan en dikkat çekici olanı, etnik temizliğin planlı ve programlı bir "nihai çözüm" olarak başlamadığı, aksine siyasi ve jeopolitik krizlerin yönetilememesi sonucunda kademe kademe tırmandığıdır,.

1. Yerleşimci Demokrasileri ve Sömürge Temizliği

Demokrasinin karanlık yüzünün en net görüldüğü alanlardan biri, paradoksal olarak en demokratik kabul edilen toplumlardır: Yerleşimci sömürgeleri (ABD, Avustralya). Mann, İktidarın Tarihi kitabında da detaylandırdığı üzere, otoriter sömürge yönetimlerinin (İspanyol veya İngiliz Krallığı gibi) yerli halklara karşı, yerleşimci demokrasilerine kıyasla daha "koruyucu" olabildiğini belirtir. Çünkü krallıklar ve imparatorluklar, yerlileri vergi verecek ve çalışacak tebaa olarak görürken; demokratik haklarla donatılmış yerleşimciler (beyazlar), yerlilerin topraklarını istemekte ancak emeklerine ihtiyaç duymamaktadır,,.

Örneğin, ABD'de ve Avustralya'da yerli halkların maruz kaldığı kırım, "biz, halk" (we, the people) ifadesinin sadece beyaz yerleşimcileri kapsaması ve yerlilerin bu dairenin dışında, hatta insanlık dairesinin dışında tutulmasıyla meşrulaştırılmıştır. Thomas Jefferson veya Andrew Jackson gibi demokrat liderlerin, yerlilerin imhasında veya sürülmesinde oynadıkları rol, demokrasinin bu dışlayıcı doğasının kanıtıdır,.

2. Ermeni Tehciri ve Jön Türkler

Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminde yaşananlar, çok kültürlü bir imparatorluktan organik bir ulus-devlete geçişin sancılarını yansıtır. Mann, Jön Türklerin başlangıçta Osmanlıcı ve liberal bir çizgide olduğunu, hatta Ermeni milliyetçileriyle (Taşnaklar gibi) Abdülhamid istibdadına karşı iş birliği yaptıklarını hatırlatır,. Ancak Balkan Savaşları'ndaki toprak kayıpları, Rusya'nın Doğu Anadolu üzerindeki emelleri ve Birinci Dünya Savaşı'nın yarattığı varoluşsal kriz ("beka sorunu"), İttihat ve Terakki yönetimini radikal bir Türk milliyetçiliğine (ethnos temelli bir anlayışa) sürüklemiştir.

Burada "tehlike bölgesi" (danger zone) kavramı devreye girer: İki farklı etnik grup (Türkler ve Ermeniler), aynı topraklar üzerinde birbirine rakip ve meşru gördükleri egemenlik iddialarında bulunmaktadır. Ermenilerin, Rus ordusuyla iş birliği yapma ihtimali (veya kısmi iş birliği), devletin gözünde onları "iç düşman" statüsüne sokmuş ve önceden planlanmamış olsa da, kriz anında alınan kararlar (B Planı, C Planı) hızla radikalleşerek kitlesel ölümlere yol açan bir tehcire dönüşmüştür.

3. Nazizm ve Radikalleşen Devlet

Mann, Nazi Almanyası örneğini incelerken, bunun sadece "çılgın bir liderin" (Hitler) eseri olmadığını, Alman toplumunun yapısında ve dönemin jeopolitik koşullarında kökleri olduğunu vurgular. Birinci Dünya Savaşı yenilgisi, Versay Antlaşması'nın yarattığı travma ve Büyük Bunalım, Alman orta sınıflarını ve elitlerini radikal çözümlere itmiştir. Naziler, sınıf çatışmasını "ırk çatışması" ile ikame ederek, Alman milletinin (Volk) organik birliğini bozan Yahudileri ve Bolşevikleri hedef tahtasına oturtmuştur.

İktidarın Tarihi eserinde de belirtildiği gibi, Nazi rejimi "topyekûn savaş" (total war) kavramını benimsemiş ve devleti, militarizmi ve ırkçılığı birleştirerek benzeri görülmemiş bir şiddet makinesi yaratmıştır. Yahudi Soykırımı (Holokost), sadece bir nefret suçu değil, aynı zamanda modern bürokrasinin, teknolojinin ve disiplinin, sapkın bir "bahçe temizliği" (arındırma) mantığıyla kullanılmasıdır.

4. Komünist Temizlik: Sınıfkırım

Demokrasinin sosyalist versiyonu da benzer bir karanlık yüze sahiptir. Burada "halk", etnik bir grup yerine "proletarya" (işçi sınıfı) ile özdeşleştirilir. Devrimci dönüşümün önünde engel olarak görülen burjuvazi, toprak sahipleri (kulaklar) veya "karşı devrimciler", halkın düşmanı ilan edilerek tasfiye edilir. Mann buna "sınıfkırım" (classicide) adını verir,.

Stalin Rusyası'nda, Mao'nun Çin'inde ve Pol Pot'un Kamboçya'sında yaşanan kitlesel ölümler, bir etnik grubu değil, bir toplumsal sınıfı veya siyasi grubu hedef almıştır. Ancak mantık aynıdır: Organik bir bütün olarak tasavvur edilen "halk"ı (bu sefer işçi-köylü ittifakı) korumak ve saflaştırmak için, "yabancı" veya "parazit" sayılan unsurların temizlenmesi,. Kamboçya örneğinde olduğu gibi, bu temizlik bazen o kadar ileri gitmiştir ki, gözlük takmak veya yabancı dil bilmek bile "burjuva" ve dolayısıyla "ölümü hak eden" bir özellik sayılmıştır.

Suçlular Kimlerdir?

Mann, etnik temizliğin faillerini analiz ederken "sıradan insanlar" tezine dikkat çeker. Katliamları yapanlar genellikle psikopatlar veya doğuştan caniler değildir. Üç ana fail grubu vardır:

Radikal Elitler: Devleti veya partiyi yöneten, ideolojik çerçeveyi çizen liderler.
Militanlar: Paramiliter grupları oluşturan, şiddete eğilimli, genellikle genç erkeklerden oluşan çeteler.
Yandaş Tabanı: Çoğunlukla mültecilerden, sınır bölgelerinde yaşayanlardan veya devletten nemalananlardan oluşan, temizliğe destek veren halk kesimleri.

Bu insanlar, ideolojik inanç (dava), kariyerizm (yükselme hırsı), maddi çıkar (yağma), korku (öldürülmemek için öldürme) ve yoldaşlık baskısı gibi "alelade" insani güdülerle hareket ederler,. Örneğin, Ruanda'da Hutuların Tutsileri katletmesi, sadece "kadim nefretlerle" değil, aynı zamanda radyo yayınlarıyla kışkırtılan korku, toprak kapma hırsı ve otoriteye itaat gibi modern mekanizmalarla gerçekleşmiştir,.

Günümüze Bakan Yüzü ve Çıkarılacak Dersler

Bu tarihsel ve sosyolojik analiz, günümüz dünyası için hayati uyarılar içermektedir. Mann'ın belirttiği gibi, etnik temizlik Kuzey Yarımküre'de (Batı'da) büyük ölçüde tamamlanmış ve istikrarlı ulus-devletler kurulmuştur. Ancak "Güney"de (gelişmekte olan ülkelerde), demokratikleşme süreçleri, etnik ve dini kimliklerin siyasallaşmasıyla birlikte hala büyük riskler taşımaktadır.

Çıkarılacak temel ders şudur: Sandıktan çıkan çoğunluk iradesi (seçimsel demokrasi), tek başına azınlıkların haklarını korumaya yetmez. Aksine, kurumsallaşmamış, denge ve denetleme mekanizmalarından yoksun bir demokrasi, çoğunluğun tiranlığına dönüşerek etnik çatışmaları körükleyebilir. Gerçek bir demokrasi, sadece demosun (seçmenlerin) değil, tüm farklılıklarıyla birlikte toplumun tamamının anayasal güvence altında olduğu, "organik" bütünlük masallarına kapılmayan çoğulcu bir yapıyı gerektirir.

Mann'ın ifadesiyle: "Kötülük uygarlığımızın dışından, 'ilkel' deme arzusu duyduğumuz ayrı bir alemden gelmez. Kötülüğü yaratan uygarlığın ta kendisidir". Bu nedenle, modernite ve demokrasiyle övünürken, onların gölgesinde pusuda bekleyen bu karanlık potansiyeli daima akılda tutmak gerekir.

Kürtlerin Durumu

Şöyle bir soru sorulursa: "Michael Mann'ın Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinde ortaya koyduğu teorik çerçeve ve tarihsel veriler ışığında, Ermeni meselesi ile günümüzdeki Kürt sorunu arasındaki yapısal benzerlikler, farklar ve muhtemel sonuçlar nasıl analiz edilebilir?"; bu durumu "tarihin tekerrürü" gibi kaderci bir yaklaşımdan ziyade, modern ulus-devlet inşasının yarattığı sosyolojik krizler ve "rakip egemenlik iddiaları" üzerinden okumak gerekmektedir.

Mann’ın analizleri, devletlerin etnik çeşitlilikle başa çıkma yöntemlerinin (asimilasyon, baskı, tehcir, soykırım) tarihsel koşullara, jeopolitik tehdit algısına ve grupların kimliklerine göre nasıl değiştiğini gösterir.

1. Tarihsel Bağlam: Ermeniler ve Kürtler Arasındaki Yapısal Farklar

Michael Mann, Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşunda Ermenilere ve Kürtlere uygulanan politikaların neden farklılaştığını, "biz ve öteki" algısının inşası üzerinden açıklar.

Dini ve Kültürel Farklılık: İttihat ve Terakki yönetimi ve sonrasındaki kadrolar için Ermeniler, Hıristiyan olmaları ve Batılı güçlerle (özellikle Rusya ile) kurdukları ilişkiler nedeniyle "yabancı" ve "asimile edilemez" bir unsur olarak görülmüştür. Bu durum, onları bir "iç düşman" kategorisine sokmuş ve (önceki yazılarımızda) detaylandırıldığı üzere "D Planı"na (soykırım) giden yolu açmıştır.
Kürtlerin Konumu: Mann’a göre Kürtler, Müslüman olmaları sebebiyle Ermenilerden farklı bir kategoride değerlendirilmiştir. Türk milliyetçileri, Kürtleri "daha ilkel" ve aşiret yapısına sahip, ancak din bağı sayesinde "rüşvetle, iknayla veya zorla" Türklüğe asimile edilebilecek ve modernleştirilebilecek bir grup olarak görmüştür. Bu nedenle Kürtlere yönelik ağırlıklı politika "kitlesel imha" değil, "zorla asimilasyon" (Türkleştirme) ve isyan durumlarında "kısmi tehcir" olmuştur. Mann, 1916-1917 yıllarında bazı Kürt aşiretlerinin sürüldüğünü, ancak bunların öldürülmekten ziyade Türk nüfusu içinde erimelerinin beklendiğini belirtir.

2. Günümüzdeki Durum: Rakip Egemenlik İddiaları

Mann’ın 3. Tezi, etnik çatışmaların en tehlikeli halini aldığı durumun "iki farklı grubun aynı topraklar üzerinde birbirine rakip ve meşru gördükleri egemenlik iddialarında bulunması" olduğunu belirtir. Kullanıcı sorusundaki "tarih tekerrürden ibarettir" ifadesi, sosyolojik olarak bu yapısal çatışmanın devamlılığına işaret eder.

Ulus-Devlet İdeali ve Küreselleşme: Mann, modern dünyada "kendi kaderini tayin etme" (self-determination) hakkının ve ulus-devlet idealinin küreselleştiğini vurgular. Eskiden bastırılabilen veya yerel özerklikle idare edilebilen talepler, modern iletişim ve siyasi bilinç sayesinde artık daha dirençli hale gelmiştir.
Asimilasyonun İmkansızlığı: Mann’ın analizine göre, Türkiye, İran ve Irak gibi devletlerin Kürt hareketlerini "asimile etmesi" veya tamamen "bastırması" artık mümkün görünmemektedir. Çünkü etnik bilinç, modernleşme süreciyle birlikte (okullaşma, medya, diaspora etkisi) "nesneleşmiş" ve katılaşmıştır. Eskiden "gözenekli" ve geçişken olan kimlikler (Müslüman, komşu, köylü gibi), siyasi çatışmalarla birlikte katı etnik kimliklere (sadece Türk veya sadece Kürt) dönüşmüştür.

3. Muhtemel Sonuçlar ve Gelecek Senaryoları

Michael Mann, Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinin sonuç bölümünde, bu tür çatışmaların (Kuzey İrlanda, Bask, Sri Lanka, Kürt sorunu vb.) olası çözümlerini ve risklerini tartışır. "Sonuç ne olabilir?" sorusuna Mann'ın perspektifinden verilecek cevaplar şunlardır:

A. Askeri Çözümün Sınırlılığı Mann, devletlerin "bir sonraki askeri saldırının" sorunu nihai olarak çözeceği rüyasından vazgeçmesi gerektiğini savunur. Askeri baskı, hareketleri geçici olarak zayıflatsa da, modern dünyadaki ulus-devlet ideali ve küresel silah ticareti (zayıfların silahı: Kalaşnikof ve terör) nedeniyle bu hareketler yeniden ortaya çıkma eğilimindedir. Bastırma politikaları, genellikle karşı tarafın direniş azmini artırır ve radikalleşmeyi besler (Tez 4a: Zayıf tarafın dışarıdan yardım umarak direnmesi).

B. Siyasi Çözüm Modelleri Mann, cinai temizlik veya sürekli çatışma dışında kalan çözüm yollarını şöyle sıralar:

Kademeli Haklar ve Oydaşmacılık (Consociationalism): Sadece bireysel hakların (liberal demokrasi) tanınması, etnik çatışmaları çözmeye yetmeyebilir. Mann, çoğunluk ve azınlık cemaatlerinin kurumsallaşmış iktidar paylaşımı düzenlemelerine gitmesini önerir. Bu, İspanya (Katalonya), Belçika veya İsviçre modellerinde olduğu gibi, bölgesel özerklik, kültürel haklar ve yerel yönetimlerin güçlendirilmesini içerebilir.
Bölgesel Özerklik: Mann, Kürtlerin Türkiye, İran ve Irak'ta "belli bir bölgesel özerkliği" sağlama aldıktan sonra, kendi ulus-devletlerini talep etme arzularının azalabileceğini veya bu talebin daha "alelade" (bayrak, dil, spor takımı gibi) konulara indirgenebileceğini öngörür. İskoçya veya Quebec örneklerinde olduğu gibi, özerklik elde edildiğinde, bağımsızlık talebi hayati bir "ölüm-kalım" meselesi olmaktan çıkıp, ekonomik ve bürokratik bir tartışmaya dönüşebilir.

C. En Kötü Senaryo: Etnik Temizlik ve İç Savaş Eğer devletler "organik milliyetçilikte" (devletin sadece tek bir etnik gruba ait olduğu inancı) ısrar eder ve azınlık taleplerini "varoluşsal bir tehdit" olarak algılamaya devam ederse, çatışma "Tehlike Bölgesi"nde kalmaya devam eder. Bu durum, Yugoslavya örneğinde görüldüğü gibi, devletin otoritesinin zayıfladığı veya jeopolitik bir krizin yaşandığı anlarda, karşılıklı şiddetin tırmanmasına ve kitlesel sürgünlere (temizliğe) yol açabilir.

Çıkarılacak Dersler ve Yorum

Mann'ın eserlerinden çıkarılacak ana fikir şudur: Tarih, ancak siyasi yapılar ve zihniyetler değişmezse tekerrür eder.

