Gülşeni Râz -Tam Metin Farsça ve Türkçe

 

گلشن راز

GÜLŞEN-İ RÂZ

(Gizemli Bahçe)

Şeyh Mahmud Şebusteri

 

ABDÜLBÂKIY GÖLPINARLI

2021

Düzenleme:
İhramcızade İsmail Hakkı

 ديباچه

به نام آن که جان را فکرت آموخت

چراغ دل به نور جان برافروخت

ز فضلش هر دو عالم گشت روشن

ز فيضش خاک آدم گشت گلشن

توانايي که در يک طرفة العين

ز کاف و نون پديد آورد کونين

چو قاف قدرتش دم بر قلم زد

هزاران نقش بر لوح عدم زد

از آن دم گشت پيدا هر دو عالم

وز آن دم شد هويدا جان آدم

در آدم شد پديد اين عقل و تمييز

که تا دانست از آن اصل همه چيز

چو خود را ديد يک شخص معين

تفکر کرد تا خود چيستم من

ز جزوي سوي کلي يک سفر کرد

وز آنجا باز بر عالم گذر کرد

جهان را ديد امر اعتباري

چو واحد گشته در اعداد ساري

جهان خلق و امر از يک نفس شد

که هم آن دم که آمد باز پس شد

ولي آن جايگه آمد شدن نيست

شدن چون بنگري جز آمدن نيست

به اصل خويش راجع گشت اشيا

همه يک چيز شد پنهان و پيدا

تعالي الله قديمي کو به يک دم

کند آغاز و انجام دو عالم

جهان خلق و امر اينجا يکي شد

يکي بسيار و بسيار اندکي شد

همه از وهم توست اين صورت غير

که نقطه دايره است از سرعت سير

يکي خط است از اول تا به آخر

بر او خلق جهان گشته مسافر

در اين ره انبيا چون ساربانند

دليل و رهنماي کاروانند

وز ايشان سيد ما گشته سالار

هم او اول هم او آخر در اين کار

احد در ميم احمد گشت ظاهر

در اين دور اول آمد عين آخر

ز احمد تا احد يک ميم فرق است

جهاني اندر آن يک ميم غرق است

بر او ختم آمده پايان اين راه

در او منزل شده «ادعوا الي الله »

مقام دلگشايش جمع جمع است

جمال جانفزايش شمع جمع است

شده او پيش و دلها جمله از پي

گرفته دست دلها دامن وي

در اين ره اوليا باز از پس و پيش

نشاني داده اند از منزل خويش

به حد خويش چون گشتند واقف

سخن گفتند در معروف و عارف

يکي از بحر وحدت گفت انا الحق

يکي از قرب و بعد و سير زورق

يکي را علم ظاهر بود حاصل

نشاني داد از خشکي ساحل

يکي گوهر برآورد و هدف شد

يکي بگذاشت آن نزد صدف شد

يکي در جزو و کل گفت اين سخن باز

يکي کرد از قديم و محدث آغاز

يکي از زلف و خال و خط بيان کرد

شراب و شمع و شاهد را عيان کرد

يکي از هستي خود گفت و پندار

يکي مستغرق بت گشت و زنار

سخنها چون به وفق منزل افتاد

در افهام خلايق مشکل افتاد

کسي را کاندر اين معني است حيران

ضرورت مي شود دانستن آن

[Metin Önsözü]

Cana düşünceyi öğretenin, gönül mumunu, can ışığıyla aydınlatanın adıyla

Onun lütfuyla iki âlem de aydınlandı; onun feyziyle Âdem’in toprağı gülbahçesi kesildi.

Öyle bir kuvvet, kudret sahibidir ki bir bakışlık, bir görüşlük zamanda, "Kâf’la "Nûn"dan iki âlemi de meydana getirdi.

Kudretinin kafı, kaleme can verip emredince, kalem yokluk levhinde binlerce nakışlar, suretler belirtti.

İki âlem de o soluktan meydana geldi; Âdem’in canı da o soluktan belirdi.

Bu akıl, bu her şeyin ne olduğunu anlayış kabiliyeti, Âdem’de zuhur etti de bu kabiliyetle her şeyin aslını bildi.

Kendisini muayyen bir şahıs olarak görünce de ben kimim diye düşünceye daldı.

Cüzî âlemden küllî âleme bir sefer etti; oradan da tekrar döndü, bu âleme geldi.

Dünyayı itibarî bir şey gördü; sanki “bir” sayısı gibi tek varlık, bütün sayılara yayılmıştı.

Emîr ve Halk âlemi, o bir soluktan meydana geldi; dönüp aslına giden o soluk, gelen soluktu ancak.

Ama burada gelip gitmek de yoktur; dikkat edersen görürsün ki gelmek, gitmekten başka bir şey değildir.

Her şey aslına gitti, de gizli, açık, hepsi de bir şey oldu gitti.

Ne yücedir o önüne ön olmayan Allah ki bir solukta iki dünyanın da önünü, sonunu izhar eder.

Halk ve Emir âlemi, o durakta birleşti; bir çoğaldı; çok da azalıp bir oldu.

Bu ayrı sanış, tamamiyle senin vehminden meydana gelen bir şey; çünkü pek hızlı dönüş yüzünden nokta, daire şeklinde görünmede.

Önden sona dek dönüp duran, tek bir noktadan meydana gelen bir hat; âlem halkı da, görünüşte var olan daireyle dönmede.

Bu yolda peygamberler, kervanbaşlarına benzerler; kervana kılavuzluk ederler, yol gösterirler.

Onların içinde Efendimiz salla'llâhü aleyhi ve sellem ise, kervanbaşlarının başıdır; bu işte o hem evveldir, hem ahir.

Ahad, Ahmed’in “mîm”inde göründü; bu dönüşte evvel ahirin ta kendisi oldu.

Bu yolun sonu onunla bitti; “Halkı Allah’a çağırmadayım” ayeti ona indi.

Onun gönüller açan durağı “Cem’ul-Cem” durağıdır; canlara can katan yüzü, güzelliği, toplumun mumudur, ışığıdır.

O ilerdedir, canların hepsi de onun ardında; bütün gönüller, onun eteğini tutmuş, onun eteğine yapışmış.

Bu yolda yürüyen velilerin geride kalanları da duraklarından bir nişane gösterirler, ileriye gidenleri de.

Onlar kendi derecelerini anlayınca, bilinene, bilene dair sözler söylemişlerdir.

Birisi birlik denizinde “Ben Hakk’ım, demiştir; öbürü bu denizde kayığın yakınlık, uzaklık mertebelerini nasıl seyrettiğini anlatmıştır.

Birisi zahir bilgisini elde etmiş, kıyının kuruluğunu söylemiştir.

Öbürü inci elde etmiş, halk ona yönelmiştir; öbürüyse inciyi bırakmıştır, sedefe yüz tutmuştur.

Biri bu söze cüzden, halden bahsederek girişmiş, öbürü evveli olmayanla sonradan yaratılandan söze başlamış;

Biri saçı, beni, sakalı, bıyığı konu edinmiş, şarabı, mumu, güzeli açıklamaya, bunlardan söz etmeye girişmiştir.

Bir başkasıysa kendi zannını söylemiş, öbürü de puta, zünnara dalmış, kendinden geçmiştir.

Söylenen sözler, söyleyenlerin duraklarına uygun olduğundan, halk bu sözlerin manalarını anlamakta müşküle düşmüştür.

Bu sözleri duyup şaşıran kişilerin bu sözlerdeki manaları anlamaları, bilmeleri mutlaka lazımdır.

 

سبب نظم کتاب

گذشته هفت و ده از هفتصد سال

ز هجرت ناگهان در ماه شوال

رسولي با هزاران لطف و احسان

رسيد از خدمت اهل خراسان

بزرگي کاندر آنجا هست مشهور

به انواع هنر چون چشمه هور

جهان را سور و جان را نور اعني

امام سالکان سيد حسيني

همه اهل خراسان از که و مه

در اين عصر از همه گفتند او به

نبشته نامه اي در باب معني

فرستاده بر ارباب معني

در آنجا مشکلي چند از عبارت

ز مشکلهاي اصحاب اشارت

به نظم آورده و پرسيده يک يک

جهاني معني اندر لفظ اندک

ز اهل دانش و ارباب معني

سؤالي دارم اندر باب معني

ز اسرار حقيقت مشکلي چند

بگويم در حضور هر خردمند

نخست از فکر خويشم در تحير

چه چيز است آنکه گويندش تفکر

چه بود آغاز فکرت را نشاني

سرانجام تفکر را چه خواني

کدامين فکر ما را شرط راه است

چرا گه طاعت و گاهي گناه است

که باشم من مرا از من خبر کن

چه معني دارد اندر خود سفر کن

مسافر چون بود رهرو کدام است

که را گويم که او مرد تمام است

که شد بر سر وحدت واقف آخر

شناساي چه آمد عارف آخر

اگر معروف و عارف ذات پاک است

چه سودا بر سر اين مشت خاک است

کدامين نقطه را جوش است انا الحق

چه گويي، هرزه بود آن يا محقق

چرا مخلوق را گويند واصل

سلوک و سير او چون گشت حاصل

وصال ممکن و واجب به هم چيست

حديث قرب و بعد و بيش و کم چيست

چه بحر است آنکه علمش ساحل آمد

ز قعر او چه گوهر حاصل آمد

صدف چون دارد آن معني بيان کن

کجا زو موج آن دريا نشان کن

چه جزو است آن که او از کل فزون است

طريق جستن آن جزو چون است

قديم و محدث از هم چون جدا شد

که اين عالم شد آن ديگر خدا شد

دو عالم ما سوي الله است بي شک

معين شد حقيقت بهر هر يک

دويي ثابت شد آنگه اين محال است

چه جاي اتصال و انفصال است

اگر عالم ندارد خود وجودي

خيالي گشت هر گفت و شنودي

تو ثابت کن که اين و آن چگونه است

وگرنه کار عالم باژگونه است

چه خواهد مرد معني زان عبارت

که دارد سوي چشم و لب اشارت

چه جويد از سر زلف و خط و خال

کسي کاندر مقامات است و احوال

شراب و شمع و شاهد را چه معني است

خراباتي شدن آخر چه دعوي است

بت و زنار و ترسايي در اين کوي

همه کفر است ورنه چيست بر گوي

چه مي گويي گزاف اين جمله گفتند

که در وي بيخ تحقيقي نهفتند

محقق را مجازي کي بود کار

مدان گفتارشان جز مغز اسرار

کسي کو حل کند اين مشکلم را

نثار او کنم جان و دلم را

رسول آن نامه را برخواند ناگاه

فتاد احوال او حالي در افواه

در آن مجلس عزيزان جمله حاضر

بدين درويش هر يک گشته ناظر

يکي کو بود مرد کارديده

ز ما صد بار اين معني شنيده

مرا گفتا جوابي گوي در دم

کز آنجا نفع گيرند اهل عالم

بدو گفتم چه حاجت کين مسائل

نبشتم بارها اندر رسائل

بلي گفتا ولي بر وفق مسؤول

ز تو منظوم مي داريم مامول

پس از الحاح ايشان کردم آغاز

جواب نامه در الفاظ ايجاز

به يک لحظه ميان جمع بسيار

بگفتم جمله را بي فکر و تکرار

کنون از لطف و احساني که دارند

ز من اين خردگيها در گذارند

همه دانند کين کس در همه عمر

نکرده هيچ قصد گفتن شعر

بر آن طبعم اگر چه بود قادر

ولي گفتن نبود الا به نادر

به نثر ارچه کتب بسيار مي ساخت

به نظم مثنوي هرگز نپرداخت

عروض و قافيه معني نسنجد

به هر ظرفي درون معني نگنجد

معاني هرگز اندر حرف نايد

که بحر قلزم اندر ظرف نايد

چو ما از حرف خود در تنگناييم

چرا چيزي دگر بر وي فزاييم

نه فخر است اين سخن کز باب شکر است

به نزد اهل دل تمهيد عذر است

مرا از شاعري خود عار نايد

که در صد قرن چون عطار نايد

اگرچه زين نمط صد عالم اسرار

بود يک شمه از دکان عطار

ولي اين بر سبيل اتفاق است

نه چون ديو از فرشته استراق است

علي الجمله جواب نامه در دم

نبشتم يک به يک نه بيش نه کم

رسول آن نامه را بستد به اعزاز

وز آن راهي که آمد باز شد باز

دگرباره عزيزي کار فرماي

مرا گفتا بر آن چيزي بيفزاي

همان معني که گفتي در بيان آر

ز عين علم با عين عيان آر

نمي ديدم در اوقات آن مجالي

که پردازم بدو از ذوق حالي

که وصف آن به گفت و گو محال است

که صاحب حال داند کان چه حال است

ولي بر وفق قول قائل دين

نکردم رد سؤال سائل دين

پي آن تا شود روشن تر اسرار

درآمد طوطي طبعم به گفتار

به عون و فضل و توفيق خداوند

بگفتم جمله را در ساعتي چند

دل از حضرت چو نام نامه درخواست

جواب آمد به دل کين گلشن ماست

چو حضرت کرد نام نامه گلشن

شود زان چشم دلها جمله روشن

[Kitabı yazmanın nedeni]

Hicretin yedi yüzüncü yılından on yedi yıl geçmişti ki (717) Şevval ayında, ansızın, Horasanlılar tarafından gönderilen bir elçi, binlerce lütuf ve ihsanla çıkageldi.

Orada çeşitli hünerlerle nur kaynağı gibi tanınmış bir ulu kişi vardı ki

Bu zamanda büyük, küçük, bütün Horasan halkı, ona ulu demişti, onun yüceliğini tanımıştı

O cihanın canı, canın gözünün nuru, saliklerin imamı Seyyid Huseyn’di.[6]

Manaya ait bir mektup yazmış, mana erbabına göndermişti.

O mektupta, söz sırasında işareti ihtiyâr edenlerin sözlerinde geçen anlaşılması güç bazı ibarelerini Şiirle yazmış, söz bakımından pek az, mana bakımından bir âlem olan o müşkülleri bir bir sormuştu.

 (Emir Huseynî'nin Soruları)

*          Bilgi ve mana ehlinden, manaya dair sorularım var.

*          Hakikat sırlarına ait birkaç müşkülüm var; onları her akıl sahibine, her aklı erene var, arz et.

1.          İlk olarak beni düşündüren, şaşırtan şu: Düşünce denen şey nedir?

*          Düşüncenin başlangıcının alameti nedir, sonu hakkında ne dersin?

2.          Bizim için yol şartı olan düşünce, hangi düşüncedir? Düşünce, neden bazı kere kulluktur, bazı kere suç?

3.          Kimim ben? Bana benden haber ver; kendinden kendine sefer et derler; bu sözün manası nedir?

4.          Yolculuk nasıl olur; yola düşen, yol alan hangi yolcudur; kime tam, olgun kişi diyeyim?

5.          Birlik sırrına kim vâkıf olur; irfan nedir; arif neyi bilir, neyi anlar?

6.          Bilinen de, bilen de her şeyden münezzeh, her noksandan mukaddes Tanrı’ysa şu bir avuç toprağın başındaki bu sevda nedir?

7.          Hangi durakta, “Ben Hakk’ım" denir? Ne dersin; o mutlak remiz, saçma mıydı ki?

8.          Yaratılmışa neden ulaşmış derler; onun yol alışı nasıl olur; nasıl yol alır da ulaşır?

*          Yoksa mümkün, imkân sınırını mı aştı? Bu mananın çevresinde nasıl ve nerden dönüp dolaşabilir ki?

9.          Mümkünle vacibin birleşmesi nedir; yakınlık, uzaklık, çokluk, azlık nedir; bu sözler ne demektir?

10.          Hangi denizdir o deniz ki kıyısı sözdür; o denizin dibinden nasıl bir inci çıkar?

*          Sedef, bu inciyi nasıl anlar, bildir; bu denizin dalgası nereye vurur? Açıkça söyle.

11.          Külden daha da fazla olan cüz, hangi cüzdür; o cüzü aramanın yolu, yordamı nasıldır?

*          Âlem, Allah’tan, şüphe yok ki ayrı; şu halde bu meydandaki her varın, gerçek bir varlığı var.

*          Ama şu da meydanda ki buna imkân yok; çünkü birlik âleminde ne birleşme olabilir, ne ayrılma.

*          Fakat âlemin de bir varlığı yoksa, her söylenen, her duyulan söz, bir hayal oldu gitti.

12.          Varlığına bir evvel olmayanla sonradan meydana gelen, birbirinden nasıl ayrıldı da bu, âlem oldu, öbürüne Tanrı dendi?

13.          Mana eri göze, dudağa işaret eder durur; bu sözlerle ne kasteder?

*          Makamlara vasıl, hallere nail olan kişi, saçtan, yüzdeki sakaldan, bıyıktan, benden ne arar, ne ister?

14.          Şarabın, mumun, güzelin ne manası var? Meyhaneye düşmek, sarhoş olmak da ne demek?

15.          Bu alanda put, zünnar, Hıristiyanlık, tamamiyle küfürse diyecek yok; ama değilse, bunlardan maksat nedir; söyle.

*          Ne dersin? Bütün bu söyledikleri sözler saçma da bunlarda hiçbir gizlenmiş gerçek yok mu?

Gerçeğe ulaşanın mecazla işi mi olur? O çeşit kişinin sözleri, sırların da özüdür; başka türlü sanma.

Bu müşkülümü kim hallederse ona canımı da bağışlarım, gönlümü de.

Huseynî’nin sözleri hasbihaldir ancak; bu sorular, sorulanı sınamak için sorulmamıştır.

***

 Elçi, o mektubu okuyunca mektuptaki sözler, sorular, hemencecik dillere düştü.

O mecliste bulunan yüce kişilerin hepsi de bu yoksula yüz tuttu.

İçlerinden iş görmüş, bizden bu manaları yüz kere duymuş biri,

Bana dedi ki: Mektuba hemen cevap yaz da bütün âlem ehli o cevaptan faydalansın.

Ben, ne hacet dedim; bu meseleleri risalelerimde kaç kere yazdım.

Bir başkasıysa, doğru ama dedi; senden sorulara göre manzum cevap vermeni umuyoruz.

Onların bir hayli ısrarları üzerine söz bakımından kısa olmak üzere cevap vermeye başladım.

O kalabalığın içinde düşünmeden, tekrarlamadan bir solukta cevap verdim.

Artık onlar da lütuflarından, keremlerinden kusurlarımıza bakmasınlar.

Herkes de bilir ki ben bütün ömrümce şiir söylemeye kalkışmadım.

Tabiatımda şiir söyleme kudreti de vardı; fakat pek nadir olarak şiir söyledim.

Nesirle birçok kitap yazdım; fakat mesnevi tarzında bir kitap yazmadım.

Mana aruza, kafiyeye sığmaz; mana her kaba sığışmaz.

Manalar harfe asla sığmaz; uçsuz bucaksız deniz bir kabın içine girmez.

Biz manayı sözle ifade ederken bile daralmaktayız; artık ona bir başka şey de katmaya ne diye kalkalım?

Bu sözle övünmüyoruz; şükretmek için söylüyoruz; bu söz, din ehline özür getirmektir ancak.

Şairlikten, iyi şiir söyleyememekten utanacak değilim ya; yüz asır içinde Attar gibi bir şair gelmez.

Bu çeşit sözlerle yüzlerce sırlar âlemi meydana getirsem, hepsi de Attar’ın dükkânından bir kokudan ibarettir ancak.

Ne Attar’dır o; cihanın Attar’ıdır; sözleri canın bile özündedir.

Fakat şu da meydanda ki sözlerim ilhama dayanmaktadır; şeytanın, melekten haber çalmasına benzemez.

Hasılı, mektubun cevabını artıksız, eksiksiz, bir solukta yazdım.

Elçi o mektubu hürmetle alıp geldiği yola revan oldu.

Bir aziz bu sefer bana, o cevaplara bir şeyler daha kat dedi; o iş buyuran böyle bir teklifte bulundu.

Söylediğin her manayı biraz daha açıkla, anları bilgi âleminden açıklık âlemine getir dedi.

Ama o vakitler ona hal zevkinden bir şeyler katarak genişletmeye kudretim yoktu.

Zaten hal zevkini sözle anlatmaya imkân yoktur; bu ne biçim bir haldir, hal sahibi bilir.

Fakat dini tebliğ edenin sözüne uyup dine ait bir şey satanın sorusunu, bir şey isteyenin isteğini reddetmedim.

Sırlar daha fazla açığa çıksın diye natıkamın dudusu söze geldi.

Tanrı’nın yardımıyla, lütfuyla, başarı ihsan etmesiyle hepsini de birkaç saatin içinde söyledim.

Gönül, Tanrı tapısından bu kitaba bir ad istedi; o tapıdan da gönüle, “Bu bizim Gülşen’imizdir” diye cevap geldi.

Değil mi ki kitabın adı, o Yüce Tapıdan "Gülşen" kondu; bütün gönüllerin gözleri, elbette onunla aydın olur.

سؤال در ماهيت فکرت

نخست از فکر خويشم در تحير

چه چيز است آن که خوانندش تفکر

چه بود آغاز فکرت را نشاني

سرانجام تفکر را چه خواني

جواب

مرا گفتي بگو چبود تفکر

کز اين معني بماندم در تحير

تفکر رفتن از باطل سوي حق

به جزو اندر بديدن کل مطلق

حکيمان کاندر اين کردند تصنيف

چنين گفتند در هنگام تعريف

که چون حاصل شود در دل تصور

نخستين نام وي باشد تذکر

وز او چون بگذري هنگام فکرت

بود نام وي اندر عرف عبرت

تصور کان بود بهر تدبر

به نزد اهل عقل آمد تفکر

ز ترتيب تصورهاي معلوم

شود تصديق نامفهوم مفهوم

مقدم چون پدر تالي چو مادر

نتيجه هست فرزند، اي برادر

ولي ترتيب مذکور از چه و چون

بود محتاج استعمال قانون

دگرباره در آن گر نيست تاييد

هر آيينه که باشد محض تقليد

ره دور و دراز است آن رها کن

چو موسي يک زمان ترک عصا کن

درآ در وادي ايمن زماني

شنو «اني انا الله » بي گماني

محقق را که وحدت در شهود است

نخستين نظره بر نور وجود است

دلي کز معرفت نور و صفا ديد

ز هر چيزي که ديد اول خدا ديد

بود فکر نکو را شرط تجريد

پس آنگه لمعه اي از برق تاييد

هر آنکس را که ايزد راه ننمود

ز استعمال منطق هيچ نگشود

حکيم فلسفي چون هست حيران

نمي بيند ز اشيا غير امکان

از امکان مي کند اثبات واجب

از اين حيران شد اندر ذات واجب

گهي از دور دارد سير معکوس

گهي اندر تسلسل گشته محبوس

چو عقلش کرد در هستي توغل

فرو پيچيد پايش در تسلسل

ظهور جمله اشيا به ضد است

ولي حق را نه مانند و نه ند است

چو نبود ذات حق را ضد و همتا

ندانم تا چگونه داني او را

ندارد ممکن از واجب نمونه

چگونه دانيش آخر چگونه؟

زهي نادان که او خورشيد تابان

به نور شمع جويد در بيابان

Soru 1.

“Öncelikle kendi görüşüme hayret ediyorum:

Tefekkür dedikleri şey nedir?

Düşüncenin başlangıcının işareti nedir?

Sonu hakkında ne söyleyebilirsin?

***

Cevap

Bana düşünce nedir, söyle, bunun manasını anlamak hususunda şaşırdım kaldım dedin.

Düşünce, batıldan hakka gitmek, cüzde mutlak olan küllü görmektir.

Buna dair kitaplar meydana getiren hakîmler, düşünceyi tarif ederken şöyle demişler:

Gönülde bir tasavvur meydana geldi mi, önce ona hatırlayış adı verilir.

Düşünceye daldın da bu dereceyi aştın mı, düşüncen örfte ibret adını alır.

Akıllıca düşünce, bir işi etraflıca düşünüp başarmaya yarayan tasavvurdur.

Bilinen şeyler hatırlanır da zihinde bir tertibe tabi tutulursa, anlaşılmayan ve anlaşılması istenen şey bilinir, anlaşılır.

Kıyasta mukaddem, babaya benzer, talî anaya. Netice de çocuk gibidir kardeş.

Fakat bir hükme varmak için yapılan bu tertip, mantık bilmeye bağlıdır.

Ama bir de şu var ki Tanrı yardımı olmadıkça yapılan tertip ve varılan hüküm, ancak taklide uymadır. Taklidin ta kendisidir.

Bu, uzak ve uzun bir yoldur. Bırak bu yolu da, bir zamancağız olsun Musa gibi asayı terk et...

Eymen vadisine gel; ağaç bile sana “Ben Tanrı’yım, Tanrı” desin!

Hakikate erişen, her şeyin hakikatini gören, ilk bakışta varlık nurunu görür.

Marifete sahip olan ve o tertemiz varlık nurunu gören, neyi görse önce Tanrı’yı görmüş olur.

İyi düşünce için gönülden her şeyi çıkarmak, gönlü arıtmak gerek. Ondan sonra da Tanrı yardımı şimşeğinden bir nurdur çakmalı.

Tanrı, birisine yol göstermedi mi, o adama mantıkla hiçbir kapı açılmaz.

Felsefeye düşkün hakîm, şaşırıp kaldığından bu âlemi ancak imkân âlemi olarak görür de

Vacibi mümkünle ispata kalkışır. Bundan dolayı da Vacibin zatında hayrete düşer.

Bazen devre saplanır, ters yüzüne gitmeye başlar... bazen teselsüle kapılır, teselsülde hapsolur gider.

Aklı varlıkla uğraşıp durduğundan ayağı teselsüle bağlanır.

Her şey zıddıyla meydana çıkar. Fakat Tanrı’nın ne benzeri vardır, ne zıddı.

Eşi, benzeri olmayınca da bilmem ki akla uyan, onu nasıl bilebilir?

Mümkün, Vacibe örnek olamaz ki... şu halde mümküne sarılan onu nasıl bilebilir, nasıl?

Ne bilgisizdir akla uyan adam... ovaya düşmüş, ortalığı aydınlatan parlak güneşi mumla aramakta!

تمثيل در بيان سر پنهاني حق در عين پيدايي

اگر خورشيد بر يک حال بودي

شعاع او به يک منوال بودي

ندانستي کسي کين پرتو اوست

نبودي هيچ فرق از مغز تا پوست

جهان جمله فروغ نور حق دان

حق اندر وي ز پيدايي است پنهان

چو نور حق ندارد نقل و تحويل

نيايد اندر او تغيير و تبديل

تو پنداري جهان خود هست قائم

به ذات خويشتن پيوسته دائم

کسي کو عقل دورانديش دارد

بسي سرگشتگي در پيش دارد

ز دورانديشي عقل فضولي

يکي شد فلسفي ديگر حلولي

خرد را نيست تاب نور آن روي

برو از بهر او چشم دگر جوي

دو چشم فلسفي چون بود احول

ز وحدت ديدن حق شد معطل

ز نابينايي آمد راه تشبيه

ز يک چشمي است ادراکات تنزيه

تناسخ زان سبب کفر است و باطل

که آن از تنگ چشمي گشت حاصل

چو اکمه بي نصيب از هر کمال است

کسي کو را طريق اعتزال است

رمد دارد دو چشم اهل ظاهر

که از ظاهر نبيند جز مظاهر

کلامي کو ندارد ذوق توحيد

به تاريکي در است از غيم تقليد

در او هرچ آن بگفتند از کم و بيش

نشاني داده اند از ديده خويش

منزه ذاتش از چند و چه و چون

«تعالي شانه عما يقولون »

Güneş bir halde kalsaydı ışığı da bir çeşit olurdu.

