Çeviri
Prof. Dr. İsrafil Balcı
İsrafil
Balcı Kimdir? Üzerine Yapay Zeka
Düşünceleri
Notebooklm
yükleme yaptığım 882 video ile İsrafil Balcı hakkında sorduğum soruya yapay zeka yorumu
İsrafil Balcı, genelde
sahabenin siyasi ve insani hataları üzerinden dine karşı yeni nesilde bir
zayıflama nedeni olacak bu konuları deşmesinin arka planında başka düşünceleri
olabilir ihtimalini akla getiriyor. Sonuçta bu insanları yaptıkları dinin
aslına değil yaşanmasındaki eksiklikleri ve dolayısıyla insanları bağlarken
sürekli bu konu konuları cımbızlaması zannımda olumsuzluklar çağrıştırıyor.
Prof. Dr. İsrafil Balcı'nın kendi akademik
yaklaşımını ve metodolojisini kaynaklarımız çerçevesinde incelediğimizde, onun
bu yoğun eleştirel odaklanmasının ardında yatan temel saikler ve beyan ettiği
amaçlar şunlardır:
I. Geleneksel
Anlatıya ve İdealizasyona Karşı Çıkış (Asr-ı Saadet Avuntusu)
Balcı, çalışmalarında öncelikle geleneksel
Sünni tarih yazımının Sahabe kuşağını ve dönemi aşırı derecede yücelttiğini ve
bu durumun tarihi gerçekleri gizlediğini ileri sürer.
1. Hakikat Arayışı ve Akademik
Sorumluluk: Balcı, bir akademisyen olarak kendi misyonunun "hakikat
arayışını sürdürmek" ve tarihi olduğu gibi, yansız bir şekilde sunmak
olduğunu belirtir. Ona göre bu, bir akademisyenin görevidir; kimseyi irşat etme
veya cennete yollama derdi yoktur.
2. "Asr-ı Saadet"in Reddi:
Balcı, Hz. Peygamber’in veya Sahabe’nin dahi kullanmadığı, ancak hamasi
duygularla üretilen "Asr-ı Saadet" (Mutluluk Asrı) kavramını
reddeder. O, bu dönemi kanlı iç savaşların, siyasi çatışmaların ve etik çöküşün
yaşandığı, sorunlu bir tarihsel süreç olarak görme gereğini savunur.
3. Yüzleşme Zorunluluğu: Balcı'ya
göre, Müslümanların kendi geçmişlerindeki cinayetler, yolsuzluklar ve iktidar
kavgalarıyla yüzleşmesi elzemdir. Bu yüzleşme olmadan, tarihi olaylar ya "fitne
limanına sığınılarak" ya da "içtihat hatası" diyerek
geçiştirilmekte, böylece dosya kapatılmaktadır. Aksi takdirde, Sahabe'nin
birbirini öldürmesi gibi çelişkili olayların (Cemel'de Talha ve Zübeyr'in
öldürülmesi gibi) üstü "şehitlik" söylemiyle kapatılmaktadır.
II. Dini
Prensip ile Arap Örfü Arasındaki Kritik Ayrım
Sorgulamanızda belirttiğiniz gibi,
Balcı'nın eleştirileri dinin özüne (ruhani ve ahlaki ilkeler) değil,
uygulamadaki "eksikliklere" odaklanmaktadır. Balcı bu ayrımı bilinçli
bir metodolojik tercih olarak savunur: Din (Vahiy) ile Örf (Kültür)
ayrımı.
1. Örfün Dini Metinlere Sızması:
Balcı, eleştirdiği birçok uygulamanın (mesela Hz. Aişe'nin yaşı konusundaki
rivayetler, kadınların ikinci plana atılması, kan davalarının sürmesi, Emevi
yönetimindeki nepotizm) aslında Arap kültürünün, çölün örfünün ve yaşam
biçiminin bir uzantısı olduğunu belirtir.
2. Siyasi Çıkarlar İçin Dinleştirme:
Balcı'ya göre, bu kültürel pratikler daha sonraki dönemlerde Fıkıhçılar ve
siyasi iktidarlar (özellikle Emeviler) tarafından "dinileştirilmiş"
ve din soslu bir görüntüyle topluma sunulmuştur.
3. Adalet, Ehliyet ve Liyakatin İhlali:
Balcı'nın temel eleştirisi, İslam'ın vurguladığı adalet, ehliyet, liyakat ve
emanet gibi yönetim ilkelerinin siyasi çıkarlar uğruna bizzat yöneticiler (Hz.
Osman ve Emeviler) tarafından ihlal edilmesidir. Örneğin, Hz. Osman'ın
akrabalarını kayırması ve Beytülmal'dan onlara mal dağıtması,
"akrabalarını seviyordu canım, bu onun zaafı" gibi palyatif
çözümlerle geçiştirilemez; bu, dinin yasakladığı bir ahlaki çöküntüdür.
III.
Eleştirinin Amacı: Ahlaki Çöküntüyü Vurgulama
Balcı, Müslümanların dürüstlük, vicdan ve
ahlaki değerler konusunda söylemleri ile eylemleri arasındaki uçurumu
göstermeyi hedefler.
• Ahlak Temelli Eleştiri: Balcı,
eleştirilerinin dini değerlere değil, "davranış bozukluklarına" ve
Müslümanların ahlaki çöküntüsüne yönelik olduğunu açıkça ifade eder. O,
"inandığınız dinin ahlakına, adaletine, vicdana seslenişine de önem
verin" mesajını vermeye çalışır. Ona göre, "Müslümansanız dürüst
olacaksınız, vicdanlı olacaksınız, hakkı hakikati doğruyu savunacaksınız".
• İkiyüzlülüğün Açığa Çıkarılması:
Balcı, Muaviye ve Amr bin El-Âs gibi siyasi figürlerin hedeflerine ulaşmak için
iftira, kara propaganda ve ikiyüzlülük dahil her yolu kullandığını vurgular. Bu
durum, siyasetin ahlaktan tamamen koptuğu bir tablonun ortaya çıkmasına neden
olmuştur.