Organik Milliyetçilik Tuzağı: Devletin "tek dil, tek din, tek soy" üzerine kurulu organik bir bütün olduğu ısrarı, modern çok-etnili toplumlarda çatışmayı körükler. Demokrasinin sadece "çoğunluğun oyu" değil, azınlıkların da korunduğu "katmanlı" bir yapı olması gerekir.
Baskının Ters Tepmesi: Tarihsel örnekler (İrlanda, Cezayir, Sri Lanka), etnik taleplerin sadece askeri güçle bastırılmaya çalışılmasının, sorunu çözmek yerine derinleştirdiğini ve karşı milliyetçiliği güçlendirdiğini göstermektedir.
Çözümün Yolu: Sonuç olarak Mann, modern dünyada etnik çatışmaların çözümünün "asimilasyon" veya "imha" değil, siyasi uzlaşı, güç paylaşımı ve kültürel tanınma olduğunu savunur. Aksi takdirde, "Güney" (gelişmekte olan ülkeler), "Kuzey"in (Batı'nın) geçmişte yaşadığı acı verici etnik temizlik süreçlerini tekrarlamak zorunda kalabilir.

Özetle, Kürt sorununun Ermeni meselesi gibi bir "imha" ile sonuçlanması Mann'ın teorisine göre düşük bir ihtimaldir (dini ortaklık ve konjonktür farkı nedeniyle), ancak siyasi bir çözüm (özerklik, yerel yönetim reformu vb.) üretilmezse, çatışmanın düşük veya orta yoğunlukta uzun süre devam etmesi en muhtemel "tekerrür" senaryosudur.

Devletler Ve Milletlerin Tek Bir Siyasi Çatı Altında, Barış Ve Huzur İçinde Bir Araya Gelememesi

Şöyle bir soru sorulursa: "Devletler ve milletlerin tek bir siyasi çatı altında, barış ve huzur içinde bir araya gelememesinin kök nedenleri nelerdir ve Michael Mann'ın tarihsel sosyolojisi, bu kronik soruna çözüm olarak hangi modelleri önermektedir?"; bu meseleyi (önceki yazılarımızda) ele aldığımız Demokrasinin Karanlık Yüzü ve İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserlerindeki teorik çerçeve üzerinden, modernitenin paradoksları ve çözüm arayışları ekseninde detaylandırmak gerekmektedir.

Michael Mann'a göre, devletlerin ve milletlerin bir araya gelememesinin veya bu birlikteliğin kanlı bir şekilde sona ermesinin temelinde "kötü niyetli insanlar" veya "kadim nefretler" değil, modern ulus-devlet inşasının yapısal sorunları ve demokrasi idealinin yanlış kurgulanması yatmaktadır.

1. Bir Araya Gelememenin Temel Nedenleri

Milletlerin ve devletlerin çatışmasının ve birleşememesinin altında yatan dinamikler, sosyolojik olarak dört ana başlıkta toplanabilir:

A. Demos ve Ethnos Karışıklığı Modern çağın en büyük siyasi tuzağı, demokrasi kavramının merkezinde yer alan "halk" (the people) tanımındaki belirsizliktir. Mann, bu kavramın iki farklı Yunanca kökene dayandığını belirtir:

Demos: Siyasi bir topluluğun tüm vatandaşlarını kapsayan, sınıfsal veya bölgesel farkları olan ama eşit haklara sahip kitle.
Ethnos: Ortak bir soy, dil ve kültür mirasına sahip olduğu varsayılan belirli bir etnik grup.

Sorun, devletin meşruiyet kaynağı olan "halkın egemenliği" ilkesinin, demos yerine ethnos olarak yorumlanmasıyla başlar. Eğer devlet "halkın" ise ve halk da "sadece bizden olanlar" (örneğin sadece Almanlar, sadece Sırplar veya sadece Türkler) olarak tanımlanıyorsa, o zaman o sınırlar içinde yaşayan diğer etnik gruplar (Yahudiler, Ermeniler, Arnavutlar vb.) "halkın" bir parçası sayılmazlar. Bu dışlayıcı anlayış, azınlıkları devletin bünyesindeki bir "yabancı cisim" veya "virüs" olarak görerek onları temizleme veya dışlama arzusunu doğurur.

B. Organik Milliyetçilik ve "Katmanlı" Halk Mann, devletlerin milletleri bir arada tutup tutamayacağını belirleyen iki farklı demokrasi anlayışını karşılaştırır:

Liberal/Katmanlı Anlayış: Kuzeybatı Avrupa'da (İngiltere, İsviçre) gelişen bu modelde, "halk" tek parça değil, sınıflar ve çıkar grupları halinde "katmanlı" (stratified) olarak görülür. Devletin görevi, bu farklı çıkarları uzlaştırmaktır. Bu modelde farklılıklar bir tehdit değil, yönetilmesi gereken bir çeşitliliktir.
Organik Anlayış: Orta ve Doğu Avrupa'da gelişen bu modelde ise millet, "bir ve bölünmez", biyolojik veya ruhsal bir bütün (organik) olarak tasavvur edilir. Bu bütünlüğü bozan her türlü sınıf çatışması veya etnik çeşitlilik, ulusun sağlığına zararlı görülerek bastırılmaya çalışılır. Faşizm ve aşırı milliyetçilik, bu organik bütünlük arzusunun en uç noktasıdır. Organik milliyetçiliğin hakim olduğu yerde, farklı milletlerin bir çatı altında yaşaması imkansızlaşır.

C. Rakip Egemenlik İddiaları ve "Tehlike Bölgesi" Devletler ve milletlerin birleşememesinin en somut nedeni, Mann'ın "Tehlike Bölgesi" (Danger Zone) olarak adlandırdığı durumdur. Bu durum, iki farklı etnik grubun aynı toprak parçası üzerinde, birbirini dışlayan, ahlaken meşru gördükleri ve gerçekleştirilebilir olduğuna inandıkları bir devlet kurma iddiasında bulunmalarıyla ortaya çıkar. Bir taraf "burası bizim tarihi vatanımız" derken, diğer taraf "biz burada çoğunluğuz ve kendi kaderimizi tayin hakkımız var" dediğinde, uzlaşma zemini kaybolur ve çatışma kaçınılmaz hale gelir.

D. Sınıf Çatışmasının Etnisiteye Kanalize Edilmesi İlginç bir konu olarak; Mann, etnik çatışmaların çoğu zaman maskelenmiş sınıf çatışmaları olduğunu belirtir. Sosyalist ideallerin zayıfladığı yerlerde, "sömürülen sınıf" söyleminin yerini "sömürülen millet" (proleter ulus) söylemi alır. Yoksul bir etnik grup, zengin veya devlete hakim olan diğer etnik grubu sadece "farklı" olduğu için değil, kendisini sömürdüğü için (plütokratik/emperyalist ulus) düşman olarak görür. Bu ekonomik hınç, etnik ayrışmayı derinleştirir ve bir arada yaşamayı zorlaştırır.

2. Çözüm Önerileri ve Modeller

Michael Mann, Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinin sonuç bölümünde ve İktidarın Tarihi serisinde, bu yapısal sorunlara karşı geliştirilebilecek kurumsal çözümleri tartışır. Mann'a göre çözüm, "baskı" veya "asimilasyon" değil, farklılıkların kurumsallaştırılmasıdır.

A. Oydaşmacılık / "Consociationalism" Mann'ın en güçlü çözüm önerilerinden biri, azınlıkların sadece bireysel haklarla değil, "grup hakları" ile de korunduğu oydaşmacı demokrasi modelidir. Liberal demokrasinin "bir kişi bir oy" prensibi (çoğunlukçu sistem), etnik çatışmaların olduğu yerlerde "çoğunluğun diktatörlüğüne" dönüşebilir. Buna karşılık oydaşmacılık şunları önerir:

Grup Vetosu: Azınlık gruplarına, kendilerini doğrudan ilgilendiren hayati konularda (eğitim, dil, din) çoğunluğun kararlarını veto etme hakkı verilmesi.
Orantılı Temsil: Devlet kadrolarının, bütçenin ve meclis sandalyelerinin, nüfus oranına göre gruplar arasında adil bir şekilde paylaştırılması.
Büyük Koalisyon: Hükümetin sadece çoğunluk partisinden değil, tüm büyük etnik grupların liderlerinin katılımıyla oluşması.
Örnekler: Belçika, İsviçre ve kısmen Lübnan (iç savaştan önce ve sonra) bu modeli uygulayarak farklı milletleri bir çatı altında tutmaya çalışmıştır.

B. Bölgesel Özerklik ve Federalizm Eğer etnik gruplar belirli bir coğrafyada yoğunlaşmışsa, çözüm üniter devlet ısrarından vazgeçip federalizm veya bölgesel özerklik tanımaktır. Mann, İspanya'nın Katalonya ve Bask bölgelerine, Birleşik Krallık'ın İskoçya ve Galler'e tanıdığı özerkliklerin, ayrılıkçı şiddeti azalttığını ve devleti bir arada tuttuğunu belirtir. Yerel meclisler, kültürel haklar ve kendi polis gücüne sahip olma gibi yetkiler, "kendi kaderini tayin etme" arzusunu tatmin ederek, tam bağımsızlık talebini sönümlendirebilir.

C. Bireysel Hakların Ötesine Geçmek Mann, özellikle ABD ve Avrupa Birliği'nin (Kuzey'in) dünyaya empoze ettiği "sadece bireysel insan hakları yeterlidir" görüşünü eleştirir. Etnik çatışmaların olduğu "Güney" ülkelerinde (Afrika, Asya, Ortadoğu), insanlar kendilerini sadece "birey" olarak değil, bir cemaatin üyesi olarak görürler. Bu nedenle çözüm, liberal bireycilik ile kolektif grup haklarının bir sentezini gerektirir. Anayasalarda "biz halk" tanımının etnik bir atıf (örneğin sadece Hırvatlar veya sadece Türkler) yerine, o topraklarda yaşayan tüm vatandaşları kapsayan hukuki bir terimle (örneğin vatandaşlar) değiştirilmesi hayati önem taşır.

D. En Kötü Durum Senaryosu: Ayrılma (Partition) Eğer karşılıklı güven tamamen yok olmuşsa, örneğin bir soykırım veya kanlı bir iç savaş yaşanmışsa (Ermeni-Türk, Hutu-Tutsi, Sırp-Hırvat çatışmaları gibi), "bir çatı altında" yaşamak artık imkansız olabilir. Mann, bu tür uç durumlarda, ayrılmanın (iki ayrı devlet kurmanın) "kötünün iyisi" bir çözüm olabileceğini kabul eder. Ancak bunun da yeni azınlık sorunları yaratma ve sınır çatışmalarını sürdürme riski vardır. Yine de, Kuzey'in (Batı'nın) geçmişte yaptığı gibi, kanlı bir homojenleşme süreci yerine, barışçıl nüfus mübadeleleri veya sınır değişiklikleri, sürekli iç savaştan daha insani bir çözüm olabilir.

Sonuç olarak; Devletler ve milletlerin bir araya gelememesinin temel nedeni, devletin "organik" bir etnik mülk olarak görülmesi ve demokrasinin "çoğunluğun tahakkümü" olarak uygulanmasıdır. Teklif edilebilecek çözüm; devletin etnik olarak "tarafsızlaşması", egemenliğin katı ve merkeziyetçi yapısının esnetilerek oydaşmacı veya federal modellerle paylaşılması ve "halk" kavramının etnik kökenden arındırılıp, çok kültürlü bir vatandaşlık zeminine oturtulmasıdır. Mann'ın ifadesiyle, "Kuzey" (gelişmiş ülkeler) bu süreçleri yüzyıllar süren acı tecrübelerle (ve etnik temizliklerle) tamamlamıştır; "Güney"in bu acıları tekrar etmemesi için, bu kurumsal, çoğulcu çözümlere (oydaşmacılık gibi) kaynak ve destek ayrılması gerekmektedir.

Federasyon ve İmparatorluk Çatısı Çözüm Olabilir mi?

Şöyle bir soru sorulursa: "Farklı dil ve dinlere mensup toplumların bir arada yaşaması zorlu bir süreçken, federasyon veya imparatorluk modelleri bu sorunu çözebilir mi ve Rusya örneğinde görüldüğü üzere, devlet yapısı değişse de dış siyasetteki ve güvenlik bürokrasisindeki (KGB/FSB geleneği) süreklilik nasıl sağlanmaktadır?"; bu durumu Michael Mann'ın İktidarın Tarihi ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerindeki "imparatorlukların yönetimi", "parti-devlet bütünleşmesi" ve "altyapısal iktidar" kavramları üzerinden detaylandırmak gerekir.

1. Federasyon ve İmparatorluk Çatısı Çözüm Olabilir mi?

Mann'ın analizlerine göre, modern ulus-devlet ideali "organik" bir bütünlük (tek dil, tek din, tek etnisite) talep ettiğinde, farklılıkların bir arada yaşaması imkansız hale gelmekte ve çatışma doğmaktadır. Buna karşılık imparatorluklar ve federasyonlar, tarihsel olarak farklı bir yönetim mantığı sundukları için bu sorunu çözme potansiyeline sahip olmuşlardır, ancak modern çağda bu modellerin de ciddi zaafiyetleri ortaya çıkmıştır.

A. İmparatorlukların "Dolaylı Yönetim" Avantajı Mann, imparatorlukları "merkezin çevreye hükmettiği ancak yerel çeşitliliği yok etmeden yönettiği sistemler" olarak tanımlar. Klasik imparatorluklar (Osmanlı veya Habsburg gibi), tebaalarını kültürel olarak homojenleştirmeye (benzeştirmeye) çalışmamışlardır. Bunun yerine "dolaylı yönetim" (indirect rule) ilkesini benimsemişlerdir. Bu sistemde merkez, yerel elitler (aşiret reisleri, dini liderler) aracılığıyla vergi toplar ve düzeni sağlar, ancak halkın diline veya dinine karışmazdı. Bu, farklı grupların bir çatı altında çatışmasız yaşamasını sağlayan gevşek bir yapıydı,. Ancak demokrasi ve milliyetçilik çağı başladığında, "halk"ın kim olduğu sorusu sorulmaya başlanmış ve bu gevşek yapı, yerini "biz ve onlar" ayrımına bırakarak çökmüştür.

B. Federasyon ve "Oydaşmacılık" (Consociationalism) Mann, farklılıkların bir arada yaşayabilmesi için modern çağda önerilen en güçlü modelin, üniter ulus-devlet yerine "oydaşmacı demokrasi" veya federasyon olduğunu belirtir. Bu modelde devlet, tek bir etnik grubun mülkü değildir.

İsviçre veya Belçika örneklerinde olduğu gibi, farklı dil ve din grupları merkezi iktidarı paylaşır, birbirlerinin kararlarını veto etme hakkına sahiptir ve yerel bölgelerinde özerktirler,.
Ancak Mann, Sovyetler Birliği ve Yugoslavya gibi "sosyalist federasyonların" kağıt üzerinde federasyon olsalar da, pratikte merkezi bir "parti-devlet" otoritesiyle yönetildikleri için, bu birliği ancak baskı yoluyla sağlayabildiklerini ve merkezi otorite zayıfladığında etnik çatışmaların (etnik temizliklerin) patlak verdiğini vurgular. Sovyet sistemi, ulusal cumhuriyetler kurarak etnik kimlikleri kurumsallaştırmış, ancak merkezi baskı kalkınca bu kurumlar ayrılıkçılığın aracı haline gelmiştir,.