Fakat bu ışığın onun ışığı olduğunu, içle derinin, hakikat âlemiyle bu âlemin arasında hiçbir fark bulunmadığını kimse bilmez.

Âlemi baştan başa Tanrı nurunun ışığı bil. Tanrı, âlemde, meydanda olduğu için gizlenmiştir; meydanda oluşu gizli kalmasına sebep olmuştur.

Tanrı nuru ne bir yerden bir yere gider, ne bir halden bir hale girer. O ne değişir, ne başka bir şekle bürünür.

Sen âlemi daima kendi varlığıyla duruyor sanırsın.

Kimde uzun uzadıya düşüncelere dalan akıl varsa onun önüne pek çok baş döndürecek şeyler çıkar; ne kadar şaşırır o adam!

Bu abes, bu işe yaramaz aklın uzun düşüncelere dalması yüzünden birisi felsefeye düşmüştür, öbürü hulûle inanmıştır.

Akılda o nuru görmeye kudret yok... yürü, onu görmek için başka bir göz ara!

Felsefenin iki gözü de şaşı da onun için Tanrı’yı bir göremez.

Teşbih görmezlikten ileri gelir; tenzihe ait anlayış da tek gözlü olmadan.

Tenasuh, görüş darlığından meydana çıkar, onun için küfürdür, aslı yoktur.

İtizal yolunu tutan, anadan doğma kör gibi bütün yüceliklerden nasipsizdir.

Tevhit zevkini tatmayan kelâmcı, taklit bulutuyla örtülmüş, karanlıklarda kalmıştır.

Zahir ehlinin iki gözünde de kuru ağrı var... onlar, âlemde görünen şeylerden başka bir şey göremezler.

Onun için Tanrı hakkında az çok söz söyleyenler, hep kendi görüşlerini anlatmışlardır.

Tanrı’nın zatıysa nelikten de münezzehtir, nitelikten de, söylenen sözlerin hepsinden yücedir o!

 

سؤال در موضوع فکرت

کدامين فکر ما را شرط راه است

چرا گه طاعت و گاهي گناه است

جواب

در آلا فکر کردن شرط راه است

ولي در ذات حق محض گناه است

بود در ذات حق انديشه باطل

محال محض دان تحصيل حاصل

چو آيات است روشن گشته از ذات

نگردد ذات او روشن ز آيات

همه عالم به نور اوست پيدا

کجا او گردد از عالم هويدا

نگنجد نور ذات اندر مظاهر

که سبحات جلالش هست قاهر

رها کن عقل را با حق همي باش

که تاب خور ندارد چشم خفاش

در آن موضع که نور حق دليل است

چه جاي گفتگوي جبرئيل است

فرشته گرچه دارد قرب درگاه

نگنجد در مقام «لي مع الله »

چو نور او ملک را پر بسوزد

خرد را جمله پا و سر بسوزد

بود نور خرد در ذات انور

به سان چشم سر در چشمه خور

چو مبصر با بصر نزديک گردد

بصر ز ادراک آن تاريک گردد

سياهي گر بداني نور ذات است

به تاريکي درون آب حيات است

سيه جز قابض نور بصر نيست

نظر بگذار کين جاي نظر نيست

چه نسبت خاک را با عالم پاک

که ادراک است عجز از درک ادراک

سيه رويي ز ممکن در دو عالم

جدا هرگز نشد والله اعلم

سواد الوجه في الدارين درويش

سواد اعظم آمد بي کم و بيش

چه مي گويم که هست اين نکته باريک

شب روشن ميان روز تاريک

در اين مشهد که انوار تجلي است

سخن دارم ولي نا گفتن اولي است

Soru 2.

“Yolumuzda şart olan hangi düşüncedir? Neden düşünce bazen ibadettir, bazen günah?”

***

Tanrı sıfatlarını, Tanrı nimetlerini düşünmek yol şartıdır. Fakat Tanrı’nın zatını düşünmek, günahın ta kendisidir.

Tanrı’nın zatını düşünmek boştur, saçmadır. Eldekini elde etmeye çalışmak bil ki, olmayacak bir şeydir!

Âlemdeki şeyler, Tanrı’nın zatından nurlanan, zatına delalet eden şeylerdir. Fakat zatı onlarla nurlanmaz ki!

Bütün âlem onun varlığından meydana gelmişken, varlığı nasıl olur da âlemden görünür?

Tanrı zatının nuru görünen şeylere sığmaz; onun ululuk nurları her şeyi kahreder.

Aklı bırak da Hak’la bulunmaya bak... yarasanın gözünde güneşi görmeye kudret yok.

Tanrı nurunun kılavuz olduğu yerde Cebrail’in sözü mü olur?

Melek de Tanrı tapısına yakındır, o yakınlığa erişmiştir, ama “Öyle bir zamanım olur ki Tanrı’yla beraber olurum” makamına giremez ki.

Tanrı nuru, meleğin bile kanadını yakarsa, artık aklı haydi haydi baştan ayağa kadar yaktı gitti!

Tanrı’nın pek parlak, pek nurlu olan zatına karşı aklın nuru, güneşe bakmaya çalışan göze benzer.

Göz, güneşe bakmaya kalkıştı mı kamaşır, kararır, bir şey görmez olur.

Fakat bir bilsen... karanlık, Tanrı zatının nurudur. Âb-ı Hayat o karanlık içindedir.

O kara nur, ancak göz nurunu alır. Sen bakışı bırak... zaten burası bakış yeri değil!

Tertemiz âlemin toprakla ne münasebeti var? Anlayış, anlamdaki aczi anlamaktan ibarettir.

Tanrı doğrusunu daha iyi bilir ya... yüz karalığı, mümkün olan şeylerden iki âlemde de ayrılmaz.

Derviş, iki âlemde de yüz karası olan yokluk yok mu... eksiksiz, artıksız aradığını bulacağın ulu şehir, o yokluktur işte!

Ne diyeyim? Bu nükte pek ince: Apaydın gece kapkara gündüz içinde!

Tecelli eserlerinin göründüğü bu makama dair söyleyecek sözlerim var... var ama söylememek daha doğru.

 

تمثيل در بيان ظهور خورشيد حقيقت در آيينه کائنات

اگر خواهي که بيني چشمه خور

تو را حاجت فتد با جسم ديگر

چو چشم سر ندارد طاقت تاب

توان خورشيد تابان ديد در آب

از او چون روشني کمتر نمايد

در ادراک تو حالي مي فزايد

عدم آيينه هستي است مطلق

کز او پيداست عکس تابش حق

عدم چون گشت هستي را مقابل

در او عکسي شد اندر حال حاصل

شد آن وحدت از اين کثرت پديدار

يکي را چون شمردي گشت بسيار

عدد گرچه يکي دارد بدايت

وليکن نبودش هرگز نهايت

عدم در ذات خود چون بود صافي

از او با ظاهر آمد گنج مخفي

حديث «کنت کنزا» را فرو خوان

که تا پيدا ببيني گنج پنهان

عدم آيينه عالم عکس و انسان

چو چشم عکس در وي شخص پنهان

تو چشم عکسي و او نور ديده است

به ديده ديده را هرگز که ديده است

جهان انسان شد و انسان جهاني

از اين پاکيزه تر نبود بياني

چو نيکو بنگري در اصل اين کار

هم او بيننده هم ديده است و ديدار

حديث قدسي اين معني بيان کرد

و بي يسمع و بي يبصر عيان کرد

جهان را سر به سر آيينه اي دان

به هر يک ذره در صد مهر تابان

اگر يک قطره را دل بر شکافي

برون آيد از آن صد بحر صافي

به هر جزوي ز خاک ار بنگري راست

هزاران آدم اندر وي هويداست

به اعضا پشه اي همچند فيل است

در اسما قطره اي مانند نيل است

درون حبه اي صد خرمن آمد

جهاني در دل يک ارزن آمد

به پر پشه اي در جاي جاني

درون نقطه چشم آسماني

بدان خردي که آمد حبه دل

خداوند دو عالم راست منزل

در او در جمع گشته هر دو عالم

گهي ابليس گردد گاه آدم

ببين عالم همه در هم سرشته

ملک در ديو و ديو اندر فرشته

همه با هم به هم چون دانه و بر

ز کافر مؤمن و مؤمن ز کافر

به هم جمع آمده در نقطه حال

همه دور زمان روز و مه و سال

ازل عين ابد افتاد با هم

نزول عيسي و ايجاد آدم

ز هر يک نقطه زين دور مسلسل

هزاران شکل مي گردد مشکل

ز هر يک نقطه دوري گشته داير

هم او مرکز هم او در دور ساير

اگر يک ذره را برگيري از جاي

خلل يابد همه عالم سراپاي

همه سرگشته و يک جزو از ايشان

برون ننهاده پاي از حد امکان

تعين هر يکي را کرده محبوس

به جزويت ز کلي گشته مايوس

تو گويي دائما در سير و حبسند

که پيوسته ميان خلع و لبسند

همه در جنبش و دائم در آرام

نه آغاز يکي پيدا نه انجام

همه از ذات خود پيوسته آگاه

وز آنجا راه برده تا به درگاه

به زير پرده هر ذره پنهان

جمال جانفزاي روي جانان

Güneş kaynağını görmek istiyorsan başka bir göze ihtiyacın var.

Çünkü baş gözünde o kudret yok. Yalnız aydın güneşin suya aksini görebilir.

Zira güneşin sudaki aksi, güneş kadar nurlu değildir. Bu yüzden onu görebilirsin. Bu suretle görüşün, anlayışın da birazcık artar.

Yokluk Mutlak Varlığın aynasıdır. Tanrı nurunun aksi yoklukta görünür.

Yokluk, varlıkla karşı karşıya gelince hemencecik onda bir akistir, göründü...

Birlik, şu çokluk âlemiyle zuhur etti. Biri sayarsan çoğalır ya.

Sayı, önce birdir. Ama saydın mı, sonu gelmez.

Yokluk esasen tertemizdir. Onda hiçbir şey yoktur. Ondan dolayı gizli hazine yoklukta zahir oldu.

“Ben bir gizli hazineydim” hadisini oku da o gizli hazineyi açıkça gör.

Yokluk aynadır, âlem o aynadaki akis; insan da o aksin gözü gibidir. Ayna karşısındakiyse o göz içinde gizlenmiştir.

Sen aynadaki aksin gözüsün. Tanrı, o gözün nuru, gözbebeği. Tanrı, bu gözle o gözbebeği olan nuru... bu gözle kendi kendisini görür.

Âlem insan olmuştur, insan da âlem. Bundan daha temiz, bundan daha güzel bir anlatış da olamaz.

Bu işin aslına iyice bir bakarsan anlarsın ki gören de odur, göz de o, görünen de o!

Hadisi kudsî, “Benimle görür” diye bu manayı anlatmıştır.

Âlemi baştan başa bir ayna bil, her zerrede yüzlerce güneş parlamakta.

Bir katrenin yüreğini yarsan ondan yüzlerce arı duru deniz coşar.

Toprağın her cüzüne baksan binlerce insan görürsün.

Âza bakımından sivrisinek, filin aynıdır (onun da ağzı burnu var, öbürünün de). Ad bakımından katre, Nil’in eşidir (o da su, bu da).

Bir habbenin içinde yüzlerce harman var... bir buğday tanesine bir âlem sığmış!

Sivrisineğin kanadında bile can var... gözbebeğinin içinde bile koca bir gökyüzü gizli.

Yürekteki o kara noktacık, küçüklüğüyle beraber iki cihan Tanrısının konağı!

O noktacıkta iki âlem de toplanmış, birikmiş... insanı kâh Şeytan etmekte, kâh Âdem!

Bak hele... âlemde her şey, her şeyle yoğrulmuş, karışmış, birleşmiş. Melek Şeytan’da gizli. Şeytan melekte!

Bütün ağaç nasıl tohumdaysa, tohum nasıl ağaçtan meydana geliyorsa her şey de her şeyle bir... kâfirden mümin meydana gelmede, müminden kâfir!

Bütün devir... günler, aylar, yıllar, tek bir noktanın içine toplanmış, bir ana sığışmış!

Ezelle ebet birbirinin aynı. (Son zamanda) İsa’nın gökten inişiyle (ilk yaratılışta) Âdem’in icadı bir içinde.

Başladığı noktadan itibaren dönüp duran şu devran, binlerce şekle bürünüp görünmekte.

Her noktadan bir dönüş başlamakta, yine o noktada bitmekte, merkez de o, bu dönüşte dönen de o!

Bir zerreyi bile yerinden oynatsan baştan başa bütün âlem bozulur gider.

Her şey başı dönmüş, hayran bir halde... bir zerre bile imkân sınırından dışarıya ayak atmamış.

Varlıkları, kendilerini cüzîlik âlemine hapsetmiş, küllî âleme ulaşmakta yeise düşmüşler.

Sanki daima dönmekteler, fakat daima hapis içindeler. Varlıklarından soyunup duruyorlar, daima da varlığa bürünmekteler!

Hepsi de daima harekette, hepsi de daima varlık âleminde sakin. Hiçbirinin ne başlangıcı görünmede, ne sonu belirmede.

Hepsi de daima kendi varlığını bilmekte; bu varlıktan Tanrı tapısına doğru yol almakta.

Sevgilinin cana canlar katan yüzü her zerreyi perde etmiş, her perdenin altında gizli olan o yüz!

 

قاعده در شناخت عوالم پنهان و شرايط عروج بدان عوالم

تو از عالم همين لفظي شنيدي

بيا برگو که از عالم چه ديدي

چه دانستي ز صورت يا ز معني

چه باشد آخرت چون است دنيي

بگو سيمرغ و کوه قاف چبود

بهشت و دوزخ و اعراف چبود

کدام است آن جهان کان نيست پيدا

که يک روزش بود يک سال اينجا

همين عالم نبود آخر که ديدي

نه «ما لا تبصرون » آخر شنيدي

بيا بنما که جابلقا کدام است

جهان شهر جابلسا کدام است

مشارق با مغارب را بينديش

چو اين عالم ندارد از يکي بيش

بيان «مثلهن » از ابن عباس

شنو پس خويشتن را نيک بشناس

تو در خوابي و اين ديدن خيال است

هر آنچه ديده اي از وي مثال است

به صبح حشر چون گردي تو بيدار

بداني کين همه وهم است و پندار

چو برخيزد خيال چشم احول

زمين و آسمان گردد مبدل

چو خورشيد نهان بنمايدت چهر

نماند نور ناهيد و مه و مهر

فتد يک تاب از او بر سنگ خاره

شود چون پشم رنگين پاره پاره

بکن اکنون که کردن مي تواني

چون نتواني چه سود آن را که داني

چه مي گويم حديث عالم دل

تو را اي سرنشيب پاي در گل

جهان آن تو و تو مانده عاجز

ز تو محرومتر کس ديده هرگز

چو محبوسان به يک منزل نشسته

به دست عجز پاي خويش بسته

نشستي چون زنان در کوي ادبار

نمي داري ز جهل خويشتن عار

دليران جهان آغشته در خون

تو سرپوشيده ننهي پاي بيرون

چه کردي فهم از دين العجايز

که بر خود جهل مي داري تو جايز

زنان چون ناقصات عقل و دينند

چرا مردان ره ايشان گزينند

اگر مردي برون آي و سفر کن

هر آنچ آيد به پيشت زان گذر کن

مياسا روز و شب اندر مراحل

مشو موقوف همراه و رواحل

خليل آسا برو حق را طلب کن

شبي را روز و روزي را به شب کن

ستاره با مه و خورشيد اکبر

بود حس و خيال و عقل انور

بگردان زين همه اي راهرو روي

هميشه «لا احب الافلين » گوي

و يا چون موسي عمران در اين راه

برو تا بشنوي «اني انا الله »

تو را تا کوه هستي پيش باقي است

صداي لفظ «ارني » «لن تراني » است

حقيقت کهربا ذات تو کاه است

اگر کوه تويي نبود چه راه است

تجلي گر رسد بر کوه هستي

شود چون خاک ره هستي ز پستي

گدايي گردد از يک جذبه شاهي

به يک لحظه دهد کوهي به کاهي

برو اندر پي خواجه به اسري

تماشا کن همه آيات کبري

برون آي از سراي «ام هاني »

بگو مطلق حديث «من رآني »

گذاري کن ز کاف و نون کونين

نشين بر قاف قرب «قاب قوسين »

دهد حق مر تو را هرچ آن بخواهي

نمايندت همه اشيا کماهي

Sen âlem diye ancak bir sözdür duydun... fakat hele bir gel de âlemden ne gördün, onu söyle!

Suretten ne gördün, manadan ne anladın? Ahiret nedir? Dünya nasıl bir âlemdir?

Söyle bakalım, Simurg nedir, Kafdağı ne? Cennet, Cehennem, A’râf ne demek?

O görünmeyen, o bir günü bir yıl olan âlem, hangi âlem?

Âlem, bu gördüğün âlemden ibaret değil ya... ayette “Görmediğiniz şeyler” denmekte; işitmedin mi?

Gel, göster hele. Câbelkâ hangi âlem, Câbelsâ şehrinin bulunduğu cihan, hangi cihan?

Bir düşün bakalım... doğular ne demek, batılar ne demek? Çünkü bu âlemde bir doğudan, bir batıdan başka doğu, batı yok.

Abbasoğlu’nun “Tanrı, onlara benzer ve eşit olarak yeryüzünü yarattı” ayetinin tefsirinde söylediği sözü duy da kendini iyi tanı!

Sen uykudasın, bu gördüklerin de hayal. Ne görüyorsan misalden ibaret!

Mahşer sabahı uyandın mı anlarsın ki gördüklerinin, bildiklerinin hepsi vehimden, zandan başka bir şey değilmiş!

Şaşı göz düzeldi de gördüğü hayal ortadan kalktı mı, yeryüzü de değişir, gökyüzü de.

Âlem güneşi yüz gösterdi mi, ne Zühre’nin nuru kalır, ne Ay’ın, ne Güneş’in.

O güneşten kayaya bir ışık vursa kaya bile boyanmış yün kumaş gibi paramparça olur.

Şimdi kudretin varken davran... kudret elinden gitti mi bilmişsin, ne fayda?

Ey baş aşağı çamura düşmüş, ayağı balçığa batıp kalmış adam, sana gönül âlemine dair ne söyleyeyim ben?

Âlem senin de, sen aciz kalmışsın. Senden daha mahrum kimseyi kim görmüştür ki?

Mahpuslar gibi bir konakta oturmuş, aciz eliyle ayağını bağlamışsın!

Karılar gibi devletten yüz çevirmiş, alçaklık bucağında oturmuşsun... bilgisizliğinden utanmıyorsun bile.

Âlemdeki erler kanlara bulanmış... sen başını örtmüşsün, dışarıya bir adım bile atmıyorsun.

Şu kocakarılar dininden ne anladın da sence bilgisizlik caiz oluyor?

Kadınların aklı da eksiktir, dini de. Niçin erkekler onların yolunu tutsun?

Erkeksen dışarı çık da bak... önüne çıkana dalıp kalma, geç onlardan!

Konaklarda bir an bile dinlenme... yoldaş ve binek kaygısına düşüp bekleme!

Halil gibi yürü, Tanrı’yı iste... geceyi gündüze kat, gündüzü geceye!

Yıldızla Ay ve yüce Güneş, histir, hayaldir, aydın akıldır.

Yolcu, bunların hepsinden geç, yürü... daima “Ben batanları sevmem” de!

Yahut da İmran oğlu Musa gibi bu yolda “Ben Tanrı’yım” sesini duyuncaya kadar git!

Varlık dağın, yerinde durdukça “Rabbim, bana görün” sözünün cevabı “Sen beni göremezsin” sözüdür. Hakikat kehribardır, varlığın saman çöpü. Ortada varlık dağın kalmadı mı yol da nedir ki? Ulaştın gitti! Tecelli nuru, varlık dağına vurdu mu, o dağ yoldaki toprak gibi alçalır, ezilir, yok olur.

Yoksul, bir cezbeye uğradı mı, padişah olur, sultanlık eder de koca dağı bir anda saman çöpü sayıverir.

Yürü, Peygamber’in ardına düş de miraca var... Tanrı’nın büyük ve yüce delillerini seyret.

Ümmehanî’nin konağından çık da “Beni gören Hakk’ı görmüştür” de.

İki âlemden de geç... Kabekavseyn yakınlığına kon, orayı yurt edin.

Bu takdirde Tanrı, ne dilersen verir. Eşyayı sana olduğu gibi gösterir.

 

قاعده در تشبيه کتاب آفرينش به کتاب وحي

به نزد آنکه جانش در تجلي است

همه عالم کتاب حق تعالي است

عرض اعراب و جوهر چون حروف است

مراتب همچو آيات وقوف است

از او هر عالمي چون سوره اي خاص

يکي زان فاتحه و آن ديگر اخلاص

نخستين آيتش عقل کل آمد

که در وي همچو باء بسمل آمد

دوم نفس کل آمد آيت نور

که چون مصباح شد از غايت نور

سيم آيت در او شد عرش رحمان

چهارم «آيت الکرسي » همي دان

پس از وي جرمهاي آسماني است

که در وي سوره سبع المثاني است

نظر کن باز در جرم عناصر

که هر يک آيتي هستند باهر

پس از عنصر بود جرم سه مولود

که نتوان کرد اين آيات محدود

به آخر گشت نازل نفس انسان

که بر ناس آمد آخر ختم قرآن

Canı tecelli nuruna dalan kişiye bütün âlem ulu Tanrı’nın kitabıdır.

Araz, bu Kur’ân’ın irabına, cevher de harflerine benzer. Mertebeler, okunurken sonlarında durulacak ayetler gibidir.

O âlem içindeki her âlem de ayrıca bir suredir... birisi Fatiha, öbürü İhlas.

O Kur’ân’ın ilk ayeti Akl-ı küldür. Akl-ı kül, bu kitabın besmelesine benzer.

İkinci ayet Nefs-i küldür. Nefs-i kül Nûr ayetine benzer, pek aydındır, adeta bir kandil gibidir.

Üçüncü ayet Tanrı Arşıdır, dördüncü de Kürsi. Bu Ayet’el-kürsi’yi oku dur!

Onlardan sonra gökler gelir. Gökler, bu Kur’ân’da Seb’al-Mesanî’ye benzer.

Onlardan sonra da üç mevlit gelir... bu üç mevlidin ayetleri sayılamayacak kadar çoktur.

En son inen ayet, insandır. Bu suretle Kur’ân, insanla hatmolmuştur.

 

قاعده تفکر در آفاق

مشو محبوس ارکان و طبايع

برون آي و نظر کن در صنايع

تفکر کن تو در خلق سماوات

که تا ممدوح حق گردي در آيات

ببين يک ره که تا خود عرش اعظم

چگونه شد محيط هر دو عالم

چرا کردند نامش عرش رحمان

چه نسبت دارد او با قلب انسان

چرا در جنبشند اين هر دو مادام

که يک لحظه نمي گيرند آرام

مگر دل مرکز عرش بسيط است

که آن چون نقطه وين دور محيط است

برآيد در شبانروزي کم و بيش

سراپاي تو عرش اي مرد درويش

از او در جنبش اجسام مدور

چرا گشتند يک ره نيک بنگر

ز مشرق تا به مغرب همچو دولاب

همي گردند دائم بي خور و خواب

به هر روز و شبي اين چرخ اعظم

کند دور تمامي گرد عالم

وز او افلاک ديگر هم بدين سان

به چرخ اندر همي باشند گردان

ولي برعکس دور چرخ اطلس

همي گردند اين هشت مقوس

معدل کرسي ذات البروج است

که آن را نه تفاوت نه فروج است

حمل با ثور و با جوزا و خرچنگ

بر او بر همچو شير و خوشه آونگ

دگر ميزان عقرب پس کمان است

ز جدي و دلو و حوت آنجا نشان است

ثوابت يک هزار و بيست و چارند

که بر کرسي مقام خويش دارند

به هفتم چرخ کيوان پاسبان است

ششم برجيس را جا و مکان است

بود پنجم فلک مريخ را جاي

به چارم آفتاب عالم آراي

سيم زهره دوم جاي عطارد

قمر بر چرخ دنيا گشت وارد

زحل را جدي و دلو و مشتري باز

به قوس و حوت کرد انجام و آغاز

حمل با عقرب آمد جاي بهرام

اسد خورشيد را شد جاي آرام

چو زهره ثور و ميزان ساخت گوشه

عطارد رفت در جوزا و خوشه

قمر خرچنگ را همجنس خود ديد

ذنب چون راس شد يک عقده بگزيد

قمر را بيست و هشت آمد منازل

شود با آفتاب آنگه مقابل

پس از وي همچو عرجون قديم است

ز تقدير عزيزي کو عليم است

اگر در فکر گردي مرد کامل

هر آيينه که گويي نيست باطل

کلام حق همي ناطق بدين است

که باطل ديدن از ضعف يقين است

وجود پشه دارد حکمت اي خام

نباشد در وجود تير و بهرام

ولي چون بنگري در اصل اين کار

فلک را بيني اندر حکم جبار

منجم چون ز ايمان بي نصيب است

اثر گويد که از شکل غريب است

نمي بيند مگر کين چرخ اخضر

به حکم و امر حق گشته مسخر

Unsurlarla tabiatlara mahpus kalma da onlardan çık, Tanrı sanatlarına bak.

Göklerin yaratılışını düşün de Tanrı, seni ayetlerinde methetsin.

Bir bak da gör. O ulu Arş, iki cihanı da nasıl kaplamış.

Neden ona Arş dediler; insanın kalbiyle ne münasebeti var?

Neden Arş da daima dönmekte, kalp de... neden bir lahza bile durmuyorlar ki?

Gönül, sanki şu bütün âlemi kaplamış olan Arşın merkezi... gönül, merkezdeki nokta gibi. Arş da onun çevresinde dönmekte.

Ey derviş, Arş, aşağı yukarı bir gün bir gece içinde senin etrafında bir kere döner.

Neden şu yuvarlak cisimler, Arşın hareketiyle harekete gelmekte, bir iyi bak hele!

Hepsi de doğudan batıya doğru uyumadan, dinlenmeden kendilerinden geçmiş bir halde dönüp duruyorlar.

Bu ulu gök, bu Arş, her gün, her gece âlemin etrafında bir kere tam bir devir yapmakta.

Onun hareketiyle öbür gökler de aynen onun gibi dönerler.