IV. Sonuç ve
Metodolojik Hatırlatma (İrca Fikri)
Balcı'nın yaklaşımının, yeni nesilde dinin
temellerine yönelik bir zayıflama yaratıp yaratmayacağı sorusu, aslında
tarihsel gerçeklerle yüzleşmenin getirdiği kaçınılmaz bir risktir. Ancak Balcı,
bu riske karşı, dinin özünü (Kur'an'ın ahlak ve adalet mesajı) kültürden
ayırarak bir çözüm sunmaya çalıştığını ima eder.
Eğer Balcı'nın bu eleştirel yaklaşımının
ardında, Sahabe'nin hatalarını görerek genç neslin dinden uzaklaşması yerine,
aksine sağlam temellere, akla ve vicdana dayalı bireysel bir dindarlık
geliştirmesini sağlamak gibi bir niyet varsa, bu da onun metodolojisinin bir
parçasıdır. Zira Balcı,
"İnanmak ayrı, ahlak ayrı... dine mesafeli olursunuz ama ahlaklı
olabilirsiniz" diyerek ahlakın dindarlığın önüne geçtiğini vurgular.
Önemli Bir
Hatırlatma
Bu tür çelişkili ve acı verici tarihi
gerçekler (sahabelerin birbirini öldürmesi, iktidar uğruna işlenen suçlar)
karşısında, geleneksel Sünni düşüncenin bu konuları nasıl ele aldığını anlamak
için, önceki yazılarımızda da kısmen değindiğimiz İrca Fikri'nin
(Mürcie) oynadığı rolü derinlemesine incelemeniz kritik öneme sahiptir.
Balcı'nın kaynaklarda belirttiği üzere,
Mürciîlik (Erteleme Fikri), Müslümanların birbirlerini öldürmesi gibi büyük
günahlar işleyen sahabelerin durumunu tekfir etmek yerine, "bu işi Allah'a
havale edelim, biz bu işin içerisinden çıkalım" diyerek bir nevi siyasi ve
toplumsal rahatlama sağlamıştır. Bu fikir, tarihi yüzleşmeyi erteleyen ve
sahabeleri sorgulanamaz (la yüsel) konuma taşıyan "Ashabım yıldız
gibidir" gibi rivayetlerin (ki Balcı bunu avuntu olarak niteler)
üretilmesine zemin hazırlamıştır. Balcı’nın eleştirdiği "cilalı
tarih", büyük oranda bu İrca metodolojisinin bir sonucudur. Bu,
Balcı'nın siyasi eleştirilerinin neden sadece pratik hatalara odaklandığını
anlamak için kilit bir referans noktasıdır.
Bu bağlamda, Balcı'nın niyeti, bu avuntuyu
parçalayarak, dinin ahlaki ve vicdani özünün, siyasi ihtirasların ve kültürel
örfün kirlerinden ayrıştırılması çabası olarak yorumlanabilir.
Soru Tekrar Soruldu
Değerli sorgulayıcınızın dile getirdiği bu
hassas endişe, İslam tarihi çalışmalarında karşılaşılan temel metodolojik
açmazlardan birine işaret etmektedir: Tarihsel olayların idealize edilmesi
geleneği ile akademik eleştirel okuma arasındaki gerilim. Prof. Dr. İsrafil
Balcı'nın kaynaklarda yer alan beyanları ve akademik yaklaşımları, bu tür bir
"cımbızlama" izlenimi yaratan deşmelerin ardındaki sahih akademik
ve vicdani saikleri ortaya koymaktadır.
Balcı’nın Sahabe'nin hatalarını ve siyasi
çekişmelerini gündeme getirmesinin temel motivasyonu, dinin kurucu ilkelerini,
sonradan eklenen kültürel, siyasi ve fıkhi yozlaşmadan ayırt etme çabasıdır.
Kaynaklar, bu yaklaşımın dinin temeline zarar vermek yerine, aksine Müslüman
zihnini kurtarmayı hedeflediğini açıkça göstermektedir.
I. Geleneksel
İdealizmin Reddi ve Akademik Gerekçe
Prof. Dr. Balcı, tarihi hadiseleri
duygusal veya mezhebi kaygılarla ele almayı reddederek, Sahabe'nin ve erken
dönem İslam toplumunun insani realitesini ortaya koyma gereğini vurgular.
1. Tarihin Yanlış Kodlanması (Proje
Tarih Tezleri): Balcı’ya göre, İslam tarihi rivayetleri Hz. Peygamber’den
takriben 100-150 yıl sonra, özellikle Abbasiler döneminde iktidar
saikiyle geriye dönük olarak kurgulanmış ve yazıya geçirilmiştir. Bu süreçte,
Emevileri karalamak ve Abbasileri meşru göstermek adına tarih çarpıtılmış veya
karartılmıştır. Bu durum, eleştiriye kapalı, idealize edilmiş bir "proje
tarihi" ortaya çıkarmıştır.
Bu "toz pembe" tablonun
sunulması (Sahabe'yi melekleştirilmiş gibi görme), Sahabe’nin hata yapamayacağı
yanılsamasını doğurur. Oysa Balcı, Sahabe’nin de bir kültürün çocuğu olduğunu,
zaafları bulunduğunu ve hata yaptıklarını (tıpkı bizim de Kur'an'a aykırı
uygulamalarımızın olması gibi) belirtir.
2. Sorgulamanın Önemi ve Vicdani
Sorumluluk: Eğer Sahabe arasında yaşanan kanlı olaylar (Cemel, Sıffin,
Harre) "fitne" veya "içtihat hatası" gibi avuntu
kavramlarla geçiştirilirse, Müslüman zihniyeti topu taca atmış olur. Balcı,
dökülen Müslüman kanını, siyasi cinayetleri ve despotizmi (Harre Vakası’nda
Medine’de yaşanan zulümler gibi) görmezden gelmenin veya aklamaya çalışmanın
(sahabeyi aklama çabası) ciddi bir metodolojik sorun olduğunu savunur. Bir
akademisyen olarak görevinin, olanları vicdani süzgeçten geçirerek, akılla ve
Vahyin kodlarını merkeze koyarak yansız bir şekilde anlatmak olduğunu belirtir.