2. Rusya'da Devlet Geleneği ve Güvenlik Bürokrasisinin Sürekliliği

Kullanıcının "Rusya dağıldı görünse de dış siyasette aynı görüşleri taşıyor" tespiti, Mann'ın Rus/Sovyet devlet yapısının "imparatorluk mirası" ve "altyapısal iktidar" analiziyle birebir örtüşmektedir. Rejim değişse de (Çarlık'tan Sovyetlere, oradan Federasyona), devletin jeopolitik reflekslerinin ve güvenlik aygıtının (Çeka-NKVD-KGB-FSB) sürekliliği, belirli sosyolojik mekanizmalarla sağlanmaktadır.

A. İmparatorluk Refleksi ve "Büyük Rus" Şovenizmi Mann, Rusya'nın tarihsel olarak bir "ulus-devlet" değil, bir "imparatorluk" olarak şekillendiğini belirtir. Çarlık Rusyası, topraklarını genişleterek ve sınır bölgelerindeki halkları (Çerkezler, Polonyalılar vb.) baskı altında tutarak güvenliğini sağlamaya çalışmıştır. Bolşevik Devrimi (1917) enternasyonalist (uluslararası) bir söylemle başlasa da, Stalin döneminde "tek ülkede sosyalizm" ve II. Dünya Savaşı'ndaki "Büyük Vatanseverlik Savaşı" söylemleriyle birlikte, rejim yeniden "Büyük Rus milliyetçiliğine" ve imparatorluk reflekslerine dönmüştür.

Mann'a göre, Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra bile, Rusya'nın dış politikası, "yakın çevre" (eski Sovyet cumhuriyetleri) üzerindeki nüfuzunu koruma ve Batı'dan (NATO/AB) gelen tehditleri sınırlarında karşılama stratejisi üzerine kuruludur. Bu, Çarlık döneminden beri süregelen jeopolitik bir zorunluluk (veya algı) olarak kodlanmıştır.

B. Güvenlik Bürokrasisinin (KGB) "Praetorian" Rolü Kullanıcının "her devletin başında KGB elemanları olması" tespiti, Mann'ın "parti-devlet" ve "despotik iktidar" analizinde yerini bulur. Mann, Sovyet sisteminde güvenlik güçlerinin (NKVD/KGB) sıradan bir polis teşkilatı olmadığını, rejimin "Muhafız Kıtası" (Praetorian Guard) gibi hareket ettiğini belirtir.

Siyasi ve Askeri İktidarın Kaynaşması: Stalin, orduya güvenmediği için güvenlik servisini (NKVD) güçlendirmiş ve onu hem orduyu hem de partiyi denetleyen, devletin en organize ve disiplinli aygıtı haline getirmiştir. Mann, bu yapının totaliter olmaktan ziyade, rejimi ayakta tutan bir "böl ve yönet" aracı olduğunu savunur.
Süreklilik Mekanizması: Sovyetler Birliği çöktüğünde, Komünist Parti ideolojik meşruiyetini yitirmiş, ancak devletin "altyapısal iktidarı"nı (istihbarat, güvenlik, bürokrasi) elinde tutan kadrolar (nomenklatura) varlığını sürdürmüştür. Bu kadrolar, ideolojik kılıfı (komünizm) atıp, yerine "devletin bekası" ve "Rus milliyetçiliği"ni koyarak iktidarlarını devam ettirmişlerdir. Mann, bu tür rejimlerde liderlerin (Stalin veya sonrası) kişisel karizmasından çok, bu güvenlik bürokrasisinin kurumsal sadakatinin belirleyici olduğunu vurgular.
Örgütlü Azınlığın Gücü: Mann'ın sıkça vurguladığı gibi, kriz anlarında (örneğin SSCB'nin dağılması), organize olmamış yığınlar (halk) değil, organize olmuş, silahlı ve istihbarat ağına sahip küçük gruplar (güvenlik elitleri) sonucu belirler. KGB kökenli yöneticilerin başarısı, bu "altyapısal iktidar" ağlarına hakim olmalarından ve kaotik geçiş dönemlerinde düzeni sağlayabilecek tek organize güç olarak kalmalarından kaynaklanmaktadır,.

Sonuç olarak, federasyon veya imparatorluk benzeri çatılar, eğer "organik milliyetçilik" (devletin sadece bir etnik gruba ait olduğu inancı) baskın değilse ve iktidar adil paylaşılıyorsa çözüm olabilir. Ancak Rusya örneğinde görüldüğü gibi, devletin güvenlik aygıtı (KGB geleneği), ideolojiler değişse bile "devletin bekası" adına merkeziyetçi ve yayılmacı refleksleri sürdüren, toplumun üzerinde özerk bir güç (despotik iktidar) olarak kendini yeniden üretmeyi başarmaktadır.

"Tarihsel Süreçte Aynı Dini Ve Coğrafyayı Paylaşan Türkler Ve Kürtler Arasında Modern Dönemde Ortaya Çıkan Ayrışma Taleplerinin Sosyolojik Nedenleri Nelerdir Ve Bu Durum Sadece Dış Güçlerin Müdahalesi İle Açıklanabilir Mi?";

Bu meseleyi Michael Mann'ın Demokrasinin Karanlık Yüzü ve İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserlerinde sunduğu "organik milliyetçilik", "devletin radikalleşmesi" ve "jeopolitik kışkırtma" teorileri üzerinden detaylıca tahlil etmek gerekir.

Mann'ın teorisi, etnik çatışmaların "kadim nefretlerden" değil, modern ulus-devlet inşasının yarattığı yapısal krizlerden kaynaklandığını savunur.

1. Ortak Din ve Tarih Neden Ayrışmayı Önleyemedi?

(Önceki yazılarımızda) temas edildiği üzere, Osmanlı İmparatorluğu gibi geleneksel imparatorluklar, tebaalarını "dolaylı yönetim" / indirect rule ile idare ederdi. Bu sistemde devlet, yerel halkın kültürüne, diline veya gündelik yaşamına doğrudan müdahale etmez, vergisinı alır ve asayişi sağlardı. Bu yapı içinde Türkler ve Kürtler, "Ümmet" çatısı altında ve İslam kardeşliği çerçevesinde yüzyıllarca bir arada yaşamışlardır. Mann, Ermeni tehciri sırasında Kürtlerin, Hıristiyan Ermenilere karşı devletin (Türklerin) yanında yer aldığını, çünkü onları "bizden" (Müslüman) saydıklarını, Ermenileri ise "yabancı" gördüklerini belirtir,,.

Ancak modernite ile birlikte bu yapı şu nedenlerle bozulmuştur:

A. Ulus-Devletin "Organik" Tanımı İmparatorluktan ulus-devlete geçişte, "halk" tanımı değişmiştir. Jön Türkler ve sonrasında Cumhuriyet kadroları, devleti kurtarmak için "organik" bir bütünlük (tek dil, tek kültür) aramışlardır. Mann'a göre, Türk milliyetçiliği başlangıçta Kürtleri "asimile edilebilir" / assimilable bir unsur olarak görmüştür. Kürtler, Müslüman oldukları için "Müstakbel Türkler" / Prospective Turks olarak kodlanmış ve devlet, onları modernleştirerek (Türkleştirerek) potada eritmeyi hedeflemiştir,. Ancak Kürtler, kendi dilleri ve kültürleri baskı altına alınıp "Türklüğe" zorlandıkça, "Müslüman" üst kimliği zayıflamış ve yerine tepkisel bir "Kürt" etnik kimliği gelişmeye başlamıştır. Ortak din, modern ulus-devletin talep ettiği "kültürel homojenliği" / cultural homogeneity sağlamaya yetmemiştir.

B. Devletin Nüfuzu ve Kimliklerin Katılaşması Mann'a göre, modern devletin "altyapısal iktidarı" / infrastructural power (okul, vergi, nüfus sayımı, yol) arttıkça, devlet yerel kültürlerin üzerine daha fazla gitmiştir. Eskiden "gözenekli" / porous ve geçişken olan kimlikler (hem Müslüman, hem komşu, hem aşiret üyesi), devletin "Ya Türksün ya değilsin" dayatmasıyla katılaşmış ve "nesneleşmiştir". Kürtler, devletin bu baskısına karşı kendi etnik milliyetçiliklerini geliştirerek yanıt vermişlerdir. Mann, bu süreci "etnisitenin sınıfa ve dine baskın çıkması" olarak tanımlar,.

2. "Dış Mihraklar" ve Jeopolitik Faktörler

Kullanıcının sorusundaki "dış mihrakların emelleri" ifadesi, Mann'ın analizinde 4a Tezi ile karşılık bulur; ancak bu, tek başına bir neden değil, çatışmayı tırmandıran bir "katalizör" olarak değerlendirilir.

A. Zayıf Tarafın Direnci ve Dış Destek Mann'ın 4a Tezi şöyledir: Etnik çatışmalarda gücü az olan taraf (burada Kürt hareketi), devletin baskısına boyun eğmek yerine savaşma cüretini gösterir. Bu cüreti, genellikle dışarıdan (komşu devletlerden veya büyük güçlerden) yardım alacağına inandığı için bulur.

Örnek: Soğuk Savaş döneminde veya Körfez Savaşları sırasında, Kürt hareketleri bölgesel rakiplerden (İran, Suriye) veya küresel güçlerden (ABD, SSCB) lojistik ve siyasi destek görmüşlerdir. Mann, zayıf tarafın dışarıdan destek almasının, çatışmayı uzattığını ve devletin "güvenlik ikilemi" / security dilemma yaşayarak daha da sertleşmesine (radikalleşmesine) yol açtığını belirtir,.

B. Emperyalizm ve "Böl ve Yönet" Michael Mann, İktidarın Tarihi eserinde, İngiliz ve Fransız gibi emperyal güçlerin, sömürgelerinde veya nüfuz alanlarında "böl ve yönet" / divide and rule stratejisi izleyerek etnik ve dini ayrımları derinleştirdiğini anlatır. Örneğin İngilizler, Irak'ta Sünni, Şii ve Kürt dengelerini kendi çıkarlarına göre manipüle etmişlerdir. Ancak Mann, çatışmanın asıl sebebinin dış güçler değil, içerideki "rakip egemenlik iddiaları" olduğunu vurgular. Yani dış güçler var olan bir yarayı kaşır, ancak yarayı (etnik farkındalığı ve devlet talebini) yoktan var etmezler. Kürt milliyetçiliği, sadece dış kışkırtma ile değil, modern dünyadaki "kendi kaderini tayin etme" / self-determination hakkının küresel bir norm haline gelmesiyle de yükselmiştir,.

3. Neden Ayrılmak İstiyorlar? (Tehlike Bölgesi)

Bugünkü durumun temel nedeni, Mann'ın "Tehlike Bölgesi" / Danger Zone olarak adlandırdığı yapısal krizdir:

Rakip Egemenlik İddiaları: İki farklı grup (Türk devleti ve Kürt hareketi), aynı topraklar üzerinde (Güneydoğu Anadolu) birbirine rakip ve kendi açılarından "meşru" gördükleri bir egemenlik iddiasında bulunmaktadır. Devlet "vatanın bölünmez bütünlüğü" derken, Kürt hareketi "kendi kimliğiyle yaşama veya özyönetim" talep etmektedir.
Demokrasinin Paradoksu: Mann'a göre demokrasi, "halk"ın (demos) egemenliğidir. Ancak "halk" etnik bir terimle (sadece Türkler) tanımlandığında, Kürtler demokrasinin dışında kalmakta veya "ikinci sınıf" hissetmektedir. Bu dışlanmışlık hissi, ekonomik geri kalmışlıkla (bölgesel eşitsizlik) birleştiğinde, "sınıf çatışması" etnik bir kılığa bürünerek ayrılıkçı talepleri güçlendirmektedir,.

Sonuç olarak; Kürtler ve Türklerin ayrışma noktasına gelmesi, sadece "dış mihrakların" oyunu olarak açıklanamaz; bu, sorunu basite indirgemek olur. Asıl neden, modern ulus-devletin "tek tipçi" yapısının, farklı bir etnik kimliği (Kürtleri) kapsayamaması ve bu kimliğin zamanla politize olarak rakip bir egemenlik talebine dönüşmesidir. Dış güçler (mihraklar), Mann'ın analizine göre, bu iç çatışmayı kendi çıkarları için kullanmış, zayıf tarafı (Kürtleri) cesaretlendirerek devletin güvenlik kaygılarını artırmış ve şiddet sarmalını beslemişlerdir,. Çözüm, Mann'ın önerisiyle, dış güçlerin etkisini kıracak şekilde içeride "kapsayıcı" ve "çok katmanlı" bir vatandaşlık anlayışının geliştirilmesidir.

Şöyle bir soru sorulursa: "Tarihsel süreçte Ermenilerin ve Kürtlerin uzun ömürlü ve istikrarlı devlet tecrübelerinin zayıflığı, bu toplumların ayrılmak yerine mevcut devlet yapıları içinde barışla yaşamalarını sosyolojik olarak daha 'doğal' kılmaz mı; ayrıca Rusya'nın Ermenistan'ı bir tampon bölge olarak kurgulaması ve Orta Asya'daki Türk halklarını (Tatar, Özbek, Kazak) parçalayarak yönetmesi stratejisi Michael Mann'ın iktidar teorileriyle nasıl açıklanabilir?", bu kapsamlı konuyu eldeki Demokrasinin Karanlık Yüzü ve İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserlerinin sunduğu teorik çerçeveyle analiz etmek gerekmektedir.

1. Devlet Tecrübesi ve "Bir Arada Yaşama"nın Doğallığı

Michael Mann'ın analizlerine göre, bir milletin tarihinde uzun ömürlü bir devletinin olup olmaması, modern dönemdeki ayrılıkçılık veya bütünleşme tercihlerini belirleyen tek faktör değildir. Soruda ima edilen "devlet tecrübesi yoksa birleşmek doğaldır" mantığı, imparatorluklar çağı için geçerli olsa da, modern ulus-devlet çağında "organik milliyetçilik" / organic nationalism akımı nedeniyle geçerliliğini yitirmiştir.

Ermenilerin Durumu: Mann, Ermeni milliyetçilerinin 19. yüzyılda "Ortaçağ'daki Ermeni devletine dair hatıraları ve mitleri canlandırdığını" belirtir. Yani tarihsel bir devlet hafızası vardır, ancak bu devlet modern anlamda istikrarlı ve sürekli olmamıştır. Ermeniler, Osmanlı ve Rus imparatorlukları arasında dağılmış, "millet sistemi" içinde dini/kültürel özerklikle yaşamışlardır.
Kürtlerin Durumu: Mann'a göre Kürtler, Ermenilerden farklı olarak daha aşiret yapısına sahip ve yerel odaklı kalmışlardır. Modern öncesi dönemde bağımsız bir "Kürt devleti"nden ziyade, imparatorlukların (Osmanlı ve Pers) kenarlarında özerk aşiret konfederasyonları şeklinde yaşamışlardır. Türk milliyetçileri onları "asimile edilebilir" / assimilable görmüş, "Müstakbel Türkler" / Prospective Turks olarak kodlamıştır.

Neden Ayrılmak İsteniyor? (Önceki yazılarımızda) değinildiği üzere, imparatorluklar "dolaylı yönetim" / indirect rule ile farklılıkları yönetebiliyordu. Ancak modern devlet, "halk"ı (demos) etnik bir bütün (ethnos) olarak tanımladığında, devleti olmayan gruplar (Ermeniler, Kürtler) kendilerini tehdit altında hissetmeye başlamıştır. Mann'ın 3. Tezi uyarınca, "kendi devletini kurma" arzusu, tarihsel tecrübeden ziyade, modern dünyada "kendi kaderini tayin hakkı"nın / self-determination meşru ve gerçekleştirilebilir görülmesiyle ilgilidir. Dolayısıyla, devlet tecrübesinin azlığı, onları bütünleşmeye itmek yerine, modernitenin sunduğu "kendi devletine sahip olma" idealine daha sıkı sarılmalarına neden olmuştur.