Fakat sekiz gök, Atlas dediğimiz bu göğün aksine olarak batıdan doğuya doğru döner.

Sekizinci gök, “Zatülburuç - burçların bulunduğu gök”tür. Bu göğü kaplayan gök, sanki sekizinci kat göğün kürsüsüdür. Bu gök ne yarılır, ne de yarığı onulup birleşir!

Hamel, Sevr, Cevza, Seretan, Esed ve Sünbüle gibi bu gökte salkım salkım yerleşmiştir.

Sonra Mizan, Akrep... daha sonra Kavs, Cedi, Delv, ve Hut hep bu göktedir.

Sabiteler bin yirmi dört tanedir. Hepsi de Kürsüde, yani burçların bulunduğu bu göktedir.

Yedinci kat göğün bekçisi Keyvan-Zühal’dir. Altıncı kat gök Bercis-Müşteri’nin yeridir.

Beşinci kat gökte Mirrih, dördüncüde âlemi bezeyen Güneş vardır.

Üçüncü gök Zühre’nin, ikinci Utarid’in mekânıdır. Ay da dünya göğündedir.

Zühal’in nurlandığı burçlar, Cedi ve Delv’dir, Müşteri’nin önde, sonda nurlandığı burçlar da Kavs’le Hut’tur.

Behram-Mirrih’in yeri Hamel’le Akrep, Esed’in Güneş’tir.

Zühre, Sevr’le Mizan’ı yurt edinmiş, Utarid Cevza ile Sünbüle’yi kabul etmiştir.

Kamer, Seretan’ı kendisine eş görmüş, orayı yurt edinmiş... zeneb, reis gibi bir ukdeyi seçip almıştır.

Kamer’in yirmi sekiz konağı vardır. Bunları dolaştıktan sonra Güneş’le karşılaşır.

Ondan sonra da eskisi gibi eğri hurma dalı şekline girer, hilal olur. Bu her şeyi bilen tek ve yüce Tanrı’nın takdiridir.

Düşüncede kemale erersen mutlaka her şeyi yerli yerinde bulur, hiçbir şeye aslı yok demez, hepsini hak görürsün.

Tanrı buyruğu olan Kur’ân da, batıl görüşün, yakın zayıflığından meydana geldiğini söyler durur.

A ham kişi, sivrisineğin varlığında bile bir hikmet var... artık nasıl olur da Utarid’le Mirrih’in varlığında bir hikmet olmaz?

Fakat şu varlık âlemine iyice bir dikkat edersen görürsün ki gökler bir kırıp saran kudret sahibinin hükmü altındadır.

Fakat imandan nasibi olmayan müneccim, olan şeyler, yıldızların şu veya bu şekilde bulunuşunun tesiriyle olur der.

Görmüyor ki şu yuvarlak gök, Tanrı’nın hükmüne kapılmış, Tanrı’nın emrine tabi olmuştur.

تمثيل در بيان وحدت کارخانه عالم

تو گويي هست اين افلاک دوار

به گردش روز و شب چون چرخ فخار

وز او هر لحظه اي داناي داور

ز آب وگل کند يک ظرف ديگر

هر آنچه در مکان و در زمان است

ز يک استاد و از يک کارخانه است

کواکب گر همه اهل کمالند

چرا هر لحظه در نقص و وبالند

همه درجاي و سير و لون و اشکال

چرا گشتند آخر مختلف حال

چرا گه در حضيض و گه در اوجند

گهي تنها فتاده گاه زوجند

دل چرخ از چه شد آخر پر آتش

ز شوق کيست او اندر کشاکش

همه انجم بر او گردان پياده

گهي بالا و گه شيب اوفتاده

عناصر باد و آب و آتش و خاک

گرفته جاي خود در زير افلاک

ملازم هر يکي در منزل خويش

بننهد پاي يک ذره پس و پيش

چهار اضداد در طبع مراکز

به هم جمع آمده، کس ديده هرگز؟

مخالف هر يکي در ذات و صورت

شده يک چيز از حکم ضرورت

مواليد سه گانه گشته ز ايشان

جماد آنگه نبات آنگاه حيوان

هيولي را نهاده در ميانه

ز صورت گشته صافي صوفيانه

همه از امر وحکم داد داور

به جان استاده و گشته مسخر

جماد از قهر بر خاک اوفتاده

نبات از مهر بر پاي ايستاده

نزوع جانور از صدق و اخلاص

پي ابقاي جنس و نوع و اشخاص

همه بر حکم داور داده اقرار

مر او را روز و شب گشته طلبکار

 

قاعده در تفکر در انفس

به اصل خويش يک ره نيک بنگر

که مادر را پدر شد باز و مادر

جهان را سر به سر در خويش مي بين

هر آنچ آمد به آخر پيش مي بين

در آخر گشت پيدا نفس آدم

طفيل ذات او شد هر دو عالم

نه آخر علت غايي در آخر

همي گردد به ذات خويش ظاهر

ظلومي و جهولي ضد نورند

وليکن مظهر عين ظهورند

چو پشت آينه باشد مکدر

نمايد روي شخص از روي ديگر

شعاع آفتاب از چارم افلاک

نگردد منعکس جز بر سر خاک

تو بودي عکس معبود ملايک

از آن گشتي تو مسجود ملايک

بود از هر تني پيش تو جاني

وز او در بسته با تو ريسماني

از آن گشتند امرت را مسخر

که جان هر يکي در توست مضمر

تو مغز عالمي زان در مياني

بدان خود را که تو جان جهاني

تو را ربع شمالي گشت مسکن

که دل در جانب چپ باشد از تن

جهان عقل و جان سرمايه توست

زمين و آسمان پيرايه توست

ببين آن نيستي کو عين هستي است

بلندي را نگر کو ذات پستي است

طبيعي قوت تو ده هزار است

ارادي برتر از حصر و شمار است

وز آن هر يک شده موقوف آلات

ز اعضا و جوارح وز رباطات

پزشکان اندر آن گشتند حيران

فرو ماندند در تشريح انسان

نبرده هيچکس ره سوي اين کار

به عجز خويش هر يک کرده اقرار

ز حق با هر يکي حظي و قسمي است

معاد و مبدا هر يک به اسمي است

از آن اسمند موجودات قائم

بدان اسمند در تسبيح دائم

به مبدا هر يکي زان مصدري شد

به وقت بازگشتن چون دري شد

از آن در کامد اول هم بدر شد

اگرچه در معاش از در به در شد

از آن دانسته اي تو جمله اسما

که هستي صورت عکس مسما

ظهور قدرت و علم و ارادت

به توست اي بنده صاحب سعادت

سميعي و بصيري، حي و گويا

بقا داري نه از خود ليک از آنجا

زهي اول که عين آخر آمد

زهي باطن که عين ظاهر آمد

تو از خود روز و شب اندر گماني

همان بهتر که خود را مي نداني

چو انجام تفکر شد تحير

در اينجا ختم شد بحث تفکر

Sen şu dönüp duran gökleri çömlekçi tezgâhı gibi gece gündüz dilediği kabı yapar sanırsın ama

Bu felekleri döndüren bir bilgi sahibi var ki her an balçıktan başka bir kap yapan o.

Zamanda ve mekânda ne varsa bir ustanın elinden çıkma, bir tezgâhın malı.

Yıldızlar kemal sahibiyse neden zaman zaman nurları azalmakta, neden vebale düşüyorlar?

Neden hepsi de dönüşte, renkte, şekilde biribirine aykırı?

Niçin bazen alçalıyor, bazen en yücelere çıkıyor, bazen tek kalıyor, bazen yan yana geliyorlar?

Feleğin gönlü neden ateşlerle dolu... bu yanıp yakılması kimin iştiyakıyla?

Hepsi de bir sevgilinin aşkıyla yaya olarak yola düşmüş, kâh yücelerde, kâh inişlerde koşup dönmekte.

Unsurlar... yel, su, ateş ve toprak... göklerin altında mekân tutmuşlar.

Her biri yerinde karar kılmış... bir zerre bile ayağını ne ileri atar, ne geri.

Birbirine zıt olan bu dört unsur, merkezleri olan dört tabiatla öyle birleşmişler ki... kimse böyle bir şey görmemiştir.

Her biri varlığı ve görünüşü bakımından öbürüne aykırı olduğu halde zorla Tanrı hükmüne uymuş, birleşmiş, bir şey olmuşlar.

Onlardan üç çocuk doğmakta: Cemat, sonra nebat, sonra da hayvan.

Unsurlar, heyulayı ortaya almışlar, sûfîler gibi kendi suretlerinden çıkmışlar, arınmışlar, tek bir surete bürünmüşler.

Hepsi adalet ve kudret sahibi Tanrı’nın hükmünü, emrini canla başla kabul etmiş, o hükme, o emre uymuş...

Cemat, onun kahrıyla yere düşmüş... nebat, onun sevgisiyle ayak üstüne kalkmış.

Bütün canlılar, sıtkı bütün olarak kendilerinin, cinslerinin, nevilerinin varlığı kaydına düşmüş.

Hepsi de adalet sahibi Tanrı’nın hükmüne uymuş, gece gündüz onu aramakta.

 

Aslın olan Akl-ı külle dikkatle bir bak hele... Nefs-i kül, Akl-ı külden meydana geldi; Akl-ı kül, bu yüzden ona baba oldu, fakat Nefs-i külü doğurduğundan da anadır.

Âlemi baştan başa kendinde gör. Varlığın son mertebesi olan insanı ilk ve en üstün mertebe bil.

İnsan sureti, varlığın en sonunda meydana geldi, ama iki âlem de onun hizmetçisi oldu, onun nimetini yemekte.

İnsan, üstünlük bakımından son değildir, gaî illet olduğundan en son zuhur etmiştir. İnsan, kendi varlığıyla zahirdir, başkasının varlığıyla değil.

İnsanın sıfatları olan zalimlik ve cahillik, nurun zıddıdır ama nurun zuhurunda da tam mazhardır.

Aynanın bir yüzü bulanık olursa insan öbür yüzünde görünür.

Güneşin nuru, dördüncü kat gökten yalnız yeryüzüne, toprağa vurur.

Meleklerin ibadet ettikleri Tanrı aksi sensin... o yüzden sana secde ettiler.

Her tenin canı sende... her şey sana bağlı.

Ondan dolayı her şey sana tabi; çünkü her şeyin canı senin bedeninde gizli.

Sen âlemin içisin, ruhusun; ondan dolayı da âlemin merkezisin... kendini bil; sen canın da canısın.

Yürek, bedenin sol tarafndadır... onun için senin yurdun da dünyanın kuzey bölgesinin mamur olan dörtte bir bölümündedir.

Akıl ve can âlemi, senin sermayen... yer, gök, senin ziynetin.

Varlığın ta kendisi olan o yokluğa bak... zahirî varlığın aşağı ise de sen hakikatteki yüceliğini gör!

Tam on bin tane tabiî kuvvetin var; iradî kuvvetlerinse sayıya sığmaz.

O kuvvetlerin her biri uzuvlarından, damar ve sinirlerinden ibaret olan aletlerle zuhur eder.

Doktorlar bile insanı teşhiste aciz olmuş, hayrete düşmüşlerdir.

Hiç kimse bu büyüklüğü inkâr edememiş, herkes aczini ikrar eylemiştir.

Bu âzanın, bu damarların, bu sinirlerin her birine Tanrı’nın hususî bir tecellisi var. Her birinin zuhuru bir isimden... yine de o ada varıp ulaşmada.

Varlıklar, hep o adlarla var... o adları tespih edip dururlar.

O adların her biri, var olan bir şeyin hakikati. O şey ondan zuhur ettiği gibi, dönüp o ada ulaşınca da o ad ona bir kapı olmakta.

Var olan şey, bu zuhur âleminde derbeder olsa bile yine döner, evvelce çıktığı kapıdan girer, sırrolur.

Ey insan, varlığın, müsemmanın aksinden meydana gelen bir suret... onun için bütün isimleri bildin.

Ey kutluluk ıssı kul, kudret, ilim, irade, hep seninle zuhur eder.

İşitirsin, görürsün, söylersin. Bâkisin de; fakat bu bâkilik, sana senden değildir, o âlemdendir.

Ne kutlu bir evveldir insan ki en son zuhur etti... ne gizli sırdır ki meydana çıkanın ta kendisi oldu.

Böyle olduğu halde sen gece gündüz kendinden, kendi hakikatinden şüphe edip duruyorsun. Zaten akılla kendini bilmene imkân yok. Şu halde bilmemen daha iyi.

Düşüncenin sonu hayretten ibaret... işte düşünce bahsi burada tamamlandı.

 

سؤال از ماهيت من

که باشم من مرا از من خبر کن

چه معني دارد اندر خود سفر کن

جواب

دگر کردي سؤال از من که من چيست

مرا از من خبر کن تا که من کيست

چو هست مطلق آيد در اشارت

به لفظ من کنند از وي عبارت

حقيقت کز تعين شد معين

تو او را در عبارت گفته اي من

من و تو عارض ذات وجوديم

مشبکهاي مشکات وجوديم

همه يک نور دان اشباح و ارواح

گه از آيينه پيدا گه ز مصباح

تو گويي لفظ من در هر عبارت

به سوي روح مي باشد اشارت

چو کردي پيشواي خود خرد را

نمي داني ز جزو خويش خود را

برو اي خواجه خود را نيک بشناس

که نبود فربهي مانند آماس

من تو برتر از جان و تن آمد

که اين هر دو ز اجزاي من آمد

به لفظ من نه انسان است مخصوص

که تا گويي بدان جان است مخصوص

يکي ره برتر از کون و مکان شو

جهان بگذار و خود در خود جهان شو

ز خط وهميي هاي هويت

دو چشمي مي شود در وقت رؤيت

نماند در ميانه رهرو راه

چو هاي هو شود ملحق به الله

بود هستي بهشت امکان چو دوزخ

من و تو در ميان مانند برزخ

چو برخيزد تو را اين پرده از پيش

نماند نيز حکم مذهب و کيش

همه حکم شريعت از من توست

که اين بربسته جان و تن توست

من تو چون نماند در ميانه

چه کعبه چه کنشت چه ديرخانه

تعين نقطه وهمي است بر عين

چو صافي گشت غين تو شود عين

دو خطوه بيش نبود راه سالک

اگر چه دارد آن چندين مهالک

يک از هاي هويت در گذشتن

دوم صحراي هستي در نوشتن

در اين مشهد يکي شد جمع و افراد

چو واحد ساري اندر عين اعداد

تو آن جمعي که عين وحدت آمد

تو آن واحد که عين کثرت آمد

کسي اين راه داند کو گذر کرد

ز جز وي سوي کلي يک سفر کرد

Soru 3.

“Ben kimim? Bana benden haber ver... kendinden kendine git derler; bunun manası ne?”

***

Bana, ben nedir diye sordun... bana benden haber ver, ben denilen kimdir dedin.

Mutlak Varlığa işaret edilince bu hakikat, ben sözüyle anlatılır.

Hakikat, varlık suretlerinden bir surete bürününce, söz arasında sen ona “ben” dersin.

Ben ve sen asıl varlığın arızî suretleriyiz... varlık kandilliğinin kafesleri mesabesindeyiz.

Cisimlerle ruhları bir nur bil... o nur, kâh aynadan görünür, kâh kandilden.

Sen söz arasında “ben” dedikçe bu söz, ruha işarettir dersin.

Kendine aklı kılavuz edersen, bir cüzün olan ruha kapılır, kendini bilemezsin.

Hocam, yürü, kendini iyi tanı. Şişmanlık, hastalıktan meydana gelen şişkinliğe benzemez ki.

Ben ve senin hakikati candan da üstündür, tenden de... bu ikisi de gerçek “ben”in cüzleridir.

Ben sözü yalnız insana mahsus değildir ki ruha işarettir diyesin.

Bir yol varlığından da kurtul, imkân âleminden de... âlemi bırak da kendi kendine bir âlem ol.

Hüviyetin vehimden doğan “he”si, görüş zamanı iki göz şekline girer, birken iki görünür.

Fakat he, Allah sözüne katıldı mı, arada ne yolcu kalır, ne yol.

Varlık cennet olur, imkân cehennem kesilir. Benle sen de arada berzah haline gelir.

Önündeki şu perde kalktı mı, ne mezhebin hükmü kalır ne dinin.

Bütün şeriat hükümleri senle benden doğar. Çünkü bu hükümler senin canına, tenine bağlıdır.

Arada benle sen kalmayınca Kâ’be nedir, havra nedir, kilise ne?

Mukayyet varlık, ayn (göz-hakikat) kelimesinin üstüne konan ve vehimden doğan bir noktadır. Aynın arındı mı, gayın ayın olur.

Yolcunun aşacağı yol, bunca tehlikeleri olan bir yol ama iki adımdan fazla değil ki!

Bir adımı zahirî varlıktan geçmek, öbür adımı hakikî varlığa erişmek.

Bu görüş yerinde toplulukla ayrılık aynı şey... çünkü tek sayı bütün sayılara yayılmış, bütün sayıları meydana getiren o.

Sen birliğin ta kendisi olan topluluksun... sen çokluk halinde zuhur eden birsin.

Cüzî âlemden geçip küllî âleme varan kişi bu sırrı bilir.

 

سؤال از احوال سالک و نشانهاي مرد کامل

مسافر چون بود رهرو کدام است

که را گويم که او مرد تمام است

جواب به سؤال اول

دگر گفتي مسافر کيست در راه

کسي کو شد ز اصل خويش آگاه

مسافر آن بود کو بگذرد زود

ز خود صافي شود چون آتش از دود

سلوکش سير کشفي دان ز امکان

سوي واجب به ترک شين و نقصان

به عکس سير اول در منازل

رود تا گردد او انسان کامل

Soru 4.

 “Yolcu nasıl kişidir, yola giden kimdir? Kime tam ve kâmil kişi diyeyim.”

***

Bir de yolcu kimdir dedin. Yolcu, yola düşen ve aslından haberdar olan kişidir.

Yolcu, yoldaki konakları çabucak geçen, dumandan arınmış ateş gibi varlığını yakıp arınan adamdır.

Şöyle bil ki yolcunun yol alması, ayıbı, noksanı bırakarak imkân âleminden vücûb âlemine gitmesidir. Bu da ma-nevî bir yolculuktur.

Birlik âleminden bu âleme nasıl geldiyse, bu sefer de ters yüzüne gider, konakları aşa aşa nihayet hakikatte, birlik âlemine varır ve kâmil insan olur.

قاعده در بيان سير نزول و مراتب صعود آدمي

بدان اول که تا چون گشت موجود

کز او انسان کامل گشت مولود

در اطوار جمادي بود پيدا

پس از روح اضافي گشت دانا

پس آنگه جنبشي کرد او ز قدرت

پس از وي شد ز حق صاحب ارادت

به طفلي کرد باز احساس عالم

در او بالفعل شد وسواس عالم

چو جزويات شد بر وي مرتب

به کليات ره برد از مرکب

غضب شد اندر او پيدا و شهوت

وز ايشان خاست بخل و حرص و نخوت

به فعل آمد صفتهاي ذميمه

بتر شد از دد و ديو و بهيمه

تنزل را بود اين نقطه اسفل

که شد با نقطه وحدت مقابل

شد از افعال کثرت بي نهايت

مقابل گشت از اين رو با بدايت

اگر گردد مقيد اندر اين دام

به گمراهي بود کمتر ز انعام

وگر نوري رسد از عالم جان

ز فيض جذبه يا از عکس برهان

دلش با لطف حق همراز گردد

از آن راهي که آمد باز گردد

ز جذبه يا ز برهان حقيقي

رهي يابد به ايمان حقيقي

کند يک رجعت از سجين فجار

رخ آرد سوي عليين ابرار

به توبه متصف گردد در آن دم

شود در اصطفي ز اولاد آدم

ز افعال نکوهيده شود پاک

چو ادريس نبي آيد بر افلاک

چو يابد از صفات بد نجاتي

شود چون نوح از آن صاحب ثباتي

نماند قدرت جزويش در کل

خليل آسا شود صاحب توکل

ارادت با رضاي حق شود ضم

رود چون موسي اندر باب اعظم

ز علم خويشتن يابد رهائي

چو عيساي نبي گردد سمائي

دهد يکباره هستي را به تاراج

درآيد از پي احمد به معراج

رسد چون نقطه آخر به اول

در آنجا نه ملک گنجد نه مرسل

İnsan, bu varlığa gelirken başından neler geçti; nasıl doğdu? Önce onu bil.

Evvela cemat halindeydi, sonra izafî ruhla bilgi sahibi oldu.

Derken Tanrı kudretiyle harekete geldi, sonra da Tanrı ihsanıyla, dilediğini yapar bir hal aldı.

Doğdu... çocukluk çağında tekrar bu âlemi duydu, gördü. Bu âleme ait duygularla kuruntular, onda açıkça meydana geldi.

İnsanda bu cüzî şeyler bir araya gelince bu cüzler âleminden küller âlemine yürüdü.

Onda kızgınlık ve şehvet meydana geldi... onlardan da hırs, nekeslik ve ululanma hasıl oldu.

Kötü sıfatlar meydana çıktı, derken şeytandan, canavardan daha kötü bir hale geldi.

Bu insanlık noktası, Mutlak Varlığa nazaran en aşağı noktadır. Çünkü birlik noktasının tam karşılığıdır.

Bu kötü işler yüzünden, çeşitli bir çokluk âlemi zuhur etti... İnsan da ilk âlem olan birlik âlemiyle tam karşı karşıya geldi; zuhurun sonu oldu.

Eğer bu tuzağa tutulup kalırsa, bu hayvan sıfatlarından kurtulamazsa, azgınlık ve sapıklıkta hayvandan da aşağı olur.

Yok... eğer can âleminden bir nura kavuşur, cezbe feyzine nail olur, yahut da cezbenin aksi olarak bir kati delil elde eder de

Gönlü, Hak sırrına sırdaş olursa, geldiği yoldan geri dönebilir, aslına ulaşır...

Cezbeyle, yahut kati delille yakine erer, gerçek imana yol bulur;

Kötü kişilerin düştükleri Siccîn’den çıkar, iyi kişilerin makamı olan İlliyyî’ne yüz tutar;

Hemencecik tövbe eder, seçilmiş Âdemoğulları arasına katılır, insan olur.

Kötü işlerden arınır, İdris Peygamber gibi göklere ağar.

Pis huylardan kurtulur, Nuh gibi hakikatte ayak direr.

Cüzî kudreti, küllî kudrette yok olur da Halil gibi Tanrı’ya dayanır.

Dileğine Tanrı razılığı da uyar, Musa gibi o ulu kapıya gider.

Kendi bilgisinden kurtulur, İsa Peygamber gibi gök ehlinden olur.

Bir uğurdan bütün varlığını yağmalar, Ahmed’in ardına düşüp miraca çıkar.

Dairenin bitim noktası olan insanlık, ilk ve başlangıç noktası olan Mutlak Varlığa, birlik âlemine erişti mi, artık o makama ne bir melek sığar, ne şeriat sahibi bir peygamber.

 

تمثيل در بيان مقام نبوت و ولايت

نبي چون آفتاب آمد ولي ماه

مقابل گردد اندر «لي مع الله »

نبوت در کمال خويش صافي است

ولايت اندر او پيدا نه مخفي است

ولايت در ولي پوشيده بايد

ولي اندر نبي پيدا نمايد

ولي از پيروي چون همدم آمد

نبي را در ولايت محرم آمد

ز «ان کنتم تحبون » يابد او راه

به خلوتخانه «يحببکم الله »

در آن خلوت سرا محبوب گردد

به حق يکبارگي مجذوب گردد

بود تابع ولي از روي معني

بود عابد ولي در کوي معني

ولي آنگه رسد کارش به اتمام

که با آغاز گردد باز از انجام

Peygamber güneş gibidir, veli ay gibi. Bunlar, “Benim bir zamanım olur ki o vakit Tanrı’yla beraber kalırım” makamında birbiriyle karşı karşıya gelirler.

Peygamberlik, kemali bakımından her şeyden arıdır. Velilik, peygamberlikle zuhur eder, peygamberin veliliği gizlenmez.

Velilik velide gizlidir, fakat peygamberde apaşikâr görünür durur.

Veli peygambere uyar da adeta ona hemdem olur ve velilik âleminde peygambere mahrem kesilir.

Bu suretle “Tanrı’yı seviyorsanız” makamından “Bana uyun da Tanrı da sizi sevsin” makamına yol bulur.

O halvet makamında Tanrı sevgilisi olur, tamamiyle Tanrı cezbesine tutulur.

Veli mana bakımından peygambere uyar; mana bucağında ibadet ehlidir.

Veli seyrinde geri döndü, tekrar başladığı yere vardı mı, işi tamamlanır, kemale erer.

جواب به سؤال دوم

کسي مرد تمام است کز تمامي

کند با خواجگي کار غلامي

پس آنگاهي که ببريد او مسافت

نهد حق بر سرش تاج خلافت

بقايي يابد او بعد از فنا باز

رود ز انجام ره ديگر به آغاز

شريعت را شعار خويش سازد

طريقت را دثار خويش سازد

حقيقت خود مقام ذات او دان

شده جامع ميان کفر و ايمان

به اخلاق حميده گشته موصوف

به علم و زهد و تقوي بوده معروف

همه با او ولي او از همه دور

به زير قبه هاي ستر مستور

Tam ve kâmil insan, o adama derler ki sultan iken kulluk eder.

Yolları aştıktan, makamına eriştikten sonra onun başına halifelik tacını koyar.

Yok olduktan sonra tekrar var olur. Yolun sonuna kadar varır da sonra tekrar başladığı yere döner.

Şeriatı kendisine iç elbisesi yapar, ona bürünür. Tarikatı da dış elbisesi yapar, onunla süslenir.

Hakikatse onun zatına duraktır. Artık o küfürle imanı zatında cem eder.

Güzel huylarla huylanır... bilgiyle, temizlikle arılıkla tanınır.

Bütün bu söylediğimiz şeyler ondadır da o hepsinden de uzaktır, hepsinden de münezzehtir. Tanrı’nın kubbeleri altına girmiş, örtünmüş, gizlenmiştir.

 

تمثيل در بيان رابطه شريعت و طريقت و حقيقت

تبه گردد سراسر مغز بادام

گرش از پوست بيرون آوري خام

ولي چون پخته شد بي پوست نيکوست

اگر مغزش بر آري بر کني پوست

شريعت پوست، مغز آمد حقيقت

ميان اين و آن باشد طريقت

خلل در راه سالک نقص مغز است

چو مغزش پخته شد بي پوست نغز است

چو عارف با يقين خويش پيوست

رسيده گشت مغز و پوست بشکست

وجودش اندر اين عالم نپايد

برون رفت و دگر هرگز نيايد

وگر با پوست تابد تابش خور

در اين نشات کند يک دور ديگر

درختي گردد او از آب و از خاک

که شاخش بگذرد از جمله افلاک

همان دانه برون آيد دگر بار

يکي صد گشته از تقدير جبار

چو سير حبه بر خط شجر شد

ز نقطه خط ز خط دوري دگر شد

چو شد در دايره سالک مکمل

رسد هم نقطه آخر به اول

دگر باره شود مانند پرگار

بر آن کاري که اول بود بر کار

تناسخ نبود اين کز روي معني

ظهورات است در عين تجلي

و قد سئلوا و قالوا ما النهاية

فقيل هي الرجوع الي البداية

Badem hamken kabuğunu kırarsan bozulur gider...