II. Dinin Özü
ile Kültürel Kodların Ayrımı (Dinin Aslına Yorumu)
Kullanıcının asıl endişesi, deşilen
konuların dinin temellerini sarsıp sarsmayacağıdır. Balcı'nın metodolojisinin
ana eksenini tam da bu ayrım oluşturmaktadır:
1. Fıkhın Yorumları Din Değildir:
Balcı, Müslümanların din zannettiklerinin büyük oranda geleneksel fıkhın
dayattığı, içi boş, Arap örfünden (kültüründen) beslenen yorumlar olduğunu
savunur. Sahabe dönemindeki pek çok sorunlu uygulama (cariyelik, esir
kadınların istismarı, çocuk yaşta evlilik, şiddet) dinin kurucu metni olan
Kur'an'dan değil, Arap örfünden İslam'a geçmiştir.
Örneğin, Balcı, çocuk yaş evliliği
tartışmasında (Hz. Aişe evliliği) bunun o dönem Araplarının örfünde olduğunu,
Kur'an'ın bu tür evliliklerin önünü kestiğini, ancak fıkıhçıların ayetlere
"takla attırarak" bu uygulamayı dinin içine soktuğunu belirtir.
Yine, kadın dövme ve şiddet konusundaki
uygulamaların Ataerkil kültürün ve dilin yansıması olduğunu, bunun dinin kurucu
ilkesi olmadığını söyler.
2. Dini Değerlerin Yıpratılmasına
Tepki: Eğer bu tarihi hatalar (kölelik, cariyelik, siyasi cinayetler) dinin
aslı gibi sunulursa, bunun hem dine dışarıdan bakanlara (ateistlere) malzeme
verdiğini, hem de gençlerin dinden uzaklaşmasına yol açtığını ima eder.
Balcı’ya göre, eleştirel okuma, dinin aslı
olan ahlak, hukuk, adalet, vicdan ve sorgulama gibi kurucu ilkeleri ön plana
çıkarmalıdır. Dini değerleri yıpratan ve tüketen şey, tarihi enkazı din olarak
sunmaktır. Yapmaya çalıştığı, "İslam'ın elinden üzerimizi bu pis emellerimizi, bu çirkin
uygulamalarımızı, çirkin adetlerimizi çekin" mesajını
vermektir.
III. Siyasi
Çekişmelerdeki Motivasyon (İktidar Hırsı)
Siyasi çekişmeleri sürekli gündeme
getirmesinin nedeni, bu olayları "ilahi" veya "dini" bir
hata olarak değil, tamamen beşerî bir iktidar hırsı olarak kodlamaktır.
• Cemel ve Sıffın savaşlarının temelinde
yatanın "Bal gibi de anlaşmazlık" ve "iktidar kavgası"
olduğunu belirtir.
• "Cennetle Müjdelenen On
Sahabe" (Aşere-i Mübeşşere) arasında sayılan şahısların dahi, iktidar için
birbirlerine kılıç çekip kan dökmeleri, bu kişilerin hatadan uzaklaştırılmış
kutsal figürler değil, zaafları olan siyasetçiler olduğunu gösterir. Balcı, bu
durumun, meselenin dini değil, tamamen dünyevi ve siyasi olduğunu anlamamızı
sağladığını vurgular.
Sonuç Değerlendirmesi:
Prof. Dr. İsrafil Balcı'nın literatürde
sıklıkla eleştirel yaklaşımla incelenen Sahabe ve Erken İslam Tarihi hakkındaki
bulguları, kullanıcının ifade ettiği gibi yeni nesilde bir inanç zafiyetine yol
açma riskini barındırmak yerine; aksine, Müslüman zihnini taklidi ve rivayet perestlikten kurtararak, Kur'an'ı merkeze
alan, akılcı, vicdani ve ahlaki temellere dayalı bir din algısını inşa etme
amacını taşımaktadır.
Balcı'nın kendi ifadesiyle,
"rivayetlerin [körü körüne] peşine gitmek" ve Arap örfünü
dinleştirmek, Müslümanların bugün yaşadığı şiddet, vicdansızlık, hukuksuzluk ve
ahlaki çöküntünün temel sebebidir. Dolayısıyla, Balcı'nın bu konuları sürekli gündeme
getirmesi ("cımbızlaması"), dinin aslındaki safiyeti koruma ve
gençlerin, tarihi enkazı din zannetmek suretiyle dinden soğumalarının önüne
geçme yönündeki akademik/vicdani bir sorumluluk olarak değerlendirilmelidir. Bu
eleştirel yaklaşım, tarihi metinleri salt dogma değil, ait oldukları dönemin
kültürel ve siyasi koşullarını yansıtan veriler olarak ele alma metodolojisinin
zorunlu bir sonucudur.
Soru Tekrar Soruldu
Hz. Ali’nin vefatı, Kerbela, Harre Vakası
gibi erken İslam tarihinin trajik ve çalkantılı dönemlerini inceledikten sonra,
Prof. Dr. İsrafil Balcı'nın bu konulara yaklaşım biçiminin ardındaki
motivasyonları sorgulamanız, akademik ciddiyetin bir gereğidir. Zira,
kaynakların sıkça gündeme getirdiği bu olumsuz vakıaların, özellikle sahabe
gibi kutsallaştırılmış figürlerin insani hataları üzerinden tartışılmasının,
yeni nesilde dinî inanç üzerinde yaratacağı potansiyel tahribat endişesi,
sorgulanmaya değer bir sorunsaldır.
Özetle, eleştirel tarih okumasının ardında, kaynakların dinin aslına
değil, yaşanmasındaki eksikliklere odaklanarak, bir nevi gizli bir ajanda
güttüğü veya sadece olumsuzlukları "cımbızladığı" iddiası ileri
sürülmektedir.