2. Ermenistan: Rusya'nın Tampon Bölge ve Kama Stratejisi

Kullanıcının sorusundaki "Ermenistan'ın Rusya, Türkiye, İran ve Azerbaycan arasında bir tampon bölge olarak kurgulandığı" tespiti, Mann'ın jeopolitik analizleriyle örtüşmektedir.

Zayıfın Kışkırtılması (Tez 4a): Mann, Ermeni milliyetçiliğinin yükselişinde Rusya'nın rolünü "dışarıdaki yarı-anayurt" veya "hami devlet" olarak tanımlar. Rusya, Osmanlı İmparatorluğu'nu zayıflatmak ve Doğu Anadolu üzerindeki nüfuzunu artırmak için Ermeni hoşnutsuzluğunu stratejik bir araç olarak kullanmıştır. 1878 Ayastefanos Antlaşması ile Rusya, Doğu Anadolu'daki Ermenilerin "koruyucusu" rolünü üstlenmiştir. Bu durum, Ermenileri Türklerin gözünde "iç düşman" ve "Rus işbirlikçisi" konumuna düşürmüş, bir nevi kama görevi görmüştür,.
Jeopolitik Çıkar: Rusya için Ermenistan, sadece soydaşlık veya dindaşlık (Hıristiyanlık) nedeniyle değil, Osmanlı ve Pers imparatorluklarına karşı stratejik bir üs ve tampon bölge olduğu için değerliydi. Mann, Rusların Birinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında Ermenileri desteklerken asıl amaçlarının kendi emperyal genişlemeleri olduğunu, Ermenilerin bağımsızlığının onlar için ikincil (hatta bazen istenmeyen) bir durum olduğunu ima eder.

3. Rusya'nın Türk Halklarını Parçalama Stratejisi (Böl ve Yönet)

Sorunun ikinci kısmı olan Rusya'nın (veya Sovyetler Birliği'nin) Türk halklarını (Tatar, Özbek, Kazak vb.) "Türkistan" gibi tek bir çatı altında birleşmekten alıkoyarak farklı isimlerle parçalaması, Mann'ın İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserinde "örtük etno-federalizm" ve imparatorluk yönetimi bağlamında ele alınır.

Makro-Etnik Grupların Engellenmesi: Mann, imparatorlukların ve hegemonik güçlerin, kendilerine karşı büyük bir direniş oluşturabilecek "makro-etnik" kimliklerin (örneğin Pan-Türkizm veya Pan-İslamizm) oluşmasını engellemek için "mikro-etnik" kimlikleri teşvik ettiğini belirtir. Zimbabve örneğinde olduğu gibi, rejimler farklı grupları tek bir kimlikte toplayarak veya var olan büyük bir kimliği parçalayarak yönetirler.
Sovyet Uluslar Politikası: Lenin ve Stalin, "halkların kendi kaderini tayin hakkı"nı teorik olarak savunurken, pratikte Sovyetler Birliği'nin bütünlüğünü korumak için "biçimsel" ulus-devletler (Özbekistan, Kazakistan vb.) yaratmışlardır. Mann'a göre bu politika, büyük bir "Türkistan" veya "Müslüman birliği" yerine, Moskova'ya bağlı, birbirlerinden dil ve tarih kurgusuyla ayrıştırılmış daha küçük ve yönetilebilir birimler oluşturmayı amaçlıyordu. Bu, klasik "böl ve yönet" / divide and rule stratejisinin modern ve sosyalist bir versiyonuydu.
Sınır Dışı Etme ve Dağıtma: Mann, İkinci Dünya Savaşı sırasında Stalin'in Kırım Tatarları, Çeçenler ve diğer halkları "işbirlikçi" suçlamasıyla sürdüğünü detaylandırır. Bu sürgünlerin amacı sadece cezalandırmak değil, aynı zamanda bu halkların "kolektif topluluk hislerini yok etmek" ve onları Sovyet coğrafyasında dağıtmaktı. Bu, potansiyel bir Türk-Müslüman bloklaşmasını kırmak için yapılan bir "siyasi temizlik"ti.

Yorum ve Sonuç

Eldeki kaynaklar ışığında yapılacak yorum şudur:

Doğallık Yanılgısı: Ermeniler ve Kürtler için "birlikte yaşamanın daha doğal olduğu" fikri, rasyonel ve ekonomik açıdan doğru görünse de (küçük devletlerin hayatta kalma zorluğu), milliyetçiliğin "duygusal" ve "ideolojik" gücü karşısında zayıf kalmıştır. Modernite, insanlara "etnik onur" ve "kendi devletine sahip olma" fikrini aşılamış, bu da istikrar ve refahın önüne geçmiştir.
Rusya'nın Rolü: Rusya (hem Çarlık hem Sovyet döneminde), güney sınırındaki halkları (Ermeniler ve Türk halkları) kendi güvenliği için birer "satranç taşı" gibi kullanmıştır. Ermenistan'ı Türkiye ve İran'a karşı bir tampon ve baskı aracı olarak tutarken; Orta Asya'daki Türk halklarını, birleşip büyük bir güç (Turan) olmamaları için yapay sınırlar ve isimlerle (Özbek, Kazak, Kırgız) ayrıştırmıştır. Mann'ın ifadesiyle, bu imparatorluklar "makro ve mikro etnik gruplar arasında denge kurarak" egemenliklerini sürdürmüşlerdir.

Çıkarılacak Ders ve Günümüze Bakan Yüzü Bugün Kafkasya ve Orta Asya'daki sınır sorunları ve etnik çatışmalar (örneğin Karabağ sorunu veya Özbekistan-Kırgızistan gerilimleri), tarihsel olarak "doğal" süreçlerin değil, büyük güçlerin (özellikle Rusya'nın) imparatorluk yönetimi stratejilerinin bıraktığı mirasın bir sonucudur. Barış, bu yapay ayrımların üzerine inşa edilen milliyetçiliklerin aşılmasıyla değil, ancak bu farklılıkların tanındığı ve karşılıklı bağımlılığın (ekonomik entegrasyon gibi) arttığı yeni bölgesel işbirlikleriyle mümkün olabilir.

İngiltere'nin Bölge Politikası ve Rusya Faktörü

Şöyle bir soru sorulursa: "Birinci Dünya Savaşı ve sonrasındaki süreçte İngiltere'nin Kürtlere, Fransa'nın ise Ermenilere yönelik politikaları, sadece yerel dinamiklerle mi ilgilidir, yoksa bu hamleler Rusya'nın (veya Sovyetler Birliği'nin) güneyine set çekmek ve onu dengelemek için kullanılan stratejik birer koz mudur?"; bu konuyu Michael Mann'ın İktidarın Tarihi ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerinde detaylandırdığı emperyal jeopolitik, "böl ve yönet" / divide and rule stratejileri ve "şark meselesi" ekseninde analiz etmek gerekir.

Mann'ın analizleri, büyük güçlerin (Düvel-i Muazzama) azınlıkları koruma veya devlet kurdurma girişimlerinin, genellikle insani kaygılardan ziyade, rakip imparatorlukların (özellikle Rusya'nın) nüfuzunu kırma ve kendi stratejik çıkarlarını tahkim etme amacı taşıdığını ortaya koyar.

1. İngiltere'nin Bölge Politikası ve Rusya Faktörü

İngiltere'nin Ortadoğu'daki temel stratejisi, Hindistan yolunu güvence altına almak ve 20. yüzyılın başından itibaren petrol kaynaklarını kontrol etmekti. Rusya (önce Çarlık, sonra Sovyetler), İngiltere'nin bu hedefleri önündeki en büyük rakiplerden biriydi.

Tampon Bölge ve Dolaylı Yönetim Mann, İngilizlerin Ortadoğu'da doğrudan sömürge yönetimi yerine, yerel elitler aracılığıyla "dolaylı yönetim" / indirect rule kurmayı tercih ettiğini belirtir. Irak'ta Haşimi Kralı Faysal'ı tahta geçirerek Sünni, Şii ve Kürt unsurları tek bir çatı altında, ancak İngiliz denetiminde tutmaya çalışmışlardır.

Kürtlerin Rolü: İngiltere'nin Kürtlere yaklaşımı, onları Araplar içinde "kendine yakın bir devlet" yapmaktan ziyade, Musul-Kerkük petrollerini güvenceye alacak ve Türkiye ile Rusya/İran arasında bir tampon / buffer işlevi görecek bir unsur olarak kullanmak üzerine kuruluydu. Mann'ın analizine göre, emperyal güçler sınır bölgelerindeki azınlıkları, rakip imparatorlukların genişlemesine karşı bir "set" olarak görürler. Kürt aşiretlerinin desteklenmesi, Rusya'nın güneye inmesini veya (daha sonra) Bolşevik devriminin etkilerinin yayılmasını engellemek için stratejik bir koz olarak değerlendirilebilir. Ancak İngiltere, bölgede tam bağımsız bir Kürt devleti yerine, Irak mandası içinde kendine bağımlı bir Kürt varlığını, Arapları ve Türkleri dengelemek için daha kullanışlı bulmuştur.

2. Fransa, Ermeniler ve "Hami Devlet" Rekabeti

Fransızların Ermenilere kucak açması meselesi, Mann'ın eserlerinde daha karmaşık bir jeopolitik rekabetin parçası olarak sunulur. Mann'a göre, Ermenilerin asıl tarihsel "hamisi" veya "dışarıdaki yarı-anayurdu" Fransa değil, Rusya idi.

Rusya'nın Ermeni Kartı (Önceki yazılarımızda) değinildiği üzere, Rusya 1878 Ayastefanos Antlaşması'ndan itibaren Ermenileri Osmanlı'ya karşı bir koz olarak kullanmış ve Doğu Anadolu üzerindeki nüfuzunu artırmak için Ermeni milliyetçiliğini teşvik etmiştir. Mann, Ermeni milliyetçilerinin dış koruma için öncelikle "Hıristiyan Amca" dedikleri Rusya'ya güvendiklerini belirtir.

Fransa'nın Hamlesi: Rusya'ya Karşı Nüfuz Mücadelesi Fransızların Ermenilere kucak açması (özellikle Kilikya/Çukurova bölgesinde ve Suriye/Lübnan mandasında), Rusya'ya karşı bir koz olmaktan çok, Osmanlı mirasının paylaşılması sırasında Rusya'nın tekelini kırmak ve bölgedeki Hıristiyan unsurlar üzerindeki "koruyucu" rolünü üstlenerek Akdeniz'deki varlığını meşrulaştırmak amacı taşıyordu.

Ancak 1917 Bolşevik Devrimi'nden sonra durum değişmiştir. Çarlık Rusyası çöküp yerine Batı karşıtı Sovyet rejimi kurulunca, Fransa ve İngiltere, Ermenileri ve diğer Hıristiyan azınlıkları, Sovyet etkisinin güneye yayılmasını önleyecek bir "anti-Bolşevik" bariyer olarak kullanmak istemişlerdir. Mann'ın belirttiği gibi, 1. Dünya Savaşı sonrasında Batılı güçler, "böl ve yönet" taktiğiyle oluşturdukları manda yönetimlerinde (Suriye ve Lübnan), azınlıkları (Ermeniler, Maruniler) çoğunluğa (Müslüman Araplar) karşı denge unsuru olarak kullanmışlardır.

3. "Şark Meselesi" ve Emperyalist Kozlar

Sorudaki "Rusya'ya karşı bir koz olma" ihtimali, Mann'ın genel emperyalizm teorisiyle uyumludur. Mann, emperyalist güçlerin (İngiltere, Fransa, Rusya, Almanya) "Şark Meselesi"nde / Eastern Question birbirlerini dengelemek için sürekli olarak Osmanlı tebaası olan azınlıkları (Ermeniler, Kürtler, Araplar) kullandıklarını vurgular.

Rusya'nın Kozu: Rusya, Osmanlı'yı parçalamak ve sıcak denizlere inmek için Ermenileri kullanmıştır.
İngiltere'nin Kozu: İngiltere, 19. yüzyılda Rusya'nın Akdeniz'e inmesini engellemek için Osmanlı toprak bütünlüğünü savunmuş, ancak 20. yüzyılda Rusya ile (1907 Antlaşması) ve Fransa ile (Sykes-Picot) anlaşarak bölgeyi nüfuz alanlarına bölmüştür. Bu yeni düzende İngiltere, Kürtleri ve Arapları, hem Türkiye'ye hem de olası bir Rus/Sovyet tehdidine karşı stratejik bir "tampon" olarak kurgulamıştır.
Değişen İttifaklar: Mann, emperyal güçlerin çıkarları değiştiğinde azınlıkları hızla "sattığını" veya kaderine terk ettiğini hatırlatır. Örneğin İngiltere ve Fransa, 1. Dünya Savaşı sırasında Ermenileri teşvik etmiş, ancak savaş sonrasında Türkiye ile anlaşmak veya Sovyetlerle denge kurmak adına Ermeni taleplerinden desteği çekmişlerdir.

Sonuç ve Günümüze Bakan Yüzü

Michael Mann'ın perspektifinden bakıldığında, İngiltere'nin Kürtlere ve Fransa'nın Ermenilere yaklaşımı, sadece "sempati" değil, soğuk kanlı bir jeopolitik hesaptır. Bu politika, Rusya'nın (veya Sovyetlerin) bölgedeki etkisini sınırlamak (çevreleme / containment), petrol kaynaklarına giden yolları tutmak ve bölgedeki çoğunluk unsurları (Türkler veya Araplar) dengelemek için "vekil güçler" / proxy forces yaratma stratejisinin bir parçasıdır. Mann'ın ifadesiyle, bu "böl ve yönet" politikaları, bölgede kalıcı barış yerine, dış güçlerin müdahalesine açık, sürekli istikrarsızlık üreten "etno-milliyetçi kara delikler" yaratmıştır. Günümüzde Ortadoğu'daki vekalet savaşları, bu tarihsel stratejinin modern bir devamı niteliğindedir.

ABD'nin "ömrünün bitmemiş" mi?

Şöyle bir soru sorulursa: "Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD), Sovyet Rusya veya önceki imparatorluklar gibi bir dağılma sürecine girmemesinin ve varlığını küresel bir hegemon olarak sürdürmesinin arkasındaki sosyolojik ve iktisadi mekanizmalar nelerdir?"; bu durumu Michael Mann'ın İktidarın Tarihi ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerindeki "gayri resmi imparatorluk" / informal empire, "hegemonya" ve "ulus-devlet inşası" kavramları üzerinden açıklamak mümkündür.

Mann'ın analizlerine göre, ABD'nin "ömrünün bitmemiş" olmasının ve Rusya gibi dağılmamasının temel nedenleri, imparatorluk kurma yöntemindeki yapısal farklılıklar, küresel sermaye ile kurduğu "dolar diplomasisi" ve içerideki etnik/sınıfsal gerilimleri yönetme biçimidir.

1. İmparatorluk Modeli Farkı: Topraksal Yükten Kaçınma

Rusya (hem Çarlık hem Sovyet döneminde) ve diğer Avrupa imparatorlukları, fethettikleri toprakları doğrudan yöneten ve buraları merkeze bağlayan "doğrudan" veya "dolaylı" imparatorluk modellerini benimsemişlerdi. Bu modeller, geniş toprakların askeri ve idari yükünü merkezin sırtına bindirmekteydi. (Önceki yazılarımızda) değinildiği üzere, bu tür imparatorluklar milliyetçilik çağı başladığında içten gelen ayrılıkçı hareketlere karşı son derece kırılgan hale gelmiştir.