Fakat oldu mu kabuğunu kırar, içini çıkarırsan bozulmaz, elbette kabuksuz daha iyidir.

Şeriat kabuktur, hakikat iç... bu ikisinin arası da tarikattir.

Yolcu da yolda şeriata riayet etmezse bozulur. Fakat erişti, oldu mu, kabuksuz daha âlâdır, daha güzeldir.

Kişi, hakikate erişti mi, oldu demektir, artık onun kabuğu yarılır, kırılır.

Varlığı bu âlemde karar edemez... bu âlemden çıkar gider, bir daha geri gelmez.

Fakat bir kere daha kabuğa bürünür de güneş gibi parlar; âlemi parlatırsa bu sefer bir devir daha yapar.

Tohum gibi... Tohum da suyla, toprakla öyle bir ağaç kesilir ki dalı yedinci kat göğü de aşar;

Aynı tohum bir kere daha belirir... Tanrının takdiriyle bire yüz verir.

Bir noktaya benzeyen tohum kemale erişince çizgiye benzer bir ağaç olur.

Bu suretle noktayken çizgi şekline bürünür, çizgiyken yine nokta olarak ikinci bir devre başlar.

Yolcu, bu dairede kemal sahibi olunca yine son noktaya varır...

Bir kere daha pergel gibi evvelki devrine başlar, ilk aştığı yolu aşar.

Gene o yolu aşıp bitirdi mi, Tanrı başına halifelik tacını koyar.

Bu, mana bakımından tenasuh değildir; bunlar tecelliye ait zuhurlardır.

Birisine nihayet nedir diye sormuşlar da insanın başladığı yere dönmesidir demiş!

 

قاعده در حکمت وجود اوليا

نبوت را ظهور از آدم آمد

کمالش در وجود خاتم آمد

ولايت بود باقي تا سفر کرد

چو نقطه در جهان دوري دگر کرد

ظهور کل او باشد به خاتم

بدو گردد تمامي دور عالم

وجود اوليا او را چو عضوند

که او کل است و ايشان همچو جزوند

چو او از خواجه يابد نسبت تام

از او با ظاهر آيد رحمت عام

شود او مقتداي هر دو عالم

خليفه گردد از اولاد آدم

Peygamberlik Âdem’le zuhur etti; kemali, peygamberlerin sonuncusu olan Muhammed [salla’llâhü aleyhi ve sellem]’de göründü.

Noktanın ikinci bir defa devretmesi gibi Peygamber de bu âlemden sefer edince velilik zahir oldu.

Veliliğin tam zuhuru da velilerin sonuncusuyla olacak... iki âlem de onunla tamamlanacak, onunla kemal bulacak.

Bütün velilerin varlıkları, son velinin âzasına benzer... o küldür, öbürleri cüz.

Onun peygamberlerin sonuncusuyla tam bir münasebeti vardır. Bu yüzden umumî rahmet de onunla zuhur eder.

İki âlem de ona uyar, Âdemoğulları içinde Tanrı halifesi odur.

 

تمثيل در بيان سير مراتب نبوت و ولايت

چه نور آفتاب از شب جدا شد

تو را صبح و طلوع و استوا شد

دگر باره ز دور چرخ دوار

زوال و عصر و مغرب شد پديدار

بود نور نبي خورشيد اعظم

گه از موسي پديد و گه ز آدم

اگر تاريخ عالم را بخواني

مراتب را يکايک باز داني

ز خور هر دم ظهور سايه اي شد

که آن معراج دين را پايه اي شد

زمان خواجه وقت استوا بود

که از هر ظل و ظلمت مصطفا بود

به خط استوا بر قامت راست

ندارد سايه پيش و پس چپ و راست

چو کرد او بر صراط حق اقامت

به امر «فاستقم » مي داشت قامت

نبودش سايه کان دارد سياهي

زهي نور خدا ظل الهي

ورا قبله ميان غرب و شرق است

ازيرا در ميان نور غرق است

به دست او چو شيطان شد مسلمان

به زير پاي او شد سايه پنهان

مراتب جمله زير پايه اوست

وجود خاکيان از سايه اوست

ز نورش شد ولايت سايه گستر

مشارق با مغارب شد برابر

ز هر سايه که اول گشت حاصل

در آخر شد يکي ديگر مقابل

کنون هر عالمي باشد ز امت

رسولي را مقابل در نبوت

نبي چون در نبوت بود اکمل

بود از هر ولي ناچار افضل

ولايت شد به خاتم جمله ظاهر

بر اول نقطه هم ختم آمد آخر

از او عالم شود پر امن و ايمان

جماد و جانور يابد از او جان

نماند در جهان يک نفس کافر

شود عدل حقيقي جمله ظاهر

بود از سر وحدت واقف حق

در او پيدا نمايد وجه مطلق

Güneşin nuru geceden ayrıldı mı, sabah çağına erişirsin; gün doğar, en yüce noktaya çıkar.

Sonra yine bu dönüp duran gökyüzü döner... güneş zeval noktasına gelir, ikindi olur, akşam çağı gelip

çatar.

Peygamberin nuru, ulu ve yüce bir güneştir. O güneş, kâh Musa’dan göründü, kâh Âdem’den.

Cihan tarihini okuduysan bu mertebeleri birer birer bilirsin.

Her an güneşten bir gölgedir zuhur etmiş, dinin derece derece yücelmesi için merdivenlik vazifesini görmüştür.

Muhammed [salla’llâhü aleyhi ve sellem] zamanı, güneşin en yücede bulunduğu zamandı. Bundan dolayı Peygamber’in gölgesi yoktu; o her türlü gölgeden, her çeşit karanlıktan arınmıştı.

Güneşin en yüce noktada bulunduğu zaman yere dikilen şeyin ne önde gölgesi olur, ne artta, ne sağda, ne solda!

Muhammed [salla’llâhü aleyhi ve sellem] yeryüzünde dümdüz, dosdoğru durdu, "Emredildiğin gibi doğru ol, doğrulukla hareket et” emrine uydu, o emre göre hareket etti.

Onun hiçbir karanlık gölgesi yoku... o ne aydın Tanrı nuruydu, ne güzel bir Tanrı gölgesiydi.

Kıblesi doğu ile batı arasıydı. O yüzden de nurlara gark olmuştu.

Şeytan bile onun elinde Müslüman olmuştu... gölge onun ayağının altına girmiş, gizlenmişti.

Mertebeler ayağının altındaydı, bu topraktakilerin varlığı hep onun gölgesiydi;

Sonra velilik onun nuruyla gölge saldı, doğularla batıları kapladı.

Ondan sonra aynen onun zuhurundan evvelki gölgelere uygun gölgeler meydana çıktı.

Şimdi ümmetten yetişen her bilgi sahibi, Peygamber’in zamanından önceki bir peygambere karşılıktır, o peygamberin sırrına mazhardır.

Peygamber, peygamberlikte kemal bulunca çaresiz bütün velilerden üstün olur.

Velilik de velilerin sonuncusuyla kemal bulur ve bu suretle ilk nokta son nokta olur.

Âlem onun yüzünden emniyete kavuşur, imana ulaşır. Cansızlarla canavarlar bile onun feyziyle canlanır, kemal bulur.

Âlemde tek bir kâfir bile kalmaz, gerçek adalet zuhur eder.

O, vahdet sırrına mazhar olarak Tanrı’yı hakkıyla tanır... Tanrı’nın hakikati onda görünür.

 

سؤال از شرايط شناخت وحدت و موضوع شناخت عرفاني

که شد بر سر وحدت واقف آخر

شناساي چه آمد عارف آخر

جواب

کسي بر سر وحدت گشت واقف

که او واقف نشد اندر مواقف

دل عارف شناساي وجود است

وجود مطلق او را در شهود است

به جز هست حقيقي هست نشناخت

از آن رو هستي خود پاک در باخت

وجود تو همه خار است و خاشاک

برون انداز از خود جمله را پاک

برو تو خانه دل را فرو روب

مهيا کن مقام و جاي محبوب

چو تو بيرون شدي او اندر آيد

به تو بي تو جمال خود نمايد

کس کو از نوافل گشت محبوب

به لاي نفي کرد او خانه جاروب

درون جان محبوب او مکان يافت

ز «بي يسمع و بي يبصر» نشان يافت

ز هستي تا بود باقي بر او شين

نيابد علم عارف صورت عين

موانع تا نگرداني ز خود دور

درون خانه دل نايدت نور

موانع چون در اين عالم چهار است

طهارت کردن از وي هم چهار است

نخستين پاکي از احداث و انجاس

دوم از معصيت وز شر وسواس

سوم پاکي ز اخلاق ذميمه است

که با وي آدمي همچون بهيمه است

چهارم پاکي سر است از غير

که اينجا منتهي مي گرددش سير

هر آن کو کرد حاصل اين طهارات

شود بي شک سزاوار مناجات

تو تا خود را بکلي در نبازي

نمازت کي شود هرگز نمازي

چو ذاتت پاک گردد از همه شين

نمازت گردد آنگه قرة العين

نماند در ميانه هيچ تمييز

شود معروف و عارف جمله يک چيز

Soru 5.

“Vahdet sırrına kim vâkıf olur... arif olan neyi bilir, anlar?”

***

Vahdet sırrını da yoldaki duraklarda duraklamayan, yürüyüp hakikate ulaşan kişi anlar.

Ârifin gönlü varlık sırrını bilir. Mutlak Varlığı görür.

Gerçek varlıktan başka bir varlık tanımaz. Mukayyet ve mevhûm varlığı tamamiyle oynar, elinden çıkarır.

Senin varlığın dikenden, çerden çöpten ibarettir. Bunların hepsini gönlünden at.

Yürü, gönül evini süpür... sevgiliye hazırla, güzel bir konak haline getir!

O evden sen çıktın mı o gelir... sana yüzünü sensiz gösterir.

Nafilelere devam ede ede Tanrı sevgisini kazanan kişi, gönül evini “Lâilâhe illallah - Tanrı’dan başka yoktur tapacak” sözünün “lâ-yoktur” süpürgesiyle siler, süpürür.

Bu suretle Makam-ı Mahmud’da yurt tutar; “Benimle duyar, benimle görür” sırrının nişanesini bulur.

Fakat arifte varlıktan bir miktar kir bile kalsa bilgisi hakikat derecesine varamaz.

Vahdete mani olan şeyleri kendinden uzaklaştırmadıkça gönül evinin içine nur vurmaz.

Bu âlemde vahdete dört mani vardır, onların da dört arınması var.

İlk mani, bedenin ve elbisenin kirli oluşudur, onları arıtmak gerek. İkincisi gönüldeki günah ve vesvesedir, gönlü de onlardan arıtmak gerek.

Üçüncü temizlik, pis huyları terk etmektir. İnsan kötü huylarla hayvana döner.

Dördüncü temizlik de şu: Sırrı Tanrı’dan başka her şeyden arıtmak gerek... yolcu bu temizlikle yol alır, erişilecek makama erişir.

Kim bu temizliğe sahip olursa Tanrı ile konuşmaya layık olur.

Varlığını elden çıkarmadıkça namazın nasıl olur da namaz sayılır ki?

Fakat içini ayıplardan, kirlerden arıttın mı, namazın göz nuru kesilir.

Arada hiçbir fark kalmaz da bilinenle bilen birleşiverir.

 

سؤال از کيفيت جمع بين وحدت و کثرت

اگر معروف و عارف ذات پاک است

چه سودا در سر اين مشت خاک است

جواب

مکن بر نعمت حق ناسپاسي

که تو حق را به نور حق شناسي

جز او معروف و عارف نيست درياب

وليکن خاک مي يابد ز خور تاب

عجب نبود که ذره دارد اميد

هواي تاب مهر و نور خورشيد

به ياد آور مقام و حال فطرت

کز آنجا باز داني اصل فکرت

«الست بربکم » ايزد که را گفت

که بود آخر که آن ساعت «بلي » گفت

در آن روزي که گلها مي سرشتند

به دل در قصه ايمان نوشتند

اگر آن نامه را يک ره بخواني

هر آن چيزي که مي خواهي بداني

تو بستي عقد عهد بندگي دوش

ولي کردي به ناداني فراموش

کلام حق بدان گشته است منزل

که يادت آورد از عهد اول

اگر تو ديده اي حق را به آغاز

در اينجا هم تواني ديدنش باز

صفاتش را ببين امروز اينجا

که تا ذاتش تواني ديد فردا

وگرنه رنج خود ضايع مگردان

برو بنيوش «لاتهدي » ز قرآن

Soru 6. “Peki... bilinenle bilen o tek ve temiz Tanrı’dan ibaretse, bu bir avuç toprağın başındaki sevda nedir?”

***

Hamdet, Tanrı nimetlerine karşı küfranda bulunma. Sen Hakk’ı ancak Hakk’ın nuruyla idrak edebilirsin.

Ondan başka bilinen de yok, bilen de. Bunu anla, fakat toprağın kızışması ve verimli olması için güneşin ziyası, güneşin harareti lazım.

Zerre, güneşin ziyasıyla güneşin hararetini elde etmek isterse, o ışığı, o harareti umarsa şaşılmaz ki!

Yaratıldığın zamanı bir hatırla... hatırla da bu düşüncenin aslını oradan anla.

Tanrı “Ben Rabbiniz değil miyim” dedi, kime dedi bu sözü? O anda “Evet Rabbimizsin” diyen kimdi ki?

Balçıkları yoğurdukları gün gönüle de iman kıssasını yazdılar.

O yazıyı bir okusan dilediğini hemen anlar, bilirsin.

Dün kulluk etmeye ahdeden sendin... fakat bugün cahilliğinden unuttun gitti.

Tanrı kelâmı, o ilk ahdi sana hatırlamak için indi.

Eğer o zaman Tanrı’yı görmüşsen, öbür dünyada da yine görürsün.

Bugün burada sıfatlarını gör de yarın zatını da görürsün.

Yok... eğer orada görmemişsen beyhude çabalayıp emeğini zayi etme... yürü de Kur’ân’dan “Sen sevdiğini doğru yola getiremezsin ki” ayetini duy.

 

تمثيل در بيان نسبت عقل با شهود

ندارد باورت اکمه ز الوان

وگر صد سال گويي نقل و برهان

سپيد و زرد و سرخ و سبز و کاهي

به نزد وي نباشد جز سياهي

نگر تا کور مادرزاد بدحال

کجا بينا شود از کحل کحال

خرد از ديدن احوال عقبا

بود چون کور مادرزاد دنيا

وراي عقل طوري دارد انسان

که بشناسد بدان اسرار پنهان

بسان آتش اندر سنگ و آهن

نهاده است ايزد اندر جان و در تن

چو بر هم اوفتاد اين سنگ و آهن

ز نورش هر دو عالم گشت روشن

از آن مجموع پيدا گردد اين راز

چو دانستي برو خود را برانداز

تويي تو نسخه نقش الهي

بجو از خويش هر چيزي که خواهي

Yüz yıl renklere dair delil getirsen, yine anadan doğma kör inanmaz.

Ak, kızıl, sarı, yeşil... bütün renkler, ona ancak kara görünür.

Hele bak, bir zavallı ve anadan doğma kör, göz doktorunun ilacıyla nasıl iyileşebilir?

Akıl da ahiret hallerini görmede dünyadaki anadan doğma köre benzer.

İnsanda aklın ötesinde bir hal var ki gizli sırları onunla bilir, anlar.

Tanrı bu canla teni, taşla demir mesabesinde yaratmıştır. Taşla demirden nasıl ateş çıkarsa, canla tenden de hakikat nuru doğar.

Tanrı bu sırrı canla tenden meydana çıkarır... bunu duydun ya, haydi şimdi yürü, canınla tenini arıtmaya savaş!

O taşla demir birbirine vuruldu mu, nurundan iki âlem de aydınlanır.

Tanrı nakşının nüshası sensin, sen... dilediğini kendinde ara.

 

سؤال از معني انا الحق

کدامين نقطه را نطق است «اناالحق »

چه گويي هرزه بود آن يا محقق

جواب

انا الحق کشف اسرار است مطلق

جز از حق کيست تا گويد انا الحق

همه ذرات عالم همچو منصور

تو خواهي مست گير و خواه مخمور

در اين تسبيح و تهليلند دائم

بدين معني همي باشند قائم

اگر خواهي که گردد بر تو آسان

«و ان من شي ء» را يک ره فرو خوان

چو کردي خويشتن را پنبه کاري

تو هم حلاج وار اين دم برآري

برآور پنبه پندارت از گوش

نداي «واحد القهار» بنيوش

ندا مي آيد از حق بر دوامت

چرا گشتي تو موقوف قيامت

درآ در وادي ايمن که ناگاه

درختي گويدت «اني انا الله »

روا باشد انا الحق از درختي

چرا نبود روا از نيک بختي

هر آن کس را که اندر دل شکي نيست

يقين داند که هستي جز يکي نيست

انانيت بود حق را سزاوار

که هو غيب است و غايب وهم و پندار

جناب حضرت حق را دويي نيست

در آن حضرت من و ما و تويي نيست

Soru 7.

“Hangi noktada Ene’l-Hakk - Ben Hakk’ım sözü söylenir? Ne dersin, o parlatılmış kalp akça mıydı, sözü saçma söz müydü?”

***

Ene’l-Hakk, mutlak olarak sırları açmaktır; Hak’tan başka kimdir ki Ene’l-Hak diyebilsin?

Âlemin bütün yerleri, sen ister sarhoş say, ister mahmur; Mansûr gibi

Boyuna bu tespihi çeker; Hakk’ı bu sözle tenzih eder; hepsi de bu mana ile durmadadır.

Bunu kolayca anlamak istiyorsan “Hiçbir şey yoktur ki onu tespih etmesin” ayetini oku.

Sen de Hallac gibi varlık pamuğunu atarsan, onun gibi bu sözü söylemeye koyulursun.

Zan pamuğunu kulağından çıkar da “kahreden bir tek Allah”ın sesini duy.

Boyuna sana Hak’tan bu ses geliyor, ne diye kıyameti bekliyorsun?

Eymen Vadisi’ne gir de ansızın o ağaçtan sana da “Gerçekten ben Allah’ım” sesi gelsin.

Bir ağaçtan “Ben Allah’ım” sesi geliyor ve bu yerinde görülüyor da, neden bir iyi bahtlıdan bu söz çıkarsa yerinde görülmüyor?

Gönlünde şüphesi olmayan kişi, iyiden iyiye bilir ki varlık ancak birdir; birden fazla değil.

Benlik Hakk’a yaraşır; Hû gaybe aittir; vehme, zanna sığmaz.

Hak’ta ikilik yoktur; o tapıda ben, sen, siz sözleri olamaz.

 

قاعده در بطلان حلول و اتحاد

من و ما و تو او هست يک چيز

که در وحدت نباشد هيچ تمييز

هر آن کو خالي از خود چون خلا شد

انا الحق اندر او صوت و صدا شد

شود با وجه باقي غير هالک

يکي گردد سلوک و سير و سالک

حلول و اتحاد از غير خيزد

ولي وحدت همه از سير خيزد

تعين بود کز هستي جدا شد

نه حق شد بنده نه بنده خدا شد

حلول و اتحاد اينجا محال است

که در وحدت دويي عين ضلال است

وجود خلق و کثرت درنمود است

نه هرچ آن مي نمايد عين بود است

Ben, biz, sen, o, hep birden ibarettir; çünkü birlikte ayırt ediliş yoktur.

Boşluk gibi kendi varlığından yok olan kişide-Ene’l-Hak sözü, bir sesten başka bir şey değildir.

Burada ancak var olarak kalan Tanrı’nın zatıdır; yol, yolculuk ve yolcu bir olur gider.

Böyle bir durakta hulûl ve ittihada da imkân yoktur; çünkü birlikte ikilik sapıklığın ta kendisidir.

Hulûl ve ittihad, bir başka varlığın bulunmasıyla mümkündür; birlikte manevî yolculuktan doğar.

Vehimden doğan bir varlık var; o kalkar ortadan; yoksa ne Hak kul olur, ne kul Hak olur.

Halkın varlığı ve çokluk görünüştedir, yoksa görünenler zaten onun mazharlarıdır.

 

تمثيل در نمودهاي بي بود

بنه آيينه اي اندر برابر

در او بنگر ببين آن شخص ديگر

يکي ره باز بين تا چيست آن عکس

نه اين است و نه آن پس کيست آن عکس

چو من هستم به ذات خود معين

ندانم تا چه باشد سايه من

عدم با هستي آخر چون شود ضم

نباشد نور و ظلمت هر دو با هم

چو ماضي نيست مستقبل مه و سال

چه باشد غير از آن يک نقطه حال

يکي نقطه است وهمي گشته ساري

تو آن را نام کرده نهر جاري

جز از من اندر اين صحرا دگر کيست

بگو با من که تا صوت و صدا چيست

عرض فاني است جوهر زو مرکب

بگو کي بود يا خود کو مرکب

ز طول و عرض و از عمق است اجسام

وجودي چون پديد آمد ز اعدام

از اين جنس است اصل جمله عالم

چو دانستي بيار ايمان و فالزم

جز از حق نيست ديگر هستي الحق

هوالحق گو و گر خواهي انا الحق

نمود وهمي از هستي جدا کن

نه اي بيگانه خود را آشنا کن

Önüne bir ayna koy da bak, aynada ayrı birisi gibi görünen aksi seyret.

Bir kere daha bak hele, nedir o akis? Ne budur, ne o; peki, kimdir orada görünen?

Ben kendi varlığımla varsam, bilmem ki gölgem ne oluyor?

Yokluk varlıkla nasıl birleşebilir? Işıkla karanlık, her ikisi de beraber bulunamaz ki.

Değil mi ki geçmiş yoktur; gelecek aylar, yıllar da gelmemiştir; şu halde içinde bulunduğumuz andan başka ne var?

Gördüğün, bir noktadan ibaret, fakat vehim kaplamış seni, o yüzden de sen gördüğün suya, akan nehir adını takıyorsun; hep aynı suyu gördüğünü sanıyorsun.

Bu ovada benden başka kimse yok; peki, söyle öyleyse bana: Bu ses nedir?

Araz geçip gidicidir, cevherde arazlardan meydana gelmede; o halde nasıl oluyor da var oluyor araz, yahut nasıl oluyor da geçip giden cevherle birleşiyor?

Cisimler uzunluktan, genişlikten, derinlikten meydana gelmede; iyi ama bunlar zaten cisim olmadıkça yok; peki, var olan, yok olan şeylerden nasıl var olur?

İşte âlemin aslı da bu cinsten, bildinse inan ve inanca yapış.

Gerçekten de Hak’tan başka var olan yok; artık sen istersen odur Hak de, istersen benim Hak de.

Vehimden doğan şu gördüğün varlığı gerçek varlıktan ayır; yabancı değilsin sen; kendini bildik haline getir.

 

سؤال از معني وصال

چرا مخلوق را گويند واصل

سلوک و سير او چون گشت حاصل

جواب

وصال حق ز خلقيت جدايي است

ز خود بيگانه گشتن آشنايي است

چو ممکن گرد امکان برفشاند

به جز واجب دگر چيزي نماند

وجود هر دو عالم چون خيال است

که در وقت بقا عين زوال است

نه مخلوق است آن کو گشت واصل

نگويد اين سخن را مرد کامل

عدم کي راه يابد اندر اين باب

چه نسبت خاک را با رب ارباب

عدم چبود که با حق واصل آيد

وز او سير و سلوکي حاصل آيد

تو معدوم و عدم پيوسته ساکن

به واجب کي رسد معدوم ممکن

اگر جانت شود زين معني آگاه

بگويي در زمان استغفرالله

ندارد هيچ جوهر بي عرض عين

عرض چبود که لا يبقي زمانين

حکيمي کاندر اين فن کرد تصنيف

به طول و عرض و عمقش کرد تعريف

هيولي چيست جز معدوم مطلق

که مي گردد بدو صورت محقق

چو صورت بي هيولي در قدم نيست

هيولي نيز بي او جز عدم نيست

شده اجسام عالم زين دو معدوم

که جز معدوم از ايشان نيست معلوم

ببين ماهيت را بي کم و بيش

نه معدوم و نه موجود است در خويش

نظر کن در حقيقت سوي امکان

که او بي هستي آمد عين نقصان

وجود اندر کمال خويش ساري است

تعين ها امور اعتباري است

امور اعتباري نيست موجود

عدد بسيار و يک چيز است معدود

جهان را نيست هستي جز مجازي

سراسر کار او لهو است و بازي

Soru 8.

"Yaratılmış olan hakikat yolcusuna neden vasıl olmuş derler... onun bu yol alması, bu erişmesi nasıl olur?"

***

Tanrı vuslatı, halktan ayrılmaktır... kendine yabancı olmak, Hakk’a aşina olmaktır.

Mümkün, üstündeki imkân tozunu silkti mi, vacipten başka bir şey kalmaz.

İki âlemin varlığı da bir hayale benzer. Tanrı varlığıyla var olduğundan iki cihan da yok mesabesindedir.

Tanrı’ya ulaşan da mahlûk değildir. Kâmil adam böyle bir söz söylemez.

Yokluk bu makama nasıl yol bulabilir? Rablerin rabbi olan ulu Tanrıyla toprağın ne münasebeti var?

Yokluk da ne oluyor ki Hakk’a vasıl olsun, manevî yolculukla bu makama erişsin!

Bunu bir anlasan, yok mu, hemencecik tövbeler olsun der, dediğine pişman olursun.

Sen yoksun, yokluk da daima hareketsizdir. Yok olan mümkün nasıl olur da vacibe ulaşabilir?

Hiçbir cevher, araz olmadıkça var olamaz... araz da nedir? Bir an için varlık sahasında görünen, iki zaman içinde bâki kalamayan bir şey!

Bu hususta kitaplar düzen hakîmler, cismi uzunluk, enlilik ve derinliği olan şeydir diye tarif ettiler.

Heyula nedir? Ancak ve ancak yokluktan ibaret olan, yok olan bir şey. Sonra da suret onunla var oluyor ha?

Suretin evveline evvel yoktur, fakat heyulasız olmaz... heyula da zaten yok olan bir şey!

Âlemdeki cisimler işte bu iki yoktan meydana gelmiş... onlara ait bilinen şey, ancak yokluk.

Mahiyetini bir bak da gör... esas itibariyle ne var, ne de yok!

İmkân âlemine hakikat gözüyle bak... Tanrı varlığı olmadıkça yoktan, yokluktan ibaret.

Varlık, kendi kemaliyle bütün imkân âlemine yayılmış... bu görünen suretler itibarî, görünüşe tabi.

Görünüşe tabi olan şeyler de var olamaz... sayı çok ama sayılan bir şey.