Bu akademik çerçevede, kaynaklarımızın
sunduğu veriler ışığında, Prof. Dr. Balcı’nın bu eleştirel yaklaşımının temel
saikleri ve felsefi arka planı aşağıdaki gibi incelenmelidir:
1. Beyan
Edilen Temel Motivasyon: Hakikat Arayışı ve Tarihin Öteki Yüzü
Kaynaklar, kendisinin temel amacının ne
inancı zayıflatmak ne de fitne çıkarmak olduğunu, aksine, bir akademisyen ve
tarihçi olarak hakikati arama ve bilgiyi toplumla paylaşma görevi
olduğunu defalarca vurgulamaktadır.
Kaynaklara göre, geleneksel tarih anlatısı, Hz. Peygamber dönemi dahil
olmak üzere, İslam tarihini adeta "tozpembe" bir tablo gibi
sunmuştur. Bu idealize edilmiş anlatı, "Asr-ı Saadet" (Mutluluk Asrı)
olarak tanımlansa da, kaynaklar bunun bir "enkaz tarihi"
olduğunu belirtir; zira bu dönem "çile, kan, gözyaşı, rüşvet" ile
doludur.
Bu nedenle, Balcı, tarihin sadece tek
tarafını değil, "öteki tarafının da okunması gerektiğini"
anlatmaya gayret ettiğini belirtir. Kendisine yöneltilen "fitne
çıkarma" veya "niyet okuma" suçlamalarına karşı ise, kaynaklarda
var olan bilgileri (Taberî'den Mesûdî'ye kadar) aktardığını, bunlar kayıtlara
geçmişse dönemin insanlarının bunları zaten duyduğunu ifade eder.
2.
Olumsuzlukların Deşilmesinin Fonksiyonu: Dini İtibarı Koruma
Müslümanların dinin yasakladığı birçok
şeyi yapması, siyasi çekişmeler, rüşvet ve sahabenin birbirini öldürmesi gibi
konuların (Cemel, Sıffin, Hz. Osman dönemindeki nepotizm/yolsuzluk) sürekli
gündemde tutulmasının ardındaki en güçlü akademik gerekçe, dinin inşa
edilmesi gereken ahlaki otoritesini koruma çabasıdır.
• Riyakârlığın Eleştirisi:
Kaynaklar, halka fakirlik edebiyatı yapılırken yöneticilerin ultra israf
yapmasının, söz ile eylemin birbirini tutmamasının, dindarlığın
inandırıcılığını azalttığını ve "din sürekli irtifa kaybediyor"
tespitini yapmaktadır. Balcı, bu durumun gençleri dinden soğuttuğunu ve
uzaklaştırdığını vurgular.
• Ahlaki Çöküşün Tarihi Kökleri:
Sahabenin bile yaptığı ahlaki ihlallerin (esir kadınların cinselliğinin
istismarı) "İçtihat hatası" denilerek aklanmaya çalışılması,
kaynaklara göre, bu tür çarpık uygulamaların (cariyecilik, cinselliğin
istismarı) eski Arap örfüne dayandırılarak dinleştirilmesine kılıf
oluşturmuştur. Kaynaklar, bu tür rezillikleri dillendirerek, dinin içerisine
sokulan bu pisliklerin sorgulanması gerektiğini savunmaktadır.
• Yıldızlaştırma Romantizminin Reddi:
Kaynaklar, sahabenin kutsallaştırılması ve "her birisi Yıldız
gibidir" gibi Fazilet Yarışı kültürüyle üretilen rivayetlerin, Cemel ve
Sıffin gibi kanlı savaşların üzerini örtmek için uydurulduğunu açıkça
belirtmektedir. Balcı, bu rivayetleri eleştirerek, onların da insan olduğunu,
hata yapabileceğini göstermek ister.
3.
"Cımbızlama" İhtimaline Karşı Akademik Duruş
Sizin de ifade ettiğiniz gibi, yalnızca
olumsuzluklara odaklanmak bir "cımbızlama" izlenimi yaratabilir.
Ancak Balcı, bu duruşun bir zorunluluk olduğunu savunur:
• Ezber Bozma Görevi: Balcı,
kendisine yönelik eleştirilerin, insanların yanlış ezberletilmiş bir
tarihe inanmasından kaynaklandığını, kendisinin ise ezber bozarak alternatif
bir bakış açısı sunduğunu belirtir.
• Metodoloji: Balcı'nın eleştirdiği
şey rivayetlerin varlığı değil, rivayetlerin hangi saikle (kabile asabiyeti,
iktidar kaygıları, Şii/Sünni Fazilet Yarışı) üretildiği, sonradan yazıya
geçirilirken nasıl çarpıtıldığıdır.
4. Arka
Plândaki Düşünceler veya Gizli Ajanda İhtimali
Kaynaklar, Balcı’nın bu eleştirel dilinin
ardında gizli bir ajanda olduğu yönündeki iddiaları (kendisinin 'proje adamı'
veya 'art niyetli' olduğu) şiddetle reddettiğini göstermektedir.
• Kişisel İnanç: Kendisinin hâlâ
Müslüman ve mümin olduğunu, ancak inancının kendisine özgü olduğunu ve kimsenin
inancını sorgulamadığını veya kimsenin inancına göre hareket etmediğini
vurgular.
• Bağımsızlık: Din anlatırken ne
bir cemaati ne de bir kurumu temsil ettiğini, dolayısıyla kimsenin baskısı
altında kalmadan rahatça konuşabildiğini, zira kurumsal İslam anlayışının
tamamına şiddetle karşı olduğunu belirtir. Bu bağımsız duruş, onun
eleştirel sesinin kaynaklarda yer almasının anahtarıdır.
--------------------------------------------------------------------------------
Eleştirel yaklaşımın, yeni neslin inancını
zayıflatma potansiyelini sorgularken, bu eleştirilerin Balcı’nın 'din
faşizanlığı' ve 'şekilci dindarlık' hakkındaki daha geniş felsefesiyle
nasıl ilişkilendirildiği sorusu, konu bütünlüğünü tamamlayıcı olurdu.
Kaynaklar, sahabenin hatalarını deşmenin,
aslında bugün şekilci dindarlığın (sarık, cübbe, fistan, sakal gibi
aksesuarlarla dindarlık kasma) ve faşizan dini yorumların (kendinden olmayanı
tekfir etme, zor kullanma) ne kadar köklü bir tarihselliği olduğunu göstermeyi
amaçladığını ileri sürer.