Buna karşılık ABD, 1898 sonrasında girdiği emperyalist süreçte, kısa süren Filipinler macerası gibi istisnalar dışında, toprak işgaline dayalı sömürgecilikten hızla vazgeçmiştir. Bunun yerine "gayri resmi imparatorluk" ve "hegemonya" modellerini geliştirmiştir.

Maliyet Etkinliği: ABD, diğer ülkeleri (özellikle Latin Amerika'da) doğrudan yönetmek yerine, oradaki yerel elitler (komprador burjuvazi) ve diktatörler aracılığıyla dolaylı bir denetim kurmuştur. Bu, ABD'ye idari sorumluluk yüklemeden ekonomik ve stratejik çıkarlarını koruma imkanı vermiştir.
Vekillerle Yönetim: ABD, "iyi komşuluk" veya "dolar diplomasisi" adı altında, yerel rejimleri askeri ve ekonomik yardımlarla kendine bağlamış, gerektiğinde kısa askeri müdahalelerle ("savaş gemisi diplomasisi") düzeni sağlamış, ancak işgalci olarak kalmamıştır. Bu esnek yapı, Sovyetler Birliği'nin Doğu Avrupa veya Orta Asya'da kurduğu katı ve maliyetli denetim mekanizmasına göre dağılmaya karşı çok daha dirençlidir.

2. Küresel Sermaye ve Doların Gücü

Sorudaki "küresel sermayenin hakimiyeti" tespiti, Mann'ın analizlerindeki ekonomik emperyalizm ve senyoraj hakkı kavramlarıyla örtüşmektedir. ABD'nin ayakta kalmasının en büyük sütunlarından biri, askeri gücünü küresel kapitalizmin koruyucusu olarak konumlandırmasıdır.

Doların Hegemonyası: Mann, hegemonyayı "rutinleşmiş liderlik" olarak tanımlar. ABD, doları dünyanın rezerv parası haline getirerek ekonomik bir "senyoraj" / seigniorage hakkı elde etmiştir. Diğer ülkeler, ticaret yapabilmek için düşük faizle dolar satın almak zorunda kaldıklarında, aslında ABD ekonomisini finanse etmiş olurlar. Bu, ABD'nin kendi borçlarını ve askeri harcamalarını finanse etmesini kolaylaştıran, diğer imparatorlukların sahip olmadığı muazzam bir avantajdır.
Uluslararası Kurumlar: 1945 sonrasında kurulan Bretton Woods sistemi ve sonrasındaki neoliberal düzen (IMF, Dünya Bankası), ABD'nin ulusal çıkarlarını "evrensel" kurallar gibi sunarak küresel ekonomiyi yönetmesini sağlamıştır. ABD, "açık kapı" politikasıyla pazarları kendi şirketlerine açmış, ancak kendi pazarını koruyarak asimetrik bir avantaj sağlamıştır. Bu yapı, küresel sermayenin ABD'ye bağımlı kalmasını ve sistemin çökmemesini sağlamaktadır.

3. İç Yapı: "Temizlenmiş" Ulus-Devlet ve Göçmen Entegrasyonu

ABD'nin Rusya gibi etnik bazda dağılmamasının en önemli nedenlerinden biri, ulus-devlet inşası sürecini çok daha önce ve çok daha kanlı bir şekilde tamamlamış olmasıdır.

Etnik Temizliğin Erken Tamamlanması: Mann, Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinde, ABD'nin bir "yerleşimci demokrasisi" olarak, yerli halkları (Kızılderilileri) çok erken bir dönemde neredeyse tamamen yok ettiğini veya marjinalleştirdiğini belirtir. Bu sayede ABD, Rusya'nın aksine, kendi toprakları üzerinde egemenlik iddia edebilecek güçlü ve yoğunlaşmış etnik azınlık sorununu "mezarların üzerine liberal bir demokrasi kurarak" çözmüştür.
Göçmenlerin Niteliği: Rusya/SSCB, kendi topraklarında tarihsel kökleri olan ve ayrılmak isteyen milletlerden (Ukraynalılar, Baltık halkları, Çeçenler) oluşurken; ABD'ye gelen göçmenler (İrlandalılar, İtalyanlar, Asyalılar vb.) kendi devletlerini kurmak için değil, Amerikan sistemine (bireysel vatandaşlık yoluyla) dahil olmak için gelmişlerdir. ABD'deki etnik gruplar "siyasi" bir tehdit oluşturmaz, sistem içinde pay ararlar. Bu nedenle ABD'de "ayrılıkçı" bir milliyetçilik zemini oluşmamıştır.

4. Kapitalizmin Geleceği ve Dayanıklılık

Sorudaki "ömrü bitmiş durumda" ifadesine karşılık, Mann Kapitalizmin Geleceği Var mı? (Does Capitalism Have a Future?) adlı çalışmaya katkısında, ABD merkezli kapitalizmin ve sistemin beklenenden daha dayanıklı olduğunu savunur.

Uyum Yeteneği: Mann'a göre kapitalizm ve Amerikan hegemonyası, krizler karşısında (Büyük Bunalım veya Dünya Savaşları gibi) biçim değiştirerek hayatta kalmayı başarmıştır. 1930'larda "Yeni Düzen" / New Deal ile sosyal refahı artırarak, 1980'lerde neoliberalizm ile sermayeyi özgürleştirerek kendini yenilemiştir.
Alternatifsizlik: Sovyetler Birliği'nin çöküşü, ABD'nin karşısındaki en büyük ideolojik ve askeri alternatifi ortadan kaldırmıştır. Mann'a göre, şu an için ABD'nin askeri gücüne ve doların finansal gücüne meydan okuyabilecek organize bir küresel alternatif (henüz) mevcut değildir.

Sonuç ve Çıkarılacak Ders

ABD'nin Rusya gibi dağılmamasının nedeni, toprak işgaline dayalı hantal bir imparatorluk yerine, dolar ve finansal ağlar üzerinden yürüyen esnek bir hegemonya kurması ve içerideki potansiyel etnik ayrılıkçıları tarihsel süreçte (soykırım ve asimilasyonla) etkisiz hale getirmiş olmasıdır. Ancak Mann, ABD'nin de sınırsız bir güce sahip olmadığını; "tutarsız" / incoherent bir imparatorluk olduğunu, askeri gücünün siyasi sonuç alma kapasitesinden çok daha yüksek olduğunu ve bunun uzun vadede bir düzensizlik (kaos) yaratabileceğini not düşer. Yani "küresel sermaye" onu ayakta tutsa da, bu yapı sonsuz değildir; ekolojik krizler veya nükleer tehditler gibi yeni "yapısal krizler" bu dengeyi gelecekte bozabilir.

"Vekiller Aracılığıyla Gayri Resmi İmparatorluk"

Şöyle bir soru sorulursa: "Michael Mann'ın analizlerine dayanarak, Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) küresel hegemonya modelini Türkiye üzerinde darbeler ve vekiller aracılığıyla uyguladığı söylenebilir mi ve İsrail'in durumu bu modelin neresine düşmektedir?"; bu konuyu İktidarın Tarihi (III. Cilt) ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerindeki "gayri resmi imparatorluk", "vekalet savaşları" ve "yerleşimci sömürgeciliği" kavramları üzerinden ayrıştırarak incelemek gerekir.

ABD'nin küresel stratejisi ile İsrail'in kuruluş mantığı arasında yapısal farklar bulunmakla birlikte, her ikisi de Mann'ın modern iktidar analizinde farklı kategorilerde ele alınır.

1. ABD'nin Türkiye ve Benzeri Ülkelerdeki Stratejisi: "Vekiller Aracılığıyla Gayri Resmi İmparatorluk"

Kullanıcının tespit ettiği "darbelerde ABD parmağı" ve "finansal ağlar" meselesi, Mann'ın ABD'nin 20. yüzyılda geliştirdiği "Gayri Resmi İmparatorluk" (Informal Empire) modelinin tam karşılığıdır.

Vekillerle Yönetim (Proxy Rule): Mann, ABD'nin doğrudan toprak işgal etmek yerine, çıkarlarını yerel elitler aracılığıyla koruduğunu belirtir. Özellikle Soğuk Savaş döneminde, Latin Amerika ve Asya örneklerinde görüldüğü üzere, ABD "demokrasi" söylemine rağmen, komünizm tehdidi veya Amerikan şirketlerinin çıkarları söz konusu olduğunda yerel orduları eğitmiş ve desteklemiştir. Bu orduların içinden çıkan ve ABD tarafından himaye edilen diktatörler veya askeri rejimler, düzeni sağlamakla görevlendirilmiştir. Mann, Roosevelt yönetiminin "O bir o... çocuğu olabilir ama bizim o... çocuğumuz" anlayışıyla yerel diktatörleri (Nikaragua, Dominik Cumhuriyeti vb.) desteklediğini aktarır. Türkiye'deki darbeler, Mann'ın eserlerinde doğrudan bir vaka analizi olarak geçmese de, tanımladığı bu "vekaleten yürütülen gayri resmi emperyalizm" şablonuna uymaktadır. Yerel askeri elitler, küresel hegemonun (ABD) güvenlik şemsiyesi altında kendi konumlarını korurken, hegemon da toprak işgal etme maliyetine girmeden o ülkeyi yörüngesinde tutar,.
Dolar Diplomasisi ve Borç: ABD'nin bir diğer kontrol mekanizması, askeri güçten ziyade ekonomik baskıdır. Mann, ABD'nin 20. yüzyılın başından itibaren "Dolar Diplomasisi" ile ülkelerin mali yapılarını denetlediğini, borçlarını yeniden yapılandırdığını ve onları Amerikan yatırımları için güvenli hale getirmeye çalıştığını belirtir. Bu sistemde, borçlu ülkeler (Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler), IMF veya Dünya Bankası gibi kurumlar üzerinden "yapısal uyum" programlarına zorlanarak küresel sisteme entegre edilir. Bu, işgal gerektirmeyen, "hegemonya" (rutinleşmiş liderlik) ve "ekonomik emperyalizm" karışımı esnek bir modeldir,.

2. İsrail İçin Durum Farklıdır: "Yerleşimci Sömürgeciliği ve Etnokrasi"

İsrail'in durumu, ABD'nin Türkiye üzerinde uyguladığı "hegemonya" modelinden ziyade, ABD'nin kendi kuruluşunda (Kızılderililere karşı) uyguladığı modele benzemektedir. Mann, İsrail'i "Yerleşimci Demokrasisi" (Settler Democracy) veya daha doğru bir tabirle "Etnokrasi" (Ethnocracy) olarak sınıflandırır.

Toprak ve Emek Ayrımı: (Önceki yazılarımızda) belirtildiği üzere, ABD ve Avustralya gibi yerleşimci toplumlarında temel dinamik, yerlilerin (Kızılderililerin) emeğine değil toprağına ihtiyaç duyulmasıydı. Bu durum, yerlilerin temizlenmesine (etnik temizlik/soykırım) yol açmıştı. Mann, İsrail'in de benzer bir mantıkla kurulduğunu belirtir. Siyonist yerleşimciler, Filistinlilerin emeğini sömürmekten ziyade, onları topraklarından sürerek "sadece Yahudilere ait" bir devlet ve ekonomi kurmayı hedeflemişlerdir. Bu, "sömürü"den ziyade "dışlama" ve "temizleme" stratejisidir,.
Demokrasinin Sınırları: İsrail, kendi vatandaşları (Yahudiler) için demokratik haklar sunarken, işgal altındaki topraklarda yaşayan veya mülksüzleştirilen Filistinliler için askeri bir yönetim uygular. Mann, bu rejimi, "demos"un (halkın) sadece "ethnos" (Yahudiler) ile sınırlandığı, diğerlerinin dışlandığı bir yapı olarak tanımlar. Bu bakımdan İsrail, ABD'nin 19. yüzyıldaki "Vahşi Batı"yı fethetme sürecinin modern bir versiyonunu yaşamaktadır, ancak önemli bir farkla: ABD yerlileri neredeyse tamamen yok edip marjinalize ederek "sorunu çözmüşken", İsrail bunu başaramamış ve çatışma kalıcı hale gelmiştir,.
ABD ile İlişki: İsrail, ABD'nin uyguladığı hegemonya modelinin bir nesnesi (Türkiye gibi yönetilen bir ülke) değil, bu hegemonyanın Orta Doğu'daki stratejik bir ortağı ve "ileri karakolu" konumundadır. Mann, ABD'nin İsrail'e dünyadaki diğer tüm ülkelerden daha fazla askeri ve ekonomik yardım sağladığını, BM'de onu koruduğunu ve İsrail'in de ABD'nin bölgedeki jeopolitik çıkarlarıyla (genellikle) uyumlu hareket ettiğini belirtir. Ancak bu ilişki, İsrail'in ABD iç siyasetindeki (Yahudi lobisi ve Evanjelik Hıristiyanlar) etkisi nedeniyle, klasik bir "kukla devlet" ilişkisinden çok daha karmaşık ve karşılıklıdır,.

Sonuç

Dolayısıyla, Mann'ın perspektifinden bakıldığında:

Türkiye ve benzeri ülkeler, ABD'nin **"Gayri Resmi İmparatorluğu"**nun bir parçası olarak, finansal ağlar ve yerel askeri/siyasi "vekiller" (darbeler dahil) aracılığıyla yönetilmeye/yönlendirilmeye çalışılan ülkeler kategorisindedir. Burada amaç toprağı almak değil, rejimi sistem içinde tutmaktır.
İsrail ise, ABD'nin kuruluş dönemindeki "Yerleşimci Sömürgeciliği" modelini uygulayan, toprağı yerlilerden (Filistinlilerden) temizleyerek etnik bir ulus-devlet kurmaya çalışan bir yapıdır. İsrail, ABD tarafından yönetilmekten ziyade, ABD tarafından finanse edilen ve korunan, ancak kendi etnik temizlik ajandasını yürüten özel bir müttefiktir.

ABD'nin başarısı (veya dağılmaması), kendi içindeki etnik temizliği tamamlayıp (Kızılderililer) istikrarlı bir ulus-devlet kurduktan sonra, dışarıda esnek bir hegemonya (Türkiye modeli) uygulamasına dayanır. İsrail ise henüz "içerideki" temizliği tamamlayamadığı için sürekli bir çatışma ve meşruiyet krizi yaşamaktadır.

Şöyle bir soru sorulursa: "Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) küresel stratejisinde Vatikan ile olan ilişkisi ve Ortodoks dünyasına yönelik politikaları, Michael Mann'ın iktidar teorileri çerçevesinde Rusya'ya vurulmuş jeopolitik ve ideolojik bir darbe olarak nasıl okunabilir?"; bu durumu İktidarın Tarihi (III. Cilt) ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerinde işlenen "ideolojik iktidar", "medeniyetler çatışması" ve "enformel / gayri resmi imparatorluk" kavramları üzerinden analiz etmek gerekmektedir.

Mann'ın eserlerinde ABD ve Vatikan arasında "gizli bir ortaklık" olduğuna dair spekülatif bir bilgi doğrudan yer almasa da, Batı'nın (Kuzey'in) jeopolitik çıkarları, Katolik Kilisesi'nin anti-komünist duruşu ve Ortodoks dünyasıyla olan tarihsel gerilimin (özellikle Balkanlar'da) nasıl kesiştiği sosyolojik verilerle açıklanmaktadır.