Cihanın varlığı ancak mecazî bir varlık, gerçek değil... şu âlemin işi baştan başa oyundan, düzenden ibaret.

تمثيل در اطوار وجود

بخاري مرتفع گردد ز دريا

به امر حق فرو بارد به صحرا

شعاع آفتاب از چرخ چارم

بر او افتد شود ترکيب با هم

کند گرمي دگر ره عزم بالا

در آويزد بدو آن آب دريا

چو با ايشان شود خاک و هوا ضم

برون آيد نبات سبز و خرم

غذاي جانور گردد ز تبديل

خورد انسان و يابد باز تحليل

شود يک نطفه و گردد در اطوار

وز او انسان شود پيدا دگر بار

چو نور نفس گويا بر تن آيد

يکي جسم لطيف و روشن آيد

شود طفل و جوان و کهل و کمپير

بيابد علم و راي و فهم و تدبير

رسد آنگه اجل از حضرت پاک

رود پاکي به پاکي خاک با خاک

هم اجزاي عالم چون نباتند

که يک قطره ز درياي حياتند

زمان چو بگذرد بر وي شود باز

همه انجام ايشان همچو آغاز

رود هر يک از ايشان سوي مرکز

که نگذارد طبيعت خوي مرکز

چو دريايي است وحدت ليک پر خون

کز او خيزد هزاران موج مجنون

نگر تا قطره باران ز دريا

چگونه يافت چندين شکل و اسما

بخار و ابر و باران و نم و گل

نبات و جانور انسان کامل

همه يک قطره بود آخر در اول

کز او شد اين همه اشيا ممثل

جهان از عقل و نفس و چرخ و اجرام

چو آن يک قطره دان ز آغاز و انجام

اجل چون در رسد در چرخ و انجم

شود هستي همه در نيستي گم

چو موجي بر زند گردد جهان طمس

يقين گردد «کان لم تغن بالامس »

خيال از پيش برخيزد به يک بار

نماند غير حق در دار ديار

تو را قربي شود آن لحظه حاصل

شوي تو بي تويي با دوست واصل

وصال اين جايگه رفع خيال است

چو غير از پيش برخيزد وصال است

مگو ممکن ز حد خويش بگذشت

نه او واجب شد و نه واجب او گشت

هر آن کو در معاني گشت فايق

نگويد کين بود قلب حقايق

هزاران نشاه داري خواجه در پيش

برو آمد شد خود را بينديش

ز بحث جزو و کل نشئات انسان

بگويم يک به يک پيدا و پنهان

Denizden bir buğudur çıkar. Tanrı emriyle yağmur olup ovaya yağar.

Güneşin ışığı, ta dördüncü kat gökten o ıslak toprağa vurur;

Isıtır, yine su buğu olur, tekrar yücelere çıkar, aslına erişir.

Isıya, suya toprakla hava da karıştı mı yeşil, taze, güzelim nebatlar biter.

Nebat da canlı mahlûklara gıda olur, hayvan şekline girer... derken hayvanı insan yer, tekrar bir değişikliğe düşer, hayvanken insan olur.

Şekilden şekle girerek bir nokta olur, o noktadan da yine insan meydana gelir.

Çocuk olur, gençleşir, olgunluk çağına gelir, kocar... akıl, fikir, bilgi ve tedbir sahibi olur.

Sonra pak Tanrı katından eceli takdir edilir, ölür... Temiz olan ruh temizlik âlemine, topraktan meydana gelen beden toprağa gider.

Âlemin bütün cüzleri nebata benzer... hepsi de dirilik denizinden bir katredir.

Zaman geçince yine o denize ulaşır... hepsi bu suretle aslına dönüp gider.

Bütün zahirî varlıklar asılları olan yokluğa gider... tabiat onları bu eğreti varlıkta bırakmaz.

Birlik bir denizdir ki kanlarla dolu... o denizden binlerce dalga delicesine coşup durmakta.

Bir bak hele... denizden kopan bir katre nasıl oldu da bunca şekillere büründü, bunca adla adlandı.

Buğu, bulut, yağmur, toprağın ıslaklığı... nebat, canlı mahlûkat, kâmil insan...

Hepsi de önce bir katreydi... bütün bu varlıklar, o bir katreden meydana geldi.

Akıl, nefis, gök, yıldızlar... bütün dünya, önünde de bir katreden ibarettir, sonunda da... Bunu böyle bil!

Göklerin, yıldızların da ecelleri geldi mi, bütün varlık yoklukta kaybolur gider.

Bir dalga koptu mu, bütün âlem mahvoluverir de “Sanki dün bunlar yokmuş” hakikati meydana çıkar.

İşte sana da o vakit yakınlık hasıl olur... kendini terk edersin de sevgiliye kavuşursun.

Burada kavuşmak, hayali terk etmekten ibarettir, gözünün önünden hayal kalktı mı kavuştun gitti.

Fakat mümkün, mümkün oluştan çıktı, vacipleşti deme. Ne mümkün vacip olur, ne vacip mümkün.

Manaları adam akıllı bilen, hakikati iyice anlayan kişi, böyle bir şey söylemez. Çünkü bu, hakikatlerin değişmesi demektir ki buna imkân yoktur.

Önünde binlerce oluş, binlerce surete bürünüş var... yürü, gelişini gidişini bir düşün de bak.[8]

İnsanın cüzî ve küllî oluşuna ait bahsi, gizli, aşikâr birer birer söyleyeceğim.

 

سؤال از ماهيت قرب و بعد و امکان وصال با حق

وصال ممکن و واجب به هم چيست

حديث قرب و بعد و بيش و کم چيست

جواب

ز من بشنو حديث بي کم و بيش

ز نزديکي تو دور افتادي از خويش

چو هستي را ظهوري در عدم شد

از آنجا قرب و بعد و بيش و کم شد

قريب آن هست کو را رش نور است

بعيد آن نيستي کز هست دور است

اگر نوري ز خود در تو رساند

تو را از هستي خود وا رهاند

چه حاصل مر تو را زين بود نابود

کز او گاهيت خوف و گه رجا بود

نترسد زو کسي کو را شناسد

که طفل از سايه خود مي هراسد

نماند خوف اگر گردي روانه

نخواهد اسب تازي تازيانه

تو را از آتش دوزخ چه باک است

گر از هستي تن وجان تو پاک است

از آتش زر خالص برفروزد

چو غشي نبود اندر وي چه سوزد

تو را غير تو چيزي نيست در پيش

وليکن از وجود خود بينديش

اگر در خويشتن گردي گرفتار

حجاب تو شود عالم به يک بار

تويي در دور هستي جزو سافل

تويي با نقطه وحدت مقابل

تعين هاي عالم بر تو طاري است

از آن گويي چوشيطان همچو من کيست

از آن گويي مرا خود اختيار است

تن من مرکب و جانم سوار است

زمام تن به دست جان نهادند

همه تکليف بر من زان نهادند

نداني کين ره آتش پرستي است

همه اين آفت و شومي ز هستي است

کدامين اختيار اي مرد عاقل

کسي را کو بود بالذات باطل

چو بود توست يک سر همچو نابود

نگويي که اختيارت از کجا بود

کسي کو را وجود از خود نباشد

به ذات خويش نيک و بد نباشد

که را ديدي تو اندر جمله عالم

که يک دم شادماني يافت بي غم

که را شد حاصل آخر جمله اميد

که ماند اندر کمالي تا به جاويد

مراتب باقي و اهل مراتب

به زير امر حق والله غالب

مؤثر حق شناس اندر همه جاي

ز حد خويشتن بيرون منه پاي

ز حال خويشتن پرس اين قدر چيست

وز آنجا باز دان کاهل قدر کيست

هر آن کس را که مذهب غير جبر است

نبي فرمود کو مانند گبر است

چنان کان گبر يزدان و اهرمن گفت

مر آن نادان احمق او و من گفت

به ما افعال را نسبت مجازي است

نسب خود در حقيقت لهو و بازي است

نبودي تو که فعلت آفريدند

تو را از بهر کاري برگزيدند

به قدرت بي سبب داناي بر حق

به علم خويش حکمي کرده مطلق

مقدر گشته پيش از جان و از تن

براي هر يکي کاري معين

يکي هفتصد هزاران ساله طاعت

به جاي آورد و کردش طوق لعنت

دگر از معصيت نور و صفا ديد

چو توبه کرد نور «اصطفي » ديد

عجب تر آنکه اين از ترک مامور

شد از الطاف حق مرحوم و مغفور

مر آن ديگر ز منهي گشته ملعون

زهي فعل تو بي چند و چه و چون

جناب کبريايي لاابالي است

منزه از قياسات خيالي است

چه بود اندر ازل اي مرد نااهل

که اين يک شد محمد و آن ابوجهل

کسي کو با خدا چون و چرا گفت

چو مشرک حضرتش را ناسزا گفت

ورا زيبد که پرسد از چه و چون

نباشد اعتراض از بنده موزون

خداوندي همه در کبريايي است

نه علت لايق فعل خدايي است

سزاوار خدايي لطف و قهر است

وليکن بندگي در جبر و فقر است

کرامت آدمي را اضطرار است

نه زان کو را نصيبي ز اختيار است

نبوده هيچ چيزش هرگز از خود

پس آنگه پرسدش از نيک و از بد

ندارد اختيار و گشته مامور

زهي مسکين که شد مختار مجبور

نه ظلم است اين که عين علم و عدل است

نه جور است اين که محض لطف و فضل است

به شرعت زان سبب تکليف کردند

که از ذات خودت تعريف کردند

چو از تکليف حق عاجز شوي تو

به يک بار از ميان بيرون روي تو

به کليت رهايي يابي از خويش

غني گردي به حق اي مرد درويش

برو جان پدر تن در قضا ده

به تقديرات يزداني رضا ده

Soru 9.

“Mümkünün vacibe ulaşması ne demek... yakınlık, uzaklık, bu yakınlıkta, bu kavuşmada ileri gidiş, geri kalış nedir?”

***

Bunları artıksız, eksiksiz benden duy... sen ona yakınlığından dolayı ondan uzak düşmüşsün, çok yakınsın, adeta osun da onu göremiyor, kendini ondan uzak sanıyorsun.

Varlık yokluk âleminde zuhur etti de yakınlık, uzaklık, ileride bulunuş, geri kalış o yüzden meydana geldi.

Yakın ona derler ki ona varlık nuru saçıldı... uzak da varlıktan uzak kalan yokluktur.

Tanrı sana nuruyla tecelli etse, seni mevhûm varlığından kurtarırdı.

Bu vardan, yoktan eline ne geçti ki? Bundan kâh korkuya düşmektesin, kâh ricaya.

Tanrı’yı tanıyan ondan korkmaz ki... çocuk ancak kendi gölgesinden korkup durur.

Yola koyuldunsa korku kalmadı; zaten arabaya binmiş olan kamçı istemez.

Bedenin de varlıktan tertemiz, canın da... artık cehennem ateşinden ne korkun var?

Halis altın ateşten büsbütün parlar... içinde başka bir şey, bir pislik olmadıktan sonra neyi yakacak ki⁹

Önünde senden başka bir şey yok, ama mevhûm varlığından kork, çekin!

Kendine, kendi varlığına tutuldun mu, bütün âlem baştan başa sana hicap kesilir.

Sen varlık dairesinin en aşağısındaki cüzüsün... sen birlik noktasının tam karşısındasın.

Âlemdeki bütün varlıklar sende zuhur etmiştir de onun için şeytana dönmüşsün, “Benim gibi kim var ki?” dersin.

Onun için “Ben dilediğimi yaparım... bedenim bir binek atı, ben de üstündeki atlıyım...

Bedenin dizginini canımın eline verdiler de o yüzden bana bütün teklifleri yüklediler” demektesin.

Bilmezsin ki bu yol ateşe tapanların yoludur... bütün bu afet, bütün bu uğursuzluk, varlıktan meydana gelir.

A bilgisiz adam, esasen yok olan kişide hangi ihtiyâr olabilir?

Varlığın tamamiyle yoktan, yokluktan ibaretken ihtiyârım nerde diye düşünmüyorsun bile.

Birisinin varlığı kendinden olmazsa, o adam kendiliğinden iyi, yahut kendiliğinden kötü de olmaz.

Bütün âlemde kimi gördün ki bir an olsun dertsiz, kedersiz zevke, neşeye sahip olsun?

Kimin bütün umdukları çıktı... kim ebedî olarak kemale sahip oldu, zevale erişmedi?

Mertebeler bâkidir ama o mertebelere ehil olanlar Tanrı emrindedir, galip olan da yalnız Tanrı’dır.

Her yerde tesir eden bil ki Tanrı’dır. Haddinden dışarıya ayak atma.

Bu kader nedir, ihtiyârım var mı ki diye bir kendine danış, bir haline bak da, ihtiyâr davasına girişen kimdir, anla.

Peygamber, cebirden başka bir yola gidene, Mecûsîye benzer buyurdu.

Mecûsîler, nasıl bir Yezdan, bir de Ehremen vardır derlerse, o ahmak bilgisiz de biz ve ben der; benlik, varlık davasına kalkışır.

İşleri biz yapıyoruz demek mecazîdir; esasen bu nispetler oyuncaktan, asılsız şeylerden ibaret.

Sen yokken yapacağın şeyleri yarattılar da seni bir iş için seçtiler, bu dünyaya getirdiler.

Her şeyi yerli yerinde yaratan Hak, kudretiyle ve sebepsiz olarak her şeyi takdir etti; bilgisiyle, dilediği gibi takdir eyledi.

Canı, bedeni yaratmadan önce herkesin gideceği yolu çizdi, yapacağı işi düzdü.

Birisi yedi yüz bin yıl kullukta bulundu; sonunda onun boynuna lanet halkasını geçirdi.

Öbürü suç işlemek yüzünden ışıklandı, arındı; tevbe edince de seçilme ışığını gördü.

Bundan daha şaşılacak şey de şu: Bu, buyruğu terk ediş yüzünden Hakk’ın lütuflarını elde etti; rahmete nail oldu; suçu örtüldü, bağışlandı;

Öbürüyse, yapmaması buyurulan şey yüzünden lanetlik oldu. Senin işin ne de hoştur; ne de sebebe bağlanmaz, soruya gelmez, hikmeti anlaşılmaz iştir.

Ululuk tapısı nelikle, nitelikle anlatılacak işlerin tapısı değildir; ilahî işler kıyaslara sığmaz, akılla bilinmez.

A ehil olmayan, ezelde ne oldu da bu Muhammed [salla’llâhü aleyhi ve sellem] oldu, öbürü Ebu Cehil kesildi?

Tanrı’ya karşı neden, niçin diyen kişi, ona karşı müşrik gibi, layık olmayan, söylenmesi gerekmeyen sözü söylemiştir.

Neden, niçin diye sormak, ancak Tanrı’ya yaraşır; kulun itirazı kulluk ölçüsüne sığmaz.

Tanrılık tümden ululuktur; sebep Tanrı işlerine eklenemez; bundan yücedir o.

Tanrılığa yakışan, lütufta bulunmaktır; kahretmektir; ama kulluk yokluktur, her şeyi ondan bilmektir.

İnsanın keramet göstermesi kendi elinde değildir; bu, insanın nasibi olamaz; dileğiyle meydana gelemez.

İnsanın hiçbir şeyi, hiçbir işi kendinden olmadığı halde, yine de Tanrı ondan iyi, kötü yaptığı şeyleri sorar.

İnsanın hiçbir ihtiyârı, hiçbir iradesi yoktur, emredileni yapmaya memurdur. Ne de yoksul kuldur insan... ancak Tanrı takdirini yapmaya mecbur bir ihtiyâr sahibi.

Bu zulüm değildir... bilginin, adaletin ta kendisidir. Bu cevir değildir... lütfun, ihsanın ta kendisidir.

Seni kendi zatınla tarif ettiler (sana mecazî bir varlık verdiler de) o sebeple şeriat hükümlerini yapmaya memur oldun.

(Yokluğunu bilip) Tanrı teklifinden aciz oldun mu, tamamiyle ortadan kalkarsın.

Tamamiyle kendinden kurtulur, Hak’la gani olur, Hak’la Hak olursun a derviş.

Canım yavrum, yürü... tenini Tanrı kazasına teslim et. Tanrı takdirlerine razı ol.

 

سؤال از ماهيت نطق و بيان

چه بحر است آنکه نطقش ساحل آمد

ز قعر او چه گوهر حاصل آمد

جواب

يکي درياست هستي نطق ساحل

صدف حرف و جواهر دانش دل

به هر موجي هزاران در شهوار

برون ريزد ز نص و نقل و اخبار

هزاران موجب خيزد هر دم از وي

نگردد قطره اي هرگز کم از وي

وجود علم از آن درياي ژرف است

غلاف در او از صوت و حرف است

معاني چون کند اينجا تنزل

ضرورت باشد آن را از تمثل

Soru 10.

“Hangi denizdir, nasıl denizdir o deniz ki kıyısı sözdür; dibinden nasıl bir inci çıkar?”

***

Varlık bir denizdir, söz de kıyısı. O denizin sedefi harf, incileri gönüldeki bilgi.

Her dalgası rivayetlerden, Tanrı buyruklarından, peygamber sözlerinden binlerce iri taneli ve değerli inciler çıkarır.

Her an o denizden binlerce dalga kopar da yine bir dalgası eksilmez.

Bilgi o ulu denizden meydana gelir, bilgi incisinin sedefi de sestir, harftir.

Manaların bu makama tenezzül edince birer surete bürünmeleri zaruridir.

تمثيل در بيان ماهيت صورت و معني

شنيدم من که اندر ماه نيسان

صدف بالا رود از قعر عمان

ز شيب قعر بحر آيد برافراز

به روي بحر بنشيند دهن باز

بخاري مرتفع گردد ز دريا

فرو بارد به امر حق تعالي

چکد اندر دهانش قطره اي چند

شود بسته دهان او به صد بند

رود با قعر دريا با دلي پر

شود آن قطره باران يکي در

به قعر اندر رود غواص دريا

از آن آرد برون لؤلؤي لالا

تن تو ساحل و هستي چو درياست

بخارش فيض و باران علم اسماست

خرد غواص آن بحر عظيم است

که او را صد جواهر در گليم است

دل آمد علم را مانند يک ظرف

صدف با علم دل صوت است با حرف

نفس گردد روان چون برق لامع

رسد زو حرفها با گوش سامع

صدف بشکن برون کن در شهوار

بيفکن پوست مغز نغز بردار

لغت با اشتقاق و نحو با صرف

همي گردد همه پيرامن حرف

هر آن کو جمله عمر خود در اين کرد

به هرزه صرف عمر نازنين کرد

ز جوزش قشر سبز افتاد در دست

نيابد مغز هر کو پوست نشکست

بلي بي پوست ناپخته است هر مغز

ز علم ظاهر آمد علم دين نغز

ز من جان برادر پند بنيوش

به جان و دل برو در علم دين کوش

که عالم در دو عالم سروري يافت

اگر کهتر بد از وي مهتري يافت

عمل کان از سر احوال باشد

بسي بهتر ز علم قال باشد

ولي کاري که از آب و گل آيد

نه چون علم است کان کار از دل آيد

ميان جسم و جان بنگر چه فرق است

که اين را غرب گيري آن چو شرق است

از اينجا باز دان احوال و اعمال

به نسبت با علوم قال با حال

نه علم است آنکه دارد ميل دنيي

که صورت دارد اما نيست معني

نگردد علم هرگز جمع با آز

ملک خواهي سگ از خود دور انداز

علوم دين ز اخلاق فرشته است

نباشد در دلي کو سگ سرشت است

حديث مصطفي آخر همين است

نکو بشنو که البته چنين است

درون خانه اي چون هست صورت

فرشته نايد اندر وي ضرورت

برو بزداي روي تخته دل

که تا سازد ملک پيش تو منزل

از او تحصيل کن علم وراثت

ز بهر آخرت مي کن حراثت

کتاب حق بخوان از نفس و آفاق

مزين شو به اصل جمله اخلاق

Nisan ayında duydum ki sedef denizin dibinden denizin yüzüne çıkar;

Denizin dibinden çıkar da denizin üstünde ağzını açar durur.

Denizden de bir buğu çıkar, sonra yine Tanrı emriyle (su olup) denize yağar.

Sedefin ağzına o nisan yağmurunun birkaç katresi düşer. Sedef ağzına yüzlerce düğüm vurur, ağzını sımsıkı yumar;

Gönlü dolu olarak denizin dibine kadar dalar... içindeki yağmur katresi bir inci olur.

Dalgıç denizin dibine dalıp o sedefi çıkarır, içindeki değerli inciyi elde eder.

Senin bedenin de kıyıdır, varlık denize benzer; denizin buğusu feyizdir, yağmur da Tanrı adlarının bilgisi.

Akıl o çok büyük denizin dalgıcıdır, çıkınında yüzlerce inci var.

Gönül bilgiye bir kab mesabesindedir... gönüldeki bilginin sedefi de harfle sestir.

Nefes, çakıp parlayan şimşek gibi o harfleri sürüp götürür... o harfler dinleyen kişinin kulağına varır.

Sedefi kır da iri ve değerli inciyi çıkar... kabuğu at da o güzelim içi al.

Lügat, türemeyle, nahiv ve sarfla beraber hep harfin etrafında dönüp dolaşır.

Bütün ömrünü bunlar uğruna harceden, nazenin ömrünü hep saçma şeyler uğruna harcetmiş demektir.

Evet... kabuk olmadıkça iç, olmaz, kemale gelmez... din bilgisi zahir bilgisinin içidir.

Canım kardeşim, öğüdümü dinle de yürü, canla, gönülle din bilgisine çalış.

Bu bilgiyi bilen, iki dünyada da ululuk bulmuştur... küçük olsa bile o bilgi yüzünden ululuk, yücelik elde etmiştir.

Halle, zevkle edilen amel, dedikodudan ibaret olan zahir bilgisinden çok iyidir;

Fakat sudan, topraktan meydana gelmiş bir şey olan amel, gönül işi olan bilgiye benzemez ki.

Dikkat et de bak, cisimle can arasında ne fark var? Bunu batı saysan öbürü doğuya benzer.

İbadetlerin zahir bilgisine nazaran ne derecede olduğuna bak da, hal bilgisinin zahir bilgisine nispetle ne derecede bulunduğunu anla.

Dünyaya meyleden bilgi, bilgi değildir... o bilginin sureti vardır ama manası yoktur ki.

Bilgi asla dünya hırsıyla bir araya gelmez. Melek istiyorsan kendinden köpeği uzaklaştır.

Din bilgileri melek huylarından meydana gelir... köpek tabiatlı gönüle gelmez.

Mustafa'nın sözü bundan ibaret... adamakıllı dinle; elbette böyledir ya.

Ev içinde resim varsa o eve çaresiz melek giremez.

Yürü... gönül levhini arıt da evine melek girsin, konak edinsin.

Ondan sonra da melekten miras bilgisini elde et, ahiret için ekin ek.

Tanrı kitabını kendi nefsinden ve âlemden oku... bütün güzel ve esaslı huylarla bezen.

قاعده در بيان اقسام فضيلت

اصول خلق نيک آمد عدالت

پس از وي حکمت وعفت شجاعت

حکيمي راست گفتار است و کردار

کسي کو متصف گردد بدين چار

به حکمت باشدش جان و دل آگه

نه گربز باشد و نه نيز ابله

به عفت شهوت خود کرده مستور

شره همچون خمود از وي شده دور

شجاع و صافي از ذل و تکبر

مبرا ذاتش از جبن و تهور

عدالت چون شعار ذات او شد

ندارد ظلم از آن خلقش نکو شد

همه اخلاق نيکو در ميانه است

که از افراط و تفريطش کرانه است

ميانه چون صراط مستقيم است

ز هر دو جانبش قعر جحيم است

به باريکي و تيزي موي و شمشير

نه روي گشتن و بودن بر او دير

عدالت چون يکي دارد ز اضداد

همي هفت آمد اين اضداد ز اعداد

به زير هر عدد سري نهفت است

از آن درهاي دوزخ نيز هفت است

چنان کز ظلم شد دوزخ مهيا

بهشت آمد هميشه عدل را جا

جزاي عدل، نور و رحمت آمد

سزاي ظلم، لعن و ظلمت آمد

ظهور نيکويي در اعتدال است

عدالت جسم را اقصي کمال است

مرکب چون شود مانند يک چيز

ز اجزا دور گردد فعل و تمييز

بسيط الذات را مانند گردد

ميان اين و آن پيوند گردد

نه پيوندي که از ترکيب اجزاست

که روح از وصف جسميت مبراست

چو آب و گل شود يکباره صافي

رسد از حق بدو روح اضافي

چو يابد تسويت اجزاي ارکان

در او گيرد فروغ عالم جان

شعاع جان سوي تن وقت تعديل

چو خورشيد و زمين آمد به تمثيل

Güzel ve iyi huyların aslı olan huylar adalet, sonra hikmet, iffet ve yiğitliktir.

Hakîm oluş, işte güçte ve sözde doğru olmaktan ibarettir. Bu dört huyla huylanan kişinin

Canı da hikmeti duymuş, bilmiştir, gönlü de. Bir şeyin ne üstüne düşüp uzun uzun düşünür; ne aldırış etmeyip boşlar.

Şehvetini namuslulukla örter... şehvete fazla düşkün oluş da şehvetten kesilme gibi kendisinden uzaklaşır.

Yiğit olur, alçaklanmadan da arıdır, ululanmadan da... kendisinde korku da yoktur, kızgınlık da.

Yolu, yordamı adalet oldu mu, zulmü yoktur, huyu güzelleşir.

Bütün iyi huyları ortadır... bir huyda ne ileri gider, ne geri kalır.

Her şeyde ortayı gözetme dosdoğru Sırat’a benzer... iki tarafı da sanki cehennemin ta dibi.

O yol incelikte kıla benzer... eğilerek geçilmesine imkân yok. Keskinlikte kılıca benzer, üstünde fazla durmaya gelmez.

Adaletin bir zıddı vardır, öbürlerinin iki. Bu suretle bu dört huyun yedi zıddı var.

Her sayıda bir sır gizlidir. Bu yüzden cehennem kapıları yedidir.

Şöyle ki zulüm ettin mi cehennem hazır... adaletin yeri de daima cennet.

Adaletin karşılığı nurdur, rahmettir... zulmün layığı da lanet ve zulmet!

İyilik adaletle zuhur eder... adalet, bedene en ileride, en üstün kemaldir.

Birçok şeyler bir araya geldi de bir şeye döndü, bir şey haline geldi mi, cüzlerin birbirlerinden ayrılma hassası da kalmaz;

Basit bir şeye benzerler. Bu cüz ile şu cüz birbirine ulaşır, birleşir.

Fakat ruhla bedenin birleşmesi, bedeni meydana getiren cüzlerin birleşmesine benzemez. Çünkü ruhta cisim vasıfları yoktur.

Su ve toprak, yani beden, tamamiyle temiz bir hale geldi, kabiliyet kazandı mı, Hak’tan ona izafî bir ruh geliverir.