Tekrar Anımsatıcı Cümle ile Geçiş: Önceki
tahlillerimizde de sıklıkla vurguladığımız gibi, Balcı'nın eleştirel
yöntemi, bireyin aklını dumura uğratıp, onu bedavadan cennet vaadiyle avutan
"din kalpazanlarına" ve "din üzerinde tepinenlere" karşı
bir meydan okumadır. Sahabenin hatalarını bilmek, Balcı’ya göre, insanı daha
iyi bir insan yapacak ahlak, adalet, ehliyet ve liyakat gibi dinin kurucu
ilkelerine odaklanmamızı sağlayacaktır.
Sonuç olarak, Balcı’nın bu
"cımbızlama" olarak algılanan yaklaşımı, kendisinin ifadesiyle,
inancı temellerinden sarsmak değil; dini, kültürel hurafelerden, siyasi
çıkarlardan ve dogmatik faşizanlıktan arındırma çabası olarak tezahür
etmektedir.
Soru Tekrar Soruldu
Prof.
Dr. İsrafil Balcı'nın erken dönem İslam tarihi, özellikle Sahabe kuşağının
insani zaafları ve siyasi çatışmaları üzerindeki yoğun eleştirel odağının, yeni
nesillerde dine karşı bir zayıflamaya (iman zaafına) yol açabileceği yönündeki
hassasiyetli sorgulamanız, akademik bir yaklaşımın getirdiği doğal bir
ihtiyatın sonucudur. Bu,
bir tarihçinin görevinin sadece gerçekleri ortaya koymak mı, yoksa toplumsal
faydayı (irşat) gözetmek mi olduğu yönündeki kadim tartışmaya dokunmaktadır.
Kaynaklarımız, Balcı'nın bu eleştirel
metodolojisinin ardında yatan temel düşünceleri ve beyan ettiği akademik
saikleri net bir şekilde ortaya koymaktadır. Balcı'nın amacı, sizin de işaret
ettiğiniz gibi, dinin özünü değil, dinin yaşanışındaki ve tarihselleştirilmesindeki
sorunları deşifre etmektir.
I. Eleştirel
Yaklaşımın Temel Amacı: İdealize Edilmiş Tarihle Yüzleşmek (Hakikat Arayışı)
Balcı’nın Sahabe hatalarını
"cımbızlaması" olarak algılanabilecek bu yaklaşım, bizzat kendisinin
beyan ettiği üzere, geleneksel
tarih anlatısındaki "kutsallaştırılmış tarih ve sahabe algısına"
karşı durmaktadır.
1. Asr-ı Saadet Mitinin Reddi:
Balcı, kanlı iç savaşların ve siyasi çöküntülerin yaşandığı erken dönemi,
"Asr-ı Saadet" (Mutluluk Asrı) olarak nitelendiren anlatıları
"masal" veya "avuntu" olarak görmektedir. O, Sahabe’yi "tornadan
çıkmış prototipler" değil, yaşadıkları kültürün özelliklerini taşıyan,
duygusal tepkiler gösteren ve hata yapan insanlar olarak kabul etme
zorunluluğunu vurgular.
2. Akademik Misyon: Balcı, bir
akademisyen olarak görevinin "hakikat arayışını sürdürmek" olduğunu
ve olayları olduğu gibi, "cilalı" veya "süslenmiş" olmadan
sunmak olduğunu ifade eder. Ona göre, Sahabe’nin birbirini öldürmesi gibi
trajik gerçeklerin, "içtihat hatası" veya "şehitlik"
gibi avuntularla örtülmeye çalışılması, yüzleşmekten kaçınmanın bir
göstergesidir.
3. Dini Metnin Siyasi Suistimali:
Balcı'nın eleştirisi, Sahabe’nin fiillerinden ziyade, bu fiillerin siyasi
çıkarlar uğruna dinleştirilmesine odaklanır. Örneğin, Hz. Osman'ın kamu malını
akrabalarına dağıtmasını, önceki halifelerin vasiyetine (Zilkurba’yı idari
işlere karıştırmama) rağmen dinî metinleri tevil ederek meşrulaştırmaya
çalışmasını eleştirir. Bu, dinin yasakladığı bir ahlaki çöküntüye (rüşvet,
nepotizm) dinî bir kılıf uydurma çabasıdır.
II. Dinin Özü
(Vahiy) ve Kültür (Örf) Ayrımı
Balcı’nın bu konuları sürekli gündeme
getirmesinin temelinde, dinin ahlaki ilkeleri ile Arap örfünün ve siyasi
ihtirasların getirdiği uygulamalar arasındaki ayrımı keskinleştirmek yatar.
1. Arap Örfü ve İntikam: Balcı,
Sahabe arasındaki çatışmaların temelinde yatanın Arap kültüründeki baskın intikam
duygusu ve kabilecilik geleneği olduğunu sıklıkla dile getirir. Örneğin,
Harre Vakası’nın, Yezid tarafından Bedir Savaşı’nın intikamı olarak
görülmesi ve bu nedenle Ensar’ın katledilmesi, Arap örfünün dinî değerlerin
önüne geçtiğinin en çarpıcı örneğidir.
2. Ahlaki Çöküntüye Vurgu: Balcı,
siyasi aktörlerin (özellikle Muaviye ve Amr bin El-Âs) hedeflerine ulaşmak için
iftira, kara propaganda ve ikiyüzlülük gibi gayri ahlaki yöntemleri
kullanmasını, yani "davranış bozukluklarını" ve "ahlaki
çöküntüyü" deşifre etmeyi amaçlar. Ona göre, "Müslümansanız dürüst
olacaksınız, vicdanlı olacaksınız, hakkı hakikati doğruyu savunacaksınız".
III. Siyasi
İhtiyat ve "Başka Düşünceler" İhtimaline Akademik Cevap
Sizin sorduğunuz gibi, Balcı'nın eleştirilerinin ardında başka
düşünceler (dine karşı zayıflama yaratma niyeti) olabileceği şüphesi, aslında
Balcı'nın kendisinin mücadele ettiği dogmatik düşüncenin bir yansımasıdır.