1. İdeolojik İktidar ve Soğuk Savaş Mirası

Michael Mann'a göre ABD, II. Dünya Savaşı sonrasında küresel bir hegemonya kurarken "askeri" ve "ekonomik" gücünün yanına "ideolojik" gücünü de eklemiştir. ABD'nin imparatorluk tarzı, toprak işgalinden ziyade "hegemonya" (rutinleşmiş liderlik) ve "enformel imparatorluk" üzerine kuruludur,. Bu modelde, yerel rejimler ve ideolojik aygıtlar (kiliseler, medya, sivil toplum), ABD çıkarlarıyla uyumlu hale getirilir.

Anti-Komünizm ve Kilise: Soğuk Savaş boyunca Vatikan ve Katolik Kilisesi, "tanrısız" komünizme karşı Batı bloğunun en doğal ideolojik müttefiki olmuştur. Mann, İspanya, İtalya ve Doğu Avrupa örneklerinde Katolik Kilisesi'nin muhafazakar ve anti-komünist rejimlere verdiği desteği detaylandırır,.
Rusya'nın Çevrelenmesi: (Önceki yazılarımızda) değinildiği üzere, ABD'nin stratejisi rakip güçleri çevrelemek üzerine kuruludur. Komünizmin çöküşünden sonra Rusya, ideolojik kılıfını (sosyalizm) kaybetmiş ancak "Büyük Rus" milliyetçiliği ve Ortodoksluk üzerinden yeni bir kimlik inşasına gitmiştir. Batı'nın (ABD ve Avrupa) bu yeni Rusya'yı çevreleme stratejisinde, Rusya'nın etki alanındaki (özellikle Doğu Avrupa ve Balkanlar) Katolik ve Protestan unsurların desteklenmesi, Mann'ın "jeopolitik fay hatları" analiziyle örtüşmektedir.

2. Balkanlar Örneği: Katolik-Ortodoks Kırılması

ABD'nin ve Batı'nın Ortodokslara karşı "güvensizlik" aşıladığı veya onları hedef aldığı tezi, Mann'ın Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinde en net şekilde Eski Yugoslavya örneğinde görülmektedir.

Tarihsel Arka Plan: Mann, Hırvat milliyetçiliğinin (Ustaşa hareketi) Katoliklik ile derinden örüldüğünü ve kendilerini "Doğulu ve Slav" olan Sırplara (Ortodokslara) karşı "Avrupalı ve Gotik" olarak tanımladıklarını belirtir. II. Dünya Savaşı sırasında Vatikan destekli Ustaşa rejimi, Ortodoks Sırplara karşı kitlesel bir katliam ve zorla Katolikleştirme politikası uygulamıştır. Ustaşa liderleri, Sırpların aslında "Ortodoksluğu kabul etmiş Hırvatlar" olduğunu iddia ederek onları "Roma Katolik hattına döndürmeyi" görev bilmişlerdir.
90'lar ve Batı Müdahalesi: Yugoslavya'nın dağılması sırasında (1990'lar), Almanya ve Vatikan'ın Hırvatistan'ın bağımsızlığını hızla tanıması ve ABD'nin daha sonra Hırvat ve Boşnak (Müslüman) ittifakını Sırplara karşı desteklemesi, Rusya'nın tarihsel müttefiki olan Ortodoks Sırpların bölgeden tasfiyesiyle sonuçlanmıştır. Mann, Hırvatistan'ın Krajina bölgesindeki Sırpları etnik temizliğe tabi tutarak (Fırtına Harekatı) bölgeyi "temizlediğini" ve Batı'nın buna sessiz kalarak veya destek vererek Sırpları (dolayısıyla Rus nüfuzunu) cezalandırdığını ima eder,.

3. "Medeniyetler Çatışması" ve Rusya'ya Darbe

Mann, Samuel Huntington'ın "Medeniyetler Çatışması" tezini eleştirse de, dinin (Katoliklik, Protestanlık, Ortodoksluk, İslam) modern jeopolitikte bir "biz" ve "onlar" ayrımı yaratmak için kullanıldığını kabul eder.

Rusya'nın Yalnızlaşması: Komünizmin çöküşünden sonra Rusya, ideolojik bir boşluğa düşmüştür. ABD ve Vatikan (veya genel olarak Batı Hıristiyanlığı) arasındaki yakınlaşma, Doğu Avrupa'nın (Polonya, Baltıklar, Ukrayna'nın batısı) Batı'ya entegre edilmesini hızlandırmıştır. Bu durum, Ortodoks Rusya'yı Avrupa'nın "ötekisi" konumuna itmiş ve jeopolitik bir kuşatma hissi yaratmıştır. Mann'a göre, imparatorluklar ve ulus-devletler "ideolojik iktidar" kaynaklarını kullanarak dost ve düşman tanımları yaparlar. Batı'nın liberal/kapitalist değerleri ile Katolik/Protestan kültürel kodlarının birleşimi, Ortodoks Rusya'yı "Doğulu", "despotik" ve "güvenilmez" bir alan olarak kodlamış olabilir,.
En Büyük Darbe mi? Mann'ın perspektifinden bakıldığında, Rusya'ya vurulan en büyük darbe, sadece "dini" bir ittifak değil, Sovyet sanayi ve askeri kompleksinin çöküşü ve Batı'nın ekonomik/siyasi kurumlarının (NATO, AB) doğuya doğru genişlemesidir. Ancak, Vatikan ile olan ilişkiler ve Ortodokslara karşı oluşturulan güvensizlik (özellikle Balkanlar'da), bu jeopolitik kuşatmanın "kültürel ve ideolojik" meşruiyetini sağlamış, Rusya'nın "yumuşak gücünü" (soft power) kırmış ve onu sınırlarına hapsetmiştir.

Sonuç olarak; ABD'nin Vatikan ile (veya Katolik dünyasıyla) olan ilişkisi, Mann'ın "İdeolojik İktidar" kavramı içinde, komünizm sonrası dönemde Batı bloğunun sınırlarını Doğu'ya (Rusya'nın kapısına) kadar genişleten stratejik bir hamle olarak görülebilir. Bu durum, Rusya için sadece askeri bir kayıp değil, aynı zamanda tarihsel nüfuz alanı olan Ortodoks dünyasındaki (Balkanlar, Ukrayna) etkisini kıran ağır bir jeopolitik darbe niteliğindedir. Ancak Mann, bu süreci "gizli bir komplo"dan ziyade, Batı'nın ekonomik ve askeri çıkarlarının ideolojik aygıtlarla (din, demokrasi söylemi) desteklenmesi olarak açıklar.

Çin'in Yükselişi Ve Ekonomik Atılımlarıyla Bir Tehlike Arz Etmesi

Şöyle bir soru sorulursa: "Çin'in yükselişi ve ekonomik atılımlarıyla bir tehlike arz etmesi karşısında, Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) İkinci Dünya Savaşı sonrası Japonya'ya verdiği askeri ve ekonomik destek, akabinde patlak veren Kore ve Vietnam savaşları, Uzak Doğu üzerine kurgulanmış bir komplonun parçaları mıdır?"; bu durumu Michael Mann'ın İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserinde ele aldığı "küresel imparatorlukların dönüşümü", "soğuk savaş jeopolitiği" ve "gayri resmi imparatorluk" kavramları üzerinden, komplodan ziyade yapısal bir hegemonya mücadelesi olarak okumak gerekmektedir.

Tarihsel süreçte yaşananlar, bir "komplo"dan çok, ABD'nin Pasifik havzasındaki "Açık Kapı" / Open Door politikasını sürdürme ve komünizmin yayılmasını (Çevreleme / Containment) engelleme stratejisinin bir sonucudur.

1. Japonya'nın Dönüşümü: Düşmandan "İleri Karakol"a

(Önceki yazılarımızda) değinildiği üzere, ABD'nin imparatorluk kurma biçimi, Avrupalıların toprak işgaline dayalı sömürgeciliğinden farklı olarak, ticari pazarlara erişimi ve yerel rejimlerin ABD çıkarlarıyla uyumlu olmasını hedefleyen "Gayri Resmi İmparatorluk" / Informal Empire modeline dayanır.

İkinci Dünya Savaşı'nın ardından ABD, Japonya'yı işgal etmiş ve başlangıçta onu tamamen silahtan arındırıp (demilitarize edip) tarım toplumuna dönüştürmeyi planlamıştır. Ancak 1949'da Çin Komünist Partisi'nin (ÇKP) Çin İç Savaşı'nı kazanarak iktidara gelmesi, ABD'nin stratejisinde "Tersine Dönüş" / Reverse Course olarak bilinen radikal bir değişikliğe yol açmıştır.

Sanayi Üssü Olarak Japonya: Çin'in "kaybedilmesi" (ABD perspektifinden) ve Sovyetler Birliği ile ittifak kurma ihtimali, ABD'yi Japonya'yı Asya'daki anti-komünist kaleye dönüştürmeye itmiştir. Mann'ın belirttiği gibi, ABD, Japonya'nın ekonomik olarak yeniden ayağa kalkmasına izin vermiş, hatta Kore Savaşı (1950-1953) sırasında Japon sanayisini bir "tedarik üssü" olarak kullanarak Japon ekonomisinin "mucizevi" toparlanışını finanse etmiştir. Japonya, ABD'nin Asya'daki "batmaz uçak gemisi" haline getirilmiştir. Bu, bir komplo değil, Çin ve Sovyetler Birliği'ne karşı geliştirilen soğuk savaş jeopolitiğinin bir gereğidir.

2. Kore ve Vietnam: "Domino Teorisi" ve Çevreleme

Kullanıcının sorusundaki "Kore ve Vietnam savaşları" ile "Çin tehlikesi" arasındaki ilişki, Mann'ın analizlerinde "Bölgesel Çatışmaların Küreselleşmesi" bağlamında yer bulur.

Kore Savaşı: 1950'de Kuzey Kore'nin Güney'e saldırması, ABD tarafından yerel bir iç savaş olarak değil, Sovyetler Birliği ve Çin'in Asya'daki yayılmacılığının ilk adımı olarak görülmüştür. Mann, Çin'in Kore Savaşı'na müdahil olmasının, ABD güçlerinin Çin sınırına (Yalu Nehri) kadar yaklaşması üzerine "güvenlik kaygısıyla" gerçekleştiğini belirtir. ABD ise bunu "komünist bloğun yekvücut saldırısı" olarak okumuş ve Japonya'nın güvenliğini sağlamak için Kore'yi bir tampon bölge olarak tutmak istemiştir. Bu savaş, Japonya'nın sanayileşmesini hızlandırırken, Çin'in ABD ile olan düşmanlığını pekiştirmiştir.
Vietnam Savaşı: Benzer şekilde Vietnam Savaşı, ABD'nin "Domino Teorisi"ne (bir ülke komünist olursa komşuları da devrilir) dayanmaktadır. ABD, Vietnam'da Ho Chi Minh önderliğindeki komünist hareketin zaferinin, Çin'in Güneydoğu Asya'daki etkisini artıracağından ve bölgedeki (özellikle Japonya ve Filipinler gibi) Amerikan müttefiklerinin güvenliğini tehlikeye atacağından korkmuştur. Mann, ABD'nin bu savaşlarda "devlet terörü" uygulayan rejimleri (Güney Vietnam gibi) desteklediğini, çünkü asıl amacının demokrasi değil, "komünist yayılmayı durdurmak" olduğunu vurgular.

3. Çin'in Konumu ve "Komplo" İddiası

Sorudaki "Çin'in ekonomik atılımları ile tehlike arz etmesi" tespiti, günümüz perspektifinden doğru olmakla birlikte, Mann'ın incelediği dönemde (1945-1980'ler) Çin'in tehlikesi "ekonomik" değil, "ideolojik ve askeri" idi.

Kendi Kendine Yeterlilik: Mann, Mao dönemi Çin'inin, dünya ekonomisiyle bütünleşmek yerine "kendi kendine yeterlilik" / autarky politikası izlediğini, bu nedenle o dönemde Batı kapitalizmi için ekonomik bir rakip olmaktan çok, siyasi bir model (Üçüncü Dünya devrimciliği) olarak tehdit oluşturduğunu belirtir.
Sovyet-Çin Ayrışması: Mann, Batı'nın "tek parça komünist blok" algısının aksine, Çin ve Sovyetler Birliği'nin ulusal çıkarlar nedeniyle 1960'larda çatıştığını hatırlatır. ABD'nin (Nixon dönemi) 1970'lerde Çin ile yakınlaşması (ping-pong diplomasisi), Sovyetler'i dengelemek için yapılan stratejik bir hamleydi. Bu, ABD'nin Uzak Doğu'da "böl ve yönet" stratejisi izlediğini, ancak bunun gizli bir komplodan ziyade açık bir güç dengesi politikası olduğunu gösterir.

Sonuç: Yapısal Hegemonya Mücadelesi

Michael Mann'ın perspektifinden bakıldığında, Uzak Doğu'daki gelişmeler bir "komplo"dan çok, ABD'nin küresel hegemonyasını sürdürme refleksi ile Asya'daki ulusal kurtuluş hareketlerinin (Çin, Vietnam) çarpışmasıdır.

Japonya'ya Destek: ABD, Çin'in komünist olmasıyla kaybettiği Asya pazarını ve stratejik üssünü, Japonya'yı kalkındırarak ikame etmiştir. Japonya, ABD'nin Asya'daki "vekili" ve kapitalist vitrini olmuştur.
Savaşların Fonksiyonu: Kore ve Vietnam savaşları, ABD'nin Asya'daki "Gayri Resmi İmparatorluğu"nun sınırlarını korumak için girdiği, maliyeti yüksek "polis operasyonları"dır. Amaç, Çin ve Sovyet etkisini sınırlamak ve Pasifik Okyanusu'nu bir "Amerikan Gölü" olarak tutmaktır.
Ekonomik Tehdit: Çin'in bugünkü ekonomik tehdidi, Mann'ın (önceki yazılarımızda) bahsettiği "kapitalist gelişmenin eşitsizliği" ve "geç kalkınanların avantajı" ilkesinin bir sonucudur. ABD'nin geçmişte Japonya'yı destekleyerek kurduğu düzen, bugün ironik bir şekilde Çin'in küresel sisteme entegre olup (ABD sermayesiyle büyüyerek) ABD'ye rakip olmasıyla sonuçlanmıştır.

Özetle, yaşananlar gizli bir üst aklın komplosu değil, devletlerin jeopolitik çıkarları, kapitalizmin pazar arayışı ve soğuk savaş ideolojilerinin şekillendirdiği tarihsel ve sosyolojik bir süreçtir.

Petrol ve Arap Dünyası

Şöyle bir soru sorulursa: "Arap Dünyası'nda petrole dayalı ekonominin ani ve beklenmedik bir şekilde çökmesi ve petrolün değersizleşmesi durumunda, Michael Mann'ın iktidar ağları teorisi (İEAS) ve tarihsel sosyolojisi ışığında küresel ve bölgesel ölçekte ne tür jeopolitik, ekonomik ve toplumsal dönüşümler yaşanır?"; bu senaryoyu, devletin altyapısal gücü, gayri resmi imparatorlukların doğası ve etnik çatışma dinamikleri üzerinden kapsamlı bir şekilde analiz etmek gerekir.

Michael Mann'ın İktidarın Tarihi ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerindeki teorik çerçeve, petrolün değersizleşmesinin sadece ekonomik bir kriz olmayacağını, aynı zamanda "siyasi" ve "ideolojik" iktidar ağlarını da kökten sarsarak devletlerin çöküşüne ve şiddet sarmalına yol açacağını öngörür.