Bedenin cüzleri (olan toprak, su, yel ve ateş) müsavi ve münasip bir halde birbirine karışınca, meydana gelen o bedene can âleminin ışığı vurur.

Can âlemi ışığının bu vuruşu, güneşin yeryüzüne vuruşuna benzer.

تمثيل در بيان نکاح معنوي جسم با جان يا صورت با معني

اگرچه خور به چرخ چارمين است

شعاعش نور و تدبير زمين است

طبيعت هاي عنصر نزد خور نيست

کواکب گرم و سرد و خشک و تر نيست

عناصر جمله از وي گرم و سرد است

سپيد و سرخ و سبز و آل و زرد است

بود حکمش روان چون شاه عادل

که نه خارج توان گفتن نه داخل

چو از تعديل شد ارکان موافق

ز حسنش نفس گويا گشت عاشق

نکاح معنوي افتاد در دين

جهان را نفس کلي داد کابين

از ايشان مي پديد آمد فصاحت

علوم و نطق و اخلاق و صباحت

ملاحت از جهان بي مثالي

درآمد همچو رند لاابالي

به شهرستان نيکويي علم زد

همه ترتيب عالم را به هم زد

گهي بر رخش حسن او شهسوار است

گهي با نطق تيغ آبدار است

چو در شخص است خوانندش ملاحت

چو در لفظ است گويندش بلاغت

ولي و شاه و درويش و توانگر

همه در تحت حکم او مسخر

درون حسن روي نيکوان چيست

نه آن حسن است تنها گويي آن چيست

جز از حق مي نيايد دلربايي

که شرکت نيست کس را در خدايي

کجا شهوت دل مردم ربايد

که حق گه گه ز باطل مي نمايد

مؤثر حق شناس اندر همه جاي

ز حد خويشتن بيرون منه پاي

حق اندر کسوت حق بين و حق دان

حق اندر باطل آمد کار شيطان

Güneş, dördüncü kat gökte olmakla beraber ışığı yeryüzünü tedbir eden, yeryüzüne hayat ve feyiz veren bir nurdur.

Unsurların tabiatları güneşte yoktur... yıldızlar, esas bakımından ne sıcaktır, ne soğuk, ne kurudur, ne yaş.

Unsurların kuru ve yaş oluşu... ak, kızıl, yeşil, al ve sarı renklerde bulunuşu, hep güneşin tesirindendir.

Unsurlar âleminde güneşin hükmü, adil bir padişahın hükmü gibi yürür. Fakat güneşin ışığı unsurlara girmiştir de denemez, onlardan hariçtir de denemez.

Unsurlar, münasip ve müsavi bir halde birleşince bir güzellik kazanır, “Nefs-i natıka” da bu güzelliğe âşık oldu.

Araya dinî bir nikâhtır düştü. Nefs-i küllî de insana bütün âlemi mehr olarak verdi.

Fesahat, bilgiler, söz söyleme, güzel huylar ve güzellik... hep bedenle Nefs-i natıkanın birleşmesinden meydana geldi.

Alım da eşsiz, örneksiz bir âlemden hiçbir şeye aldırış etmez bir rint gibi çıkageldi.

Güzellik şehrine bayrak dikti... bütün âlemin düzenini bozdu, cihanı birbirine kattı.

Kâh güzellik atına biner, salınır... kâh sözle keskin ve parlak bir kılıca benzer.

İnsanda oldu mu alım derler, sözde oldu mu fasihlik.

Veli olsun, padişah olsun... derviş olsun, peygamber olsun... herkes onun hükmü altında.

Güzelllerin yüzünde ne sır vardır... bu yalnız güzellik değil, söyle... nedir o sır?

Tanrı’dan başka kimsecikler gönül çekemez... Tanrılıkta Tanrı’ya ortaklık olamaz.

Şehvet nereden insanların gönlünü çekecek? Hak bazı bazı batıl suretinde de görünüp durur... işte o kadar.

Her yerde tesir edeni, iş başaranı Hakk bil. Haddinden dışarıya ayak atma.

Hakk, Hakk libasıyla zuhur etti mi, o zuhuru Hakk dini bil; batıl suretinde zuhur edince de Şeytan işi.

 

سؤال در شناخت جزو حقيقي و کل مجازي و کيفيت بزرگتر بودن اين جزو از کل خود

چه جزو است آنکه او از کل فزون است

طريق جستن آن جزو چون است

جواب

وجود آن جزو دان کز کل فزون است

که موجود است کل وين باژگون است

بود موجود را کثرت بروني

که از وحدت ندارد جز دروني

وجود کل ز کثرت گشت ظاهر

که او در وحدت جزو است سائر

ندارد کل وجودي در حقيقت

که او چون عارضي شد بر حقيقت

چو کل از روي ظاهر هست بسيار

بود از جزو خود کمتر به مقدار

نه آخر واجب آمد جزو هستي

که هستي کرد او را زيردستي

وجود کل کثير واحد آيد

کثير از روي کثرت مي نمايد

عرض شد هستيي کان اجتماعي است

عرض سوي عدم بالذات ساعي است

به هر جزوي ز کل کان نيست گردد

کل اندر دم ز امکان نيست گردد

جهان کل است و در هر طرفة العين

عدم گردد و لا يبقي زمانين

دگر باره شود پيدا جهاني

به هر لحظه زمين و آسماني

به هر لحظه جوان و کهنه پير است

به هر دم اندر او حشر و نشير است

در آن چيزي دو ساعت مي نپايد

در آن ساعت که مي ميرد بزايد

وليکن طامة الکبري نه اين است

که اين يوم عمل وان يوم دين است

از آن تا اين بسي فرق است زنهار

به ناداني مکن خود را گرفتار

نظر بگشاي در تفصيل و اجمال

نگر در ساعت و روز و مه و سال

Soru 11.

“Külden daha fazla olan cüz hangi cüzdür... o cüzü aramanın, bulmanın yolu nedir?”

***

Bil ki varlık külden daha fazla olan cüzdür, var olan küldür. Bu her şeyin aksinedir.

Var olanların çokluğu zahirîdir. Hakikatteyse hepsi birdir.

Küllün, yani var olan şeylerin varlığı çokluktan göründü. Kül cüzün, yani varlığın hakikatini çoklukla örter.

Kül, yani var olanlar, görünüşte çok olduğundan sayı ve miktar bakımından kendi cüzü olan varlıktan azdır.

Vacip olan Mutlak Varlık, var olan şeyin cüzü değil mi? Var olan şeyler ona tabi değil mi.

Küllün, yani var olanların hakikatte bir varlığı yok ki. Var olan varlığın hakikatine arız olan bir şey.

Küllün varlığı tek bir hakikatin çoklukla zuhurundan ibaret. Çok olan şey çokluktan görünmekte.

Kül, yani var olan, birçok şeylerin bir araya gelmesinden peyda olan bir arazdır. Arazsa zaten yokluğa koşuyor.

Küllün, yani var olan şeyin cüzleri yok oldu mu, kendisi de derhal imkân sahasından çekilir, yok olur.

Âlem bir küldür ve bir göz açıp yumuncaya kadar hemencecik yok olur, iki zaman içinde bâki kalmaz.

Yine göz açıp yumuncaya kadar tekrar bir âlem var olur. Her lahza bir yer, bir gök yok olmakta ve yokluktan varlığa gelmektedir.

Her an yeniden yaratılmaktadır, gençtir... her an yok olmaktadır, kocamıştır... âlemde her an bir haşir vardır, bir neşir vardır.

Âlemde hiçbir şey iki an içinde bâki değildir. Her şey, öldüğü anda yeniden doğmaktadır.

Fakat kopacak olan büyük kıyamet bu değildir. Çünkü bu amel bakımındandır, o ceza bakımından.

Onunla bunun arasında nice fark var... dikkat et de bilgisizliğe uğrama.

Gözünü aç da tafsil ile icmalin farkına bak... saat, gün, ay, yıl... hepsi zaman ama birbirinin aynı değil.

تمثيل در بيان اقسام مرگ و ظهور اطوار قيامت در لحظه مرگ

اگر خواهي که اين معني بداني

تو را هم هست مرگ و زندگاني

ز هرچ آن در جهان از زير و بالاست

مثالش در تن و جان تو پيداست

جهان چون توست يک شخص معين

تو او را گشته چون جان او تو را تن

سه گونه نوع انسان را ممات است

يکي هر لحظه وان بر حسب ذات است

دو ديگر زان ممات اختياري است

سيم مردن مر او را اضطراري است

چو مرگ و زندگي باشد مقابل

سه نوع آمد حياتش در سه منزل

جهان را نيست مرگ اختياري

که آن را از همه عالم تو داري

ولي هر لحظه مي گردد مبدل

در آخر هم شود مانند اول

هر آنچ آن گردد اندر حشر پيدا

ز تو در نزع مي گردد هويدا

تن تو چون زمين سر آسمان است

حواست انجم و خورشيد جان است

چو کوه است استخوانهايي که سخت است

نباتت موي و اطرافت درخت است

تنت در وقت مردن از ندامت

بلرزد چون زمين روز قيامت

دماغ آشفته و جان تيره گردد

حواست هم چو انجم خيره گردد

مسامت گردد از خوي هم چو دريا

تو در وي غرقه گشته بي سر و پا

شود از جان کنش اي مرد مسکين

ز سستي استخوانها پشم رنگين

به هم پيچيده گردد ساق با ساق

همه جفتي شود از جفت خود طاق

چو روح از تن به کليت جدا شد

زمينت «قاع صف صف لاتري » شد

بدين منوال باشد حال عالم

که تو در خويش مي بيني در آن دم

بقا حق راست باقي جمله فاني است

بيانش جمله در «سبع المثاني » است

به «کل من عليها فان » بيان کرد

«لفي خلق جديد» هم عيان کرد

بود ايجاد و اعدام دو عالم

چو خلق و بعث نفس ابن آدم

هميشه خلق در خلق جديد است

و گرچه مدت عمرش مديد است

هميشه فيض فضل حق تعالي

بود از شان خود اندر تجلي

از آن جانب بود ايجاد و تکميل

وز اين جانب بود هر لحظه تبديل

وليکن چو گذشت اين طور دنيي

بقاي کل بود در دار عقبي

که هر چيزي که بيني بالضرورت

دو عالم دارد از معني و صورت

وصال اولين عين فراق است

مر آن ديگر ز «عند الله باق » است

مظاهر چون فتد بر وفق ظاهر

در اول مي نمايد عين آخر

بقا اسم وجود آمد وليکن

به جايي کان بود سائر چو ساکن

هر آنچ آن هست بالقوه در اين دار

به فعل آيد در آن عالم به يک بار

Burada söylenen sözlerle yapılan işlerin hepsi de mahşer gününde ortaya çıkar.

Orada hatıra gelen, gönülden geçen şeylerin hepsi görünür. “Yevme tüblesserair”i okusana.

Bunu anlamak istersen bak bir kere... sende de dirilmek ve ölmek var.

Âlemde yüce, aşağı... ne varsa örneği senin bedeninde, senin canında.

Âlem de senin gibi muayyen bir şahıs. Sen ona can kesilmişsin, o sana ten kesilmiş.

İnsanın üç türlü ölümü vardır: Birincisi zatı itibariyle her lahza ölüp durmasıdır.

İkinci ölümü, dileyerek, isteyerek ölmesi, üçüncüsü de eceli gelince ister istemez ölmesidir.

Ölümle dirim, birbirinin zıddı olduğundan üç ölüme karşılık üç de dirim vardır.

Âlem dileyerek isteyerek ölmez. Bu ölüm, bütün âlem içinde yalnız sana mahsustur.

Fakat cihan da her an değişip durur ve her yok oluştan sonra derhal evvelki gibi var olur.

Mahşerde neler olacaksa sende de onların örnekleri görünür, benzerleri olur.

Bedenin yere benzer, baş da göğe. Duyguların yıldızlardır, ruhun güneş.

Sert kemiklerin dağlara benzer, kılların nebatlarındır; ellerin, ayakların ağaç.

Kıyamette yeryüzü nasıl titrerse, senin bedenin de ölüm çağında nedametten tir tir titrer.

Beynin perişan olur, canın kararır, duyguların yıldızlar gibi nursuz, fersiz bir hale gelir.

Kıllarının dibindeki deliklerin her biri terden bir deniz kesilir... sen de o denizde elsiz, ayaksız gark olursun.

Ey yoksul adam, can çekişmeden kemiklerin boyanmış yüne döner, dağılır, perişan olur.

Ayakların dolaşır... bütün çiftler çiftinden ayrılır, tek kalır.

Can bedeninden tamamiyle çıktı mı, yeryüzüne benzeyen bedenin dümdüz kalakalır... Artık onda ne bir çıkıntı görürsün, ne bir girinti!

İşte âlemin hali de bu çeşit olur, ölüm çağında kendinde gördüğün haller onda da zuhur eder.

Varlık Hakk’ındır, ondan başka her şey fanidir. Kur’ân bunu anlatmaktadır.

“Küllü men aleyhâ fân” bunu bildirdiği gibi “Le fî halkın cedîd” ayeti de apaçık anlattı.

İki cihanın da yoktan var edilmesi ve varken yok edilmesi Âdemoğlunun yaratılması ve dirilmesi gibidir.

Halk, daima yepyeni bir yaratılıştadır, dilerse ömrü uzasın gitsin.

Tanrı ihsanının feyzi, daima sıfatlarla adlarda tecelli eder durur.

O taraftan daima yaratmak ve kemale getirmek... bu taraftan daima ve her an değişip durmak.

Fakat bu dünya zuhuru geçti mi, ahiret yurdunda her şey bâki kalır.

Çünkü her neyi görürsen çaresiz, mana ve suret bakımından o şeyde iki âlem de vardır.

İlk âlem (olan dünya) ile buluşmak, ayrılığın ta kendisidir. Öbür âlem ise şüphe yok, Tanrı’dandır, bâkidir.

Bâkilik, ebedîlik, varlığın adıdır ama var olan şeylerde zuhur eden varlık daimî ve ebedî olursa,

Varlığın zuhur ettiği suretler, o suretlerden zahir olan varlığa tamamiyle uygun olursa, ilk zuhuru olan şu dünyada, son zuhur olan ahiret âlemi görünüverir.

Bu âlemde kuvvet bakımından ne varsa o âlemde bir uğurdan fiil halinde tecelli eder.

 

قاعده در بيان معني حشر

ز تو هر فعل که اول گشت صادر

بر آن گردي به باري چند قادر

به هر باري اگر نفع است اگر ضر

شود در نفس تو چيزي مدخر

به عادت حالها با خوي گردد

به مدت ميوه ها خوش بوي گردد

از آن آموخت انسان پيشه ها را

وز آن ترکيب کرد انديشه ها را

همه افعال و اقوال مدخر

هويدا گردد اندر روز محشر

چو عريان گردي از پيراهن تن

شود عيب و هنر يکباره روشن

تنت باشد وليکن بي کدورت

که بنمايد از او چون آب صورت

همه پيدا شود آنجا ضماير

فرو خوان آيت «تبلي السرائر»

دگر باره به وفق عالم خاص

شود اخلاق تو اجسام و اشخاص

چنان کز قوت عنصر در اينجا

مواليد سه گانه گشت پيدا

همه اخلاق تو در عالم جان

گهي انوار گردد گاه نيران

تعين مرتفع گردد ز هستي

نماند درنظر بالا و پستي

نماند مرگت اندر دار حيوان

به يک رنگي برآيد قالب و جان

بود پا و سر و چشم تو چون دل

شود صافي ز ظلمت صورت گل

کند انوار حق بر تو تجلي

ببيني بي جهت حق را تعالي

دو عالم را همه بر هم زني تو

ندانم تا چه مستي ها کني تو

«سقاهم ربهم » چبود بينديش

«طهورا» چيست صافي گشتن از خويش

زهي شربت زهي لذت زهي ذوق

زهي حيرت زهي دولت زهي شوق

خوشا آن دم که ما بي خويش باشيم

غني مطلق و درويش باشيم

نه دين نه عقل نه تقوي نه ادراک

فتاده مست و حيران بر سر خاک

بهشت و حور و خلد آنجا چه سنجد

که بيگانه در آن خلوت نگنجد

چو رويت ديدم و خوردم از آن مي

ندانم تا چه خواهد شد پس از وي

پي هر مستيي باشد خماري

از اين انديشه دل خون گشت باري

Senden evvelce zuhur eden işler var ya... onları yapa yapa her defasında biraz daha alışır, onları yapmada bir kudret elde edersin...

Faydalı olsun, zararlı olsun... onları her yapışta nefsinde bir meleke hasıl olur.

Haller âdet edinince huy olur; meyveler zamanla güzel bir koku peyda eder.

İnsan sanatları o itiyatla öğrenir... düşüncelerini onunla terkip eder.

İşte bütün o meleke haline gelen sözlerle işler, mahşer günü meydana çıkar.

Ten elbisesinden soyundun mu, hemencecik ayıplar da apaydın bir halde meydana çıkar, hünerler de.

O vakit de bir tenin olur ama o tenin (unsurlarla) bulanıklığı yoktur. Her şeyin suya aksetmesi ve görünmesi gibi her suret o bedende görünür.

Orada hatıra gelen, gönülden geçen şeylerin hepsi görünür. “Yevme tüblesserair”i okusana.[¹⁰]

Bir de o hususî âleme uygun olarak huyların isim halinde görünür, teşahhus eder.

Bu âlemde unsurların kuvvetinden nasıl üç mevlit (cemat, nebat, hayvan) vücut buluyorsa,

Senin bütün huyların da can âleminde kâh nurlar haline girer, kâh cehennemler haline.

Varlıktan taayyün kalkar... göz önünde ne yüksek kalır, ne alçak.

Ebediyet yurdunda bedene arız olan ölüm kalmaz, cisimle can bir renge girer.

Ayağın, başın, gözün, gönül kesilir... toprak sureti karanlıklardan arınır, saf olur.

Hak nuru da sana tecelli eder, ulu Tanrı’yı cihetsiz olarak görürsün.

İki âlemi de birbirine vurursun... bilmem artık daha ne sarhoşluklar edersin.

“Rableri onları suvarır” ne demek? Bir düşün... temizlik nedir? Kendinden arınmak, varlıksız, benliksiz saf bir hale gelmek.

Ne şerbettir o şerbet, ne lezzettir o lezzet, ne zevktir o zevk... ne hayranlıktır o hayranlık. Ne devlettir o devlet, ne şevktir o şevk!

Ne hoştur o dem ki kendiliğimizi terk edelim de mutlak bir zenginliğe erişelim, varlıktan yoksul olalım.

Ne din kalsın, ne akıl... ne takva kalsın, ne idrak... toprağa sarhoş ve hayran bir halde seriliverelim.

Cennetin, hurinin, ebediyetin burada ne değeri var? Yabancı o halvete giremez ki.

Yüzünü gördüm, şarabı içtim... bilmem bundan sonra ne olacak?

Her sarhoşluğun sonunda bir baş ağrısı. Bir sersemlik vardır... gönül bu düşünceyle kan kesildi gitti.

 

سؤال از کيفيت جدايي ميان قديم و محدث

قديم و محدث از هم چون جدا شد

که اين عالم شد آن ديگر خدا شد

جواب

قديم و محدث از هم خود جدا نيست

که از هستي است باقي دائما نيست

همه آن است و اين مانند عنقاست

جز ازحق جمله اسم بي مسماست

عدم موجود گردد اين محال است

وجود از روي هستي لايزال است

نه آن اين گردد و نه اين شود آن

همه اشکال گردد بر تو آسان

جهان خود جمله امر اعتباري است

چو آن يک نقطه که اندر دور ساري است

برو يک نقطه آتش بگردان

که بيني دايره از سرعت آن

يکي گر در شمار آيد به ناچار

نگردد واحد از اعداد بسيار

حديث «ما سوي الله » را رها کن

به عقل خويش اين را زان جدا کن

چه شک داري در آن کين چون خيال است

که با وحدت دويي عين محال است

عدم مانند هستي بود يکتا

همه کثرت ز نسبت گشت پيدا

ظهور اختلاف و کثرت شان

شده پيدا ز بوقلمون امکان

وجود هر يکي چون بود واحد

به وحدانيت حق گشت شاهد

Soru 12.

 “Evveli olmayanla sonradan meydana gelen nasıl oldu da birbirinden ayrıldı... bu âlem oldu, öbürü Tanrı?”

***

Evveli olmayanla sonradan meydana gelen esasen birbirinden ayrı değildir ki. Sonradan meydana gelen, Mutlak Varlığın zuhurudur, ondandır; kendiliğinden bir varlığı yoktur.

Her şey ondan ibarettir, bu, yani sonradan meydana gelen şeyse Zümrüdüanka’ya benzer, ismi vardır, cismi yok, Hak’tan başka her şey vücudu olmayan bir addır.

Yokluğun var olması olmayacak bir şeydir. Varlık var olması bakımından daimîdir, hiç zeval bulmaz.

Ne o, bu olur... ne bu, o. Bunu bilir, anlarsan bütün müşküller sana kolaylaşır.

Âlem zaten itibarî bir şeydir. Dairede devreden, devrederek daireyi meydana getiren o tek noktadan başka bir şey değildir.

Yürü... bir ateş noktasını çevir... o nokta gayet hızlı dönmesi yüzünden sana bir daire halinde görünür.

Bir, sayıya gelirse birçok sayı meydana çıkar, ama sayılan bir sayıların çokluğuyla çoğalmaz ki.

Tanrı’dan başka her şeyin sözünü bırak da bunu ondan ayır... Mutlak Varlıkla onun zuhurunu fark et.

Bunda ne şüphen var? Mümkünat âlemi, hayale benzer. Birlikte ikiliğin bulunmasına imkân yoktur.

Yokluk da varlık gibi tekti. Bütün çokluk âlemi nispet ve itibardan meydana geldi.

Var olan şeylerin birbirlerine aykırılığı ve çokluğu hep bukalemuna benzeyen şu imkân âleminden meydana geldi.

Fakat her birinin varlığı bir ve tek ya; işte bu da Tanrı’nın bir ve tek oluşuna tanıktır.

 

سؤال از معاني اصطلاحات شاعرانه عارفان

چه خواهد اهل معني زان عبارت

که سوي چشم و لب دارد اشارت

چه جويد از سر زلف و خط و خال

کسي که اندر مقامات است و احوال

جواب

هر آن چيزي که در عالم عيان است

چو عکسي ز آفتاب آن جهان است

جهان چون زلف و خط و خال و ابروست

که هر چيزي به جاي خويش نيکوست

تجلي گه جمال و گه جلال است

رخ و زلف آن معاني را مثال است

صفات حق تعالي لطف و قهر است

رخ و زلف بتان را زان دو بهر است

چو محسوس آمد اين الفاظ مسموع

نخست از بهر محسوس است موضوع

ندارد عالم معني نهايت

کجا بيند مر او را لفظ غايت

هر آن معني که شد از ذوق پيدا

کجا تعبير لفظي يابد او را

چو اهل دل کند تفسير معني

به مانندي کند تعبير معني

که محسوسات از آن عالم چو سايه است

که اين چون طفل و آن مانند دايه است

به نزد من خود الفاظ ماول

بر آن معني فتاد از وضع اول

به محسوسات خاص از عرف عام است

چه داند عام کان معني کدام است

نظر چون در جهان عقل کردند

از آنجا لفظها را نقل کردند

تناسب را رعايت کرد عاقل

چو سوي لفظ معني گشت نازل

ولي تشبيه کلي نيست ممکن

ز جست و جوي آن مي باش ساکن

بدين معني کسي را بر تو دق نيست

که صاحب مذهب اينجا غير حق نيست

ولي تا با خودي زنهار زنهار

عبارات شريعت را نگه دار

که رخصت اهل دل را در سه حال است

فنا و سکر و آن ديگر دلال است

هر آن کس کو شناسد اين سه حالت

بداند وضع الفاظ و دلالت

تو را گر نيست احوال مواجيد

مشو کافر ز ناداني به تقليد

مجازي نيست احوال حقيقت

نه هر کس يابد اسرار طريقت

گزاف اي دوست نايد ز اهل تحقيق

مر اين را کشف بايد يا که تصديق

بگفتم وضع الفاظ و معاني

تو را سربسته گر خواهي بداني

نظر کن در معاني سوي غايت

لوازم را يکايک کن رعايت

به وجه خاص از آن تشبيه مي کن

ز ديگر وجه ها تنزيه مي کن

چو شد اين قاعده يک سر مقرر

نمايم زان مثالي چند ديگر

Soru 13.

“Mana eri, sözünde göze, dudağa işaret etmekle ne murat eder?”

***

Makamlara, hallere nail olan er, yüzden, saçtan, sakaldan, benden ne arar, ne ister?

Bu âlemde görünen her şey, o âlem güneşinin aksi gibidir.

Âlem saç, ben, sakal ve kaş gibidir; her şey kendi yerinde, kendi makamında iyidir, hoştur.

Tanrı’nın tecellisi kâh cemal yoluyla olur. Kâh celâl yoluyla olur... yüz ve saç da o manalara misaldir.

Ulu Tanrı’nın sıfatları lütuf ve kahırdır. Güzellerin yüzleriyle saçlarında da bu lütuf ve kahır var.

Bu duyulan sözler, duygularımızla duyup bildiğimiz şeylere delalet eder. Bu yüzden evvela duyup bildiğimiz şeylere delalet etmek üzere söylenmişlerdir.

Mana âleminin sonu yoktur. Söz, onun sonunu nerden görecek, nasıl ifade edecek?

Zevkten meydana gelen manayı söz nerden anlatacak?

Gönül ehli olanlar, manayı anlatırlarken bir benzeriyle söylerler, anlatırlar.

Çünkü duygularımızla anladığımız, bildiğimiz şeyler, mana âleminin gölgesi gibidir. Duygularımızla bilip anladığımız bu âlem, çocuğa benzer, mana âlemi de bu çocuğun dadısına.

Bence tevile sığan bu sözler, önce kastettiğimiz manaları anlatmak için söylenmiştir.

Bundan ayrı ve herkesin bildiği, anladığı manalarda kullanılmaları sonradan olmuştur. Fakat halk kastedilen mana hangisidir, nerden bilecek?

Mana erleri, akıl âlemine baktılar, oradan sözler naklettiler.

Akıllı kişi, söz ve manaya inince manaya en uygun olan sözü buldu.

Buldu ama sözü tamamiyle manaya benzetmenin imkânı mı var? Manaya tamamiyle uygun bir söz aramadan vazgeç, rahatça otur.

Söz, manaya uymuyor diye kimse seni sınayamaz. Burada Hak’tan başka bir mezhep sahibi yok.

Fakat kendinde oldukça sakın ha, sakın, şeriata aykırı söz söyleme... şeriata uy.

Gönül ehline yalnız üç halde gelişigüzel söz söylemeye ruhsat var: Tamamiyle kendinden geçip yok oluş, manevî sarhoşluk, şiddet ve zaruret.

Bu üç hali bilen, anlayan, sözlerin nasıl söylendiğini, manalara ne suretle delalet ettiğini de bilir, anlar.