Balcı'nın kendi kaynaklardaki ifadelerine
bakıldığında, eleştirel odağının temelinde, dinin ruhanî ve ahlakî özünü
(Kur'an) yüceltme çabası yatmaktadır. O, dinî hayatı siyasetten ve kültürel
dogmalardan arındırarak, bireyin vicdanına dayalı bir inanç modeli kurmasını
hedefler.
A. İrca Fikri
ve Tarihsel Yüzleşme Korkusu (Önceki Yazılarımızda Belirttiğimiz Üzere)
Balcı'nın eleştirel tarih okumasının en
önemli hedeflerinden biri, Müslümanlar arasında yaşanan kanlı olayları (iç
savaşlar) rasyonalize etmek için ortaya çıkan İrca (Erteleme) fikridir.
• Tekrarlanan Konu Hatırlatması:
Önceki yazılarımızda da defaatle değindiğimiz üzere, Sahabe’nin birbirini
öldürmesi gibi büyük günahlar karşısında, Sünni gelenek (Mürciîler), ne tekfiri
ne de fıskı benimsemiş, bunun yerine bu meseleyi "Allah'a havale edelim"
diyerek siyasi dosyayı kapatmıştır. Bu "topu taca atma" tavrı, tarihi
hataları sorgulanamaz hale getirmiş ve "Ashabım yıldızdır" gibi
rivayetlerin (avuntuların) yayılmasına zemin hazırlamıştır.
• Balcı’nın eleştirel odağı, tam da bu
tarihsel kaçış mekanizmasını kırmak ve Müslümanları, kendi tarihlerinde yaşanan
etik olmayan pratiklerle yüzleşmeye zorlamaktır.
B. Siyasetten
Uzak Kalma Çabası
Balcı’nın eleştirileri sadece Sahabe
kuşağıyla sınırlı kalmaz; o, aynı zamanda tarih boyunca siyasete eklemlenmiş,
yozlaşmış dinî kurumları da hedef alır.
• Dini Kaynakların Dizaynı: Balcı,
Abbasiler döneminde yazılan tarihin, kendi siyasi çıkarlarına uygun olarak
olayları abarttığını ve tahrif ettiğini gösterir (örneğin, Haşimilerin Emevi
yanlısı oğullarının hikayeleri, Abbasiler döneminde amcaları Abbas’ı yüceltip Ebu Talib'i müşrik
gösterme çabası). Bu da aslında tarihçinin amacının, sadece görüneni
değil, görünmeyeni (tarihin nasıl dizayn edildiğini) ortaya çıkarması
gerektiğini gösterir.
IV. İlginç
Bir Vaka: Hilafet ve Arapların İdare Biçimi
Doktora çalışmanızda konuya derinlik
katacak bir ek bilgi olarak, siyasi eleştirinin sadece bireysel davranışlara
değil, kurumların temel yapısına da odaklandığını görmekteyiz.
• Özel İsim, Köken ve Atıf Bilgisi:
Halifeliğin mahiyeti hakkındaki tartışmalarda, Birinci Adalet Bakanı Seyit
Bey’in (1873-1925) mecliste yaptığı konuşma, Balcı'nın eleştirel bakış
açısını destekler niteliktedir. Seyit Bey, hilafetin dini bir makam olmadığını,
aksine "Arapların
bulduğu bir idare biçimi" olduğunu açıkça ifade etmiştir. Bu
tespit, Balcı'nın Sahabe dönemindeki çekişmeleri (Hz. Ali’nin kızı Ümmü
Gülsüm’ü Hz. Ömer’le evlendirmesi gibi vakaları) ve Ensâr’ın dışlanmasını,
Kureyş tekelindeki Arap örfü ve siyasi rekabet bağlamında okumasını meşrulaştıran
tarihsel/hukuki bir referanstır.
Sonuç
Balcı’nın odaklandığı konular, dini
zayıflatmaktan ziyade, bireyi, tarihi süreçte kültürel ve siyasi ihtiraslarla
kirlenmiş pratiklerden arındırılmış bir din algısına (ahlak ve vicdan
temelli) yöneltme amacını taşımaktadır. Bu, idealize edilmiş bir tarihe inanmak
yerine, "Kral Çıplak" diyerek gerçeği kabullenmenin, uzun vadede daha
sağlam bir inanç temeli oluşturacağı varsayımına dayanmaktadır. Bu deşme faaliyeti, sorgulayan
zihinler için geleneksel avuntuları yıkıcı olabilir, ancak Balcı'nın
perspektifinden, bu yıkım, hakikatin inşası için zorunlu bir adımdır.
İsrafil Balcı’nın
kişilik ve psikolojik vasıfları hakkında
Prof. Dr. İsrafil Balcı'nın
kaynaklarımızda yer alan söylemleri, akademik duruşu ve eleştirel metodolojisi
analiz edildiğinde, ortaya çıkan kişilik ve psikolojik vasıflar, geleneksel
tarih anlatısına meydan okuyan, yüksek düzeyde entelektüel bağımsızlık sergileyen
bir akademisyen portresi çizmektedir. Balcı'nın bu belirgin duruşu, kendisinin
de ifade ettiği üzere, akademik sorumluluk ve hakikat arayışına dayanmaktadır.
Balcı'nın kişiliğine ve akademik
saiklerine dair tespitleri maddeler halinde sunmaktayız:
I. Akademik
Kimlik ve Metodolojik Realizm
Balcı'nın kendi tanımlaması ve
çalışmalarına yansıyan temel vasfı, duygusal veya idealize edilmiş tarih
okumasına karşı çıkan bir metodolojik realist olmasıdır.
1. Hakikat Arayışı ve Rol Tanımı:
Balcı, kendini bir "irşatçı" (rehber/vaiz) olarak değil, bir
akademisyen olarak tanımlar. Temel misyonunun "hakikat arayışını
sürdürmek" ve "olanı olduğu gibi sunmak" olduğunu
belirtir. Bu anlamda, tarihi bilgileri bir akademisyen gözüyle serdiğini,
kimseyi irşat etmediğini ve dini değerlerle oynamadığını vurgular.