1. "Rantiyer Devlet"in Çöküşü ve İç Savaş Dinamikleri

(Önceki yazılarımızda) belirttiğimiz üzere, modern devletin gücü "altyapısal iktidar" / infrastructural power (topluma nüfuz etme ve lojistik kapasite) ile ölçülür. Körfez ülkeleri ve birçok Arap devleti, vatandaşlarından vergi toplayarak değil, petrol gelirlerini dağıtarak meşruiyet sağlayan "rantiyer devletler"dir. Mann'ın analizine göre, vergi toplamayan devlet, vatandaşına karşı hesap verme sorumluluğu hissetmez, ancak dağıtacak kaynağı kalmadığında otoritesi hızla buharlaşır.

Devletin Hizipleşmesi ve Çöküşü: Petrol gelirlerinin sıfırlanması, bu devletlerin memur maaşlarını, orduyu ve sosyal yardımları finanse edememesi demektir. Mann'ın 5. Tezi uyarınca, bu ani ekonomik şok, devleti "hizipleşmiş ve radikalleşmiş" bir yapıya dönüştürür. Merkezi otorite zayıfladığında, ordu ve güvenlik güçleri maaşlarını alamadıkları için yerel savaş ağalarına dönüşebilir veya etnik/mezhepsel (Sünni-Şii, kabilevi) kimliklerine geri dönebilirler.
Sınıf Çatışmasının Etnisiteye Kanalize Olması: Mann'ın 2. Tezi, ekonomik krizlerin yarattığı sınıfsal öfkenin, modern dönemde genellikle etnik veya dini nefrete dönüştüğünü belirtir. Petrol zenginliğinin bitmesiyle ortaya çıkan kitlesel yoksulluk, "yozlaşmış elitlere" veya "öteki mezhebe" karşı bir "cihat" veya "temizlik" hareketine dönüşebilir. Bu durum, bölgeyi Mann'ın "Tehlike Bölgesi" / Danger Zone olarak tanımladığı, rakip egemenlik iddialarının çatıştığı bir kaosa sürükler.

2. Küresel Jeopolitik: "Gayri Resmi İmparatorluk"un Sonu

Michael Mann, İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserinde ABD'nin küresel gücünü "gayri resmi imparatorluk" / informal empire olarak tanımlar. Bu sistemde ABD, toprak işgal etmek yerine, yerel elitleri (örneğin Suudi Kraliyet Ailesi veya Körfez emirlikleri) askeri koruma ve ekonomik işbirliği karşılığında kendine bağlar.

Koruma Kalkanının Kalkması: Petrolün değersizleşmesi, ABD'nin bölgedeki stratejik çıkarını (enerji güvenliği) ortadan kaldırır. Mann'ın analizine göre, imparatorluklar maliyeti getirisinden yüksek olan bölgeleri terk etme eğilimindedir. ABD'nin bölgeden askeri ve siyasi desteğini çekmesi (veya azaltması), yerel rejimleri korumasız bırakır. Bu durum, bölgede bir güç boşluğu yaratır ve bu boşluğu doldurmak için İran, Türkiye veya Rusya gibi bölgesel güçler arasında yeni ve sert bir rekabet başlayabilir.
Dolar Hegemonyasının Sarsılması: Mann'a göre ABD'nin gücü kısmen doların rezerv para olmasına dayanır (senyoraj hakkı). Petrolün dolarla satılması (petro-dolar sistemi), bu gücün sütunlarından biridir. Petrolün değersizleşmesi, dolara olan küresel talebi azaltarak ABD ekonomisinde de sarsıntılara yol açabilir, ancak Mann, ABD ekonomisinin esnekliğinin (yaratıcı yıkım) bu şoku atlatabileceğini öngörür.

3. Küresel Göç ve "Kuzey"in Kapanması

Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinde Mann, etnik temizliklerin ve iç savaşların artık "Güney"de (gelişmekte olan dünyada) yoğunlaştığını belirtir. Arap dünyasının ekonomik çöküşü, tarihin gördüğü en büyük göç dalgalarından birini tetikleyecektir.

Mülteci Krizi ve Batı'nın Tepkisi: Milyonlarca insanın Avrupa'ya (Kuzey'e) yönelmesi, Avrupa demokrasilerini test edecektir. Mann, liberal demokrasilerin bile "organik milliyetçilik" refleksine sahip olduğunu hatırlatır. Bu kriz, Avrupa'da aşırı sağın yükselişini, sınırların militarize edilmesini ve mültecilere karşı sert (hatta ölümcül) önlemlerin alınmasını tetikleyebilir. Mann'ın "demokrasinin karanlık yüzü" tezi, burada "liberal" Batı'nın kendi refahını korumak için dışlayıcı ve baskıcı politikalara dönebileceğini öngörür.

4. İdeolojik Dönüşüm: Radikal Teo-Demokrasi

Mann, İslamcı hareketlerin yükselişini, başarısız olan laik/milliyetçi modernleşme projelerine ve emperyalizme karşı bir tepki olarak okur. Petrol ekonomisinin çöküşü, bölgedeki mevcut rejimlerin (ister monarşi ister cumhuriyet olsun) "Batı işbirlikçisi" ve "beceriksiz" olarak damgalanmasına yol açacaktır.

Yeni Bir Kurtuluş İdeolojisi: Ekonomik çöküş ortamında, "maddi olmayan" değerlere dayanan kurtuluşçu ideolojiler güç kazanır. Mann'ın "teo-demokrasi" (dini halk egemenliği) kavramı, devletin çöküşüyle birlikte tek alternatif olarak sunulabilir. Bu, sadece Batı karşıtı değil, aynı zamanda çöken devletin elitlerine karşı da "sınıfsal" bir intikamı dini bir dille (cihat) harmanlayan, daha radikal ve sınır tanımayan hareketlerin (IŞİD benzeri yapıların) güçlenmesine neden olabilir.

Sonuç ve Dünya İçin Olası Senaryo

Sonuç olarak, Michael Mann'ın perspektifinden bakıldığında; petrolün değersizleşmesi sadece bir piyasa dalgalanması değil, jeopolitik ve sosyolojik bir deprem olacaktır.

Bölgesel: Arap dünyası, devletlerin "altyapısal iktidarını" kaybettiği, sınırların anlamsızlaştığı ve etnik/mezhepsel milislerin hakim olduğu uzun süreli bir "fetret devri"ne ve iç savaş sarmalına girer.
Küresel: Dünya, enerji kaynaklarının değişmesiyle (örneğin yenilenebilir enerjiye geçişin tamamlanmasıyla) yeni bir ekonomik dengeye oturabilir; ancak bu geçiş sürecinde "Güney"den "Kuzey"e yönelen devasa göç dalgaları, Batı demokrasilerini daha otoriter, güvenlikçi ve dışlayıcı (faşizme meyleden) bir çizgiye çekebilir.

Mann'ın eserlerinde vurguladığı gibi, kapitalizm krizlerden "yaratıcı yıkım" yoluyla çıkarak kendini yenileyebilir; ancak bu yenilenmenin bedelini, devlet yapıları çökmüş ve sosyal güvenlik ağlarından yoksun "Güney" halkları en ağır şekilde ödeyecektir.

Kaynakça:

Mann, M. (2012). Demokrasinin Karanlık Yüzü. İthaki Yayınları, s. 15-16. A.g.e., s. 56-58. Mann, M. (2017). İktidarın Tarihi: Küresel İmparatorluklar ve Devrim 1890-1945. Phoenix Yayınevi, s. 825-829. A.g.e., s. 1019. A.g.e., s. 831. Wallerstein, I., Collins, R., Mann, M., Derluguian, G., & Calhoun, C. (2013). Does Capitalism Have a Future?. Oxford University Press, s. 769. Mann, M. (2012). Demokrasinin Karanlık Yüzü. İthaki Yayınları, s. 7-9. A.g.e., s. 723. A.g.e., s. 736, 748. Mann, M. (2017). İktidarın Tarihi: Küresel İmparatorluklar ve Devrim 1890-1945. Phoenix Yayınevi, s. 805-806.

Şöyle bir soru sorulursa: "Küresel bir petrol krizinin yaşanması durumunda, İsrail'in mevcut 'dayanılmaz' statüsünün katılaşarak 'Arz-ı Mevud' (Vaat Edilmiş Topraklar) idealine ulaşması sosyolojik ve jeopolitik açıdan nasıl bir zemine oturabilir?"; bu senaryoyu Michael Mann'ın Demokrasinin Karanlık Yüzü ve İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserlerinde ele aldığı "yerleşimci sömürgeciliği", "etnokrasi", "kaynak savaşları" ve "radikalleşme" kavramları üzerinden analiz etmek gerekmektedir.

Michael Mann'ın teorik çerçevesi, İsrail'in kuruluş mantığını ve kriz anlarında devletlerin nasıl radikalleştiğini anlamamız için önemli ipuçları sunar. Bu bağlamda petrol krizi, sadece ekonomik bir durgunluk değil, ideolojik ve askeri bir genişleme fırsatı (veya zorunluluğu) olarak değerlendirilebilir.

1. Yerleşimci Demokrasisi ve "Tamamlanmamış" Temizlik

Mann, İsrail'i (önceki yazılarımızda) belirtildiği üzere klasik bir demokrasi olarak değil, bir "yerleşimci demokrasisi" / settler democracy veya daha doğru bir tabirle "etnokrasi" / ethnocracy olarak tanımlar. Bu rejim türü, demokrasiyi sadece hakim etnik grup (Yahudiler) için uygularken, yerli halkı (Filistinliler) dışlar veya baskı altında tutar,.

Yapısal Sorun: Mann, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avustralya gibi yerleşimci toplumlarının, yerli halkı (Kızılderililer, Aborjinler) büyük ölçüde yok ederek veya marjinalize ederek "temizliği" tamamladıklarını ve bu sayede istikrarlı bir demokrasi kurabildiklerini belirtir,. Ancak İsrail, bu süreci tamamlayamamıştır. Filistin nüfusu varlığını korumakta ve direnmektedir. Mann'a göre bu durum, İsrail için sürekli bir "güvenlik ikilemi" ve meşruiyet krizi yaratır.
Dayanılmaz Varlık: Sorudaki "dayanılmaz varlık" ifadesi, Mann'ın analiziyle örtüşmektedir. Yerleşimci devlet, yerlileri tamamen temizleyemediği sürece kendini sürekli tehdit altında hisseder. Bu tehdit algısı, devleti ve toplumu militarize eder ve en ufak bir krizde daha radikal çözümlere (etnik temizlik veya toprak ilhakı) yönelme eğilimi yaratır.

2. Petrol Krizi ve "Tehlike Bölgesi"

Mann'ın İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserinde detaylandırdığı üzere, modern savaşların ve emperyal yayılmacılığın arkasındaki en büyük motivasyonlardan biri stratejik kaynaklara (özellikle petrole) erişimdir. II. Dünya Savaşı'nda Japonya'nın ve Almanya'nın saldırganlaşmasının temelinde, petrol ve gıda gibi kaynaklara ulaşma arzusu yatıyordu,.

Jeopolitik Fırsat: Bir petrol krizi, Ortadoğu'daki Arap devletlerini (Suudi Arabistan, Irak vb.) ekonomik ve siyasi kaosa sürükleyebilir. Mann'ın 5. Tezi uyarınca, siyasi ve jeopolitik istikrarsızlık, devletlerin radikalleşmesi için en uygun zemindir. Arap devletlerinin zayıflaması veya çökmesi, İsrail için Mann'ın "Tehlike Bölgesi" / Danger Zone dediği, rakip egemenlik iddialarının çatıştığı alanı genişletme fırsatı doğurabilir.
Önleyici Saldırı (Tez 4b): Mann, güçlü tarafın (burada İsrail), zayıf tarafı (Filistinliler veya komşu Arap devletleri) düşük bir maliyetle yenebileceğine inandığında "önleyici saldırı" veya temizlik hareketine girişebileceğini belirtir. Petrol kriziyle zayıflamış bir bölgede İsrail, "Arz-ı Mevud" idealini gerçekleştirmek için askeri gücünü daha pervasızca kullanabilir ve bunu "varoluşsal güvenlik" gerekçesiyle meşrulaştırabilir.

3. İdeolojik İktidar: "Arz-ı Mevud"un İşlevi

Mann, ideolojik iktidarın, özellikle kriz zamanlarında, araçsal akıldan (kar-zarar hesabı) ziyade "değer akılcılığına" (bir amaca ne pahasına olursa olsun bağlılık) yol açtığını vurgular,.

Seküler Kurtuluşçuluk ve Din: Faşizm veya Komünizm gibi "Arz-ı Mevud" ideali de, kriz anlarında toplumu mobilize eden aşkın / transcendent bir ideoloji işlevi görür. Mann'a göre, modern dönemde din, etnik milliyetçilikle birleştiğinde (teo-demokrasi), toprak talepleri kutsal bir "tarihsel zorunluluk" haline gelir,.
Radikalleşme Süreci: Petrol krizi gibi büyük bir şok, İsrail içindeki ılımlı sesleri bastırabilir ve radikal, dindar milliyetçilerin tezlerini güçlendirebilir. Mann'ın Nazi Almanyası örneğinde gösterdiği gibi, kriz derinleştikçe "A Planı" (statüko) yerini "B Planı"na (sürgün) ve nihayetinde "C Planı"na (topyekün imha veya ilhak) bırakabilir,. "Arz-ı Mevud", bu radikal genişleme planının ideolojik meşruiyetini sağlar.

4. ABD Desteği ve Küresel Sermaye

İlginç bir konu olarak; Mann, İsrail'in ABD'den dünyadaki diğer tüm ülkelerden daha fazla yardım aldığını ve ABD'nin Ortadoğu politikasının bir parçası olduğunu belirtir.

Krizin İki Yüzü: Petrol krizi, ABD ekonomisini de vuracaktır. Mann, Amerikan hegemonyasının kısmen dolara ve petrole dayalı olduğuna işaret eder. Eğer kriz ABD'yi zayıflatır ve içe kapanmaya zorlarsa, İsrail korumasız kalabilir. Ancak Mann, imparatorlukların (ABD) stratejik çıkarlarını korumak için vekillerini (İsrail) daha agresif kullanabileceğini de öngörür. Petrol krizi, ABD'nin bölgedeki enerji kaynaklarını doğrudan veya vekili (İsrail) aracılığıyla kontrol etme arzusunu artırabilir. Bu durumda, İsrail'in genişlemesi ("Arz-ı Mevud"), ABD'nin "enerji güvenliği" stratejisiyle örtüşebilir.

Sonuç olarak; Mann'ın perspektifinden bakıldığında, bir petrol krizi İsrail için "olağan" bir süreçten ziyade, radikal bir kırılma noktası olacaktır. Bu kriz, bölgesel rakiplerin zayıflaması (altyapısal iktidarın çöküşü) ve İsrail içindeki "organik milliyetçiliğin" (dini Siyonizm) yükselmesiyle birleşirse, İsrail'in "tamamlanmamış" yerleşimci projesini tamamlamak için harekete geçmesi sosyolojik olarak muhtemeldir. Bu süreçte "Arz-ı Mevud", siyasi ve askeri hedefleri (toprak ilhakı ve etnik temizlik) "kutsal" bir ambalajla sunan ideolojik güç kaynağı olacaktır. Ancak Mann, bu tür radikal hamlelerin (Hitler veya Japonya örneklerinde olduğu gibi) genellikle "kendi kendini imha eden" / self-destructive bir kibre / hubris yol açtığını ve aşırı genişlemenin devletlerin çöküşünü getirebileceğini de hatırlatır,.