Sende vecit ahvali yoksa, sakın bilgisizlikle taklide uyup kâfir olma.

Hakikat halleri mecazî değildir, herkes tarikat sırlarını anlayamaz.

Dostum, hakikat ehlinden saçma şey çıkmaz. Fakat bunu ya keşif yoluyla bilmek, yahut onların sözünü tasdik etmek gerek.

Sana sözlerin ne suretle söylendiğini, manalara nasıl delalet ettiğini kısaca söyledim... anlarsan bilirsin.

Manalarda ta sona bak... maksat nedir, onu gör; bu hususta nelere dikkat etmek lazımsa birer birer hepsini gör, incele.

Onların içinden asıl lazım olanını al, sözü o manaya uydur... öbür manalardan arıt.

Bu kaide esaslı bir surette yerleşti ve kabul edildi mi, buna dair birkaç örnek daha vereyim:

 

اشارت به چشم و لب

نگر کز چشم شاهد چيست پيدا

رعايت کن لوازم را بدينجا

ز چشمش خاست بيماري و مستي

ز لعلش گشت پيدا عين هستي

ز چشم اوست دلها مست و مخمور

ز لعل اوست جانها جمله مستور

ز چشم او همه دلها جگرخوار

لب لعلش شفاي جان بيمار

به چشمش گرچه عالم در نيايد

لبش هر ساعتي لطفي نمايد

دمي از مردمي دلها نوازد

دمي بيچارگان را چاره سازد

به شوخي جان دمد در آب و در خاک

به دم دادن زند آتش بر افلاک

از او هر غمزه دام و دانه اي شد

وز او هر گوشه اي ميخانه اي شد

ز غمزه مي دهد هستي به غارت

به بوسه مي کند بازش عمارت

ز چشمش خون ما در جوش دائم

ز لعلش جان ما مدهوش دائم

به غمزه چشم او دل مي ربايد

به عشوه لعل او جان مي فزايد

چو از چشم و لبش جويي کناري

مر اين گويد که نه آن گويد آري

ز غمزه عالمي را کار سازد

به بوسه هر زمان جان مي نوازد

از او يک غمزه و جان دادن از ما

وز او يک بوسه و استادن از ما

ز «لمح بالبصر» شد حشر عالم

ز نفخ روح پيدا گشت آدم

چو از چشم و لبش انديشه کردند

جهاني مي پرستي پيشه کردند

نيايد در دو چشمش جمله هستي

در او چون آيد آخر خواب و مستي

وجود ما همه مستي است يا خواب

چه نسبت خاک را با رب ارباب

خرد دارد از اين صد گونه اشگفت

که «ولتصنع علي عيني » چرا گفت

Gözleri ve dudakları göster

Bak hele... güzelin gözünden neler oluyor? Bu hususta neler lazımsa hepsine dikkat et.

Güzelin gözünden hastalıklar, sarhoşluklar meydana gelmekte... dudağından varlık içinde yokluk zuhur etmekte.

Gözünden gönüller sarhoş ve mahmur bir halde... dudağından canlar örtünüp gizlenmede.

Gözünden bütün gönüller, derde düşmüş, lâl dudakları hasta canlara şifa...

Gözüne âlem girmemekte ama dudağı her an bir lütufta bulunmakta.

Bir an erlik edip gönülleri okşamakta... bir an çaresizlere çare bulmakta...

Şuhlukla suya, toprağa can üfürmede... bu üfürüşle göklere ateş salmada.

Her göz açıp kapayışı bir tuzak ve tane olmuş... o bakış yüzünden her bucakta bir meyhane kurulmuş.

Bakışıyla varlık âlemini yağma etmekte... öpüşüyle tekrar o âlemi düzüp koşmakta.

Gözünden kanımız kaynayıp durmada... dudağından canımız hayran olup kalmada.

Bakışıyla gözü gönül kapmada... işveyle dudağı cana canlar katmada.

Gözüyle dudağından vuslat umdun mu, bu hayır demekte, öbürü peki demekte.

Bakışıyla âlemin işini bitiriyor, öpüşüyle her an can okşuyor.

Ondan bir bakış, bizden can verme... ondan bir öpüş sunma, bizden öpüp sorma.

Bir bakışta âlem haşroldu. Derlenip toplandı, düzülüp koşuldu... ruhundan ruh üfürmesiyle de Âdem zuhur etti.

Onun gözüyle dudağını düşündü, bu düşünceye daldı da bütün âlem şaraba tapmayı âdet edindi.

Gözüne dünya bile görünmezken nasıl olur da o göze uyku girer, nasıl olur da o göz sarhoş olur?

Bizim varlığımız, tamamiyle sarhoşluktan yahut uykudan ibaret... Rablerin Rabbi olan Tanrı ile uykunun ne münasebeti var?

Tanrı, neden “Seni göze aldım, gözettim” dedi? Akıl bundan hayretlere düştü.

 

اشارت به زلف

حديث زلف جانان بس دراز است

چه مي پرسي از او کان جاي راز است

مپرس از من حديث زلف پرچين

مجنبانيد زنجير مجانين

ز قدش راستي گفتم سخن دوش

سر زلفش مرا گفتا فروپوش

کژي بر راستي زو گشت غالب

وز او در پيچش آمد راه طالب

همه دلها از او گشته مسلسل

همه جانها از او بوده مقلقل

معلق صد هزاران دل ز هر سو

نشد يک دل برون از حلقه او

گر او زلفين مشکين برفشاند

به عالم در يکي کافر نماند

وگر بگذاردش پيوسته ساکن

نماند در جهان يک نفس مؤمن

چو دام فتنه مي شد چنبر او

به شوخي باز کرد از تن سر او

اگر ببريده شد زلفش چه غم بود

که گر شب کم شد اندر روز افزود

چو او بر کاروان عقل ره زد

به دست خويشتن بر وي گره زد

نيابد زلف او يک لحظه آرام

گهي بام آورد گاهي کند شام

ز روي و زلف خود صد روز و شب کرد

بسي بازيچه هاي بوالعجب کرد

گل آدم در آن دم شد مخمر

که دادش بوي آن زلف معطر

دل ما دارد از زلفش نشاني

که خود ساکن نمي گردد زماني

از او هر لحظه کار از سر گرفتم

ز جان خويشتن دل برگرفتم

از آن گردد دل از زلفش مشوش

که از رويش دلي دارد بر آتش

Saçı göster

Sevgilinin saçlarına ait olan bahisse pek uzun. Ondan bahsetmek layık mı? Orası zaten sır yeri.

Benden o büklüm büklüm saçları sorma... delilerin zincirini oynatma.

Dün gece boyunun uzunluğunu, güzelliğini söyledim de saçları dedi ki: Bırak bu bahsi, unut bu sözü.

O saçlar düz olmaktan ziyade eğri... o saçlar yüzünden hakikati arayanın yolu kıvrımlar içine düştü.

Bütün gönüller o saçlar yüzünden zincirlere giriftar oldu... bütün canlar onların yüzünden ıstıraplara uğradı.

Her yandan yüz binlerce gönül o saçlara takılmış... bir gönül bile o saçların halkasından kurtulmadı.

Ortadan ayrılmış saçlarını bir dağıtsa, dünyada tek bir kâfir bile kalmaz.

Onları hiç dağıtmasa, dalgalandırmasa âlemde bir tek mümin kalmaz.

Saçlarının çemberi fitne ve imtihan tuzağı olduğundan şuhlukla onun başını bedeninden ayırdı, kesti.

Fakat saçı kesilmişse ne gam... gece kısalırsa gündüz uzar.

O saçlarla akıl kervanının yolunu vurdu... kendi eliyle onları vurdu, düğümledi.

Zülfü bir lahza bile istirahat etmez... kâh sabahı getirir, kâh akşam eder.

Yüzüyle saçlarından yüzlerce gündüz, yüzlerce gece meydana gelmekte... o saçlar, ne acayip oyunlar oynamakta.

O güzel kokulu saçların kokusunu yaydı mı, derhal Âdem’in balçığını yoğurur.

Gönlümüz de o saçlara benzer... bir an bile sakin durmaz.

Onun yüzünden her an işe yeni baştan başlamaktayız... canımızdan ümidimizi kestik.

Yüzüne iştiyak çeken, iştiyak ateşiyle yanıp yakılan bir gönlü var da, gönül onun için saçlarından perişan olmada, halden hale girmede.

 

اشارت به رخ و خط

رخ اينجا مظهر حسن خدايي است

مراد از خط جناب کبريايي است

رخش خطي کشيد اندر نکويي

که از ما نيست بيرون خوبرويي

خط آمد سبزه زار عالم جان

از آن کردند نامش دار حيوان

ز تاريکي زلفش روز شب کن

ز خطش چشمه حيوان طلب کن

خضروار از مقام بي نشاني

بخور چون خطش آب زندگاني

اگر روي و خطش بيني تو بي شک

بداني کثرت از وحدت يکايک

ز زلفش باز داني کار عالم

ز خطش باز خواني سر مبهم

کسي گر خطش از روي نکو ديد

دل من روي او در خط او ديد

مگر رخسار او سبع المثاني است

که هر حرفي از او بحر معاني است

نهفته زير هر مويي از او باز

هزاران بحر علم از عالم راز

ببين بر آب قلبت عرش رحمان

ز خط عارض زيباي جانان

Burada yüz, Tanrı güzelliğinin mazharıdır... sakaldan murat da onun ululuk tapısıdır.

Yüzü güzellikte bir hat çekti de bizden başka güzel yok... bu çizgiden dışarda bir güzel bulunamaz dedi.

Sakalı can âleminin yeşilliği kesildi... ondan dolayı adına ebedîlik yurdu dediler.

Saçının karanlığıyla gündüzü gece et... sakalında da Ab-ı Hayat kaynağını ara.

Sakalı, bıyığı nasıl Ab-ı Hayat içiyorsa, sen de o nişanı olmayan makama var, Hızır gibi Ab-ı Hayat iç.

Sakalının, bıyığının yüzünü görsen şüphe yok, birlikten çokluğu birer birer bilir, anlarsın...

Saçından âlemin ahvalini anlar, sakalından, bıyığından gizli sırları okursun.

Yüzünde saçını sakalını gören gördü ama benim gönlüm yüzünü saçında, sakalında gördü.

Yüzü, "Seb'al-Mesanî" olmalı ki oradaki her harf manalar denizi.

O yüzdeki her kılın altında sır âleminden binlerce bilgi denizi gizli.

Sevgilinin letafette bir su gibi olan güzel yüzündeki tüylere bak da suya benzeyen kalbin üstündeki Tanrı arşını gör.

 

اشارت به خال

بر آن رخ نقطه خالش بسيط است

که اصل مرکز دور محيط است

از او شد خط دور هر دو عالم

وز او شد خط نفس و قلب آدم

از آن حال دل پرخون تباه است

که عکس نقطه خال سياه است

ز خالش حال دل جز خون شدن نيست

کز آن منزل ره بيرون شدن نيست

به وحدت در نباشد هيچ کثرت

دو نقطه نبود اندر اصل وحدت

ندانم خال او عکس دل ماست

و يا دل عکس خال روي زيباست

ز عکس خال او دل گشت پيدا

و يا عکس دل آنجا شد هويدا

دل اندر روي او يا اوست در دل

به من پوشيده شد اين راز مشکل

اگر هست اين دل ما عکس آن خال

چرا مي باشد آخر مختلف حال

گهي چون چشم مخمورش خراب است

گهي چون زلف او در اضطراب است

گهي روشن چو آن روي چو ماه است

گهي تاريک چون خال سياه است

گهي مسجد بود گاهي کنشت است

گهي دوزخ بود گاهي بهشت است

گهي برتر شود از هفتم افلاک

گهي افتد به زير توده خاک

پس از زهد و ورع گردد دگر بار

شراب و شمع و شاهد را طلبکار

O yüzde zahir olan ve bir noktaya benzeyen tek beni bütün varlığı çeviren dairenin hem aslıdır, hem merkezi.

İki âlem dairesini meydana getiren çizgi ondan hasıl oldu... Âdem'in nefis ve kalp dairesi ondan meydana geldi.

Kara bir noktanın aksinden ibaret olan ve kanlarla dolu bulunan gönül, o ben yüzünden harap perişan bir hale düştü.

Beni yüzünden gönlün hali, ancak kanlara bulanmak... o dudaktan dışarıya çıkmaya bir yol yok ki.

Bilmem ki beni mi gönlümüzün aksi... gönlümüz mü o güzel yüzdeki benin aksi?

O beni aksetti de gönlümüz mü meydana geldi... yoksa gönlün aksi mi o yüzde göründü?

Gönül mü onun yüzünde, o mu gönülde? Şu müşkül iş bana örtülü kaldı vesselam!

Gönül kâh mahmur gözleri gibi harap... kâh saçları gibi ıstıraplar içinde.

Kâh o aya benzer yüzü gibi aydın... kâh siyah beni gibi karanlık.

Kâh mescit olmakta, kâh kilise... kâh cehennem kesilmekte, kâh cennet!

Kâh yedinci kat gökten daha üstün, daha yüce... kâh toprak yığınının altına düşmekte...

Zahitlikten, takvadan sonra dönüp yine şarabı, mumu, güzeli aramakta!

 

سؤال از معني حقيقي شراب و شاهد و خرابات و امثال آن

شراب و شمع و شاهد را چه معني است

خراباتي شدن آخر چه دعوي است

جواب

شراب و شمع و شاهد عين معني است

که در هر صورتي او را تجلي است

شراب و شمع سکر و نور عرفان

ببين شاهد که از کس نيست پنهان

شراب اينجا زجاجه شمع مصباح

بود شاهد فروغ نور ارواح

ز شاهد بر دل موسي شرر شد

شرابش آتش و شمعش شجر شد

شراب و شمع جام و نور اسري است

ولي شاهد همان آيات کبري است

شراب بيخودي در کش زماني

مگر از دست خود يابي اماني

بخور مي تا ز خويشت وارهاند

وجود قطره با دريا رساند

شرابي خور که جامش روي يار است

پياله چشم مست باده خوار است

شرابي را طلب بي ساغر و جام

شراب باده خوار و ساقي آشام

شرابي خور ز جام وجه باقي

«سقاهم ربهم » او راست ساقي

طهور آن مي بود کز لوث هستي

تو را پاکي دهد در وقت مستي

بخور مي وارهان خود را ز سردي

که بد مستي به است از نيک مردي

کسي کو افتد از درگاه حق دور

حجاب ظلمت او را بهتر از نور

که آدم را ز ظلمت صد مدد شد

ز نور ابليس ملعون ابد شد

اگر آيينه دل را زدوده است

چو خود را بيند اندر وي چه سود است

ز رويش پرتوي چون بر مي افتاد

بسي شکل حبابي بر وي افتاد

جهان جان در او شکل حباب است

حبابش اوليائي را قباب است

شده زو عقل کل حيران و مدهوش

فتاده نفس کل را حلقه در گوش

همه عالم چو يک خمخانه اوست

دل هر ذره اي پيمانه اوست

خرد مست و ملايک مست و جان مست

هوا مست و زمين مست آسمان مست

فلک سرگشته از وي در تکاپوي

هوا در دل به اميد يکي بوي

ملايک خورده صاف از کوزه پاک

به جرعه ريخته دردي بر اين خاک

عناصر گشته زان يک جرعه سر خوش

فتاده گه در آب و گه در آتش

ز بوي جرعه اي که افتاد بر خاک

برآمد آدمي تا شد بر افلاک

ز عکس او تن پژمرده جان يافت

ز تابش جان افسرده روان يافت

جهاني خلق از او سرگشته دائم

ز خان و مان خود برگشته دائم

يکي از بوي دردش ناقل آمد

يکي از نيم جرعه عاقل آمد

يکي از جرعه اي گرديده صادق

يکي از يک صراحي گشته عاشق

يکي ديگر فرو برده به يک بار

مي و ميخانه و ساقي و ميخوار

کشيده جمله و مانده دهن باز

زهي دريا دل رند سرافراز

در آشاميده هستي را به يک بار

فراغت يافته ز اقرار و انکار

شده فارغ ز زهد خشک و طامات

گرفته دامن پير خرابات

Soru 14. “Şarabın, mumun, güzelin manası ne... meyhaneye düşmek, sarhoş olmak da ne demek?”

***

Şarap, mum ve güzel, mananın ta kendisidir... o mananın her surette tecellisi var.

Şarapla mum, irfan nurunun zevkidir. Kimseden gizli olmayan güzeli de gör.

Burada şaraptan murat sırça kandildir, mumdan murat da ışık... güzelse ruhlar nurunun parıltısı.

Musa’nın gönlüne o güzelden bir kıvılcım sıçradı da şarabı ateş oldu, mumu ağaç.

Can şarabıyla can mumu, İsrâ gecesinin nurudur; güzel de (Muhammed [salla’llâhü aleyhi ve sellem]’in gördüğü) o büyük deliller, alametler.

Şarap da hazır, mumla güzel de burada... artık güzel sevmekten gafil olma.

Seni kendinden alacak, mahvedecek şarabı bir zamancağız olsun çek... belki varlığının elinden aman bulursun.

Çek şarabı da seni senden kurtarsın... katre olan varlığını denize ulaştırsın.

Sürahisi sevgilinin yüzü, kadehi, sevgilinin şaraplar içen sarhoş gözleri olan şarabı iç.

Şarabı ve sakiyi içen şarabı... sürahisiz, kadehsiz iste, ara.

Bâki Tanrı’nın yüzünün kadehinden, sakisi “Onları Rableri suvarır” ayeti olan şarabı iç.

Tertemiz şarap, sarhoşluk zamanında seni varlık pisliğinden arıtan şaraptır.

Şarap iç de kendini bu soğukluktan kurtar. Çünkü kötü sarhoşluk, iyi adamlıktan yeğdir.

Tanrı tapısından uzak düşene karanlıklar hicabı, nurdan iyidir.

Çünkü Âdem’e karanlıklardan yüzlerce yardım geldi de, İblis nur yüzünden ebedî melun oldu.

İçinde kendini gördükten sonra gönül aynası cilalanmış, ne fayda?

Şaraba sevgilinin yüzünden bir ışık vurdu mu, şarapta nice habbeler meydana gelir.

Cihan da o şaraptaki habbelere benzer, can da. O hava kabarcıkları, Tanrı velilerine kubbelerdir.

Akl-ı kül, o şarapla hayran olmuş, kendisinden geçmiş; Nefs-i kül, ona kulağı küpeli bir köle olmuştur. Bütün âlem o şarabın bir meyhanesine benzer... her zerrenin gönlü o şaraba kadeh kesilmiştir.

Akıl da sarhoştur, melek de sarhoş, can da sarhoş... hava da sarhoştur, yer de sarhoş, zaman da sarhoş. Gök onun aşkıyla düşe kalka koşmakta, dönmekte... hava gönlünde onun bir kokusunu ummakta. Melekler o şarabı pak bir testiden içmişler... bir yudumcağız tortusunu da şu toprağa saçmışlardır.

Unsurlar o bir yudumcuk şaraptan sarhoş olmuş... kâh suya düşmüş, kâh ateşe.

Toprağa düşen o bir yudum şarabın kokusundan insan baş göstermiş, ta göklere kadar yücelmiştir. Onun aksiyle pörsümüş beden can kesilmiş, onun parlaklığıyla donmuş can ruh haline gelmiştir.

Bir cihan halkının o şarap yüzünden daima başı dönmekte... hepsi de yerinden yurdundan olmuş.

Birisi o şarabın tortusunun kokusuyla akıllanmış; birisi onun saf rengini söylemekte.

Birisi yarım yudumda sadık olmuş... birisi bir sürahiyle âşık olmuş.

Birisi küpü de, meyhaneyi de, sakiyi de, şarap içeni de bir uğurdan kırmış geçirmiş.(¹¹]

Birisi de hepsini içmiş de ağzını açmış, “daha da var mı?” diyor... ne de mertebesi yüce deniz gönüllü rint ya!

Varlığı tamamiyle içmiş de ikrardan da geçmiş, inkârdan da!

Kuru zabitlikten de kurtulmuş, saçma sapan ve aslı olmaz sözlerden de... meyhane pirinin eteğine sarılmış!

 

اشارت به خرابات

خراباتي شدن از خود رهايي است

خودي کفر است ور خود پارسايي است

نشاني داده اندت از خرابات

که «التوحيد اسقاط الاضافات »

خرابات از جهان بي مثالي است

مقام عاشقان لاابالي است

خرابات آشيان مرغ جان است

خرابات آستان لامکان است

خراباتي خراب اندر خراب است

که در صحراي او عالم سراب است

خراباتي است بي حد و نهايت

نه آغازش کسي ديده نه غايت

اگر صد سال در وي مي شتابي

نه کس را و نه خود را بازيابي

گروهي اندر او بي پا و بي سر

همه نه مؤمن و نه نيز کافر

شراب بيخودي در سر گرفته

به ترک جمله خير و شر گرفته

شرابي خورده هر يک بي لب و کام

فراغت يافته از ننگ و از نام

حديث و ماجراي شطح و طامات

خيال خلوت و نور کرامات

به بوي درديي از دست داده

ز ذوق نيستي مست اوفتاده

عصا و رکوه و تسبيح و مسواک

گرو کرده به دردي جمله را پاک

ميان آب و گل افتان و خيزان

به جاي اشک خون از ديده ريزان

گهي از سرخوشي در عالم ناز

شده چون شاطران گردن افراز

گهي از روسياهي رو به ديوار

گهي از سرخ رويي بر سر دار

گهي اندر سماع از شوق جانان

شده بي پا و سر چون چرخ گردان

به هر نغمه که از مطرب شنيده

بدو وجدي از آن عالم رسيده

سماع جان نه آخر صوت و حرف است

که در هر پرده اي سري شگرف است

ز سر بيرون کشيده دلق ده تو

مجرد گشته از هر رنگ و هر بو

فرو شسته بدان صاف مروق

همه رنگ سياه و سبز و ازرق

يکي پيمانه خورده از مي صاف

شده زان صوفي صافي ز اوصاف

به مژگان خاک مزبل پاک رفته

ز هرچ آن ديده از صد يک نگفته

گرفته دامن رندان خمار

ز شيخي و مريدي گشته بيزار

چه شيخي و مريدي اين چه قيد است

چه جاي زهد و تقوي اين چه شيد است

اگر روي تو باشد در که و مه

بت و زنار و ترسايي تو را به

Meyhaneye düşkünlük ve sarhoşluk, kendinden geçme, kurtulmadır, adam zahit bile olsa benlik küfürdür.

Sana meyhaneden bir nişan göstermişler de “Birlik izafî şeylerin hepsini terk etmektedir” demişlerdir.

Meyhane, eşi örneği olmayan âlemden bir numunedir; hiçbir şeye aldırış etmeyen âşıkların durağıdır.

Meyhane can kuşunun yuvasıdır... meyhane, lâ-mekân âleminin eşiğidir.

Meyhane eri olmak, tamamiyle harap olmak, mahvolmaktır. Âlem, böyle adamın ovasında bir seraptan ibarettir.

Bu öyle bir meyhanedir ki ne haddi var, ne nihayeti... ne başlangıcını gören var, ne sonunu;

Eğer içinde yüz yıl koşup tozsan ne kendini bulabilirsin, ne başka birisini!

Bir bölük halk orada elsiz, ayaksız koşup durmada... hepsi de ne mümin, ne kâfir!

Kendilerini unutturan şarabı içmişler, kendilerinden geçmişler... bütün hayırları da bırakmışlar, şerleri de.

Her biri dudaksız damaksız bir şaraptır içmiş de ardan da vazgeçmiş, namustan da!

Vecitten meydana gelen anlaşılmaz sözleri, halvet hayalini... nuru, kerametleri...

Hepsini, hepsini bir şarap kokusuyla elden çıkarmış, yokluk zevkiyle sarhoş bir halde yere yıkılmış...

Tacı, abayı, asayı, tespihi, misvakı şaraba rehnetmiş... hepsinden arınmış...

Balçık içinde düşe kalka koşmada... gözlerinden yaş yerine kan akmada.

Kâh sarhoşluktan naz âleminde çavuşlar gibi başını yüceltmede...

Kâh yüz karalığından yüzünü duvara dönmede... kâh kızıl bir yüzle dar üstünde görünmede...

Kâh sevgilisinin iştiyakıyla semâa girmede; gök gibi elsiz, ayaksız dönüp durmada.

Çalgıcıdan duyduğu her nağmeyle ona o âlemden bir vecit, bir hal gelmede.

Can semâı sesten, harften ibaret değil... her perdede bir sır gizli.

O şarabı içip bu semâa giren şu on katlı hırkayı başından sıyırıp atmış... her renkten, her kokudan soyunmuş, çıkmıştır.

O saf şarapla bütün kara, yeşil ve sarı renkleri yıkamış, arıtmıştır.

Sûfî, o saf şaraptan bir kadeh içmiştir de bütün vasıflardan saf olmuştur.

Cansa bu pislik yerlerini geçmiş, buraları tertemiz aşmış... gördüklerinin yüzde birini bile söylememiştir.

Şarap satan erlerin eteğine sarılmış, şeyhlikten de usanmıştır, dervişlikten de!

Şeyhlik nedir, dervişlik ne? Bu ne bağdır ki? Burası, züht ve takva yeri mi... bu ne delilik?

Eğer büyüğe, küçüğe yüz tutar, büyüklükle, küçüklükle mukayyet olursan puta tapman, zünnar kuşanman, gavur olman daha iyi!

 

سؤال از معني بت و زنار و ترسايي

بت و زنار و ترسايي در اين کوي

همه کفر است ورنه چيست بر گوي

جواب

بت اينجا مظهر عشق است و وحدت

بود زنار بستن عقد خدمت

چو کفر و دين بود قائم به هستي

شود توحيد عين بت پرستي

چو اشيا هست هستي را مظاهر

از آن جمله يکي بت باشد آخر

نکو انديشه کن اي مرد عاقل

که بت از روي هستي نيست باطل

بدان که ايزد تعالي خالق اوست

ز نيکو هر چه صادر گشت نيکوست

وجود آنجا که باشد محض خير است

وگر شري است در وي آن ز غير است

مسلمان گر بدانستي که بت چيست

بدانستي که دين در بت پرستي است

وگر مشرک ز بت آگاه گشتي

کجا در دين خود گمراه گشتي

نديد او از بت الا خلق ظاهر

بدين علت شد اندر شرع کافر

تو هم گر زو ببيني حق پنهان

به شرع اندر نخوانندت مسلمان

ز اسلام مجازي گشت بيزار

که را کفر حقيقي شد پديدار

درون هر بتي جاني است پنهان

به زير کفر ايماني است پنهان

هميشه کفر در تسبيح حق است

و «ان من شي ء» گفت اينجا چه دق است

چه مي گويم که دور افتادم از راه

«فذرهم بعد ما جائت قل الله »

بدان خوبي رخ بت را که آراست

که گشتي بت پرست ار حق نمي خواست

هم او کرد و هم او گفت و هم او بود

نکو کرد و نکو گفت و نکو بود

يکي بين و يکي گوي و يکي دان

بدين ختم آمد اصل و فرع ايمان

نه من مي گويم اين بشنو ز قرآن

تفاوت نيست اندر خلق رحمان

Soru 15.