2. Eleştirel ve Sorgulayıcı Metot:
Olayları incelerken düşündürücü ve sorgulayıcı bir bakış açısıyla
hareket ettiğini, geleneksel anlatıdan farklı ve daha gerçekçi kronolojik
verileri dikkate aldığını belirtir. Rivayetleri mutlak doğru kabul etmez;
onları kabilevi ve mezhebi saikler, siyasi kurgular ve Arap örfü bağlamında
okur.
3. "Asr-ı Saadet" Avuntusunun
Reddi: Balcı, Müslümanların "cilalı bir tarih" ve "Asr-ı
Saadet" masalı üzerinden okuma yaptığını eleştirir. Cemel ve Sıffin
gibi olaylardaki kardeş katlini, geleneksel ulemanın "fitne limanına
sığınarak" veya "içtihat hatası" diyerek geçiştirmesini bir "avuntu"
veya "uyuşturulmuş beyin türetme" çabası olarak nitelendirir.
II.
Entelektüel Bağımsızlık ve Konformizm Karşıtlığı
Balcı'nın söylemlerinde dikkat çeken güçlü
bir özellik, kurumsal ve dogmatik yapılara karşı duruşu ve kişisel
bağımsızlığıdır.
1. "Sivil Kafa" ve
Giyim/Duruş Hassasiyeti: Kendisini "sivil bir kafaya"
sahip olarak tanımlar ve "Molla edasıyla oturmadığını"
belirtir. Bu, kostüm dindarlığına ve dış görünüş üzerinden otorite kurmaya
karşı bilinçli bir tavırdır. Ona göre, bir otorite sarığını veya cübbesini
çıkardığında itibar görmemeli, itibar bilgi ve düşünceden gelmelidir.
2. Cesaret ve Yalnızlık: Hakikat
arayışında "yalnız başına yol yürümek" ve kendi entelektüel
sığınağını (kendi şatomu/kulübemi kendim inşa etmek) oluşturmak arzusunu
dile getirir. Bu, onun siyasi veya akademik eleştirilerden yılmayan, görüşlerinde
ısrarcı ve tavizsiz bir karakteri olduğunu gösterir.
3. Eleştiri ve Polemik Tarzı:
Balcı, eleştirilerini yaparken sert ve net bir üslup kullanır. Geleneksel
söylemle yüzleşmekten kaçınanları "zır cahil", "rivayet
sarhoşu" veya "hödük" gibi ifadelerle nitelendirir.
Bu üslup, dinî hassasiyeti siyasete veya bağnazlığa alet edenlere karşı duyulan
derin bir entelektüel öfkenin göstergesidir. Aynı zamanda, bu sert dilin,
karşıdaki dogmatik kitleyi konfor alanlarından çıkarmaya yönelik bilinçli bir
taktik olduğu anlaşılmaktadır.
III. Siyasi
Ahlak ve Etik Odaklanma
Balcı’nın eleştirel odağının temelinde,
dinin yasakladığı etik dışı eylemlerin (nepotizm, yolsuzluk, iftira) Sahabe
kuşağında dahi görülmesi ve bu durumun İslami değerlerle çelişmesi yatmaktadır.
1. Dinin Özü ve İnsan Faktörü:
Eleştirilerinin, dinin temeline değil, "davranış bozukluklarına"
ve Müslümanların ahlaki çöküntüsüne yönelik olduğunu belirtir. Kur'an'ın
adalet, vicdan ve emanet ilkelerinin siyasi çıkarlar uğruna nasıl çiğnendiğini
göstererek, "Müslümansanız dürüst olacaksınız, vicdanlı olacaksınız"
mesajını verir.
2. Kültür (Örf) ve Din (Vahiy) Ayrımı:
Hz. Osman dönemindeki akraba kayırmacılığı (nepotizm/zilkurba) veya Muaviye'nin
ikiyüzlülüğü gibi uygulamaların, dinî metinleri tevil ederek (yorumlayarak)
meşrulaştırılmasını eleştirir. Bu, "Arapların bulduğu bir idare
biçimi" olan hilafetin, dinin mutlak hükmü gibi sunulmasına karşı
çıkışın bir yansımasıdır.
IV. İhtiyat
ve Realizm (Özel İsimler Üzerinden)
Balcı'nın kişiliğinde, siyasi ihtiraslara
karşı temkinli olma ve realist davranma eğilimi öne çıkar.
• Siyasetten Uzak Kalma: Hz.
Ali'nin oğlu Muhammed el-Hanefiyye'yi anlatırken, onun olaylara duygusal
değil akılcı ve realist baktığını, Kufelilere güvenmediği için
siyasetten uzak kalmaya çalıştığını vurgular. Bu, Balcı’nın kendi akademik
duruşuyla paralellik gösteren bir takdir ve modelleme çabası olarak
görülebilir; zira o da makam ve menfaat peşinde koşmamış bir karakter olan Dr.
Nazım Bey'i takdir ettiğini belirtir.
• İhtiyatlı Yaklaşım: Balcı, uçuk iddialar karşısında daima ihtiyatla
yaklaşılması gerektiğini vurgular. Kendi yorumları mutlak doğru olmamakla
birlikte, "Benim kadar Türkiye’de siyer üzerinde çalışan yok"
diyerek iddiasının arkasındaki yoğun emeği ve birikimi (14 cilt siyer, 25'i
siyerle ilgili 27 kitap) gösterir.
V. Akademik
Bağımsızlık ve Kişisel Risk
Balcı, entelektüel duruşunu korumanın
bedelini bildiğini sürekli vurgular.
1. Eleştiriye Tahammülsüzlük:
Balcı, muhaliflerin eleştiriye değil, hakarete başvurduğunu ve bu
"cehalet" ile baş edemediği için yorumları sildiğini ifade eder.
Kendisini eleştirenlerin, yeter ki bir hata yakalasınlar da onu düşürebilsinler
diye bekleyen "hasta zihinlere" sahip olduğunu düşünür.