Şöyle bir soru sorulursa: "Petrol krizi dışında, Arap dünyasında Michael Mann'ın tarihsel sosyolojisi ve iktidar ağları teorisi (İEAS) çerçevesinde yüksek ihtimalle gerçekleşebilecek diğer yapısal kriz nedir?"; bu durumu Demokrasinin Karanlık Yüzü ve İktidarın Tarihi (III. Cilt) eserlerinde işlenen "demokrasinin paradoksu", "devletin altyapısal güçsüzlüğü" ve "jeopolitik kara delikler" kavramları üzerinden analiz etmek gerekir.

Mann'ın teorik merceğinden bakıldığında, petrolün bitişi veya değersizleşmesi sadece bir tetikleyicidir; asıl yüksek ihtimalli kriz, etnik ve mezhepsel "organik" temizlik (cleansing) ve devletlerin "altyapısal" çöküşüdür.

1. "Demos" ile "Ethnos"un Karışması: Mezhepsel Temizlik Krizi

(Önceki yazılarımızda) temas edildiği üzere, Mann'ın en çarpıcı tezi, etnik veya mezhepsel temizliğin "ilkel" bir nefretin sonucu değil, modern "demokrasi" idealinin karanlık bir yüzü olduğudur. Arap dünyasındaki mevcut rejimler (krallıklar veya diktatörlükler) baskıcıdır ancak istikrarlıdır. Ancak bu rejimler sarsıldığında ve "halkın egemenliği" (demokrasi) talebi yükseldiğinde, büyük bir tehlike ortaya çıkar:

Halkın Tanımı: Mann'a göre demokrasi "halk"ın (demos) yönetimidir. Ancak Arap dünyasındaki pek çok ülkede (Irak, Suriye, Lübnan, Yemen, Bahreyn), "halk" kavramı vatandaşlık üzerinden değil, organik bir kimlik olan "ethnos" (veya burada "mezhep/aşiret") üzerinden tanımlanmaktadır.
Tehlike Bölgesi: Mann, farklı grupların aynı topraklar üzerinde rakip egemenlik iddialarında bulunduğu durumları "Tehlike Bölgesi" / Danger Zone olarak adlandırır. Petrol gelirinin sağladığı rant dağıtım mekanizması çökerse, devletin meşruiyeti kaybolur. Bu durumda Sünniler, Şiiler, Kürtler veya kabileler, "devlet bizimdir, ötekiler yabancıdır veya işbirlikçidir" diyerek birbirlerini "temizlemeye" (sürmeye veya yok etmeye) yönelebilirler. Mann'ın belirttiği gibi, demokrasiye geçiş süreçleri, istikrarlı otoriter rejimlere göre etnik/mezhepsel çatışma riskini artırır. Arap dünyasını bekleyen en büyük kriz, demokrasinin mezhepsel bir iç savaşa dönüşme ihtimalidir.

2. "Eşik Bekçisi Devlet"in (Gatekeeper State) Çöküşü

Mann, İktidarın Tarihi eserinde, sömürgecilik sonrası kurulan bazı devletlerin, özellikle Afrika ve Ortadoğu'da, gerçek birer ulus-devlet olamadıklarını, sadece "eşik bekçisi devletler" olduklarını belirtir.

Altyapısal İktidar Eksikliği: Modern devlet, toplumun içine nüfuz edebilen, vergi toplayan ve hizmet götüren "altyapısal iktidar"a / infrastructural power sahip olmalıdır. Ancak petrol zengini Arap devletleri veya dış yardımla (ABD, Batı) ayakta duran rejimler (Mısır, Ürdün gibi), kendi toplumlarından vergi toplamak ve onlarla bir "temsil-vergi" pazarlığına girmek yerine, sadece sınırlardaki "eşikleri" tutarak dışarıdan gelen geliri (petrol, yardım) içeriye dağıtırlar.
Kriz Senaryosu: Petrol krizi veya dış desteğin kesilmesi durumunda (ABD'nin bölgeden çekilmesi gibi), bu "eşik bekçisi" devletlerin toplum üzerindeki otoritesi anında buharlaşır. Devletin toplumla organik bir bağı (vergi ve temsil ilişkisi) olmadığı için, devlet çöker. Mann'ın Endonezya örneğinde anlattığı gibi, merkezi devlet zayıfladığında, yerel "savaş ağaları", "dini milisler" veya "aşiret reisleri" iktidarı ele geçirir. Arap dünyasını bekleyen kriz, Libya veya Yemen örneklerinde görüldüğü gibi, devletin tamamen işlevsizleşip coğrafyanın "jeopolitik kara deliklere" / geopolitical black holes dönüşmesidir.

3. İdeolojik Kriz: "Teo-Demokrasi" ve Laikliğin Sonu

Mann, İslam dünyasında "köktendinciliğin" / fundamentalism yükselişini, Batı emperyalizmine ve yerel laik/milliyetçi rejimlerin başarısızlığına bir tepki olarak okur.

Alternatif Modernite: Mann'a göre siyasal İslam veya cihatçı hareketler, "geri kalmış" tepkiler değil, modernitenin sorunlarına (yozlaşma, eşitsizlik, emperyalizm) üretilen "seküler kurtuluşçuluğun" yerini alan dini bir cevaptır.
Kutsal Halk: Mevcut rejimler çöktüğünde, ortaya çıkacak en güçlü alternatif ideoloji, Mann'ın "Teo-Demokrasi" / Theo-democracy (dini demokrasi) olarak adlandırdığı yapıdır. Bu, "biz dindar halkın" egemenliği iddiasıdır. Ancak bu model, azınlıkları (Hıristiyanları, diğer mezhepleri) ve seküler kesimleri "halkın" dışında, hatta "hastalık" veya "mikrop" (Nazilerin Yahudilere bakışı gibi) olarak görebilir. Arap dünyasında petrol sonrası dönem, Batı tipi bir demokrasiden ziyade, bu tür dışlayıcı ve arındırıcı dini rejimlerin yükselişine ve bunun yaratacağı şiddetli iç çatışmalara gebedir.

4. Çevresel Kriz ve "Malthusçu" Baskı

Mann'ın eserlerinde (örneğin Kapitalizmin Geleceği Var mı?) ve İktidarın Tarihi'ndeki tarımsal analizlerinde, nüfus artışı ile kaynak yetersizliği arasındaki gerilime (Malthusçu kriz) dikkat çekilir.

Su ve Gıda: Arap dünyasının büyük kısmı kuraktır ve gıda ithalatına bağımlıdır. Petrol gelirinin bitmesi, gıda ithalatını imkansız kılabilir. Mann, tarımsal krizlerin ve kıtlıkların, 19. yüzyılda olduğu gibi modern dönemde de büyük "holokostlara" (kitlesel ölümlere) yol açabileceğini hatırlatır. Petrol kriziyle birleşen bir su ve gıda krizi, devletlerin "altyapısal iktidarını" tamamen çökertecek ve insanları hayatta kalmak için yerel, dini veya etnik cemaatlerine sığınmaya zorlayacaktır. Bu da yukarıda bahsedilen çatışma dinamiklerini (etnik/mezhepsel temizlik) hızlandıran en temel maddi faktör olacaktır.

Özetle; Petrol krizi dışında, Arap dünyasını bekleyen en yüksek ihtimalli kriz, devletlerin çökerek yerini mezhepsel/kabilevi milislere bırakması ve "halk" tanımının dini/mezhepsel temelde yapılarak "ötekilerin" şiddet yoluyla temizlendiği uzun süreli bir iç savaş ve parçalanma sürecidir. Mann'ın tabiriyle, bölge, küresel sistemden kopuk, içine kapalı ve şiddet sarmalındaki "etno-milliyetçi (veya mezhepsel) kara deliklere" dönüşme riski taşımaktadır.

'Eşik Bekçisi' nde Kriz

Şöyle bir soru sorulursa: "Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) kendi içinde parçalanması durumunda, başta Arap Dünyası olmak üzere küresel ölçekte 'eşik bekçisi' / gatekeeper işlevi gören mekanizmaların yok olmasıyla mutlak bir savaş ortamının doğacağı öngörüsü, Michael Mann'ın iktidar teorileriyle nasıl temellendirilebilir?"; bu kıyamet senaryosunu İktidarın Tarihi (III. Cilt) ve Demokrasinin Karanlık Yüzü eserlerindeki "hegemonik istikrar", "eşik bekçisi devlet" ve "jeopolitik anarşi" kavramları üzerinden analiz etmek gerekir.

Mann'ın analizlerine göre, küresel bir hegemonun çöküşü, sadece o devletin sınırları içinde değil, tüm dünyada güç boşlukları yaratarak "Leviathan'sız" bir kaos ortamını tetikler.

1. "Eşik Bekçisi Devletler"in Çöküşü ve Arap Dünyası

Kullanıcının isabetle belirttiği "eşik bekçisi" / gatekeeper state kavramı, Mann'ın analizlerinde özellikle sömürge sonrası devletler ve hammadde ihracatına bağımlı ekonomiler (Ortadoğu ve Afrika) için kullanılır. Bu devletlerin temel özelliği, yönetici elitlerin meşruiyetlerini ve gelirlerini kendi halklarından topladıkları vergilerle değil, küresel ekonomiyle olan bağlantı noktalarını (eşikleri) tutarak elde etmeleridir (gümrükler, dış yardımlar, petrol gelirleri, maden ruhsatları gibi)[^1].

Dış Desteğin Kesilmesi: Arap Dünyası'ndaki pek çok rejim (Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün vb.), ABD'nin sağladığı "küresel güvenlik şemsiyesi" ve ekonomik entegrasyon sayesinde ayakta durmaktadır. Mann'a göre bu rejimler, içeride "altyapısal iktidar"dan / infrastructural power (topluma nüfuz etme yeteneği) yoksundur ve halkla organik bir bağ kuramamıştır[^2]. Eğer ABD parçalanırsa, bu "eşik bekçisi" elitleri koruyan dış güç ortadan kalkar.
İç Savaş Kaçınılmazlığı: (Önceki yazılarımızda) belirtildiği üzere, dış desteği kesilen, halkına karşı sorumluluk hissetmeyen ve sadece rant dağıtarak ayakta duran bir devlet, Mann'ın "hizipleşmiş devlet" modeline dönüşür. Kaynaklar kesildiğinde, ordu ve bürokrasi içindeki farklı etnik, dini veya aşiret grupları, devleti ele geçirmek için birbirleriyle savaşa tutuşur. Bu, Arap Dünyası'nda sadece devletlerarası değil, devletlerin kendi içinde de "herkesin herkese karşı savaşı"na yol açar[3].

2. Hegemonik İstikrarın Sonu ve Küresel Anarşi

Michael Mann, iki savaş arası dönemde (1919-1939) dünyanın yaşadığı kaosu ve Büyük Bunalım'ı, "hegemonik istikrarın yokluğuna" bağlayan teorilere atıf yapar. O dönemde Britanya gücünü yitirmiş, ABD ise henüz sorumluluk almamıştı. Bu "başsız" ortam, korumacılığı, ekonomik milliyetçiliği ve nihayetinde II. Dünya Savaşı'nı doğurmuştu[^4].

Düzenleyici Gücün Yokluğu: Mann'a göre ABD, II. Dünya Savaşı sonrasında "küresel şerif" rolünü üstlenmiş, doları rezerv para yaparak ve askeri üslerle ticaret yollarını güvenceye alarak bir "Amerikan Barışı" / Pax Americana tesis etmiştir[^5]. ABD'nin parçalanması, küresel ticaretin para biriminin (dolar) çökmesi ve ticaret yollarının güvensiz hale gelmesi demektir. Bu durum, 1930'lardaki Bunalım'dan çok daha şiddetli bir ekonomik çöküşe ve kaynak savaşlarına neden olur.
Güç Boşluğu ve Bölgesel Savaşlar: Mann'ın analizine göre, imparatorluklar çekildiğinde geride bıraktıkları boşluğu doldurmak için yerel güçler (Çin, Rusya, bölgesel aktörler) harekete geçer. Ancak ABD gibi küresel bir hegemonun aniden çökmesi, bu geçişin düzenli olmasını engeller. Mann, imparatorlukların çöküş dönemlerinde, özellikle "etno-milliyetçi" / ethno-nationalist taleplerin ve sınır anlaşmazlıklarının şiddetli çatışmalara dönüştüğünü belirtir[^6]. "Eşik bekçisi" kalmadığında, her devlet kendi güvenliğini sağlamak için komşusuna saldırma ("güvenlik ikilemi") eğilimine girer.

3. ABD'nin İç Parçalanması: "Demokrasinin Karanlık Yüzü"nün Zirvesi

Eğer ABD kendi içinde parçalanırsa, bu durum Mann'ın Demokrasinin Karanlık Yüzü eserinde tarif ettiği en tehlikeli senaryolardan birini, yani "demokratikleşen bir imparatorluğun çöküşü"nü tetikler.

Kuzey-Güney Ayrımı: Mann, Amerikan İç Savaşı'ndan ve 1930'lardaki siyasi kutuplaşmalardan bahsederken, ABD'nin homojen bir ulus olmadığını, bölgesel ve ırksal fay hatlarına sahip olduğunu vurgular[^7]. ABD'nin parçalanması, bu devasa askeri gücün (nükleer silahlar dahil) kontrolsüz hiziplerin eline geçmesi demektir.
Küresel Yansıma: Mann'a göre, modern dünyada ideolojiler ve çatışma modelleri küresel olarak yayılır. ABD'nin parçalanması, dünya genelinde "çok-kültürlü demokrasi" idealinin sonu olarak yorumlanabilir ve her yerde (Avrupa dahil) "saf" etnik veya dini devletler kurma arzusundaki radikal hareketleri cesaretlendirebilir[^8].

Sonuç ve Değerlendirme

Mann'ın perspektifinden bakıldığında, tespitiniz sosyolojik olarak son derece tutarlıdır. ABD'nin parçalanması, sadece bir devletin sonu değil, küresel kapitalizmin ve mevcut jeopolitik düzenin "sigortasının" atması anlamına gelir.

Arap Dünyası: Dış desteğe bağımlı "eşik bekçisi" rejimler çöker, bölge etnik ve mezhepsel iç savaşlara sürüklenir.
Küresel Sistem: Düzenleyici bir hegemonun yokluğunda, kaynaklara erişim ve ticaret yollarının kontrolü için "Güçlü olanın hayatta kaldığı" bir orman kanunu dönemi başlar. Mann'ın ifadesiyle, düzeni sağlayan "Leviathan" öldüğünde, geriye sadece "bölünmüş ve radikalleşmiş" hiziplerin savaşı kalır.

Dipnotlar: [^1]: Mann, M. (2017). İktidarın Tarihi: Küresel İmparatorluklar ve Devrim 1890-1945. Phoenix Yayınevi, s. 1085. [^2]: A.g.e., s. 1108. [^3]: Mann, M. (2012). Demokrasinin Karanlık Yüzü. İthaki Yayınları, s. 19, 54. [^4]: Mann, M. (2017). İktidarın Tarihi: Küresel İmparatorluklar ve Devrim 1890-1945. Phoenix Yayınevi, s. 1444. [^5]: A.g.e., s. 1918, 1958. [^6]: Mann, M. (2012). Demokrasinin Karanlık Yüzü. İthaki Yayınları, s. 620. [^7]: Mann, M. (2017). İktidarın Tarihi: Küresel İmparatorluklar ve Devrim 1890-1945. Phoenix Yayınevi, s. 1142. [^8]: Mann, M. (2012). Demokrasinin Karanlık Yüzü. İthaki Yayınları, s. 959.

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Bu Blogda Ara

İsmail Hakkı Altuntaş

Yayınlar

Kapitalizm ve Küresel İmparatorluklar