"Put, zünnar ve gavurluk, bu makamda hep haksa âlâ... değilse bunlardan maksat ne? Söyle!”

***

Bu makamda put, aşk ve birlik mazharıdır; zünnar kuşanmak da hizmete bağlanmaktır.

Küfür de varlıkla olur, din de... onun için birlik, puta tapmanın ta kendisidir.

Bütün var olan şeyler, varlığın mazharlarıdır; onların biri de puttur.

Ey akıllı kişi, iyi düşün... put, varlık bakımından batıl değildir ki.

Bil ki putu yaratan da ulu Tanrı... iyinin yaptığı her şey iyidir.

Varlık nerde varsa, neyle zuhur etmişse orası ve o şey, hayırdan ibarettir. Eğer o şeyde bir şer varsa o, varlıktan meydana gelmemiştir.

Müslüman, puta tapmak nedir, bilseydi, dinin puta tapmaktan ibaret olduğunu anlardı.

Müşrik de putun hakikatini bilseydi, hiç dininde yol azıtır, sapık olur muydu?

O, putu ancak görünen bir suretten ibaret gördü de o sebeple şeriatta kâfir oldu,

Sen de onda gizli olan hakikati, onda Hakk'ı görmezsen sana da şeriatta Müslüman demezler.

Gerçek küfür kime yüz gösterirse, o kimse mecazî Müslümanlıktan usanır.

Her putta gizli bir can var... küfürde bir iman gizli.

Küfür de daima Tanrı’yı anmakta, Tanrı’yı tespih etmekte... "Ve in min şey'in” ayetine bak, burada kınamanın ne lüzumu var?

Ne söylüyorum? Yoldan uzak düştüm ben... "Tanrı de de” ayetinden sonra "Bırak onları” denildi.

Putun yüzünü kim bezedi, ona o güzelliği kim verdi... Hak istemeseydi kim puta tapardı ki?

O yaptı, o dedi, oydu bu işleri yapan... iyi yaptı, iyi dedi, iyiydi ve iyidir zaten.

Bir gör, bir söyle, bir bil... imanın aslı da bununla kaimdir, fer'i de.

Bunu ben söylemiyorum... Kur'ân'dan duy... "Tanrı yaratışında aykırılık yoktur.”

 

اشارت به زنار

نظر کردم بديدم اصل هر کار

نشان خدمت آمد عقد زنار

نباشد اهل دانش را مؤول

ز هر چيزي مگر بر وضع اول

ميان در بند چون مردان به مردي

درآ در زمره «اوفوا بعهدي »

به رخش علم و چوگان عبادت

اگر چه خلق بسيار آفريدند

ز ميدان در ربا گوي سعادت

تو را از بهر اين کار آفريدند

پدر چون علم و مادر هست اعمال

به سان قرة العين است احوال

نباشد بي پدر انسان شکي نيست

مسيح اندر جهان بيش از يکي نيست

رها کن ترهات و شطح و طامات

خيال خلوت و نور کرامات

کرامات تو اندر حق پرستي است

جز اين کبر و ريا و عجب و هستي است

در اين هر چيز کان نز باب فقر است

همه اسباب استدراج و مکر است

ز ابليس لعين بي سعادت

شود صادر هزاران خرق عادت

گه از ديوارت آيد گاهي از بام

گهي در دل نشيند گه در اندام

همي داند ز تو احوال پنهان

در آرد در تو کفر و فسق و عصيان

شد ابليست امام و در پسي تو

بدو ليکن بدين ها کي رسي تو

کرامات تو گر در خودنمايي است

تو فرعوني و اين دعوي خدايي است

کسي کو راست با حق آشنايي

نيايد هرگز از وي خودنمايي

همه روي تو در خلق است زنهار

مکن خود را بدين علت گرفتار

چو با عامه نشيني مسخ گردي

چه جاي مسخ يک سر نسخ گردي

مبادا هيچ با عامت سر و کار

که از فطرت شوي ناگه نگونسار

تلف کردي به هرزه نازنين عمر

نگويي در چه کاري با چنين عمر

به جمعيت لقب کردند تشويش

خري را پيشوا کردي زهي ريش

فتاده سروري اکنون به جهال

از اين گشتند مردم جمله بدحال

نگر دجال اعور تا چگونه

فرستاده است در عالم نمونه

نمونه باز بين اي مرد حساس

خر او را که نامش هست جساس

خران را بين همه در تنگ آن خر

شده از جهل پيش آهنگ آن خر

چو خواجه قصه آخر زمان کرد

به چندين جا از اين معني نشان کرد

ببين اکنون که کور و کر شبان شد

علوم دين همه بر آسمان شد

نماند اندر ميانه رفق و آزرم

نمي دارد کسي از جاهلي شرم

همه احوال عالم باژگون است

اگر تو عاقلي بنگر که چون است

کسي کارباب لعن و طرد و مقت است

پدر نيکو بد، اکنون شيخ وقت است

خضر مي کشت آن فرزند طالح

که او را بد پدر با جد صالح

کنون با شيخ خود کردي تو اي خر

خري را کز خري هست از تو خرتر

چو او «يعرف الهر من البر»

چگونه پاک گرداند تو را سر

و گر دارد نشان باب خود پور

چه گويم چون بود «نور علي نور»

پسر کو نيک راي و نيک بخت است

چو ميوه زبده و سر درخت است

وليکن شيخ دين کي گردد آن کو

نداند نيک از بد بد ز نيکو

مريدي علم دين آموختن بود

چراغ دل ز نور افروختن بود

کسي از مرده علم آموخت هرگز

ز خاکستر چراغ افروخت هرگز

مرا در دل همي آيد کز اين کار

ببندم بر ميان خويش زنار

نه زان معني که من شهرت ندارم

که دارم ليک از وي هست عارم

شريکم چون خسيس آمد در اين کار

خمولم بهتر از شهرت به بسيار

دگرباره رسيدالهامم از حق

که بر حکمت مگير از ابلهي دق

اگر کناس نبود در ممالک

همه خلق اوفتند اندر مهالک

بود جنسيت آخر علت ضم

چنين آمد جهان والله اعلم

وليک از صحبت نااهل بگريز

عبادت خواهي از عادت بپرهيز

نگردد جمع با عادت عبادت

عبادت مي کني بگذر ز عادت

Dikkat ettim, her işin aslını gördüm... anladım ki zünnar hizmete bağlanmaya nişanedir.

İrfan sahibi olan kişi, her sözü ilk ne mana için konmuşsa o manada söyler, başka manaya almaz.

Ersen erler gibi belini bağla da "Ahdıma vefa edin” diye emredilenlere katıl.

Bilgi atına bin, ibadet çevganıyla meydandan kutluluk topunu kap.

Birçok mahlûkat yaratıldı, ama seni ancak bu iş için yarattılar.

Elde edilen manevî haller, göz nuru olan çocuğa benzer... bu çocuğa baba bilgidir, ana da ibadet!

Şüphe yok ki insan babasız dünyaya gelmez. Dünyada Mesih ancak tek bir kişidir.

Saçma sapan şeyleri, şeriata sığmayan sözleri, nur hayalini, keramet vesilelerini bırak.

Senin kerametlerin Tanrı’ya tapmadadır... bundan başka her şey riyadan, ululuktan, gururdan, varlık ve benlikten ibarettir.

Bu makamda yokluğa ait olmayan her şey, ululuk isteyiş sebeplerinden, Tanrı mekrinden başka bir şey değildir.

Lakin kör Şeytan’dan da binlerce keramet zuhur etmede...

Kâh duvardan gelir, kâh damdan... kâh gönlüne girer, oturur, kâh vücudunda gezer dolaşır!

Senin gizli hallerini hep bilir... seni küfre, günaha, isyana sokar.

İblis sana imam oldu, sen de ona uydun, uydun ama onun bu yaptıklarını nereden yapacaksın sen?

Kerametlerin kendini göstermek içinse sen Firavun’sun, bu dava da Tanrılık davası.

Tanrı’yı tanıyan kişi, kendini göstermeye kalkışmaz. Senin yüzün, hep halka... sakın, kendini bu illete giriftar etme.

Tanrı’yı bilmezlerle düşer kalkarsan meshe uğrar, hayvanlaşırsın... hatta meshin de yeri mi burası?

Büsbütün insanlıktan çıkar, hayvan ve nebat bile olmaz da unsurlar âlemine düşersin.

Sakın Tanrı’yı bilmezlerle düşüp kalkma... Yaratılışından mahrum kalır, insanlıktan baş aşağı düşersin.

Bu nazenin ömrü beyhude yere telef ettin de, böyle bir hayat ne işe yarar deyip düşünmedin bile.

Zahire kapılan adamlar dağınıklığa topluluk derler, bir eşeği de kendilerine şeyh yaparlar... ne şaşılacak şey.

Şimdi ululuk bilgisizlere düştü... onun için halkın hali kötüleşti.

Bak hele... kör Deccal âleme nasıl bir numune göndermiştir.

Ey duygusu olan akılsız adam, numune olarak Deccal’in Habbas adlı eşeğine bak.

Ardına düşen eşekleri gör; bilgisizlikten o eşek de onların önüne düşmüş.

Peygamber, ahir zamanı anlatırken bunu kaç kere söyledi.

Bak... şimdi körle sağır çoban kesildi... din bilgileri umumiyetle göğe çekildi.

Arada ne yumuşaklıkla muamele kaldı, ne hayâ... hiç kimse bilgisizlikten utanmıyor!

Âlemin bütün ahvali tersine... aklın başındaysa nasıl, bak da gör.

Tanrı kapısından kovulan, rahmetten uzaklaştırılan Tanrı düşmanı, babası iyi adam mı... vaktin şeyhi.

Babasıyla atası iyi olduğu için o kötü oğlanı Hızır öldürdü...

Halbuki sen, babası iyi adamdı diye eşeklikte senden de daha eşek olan birisini tuttun, kendine şeyh yaptın.

O iyiden kötüyü fark etmezken senin içini nasıl temizleyecek, arıtacak?

Fakat oğul babasının kemaline de vâris olursa ona ne diyeyim? Nur üstüne nurdur o?

Reyinde isabet, bahtında saadet olan oğul, meyve gibi ağacın sırrının hulasasıdır.

Fakat iyiden kötüyü, kötüden iyiyi ayırt edemeyen nasıl olur da din yolunda şeyh olur?

Müritlik din bilgisini öğrenmek, gönül mumunu nurla yakıp aydınlatmaktır.

Ölüden kim bilgi öğrendi; külden, gübürden kim mum yaktı?

Bu yüzden gönlüme şu gelmekte: Belime bir zünnar kuşanayım, vazgeçeyim şu işten.

Şöhretim yok da ondan değil ha... şöhretim var, var ama zaten şöhretten utanıyorum ya!

Bu işte nekes ve saçma adamlar bana ortak olduktan sonra, varıp bir bucağa sığınayım, kimse beni tanımasın... bu tanınmaktan daha iyi.

Bir de Tanrı’dan bir ilhamdır geliyor: Ahmaklıkla Tanrı hikmetini kınama.

Abdesthaneleri temizleyen adamlar olmasaydı, memleketlerde halk tehlikelere düşer, herkesin sıhhati bozulurdu.

Bir de her cinsin kendi cinsini çektiğini görüyorum... diyorum ki. Tanrı daha iyi bilir ya... dünya böyle gelmiş, böyle gider.

Fakat ehil olmayanların sohbetinden kaç... ibadet istiyorsan âdetten vazgeç.

İbadetle âdet bir araya gelmez... ibadet ediyorsan âdeti bırak.

 

اشارت به ترسايي و دير

ز ترسايي غرض تجريد ديدم

خلاص از ربقه تقليد ديدم

جناب قدس وحدت دير جان است

که سيمرغ بقا را آشيان است

ز روح الله پيدا گشت اين کار

که از روح القدس آمد پديدار

هم از الله در پيش تو جاني است

که از قدوس اندر وي نشاني است

اگر يابي خلاص از نفس ناسوت

درآيي در جناب قدس لاهوت

هر آن کس کو مجرد چون ملک شد

چو روح الله بر چارم فلک شد

Gavurluktan maksat da her şeyden ayrılmak, soyunmak... ben böyle gördüm... taklit boyunduruğundan kurtulmak.

Kutlu birlik tapısı, canın ibadet yeridir... beka Zümrüdüankasının yuvasıdır.

Bu iş, Ruhullah'tan zuhur etti. Ruh'ul-Kudüs'ten göründü.

Allah’ın verdiği bir can var sende; Ruh'ul-Kudüs'ten bir nişane var o canda.

Nâsût âlemine mensup olan nefisten kurtulursan Lâhut âleminin kutlu tapısına varır, girersin.

Melek gibi her şeyden mücerret olan kişi, Ruhullah gibi dördüncü kat göğe çıkar.

 

تمثيل در اطوار سير و سلوک

بود محبوس طفل شيرخواره

به نزد مادر اندر گاهواره

چو گشت او بالغ و مرد سفر شد

اگر مرد است همراه پدر شد

عناصر مر تو را چون ام سفلي است

تو فرزند و پدر آباي علوي است

از آن گفته است عيسي گاه اسرا

که آهنگ پدر دارم به بالا

تو هم جان پدر سوي پدر شو

بدر رفتند همراهان بدر شو

اگر خواهي که گردي مرغ پرواز

جهان جيفه پيش کرکس انداز

به دونان ده مر اين دنياي غدار

که جز سگ را نشايد داد مردار

نسب چبود تناسب را طلب کن

به حق رو آور و ترک نسب کن

به بحر نيستي هر کو فرو شد

«فلا انساب » نقد وقت او شد

هر آن نسبت که پيدا شد ز شهوت

ندارد حاصلي جز کبر و نخوت

اگر شهوت نبودي در ميانه

نسب ها جمله مي گشتي فسانه

چو شهوت در ميانه کارگر شد

يکي مادر شد آن ديگر پدر شد

نمي گويم که مادر يا پدر کيست

که با ايشان به عزت بايدت زيست

نهاده ناقصي را نام خواهر

حسودي را لقب کرده برادر

عدوي خويش را فرزند خواني

ز خود بيگانه خويشاوند خواني

مرا باري بگو تا خال و عم کيست

وز ايشان حاصلي جز درد و غم چيست

رفيقاني که با تو در طريق اند

پي هزل اي برادر هم رفيق اند

به کوي جد اگر يک دم نشيني

از ايشان من چه گويم تا چه بيني

همه افسانه و افسون و بند است

به جان خواجه که اين ها ريشخند است

به مردي وارهان خود را چو مردان

وليکن حق کس ضايع مگردان

ز شرع ار يک دقيقه ماند مهمل

شوي در هر دو کون از دين معطل

حقوق شرع را زنهار مگذار

وليکن خويشتن را هم نگهدار

زر و زن نيست الا مايه غم

به جا بگذار چون عيسي مريم

حنيفي شو ز هر قيد و مذاهب

درآ در دير دين مانند راهب

تو را تا در نظر اغيار و غير است

اگر در مسجدي آن عين دير است

چو برخيزد ز پيشت کسوت غير

شود بهر تو مسجد صورت دير

نمي دانم به هر حالي که هستي

خلاف نفس کافر کن که رستي

بت و زنار و ترسايي و ناقوس

اشارت شد همه با ترک ناموس

اگر خواهي که گردي بنده خاص

مهيا شو براي صدق و اخلاص

برو خود را ز راه خويش برگير

به هر لحظه درآ ايمان ز سر گير

به باطن نفس ما چون هست کافر

مشو راضي به دين اسلام ظاهر

ز نو هر لحظه ايمان تازه گردان

مسلمان شو مسلمان شو مسلمان

بسا ايمان بود کز کفر زايد

نه کفر است آن کز او ايمان فزايد

ريا و سمعه و ناموس بگذار

بيفکن خرقه و بربند زنار

چو پير ما شو اندر کفر فردي

اگر مردي بده دل را به مردي

به ترسازاده ده دل را به يک بار

مجرد شود ز هر اقرار و انکار

Süt emen çocuk, anasının yanında beşiğe mahpustur.

Fakat adam oldu da yürüyüp gezmeye kudret kazandı mı, erkekse babasına yoldaş olur.

Unsurlar senin aşağıdaki analarındır, babaların da yüce gökler... sense bir çocuksun.

Onun için İsa göğe ağarken “Ben, yücelere, babama gidiyorum” dedi.

Sen de babanın canısın, babana doğru yürü... yoldaşların yürüdüler, yüceldiler, sen de yücel.

Uçar kuş olmak istersen bu pis dünyayı akbabanın önüne at.

Bu gaddar dünyayı alçaklara ver... ölü eti köpekten başka bir hayvana verilmez.

Soy sop da nedir ki? Sen sana uygun olan adamı ara... Hakk'a yüz tut, soyu sopu bırak.

Yokluk denizine dalana “Onların arasında soy sop yoktur” sırrı tecelli eder.

Şehvetten meydana gelen nispet, ululuktan, gururdan başka meyve vermez.

Arada şehvet olmasaydı bütün soylar, soplar masaldan ibaret olurdu.

Fakat arada şehvet olduğundan bir adam baba oldu, öbürü ana.

Ana, baba dediğin de kim oluyor demiyorum ha... onları sayman, dünyada o suretle yaşayıp geçinmen lazım.

Söylemek istediğim şu: Bir aklı eksiğe kız kardeş demiş, bir hasetçiye kardeş adını takmışsın...

Düşmanına oğul, yabancılara akraba diyorsun.

Bana bir kere söyle bakayım; dayı, amca dediğin kim? Onlardan dertten, kederden başka ne elde ettin?

Yolda seninle beraber yürüyüp giden yoldaşların da seninle alay etmek için gidiyorlar kardeşim.

Bir an onlarla ciddi bir surette oturup kalksan, onlardan neler görürsün... ben ne söyleyeyim?

Bunların hepsi masaldan, afsundan, bağdan ibaret... canın için bunların hepsi de alaydan, oyundan başka bir şey değil.

Erlikte erler gibi kendini kurtar; ama kimsenin de hakkını zayi etme.

Şeriattan bir dakikacık olsun gafil oldun mu, iki âlemde de dinsiz kalırsın.

Sakın şeriat haklarını bırakma... fakat kendini de koru.

Altınla kadın, ancak dert ve kederden ibarettir... onları Meryem oğlu İsa gibi bırak.

(Anana, babana uyma da, İbrahim gibi) Hanif mezhebine uy, her mezhebin bağından kurtul... Rahip gibi din kilisesine gir.

Gözünde Hak'tan gayrısı varsa mescitte bile olsan kilisedesin demektir (müşriksin).

Yok... eğer ağyarı görmezsen o vakit mescit sana kilise kesilir, (mescitle kilise bir olur).

Artık ben bilmem... nerde olursan ol, nefsinin zıddına hareket ettin mi kurtuldun.

Put, zünnar, gavurluk, çan... hepsi de adını, sanını, varını, varlığını terk etmeye işarettir.

Has kul olmak istiyorsan doğruluğa, ihlasa hazırlan.

Yürü... kendini kendinden kurtar... her an başka bir imana bürün.

İçimizde nefsimiz kâfirken, görünüşte İslam dininden olmaya razı olma.

Her an yeni baştan imanını tazele... Müslüman ol, Müslüman ol, Müslüman.

Nice iman vardır ki küfürden doğar; iman meydana getiren küfür, küfür değildir.

Riyayı, büyük görünme kaygısını, ar ve namusu bırak... hırkayı çıkar, at; zünnar kuşan;

Pirimiz gibi küfürde tek ve eşsiz ol... ersen gönlünü bir ere ver!

İkrardan da mücerret ol, inkârdan da... gönlünü tamamiyle bir gavur oğluna teslim et.

 

اشارت به بت

بت ترسا بچه نوري است باهر

که از روي بتان دارد مظاهر

کند او جمله دلها را وشاقي

گهي گردد مغني گاه ساقي

زهي مطرب که از يک نغمه خوش

زند در خرمن صد زاهد آتش

زهي ساقي که او از يک پياله

کند بيخود دو صد هفتاد ساله

رود در خانقه مست شبانه

کند افسون صوفي را فسانه

وگر در مسجد آيد در سحرگاه

بنگذارد در او يک مرد آگاه

رود در مدرسه چون مست مستور

فقيه از وي شود بيچاره مخمور

ز عشقش زاهدان بيچاره گشته

ز خان و مان خود آواره گشته

يکي مؤمن دگر را کافر او کرد

همه عالم پر از شور و شر او کرد

خرابات از لبش معمور گشته

مساجد از رخش پر نور گشته

همه کار من از وي شد ميسر

بدو ديدم خلاص از نفس کافر

دلم از دانش خود صد حجب داشت

ز عجب و نخوت و تلبيس و پنداشت

درآمد از درم آن مه سحرگاه

مرا از خواب غفلت کرد آگاه

ز رويش خلوت جان گشت روشن

بدو ديدم که تا خود چيستم من

چو کردم در رخ خوبش نگاهي

برآمد از ميان جانم آهي

مرا گفتا که اي شياد سالوس

به سر شد عمرت اندر نام و ناموس

ببين تا علم و زهد و کبر و پنداشت

تو را اي نارسيده از که واداشت

نظر کردن به رويم نيم ساعت

همي ارزد هزاران ساله طاعت

علي الجمله رخ آن عالم آراي

مرا با من نمود آن دم سراپاي

سيه شد روي جانم از خجالت

ز فوت عمر و ايام بطالت

چو ديد آن ماه کز روي چو خورشيد

بريدم من ز جان خويش اميد

يکي پيمانه پر کرد و به من داد

که از آب وي آتش در من افتاد

کنون گفت از مي بي رنگ و بي بوي

نقوش تخته هستي فرو شوي

چو آشاميدم آن پيمانه را پاک

در افتادم ز مستي بر سر خاک

کنون نه نيستم در خود نه هستم

نه هشيارم نه مخمورم نه مستم

گهي چون چشم او دارم سري خوش

گهي چون زلف او باشم مشوش

گهي از خوي خود در گلخنم من

گهي از روي او در گلشنم من

Gavur oğlu, bir nurdur ki güzellerin yüzlerinden görünür; güzellerin yüzleri mazharlarıdır o nurun.^¹²]

O bütün gönülleri avlar, esir eder... kâh onlara şarkıcı olur, teganni eder, kâh saki olur, şarap sunar.

O ne güzel çalgıcıdır ki bir güzel nağmesiyle yüzlerce zahidin harmanına ateş salar!

O ne hoş sakidir ki bir kadehle yüz yetmiş yıllık ihtiyârı kendisinden geçirir, sarhoş eder!

Geceki sarhoşlukla harap bir halde tekkeye gider, sûfînin beyhude mücahedesini masal haline koyar.

Seher çağı mescide girse, orada bir tek kendini bilir adam kalmaz!

Kendinden geçmiş sarhoş bir halde medreseye girse, fakih onun huzuruyla çaresiz bir halete düşer, mahmur olur kalır!

Aşkından zahitler çaresiz kalırlar... evlerinden, barklarından avare olurlar!

Birisini mümin eden de o, öbürünü kâfir eden de o... bütün âleme fitneler salan da o, cihanı birbirine katan da o!

Meyhane, dudağından mamur olmuş; mescitler, yüzünden nurlanmış!

Her işim onunla kolaylaştı... kâfir nefisten onun sayesinde kurtuldum.

Gönlüm bilgi sahibi olduğundan dolayı gururdan, ululuktan, hileden, şüpheden yüzlerce perde ile örtülmüştü.

O put seher çağı ansızın kapımdan içeri girdi; beni gaflet uykusundan uyandırdı.

Can halveti yüzünün nuruyla aydınlandı. O aydınlık içinde kim olduğumu gördüm.

Güzel yüzüne bir baktım, canımdan bir ahtır çıktı.

Bana dedi ki: “Ey hilebaz mecnun, bütün ömrünü ad, san sahibi olmaya çalışmakla geçirdin.

Bak da gör; bilgi, ululuk, zabitlik ve zan, ey ham adam, seni kimden mahrum etti?

Yarım lahza yüzüme bakmak binlerce yıl ibadet yerine geçer.”

Hulasa o âlemleri bezeyen yüz, baştan ayağa kadar beni bana gösterdi!

Ömrümü zayi ettiğimden, günlerimi boşa sarf eylediğimden utandım da, can yüzüm kapkara oldu.

O ay, güneş gibi yüzünü görünce canımdan ümidimi kestiğimi gördü de

Bir kadeh doldurup sundu... o şarabın suyundan bana bir ateştir düştü.

Sonra bana “Bu renksiz, kokusuz şarapla varlık levhindeki nakışları yıka” dedi.

O şarabı sonuna kadar içtim... sarhoş olup topraklara serildim.

Şimdi ne kendimdeyim, ne değilim... ne aklım başımda, ne mahmurum, ne sarhoş!

Kâh gözleri gibi başımda bir sarhoşluk var... Kâh zülfü gibi darmadağınık bir haldeyim!

Kâh kendi huyum yüzünden külhandayım. Kâh onun yüzünden gül bahçesinde.

 

خاتمه

از آن گلشن گرفتم شمه اي باز

نهادم نام او را گلشن راز

در او راز دل گلها شکفته است

که تا اکنون کسي ديگر نگفته است

زبان سوسن او جمله گوياست

عيون نرگس او جمله بيناست

تامل کن به چشم دل يکايک

که تا برخيزد از پيش تو اين شک

ببين منقول و معقول و حقايق

مصفا کرده در علم دقايق

به چشم منکري منگر در او خوار

که گلها گردد اندر چشم تو خار

نشان ناشناسي ناسپاسي است

شناسايي حق در حق شناسي است

غرض زين جمله آن کز ما کند ياد

عزيزي گويدم رحمت بر او باد

به نام خويش کردم ختم و پايان

الهي عاقبت محمود گردان

(KİTABIN BİTİMİ)

O gül bahçesinden bir koku aldım da adını “Gülşen-i Râz” koydum.

Onda gönül sırlarından öyle güller açılmıştır ki şimdiye kadar onları başka bir kimse söylememiş, övmemiştir!

O gülşenin süsenleri hep söylerler... nergislerinin gözü daima görür!

Gönül gözüyle birer birer dikkat et, bak da şüphen kalmasın!

Şeriata ait nakledilen sözlerle aklî deliller ve hakikatler tamamiyle incelenmiş, arınıp hulasa edilmiştir.

İnkâr gözüyle hor bakma... yoksa güllerin hepsi gözüne diken kesilir!

Hak tanımazlığın alameti şükür etmeyiştir... Tanrı’yı tanımak, hakkı teslim etmekle belli olur.

Bütün bunları yazmaktan maksat da şu: Belki bir aziz beni anar da rahmet olsun der, rahmet okur.

Kitabı adımla bitirdim: İlahî, sen akıbetini Mahmûd et!

 

 

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Benzer Yazılar