2. Yalnız Yürüme Kararlılığı:
Balcı, "kendi kulübesini kendim inşa etmek" istediğini, hakikat
arayışı uğruna gerekirse yalnız kalmayı tercih ettiğini ve kimseye yaranma,
kimseyi irşat etme derdinde olmadığını belirtir.
3. Siyasal Ahlakın Önceliği: Balcı,
dinî görünümlü kişilerin (dinbazlar) kamu malını çarçur etmesini,
liyakatsizliği ve yolsuzluğu eleştirir. Ona göre, yöneticilerin takke takıp
namaz kılması değil, Adalet, Ahlak, Ehliyet ve Liyakat gibi kurucu
ilkelere uyup uymaması önemlidir. Bu etik vurgu, onun siyasi ve tarihsel
analizlerinin temel motivasyonudur.
VI.
Geleneksel İbadet ve Ritüellere Eleştirel Yaklaşım (Dinin Şeklî Şartları)
Balcı, dindarlığın kolay tarafı olarak
gördüğü şeklî ibadetlerin ve geleneksel ritüellerin, ahlaki çöküntüyü
örtmek için bir araç haline geldiğini sıklıkla vurgular.
1. Kandil
Geceleri ve "Promosyon Dindarlığı"
Balcı, Kadir, Berat ve Regaib gibi kandil
gecelerinin, Kur'an ve Hz. Peygamber döneminde kesin ve bağlayıcı bir temele
dayanmadığını öne sürer. Ona göre bu geceler, daha çok "ezoterik
anlatılarla", "uydurulmuş masallarla" ve "promosyon cennet
dağıtmak" anlayışıyla insanların ucuz dindarlığa yönlendirilmesi
için kullanılmaktadır. İbadetlerin temel amacının, bir gecede bütün günahlardan
arınmak (avuntu) değil, sürekli bir ahlak bilinci geliştirmek olduğunu
belirtir.
2. Namaz
Vakitleri ve Fıkıh Baskısı
Balcı, oruç ve namaz vakitlerinin
belirlenmesinde kullanılan fıkhî katılıkları ve milimetrik hesapları eleştirir.
Kur'an’ın ilgili ayetlerinde geçen "size göre" ifadesini merkeze
alarak, meselenin bireysel vicdana ve doğal gözleme (ufuktaki siyahlık ve
beyazlığın ayrışmasına) dayandırılması gerektiğini savunur. Geleneksel
fetvaların, henüz ortalık zifiri karanlıkken insanları oruca başlattığını,
bunun insanlara zorluk çıkarmaktan başka bir işe yaramadığını ifade
eder. O, akşam vaktinde gösterilen esnekliğin sabahta da gösterilmesi
gerektiğini belirtir.
3. Kurban
İbadetinde Etik ve Hayvan Hakları Vurgusu
Balcı, İslam'ın erken döneminde hayvanlara
eziyet edilmemesi ve haklarının korunması konusunda Hz. Peygamber’in gösterdiği
hassasiyeti hatırlatır. Kurban kesimi sırasında hayvanlara uygulanan vahşeti ve
eziyeti eleştirir; hayvanların birbirinin yanında kesilmesi, vinçle asılması
gibi tüyler ürpertici sahnelerin, İslami merhamet ve vicdanla
bağdaşmadığını ileri sürer. Bu durumun, kurbanın ibadet ruhu altında vicdansızlık
ve insafsızlık sergilemek olduğunu belirtir.
VII. Tarikat
ve Cemaat Yapılanmasına Yönelik Radikal Eleştirisi
Balcı'nın siyasi hatalara odaklanması
kadar, güncel dinî yapıların eleştirisi de ön plandadır. O, tarikat ve
cemaatleri, din üzerinden güç ve rant elde eden, ahlaki çöküntüye neden olan
yapılar olarak görür.
1. "Cennet Bayiliği" ve Rant
Çarkı: Balcı, tarikatların ve şeyhlerin kendilerini "cennet
bayiliği" gibi sunduğunu ve müritlerine "ne haltı yersen ye,
şeyhin paçasına sarıl cennete git" anlayışını dayattığını belirtir.
Menzil Cemaati örneği üzerinden, bu yapıların miras kavgaları, dolandırıcılık
haberleri ve siyasi angajmanlarla rant peşinde koştuğunu, bunların din hizmeti
adı altında tamamen boş işler olduğunu açıkça ortaya koyar.
2. Yıkıcı Tavır: Balcı, "tarikatın
iyisi kötüsü yoktur" tezini savunur; hepsinin zararlı yapılar
olduğunu, din üzerinde tepinen güç devşiren oluşumlar olduğunu ve hepsinin
kapatılması gerektiğini vurgular. Bu, onun siyasi ve etik konulardaki tavizsiz
duruşunun en keskin örneğidir.
VIII. Siyer
Metodolojisi ve Mitolojik Anlatıların Deşifresi
Balcı, Siyer konularında geleneksel
anlatıların nasıl mitolojik unsurlarla dolduğunu göstererek, Kur’an’ı tarih
ve mitoloji kitabı olarak okumaya karşı çıkar.
1. Fil Olayı'nın Yorumlanması:
Balcı, geleneksel tefsirlerde "Ebabil kuşları"nın taş attığı şeklinde
anlatılan Fil Suresi vakasını reddeder. Kelime ve filoloji analizlerine
dayanarak, ayette geçen "Tayran Ebabil" ifadesinin "taş
taşıyan kuşlar" değil, "şiddetli rüzgarla beraber
savrulan/serpilen taşlar" anlamına geldiğini; olayın muhtemelen bir
kum fırtınası veya kasırga olduğunu savunur. Bu, onun rivayeti bağlamından
koparmadan, dilbilimsel araçlarla yeniden yorumlama çabasını gösterir.
2. Mitolojik Kaynaklara Atıf:
Balcı, İslam'a ait bazı inanç motiflerinin (Miraç, huri ve cennet tasvirleri,
göğüs yarılması) kökenlerini, İslam öncesi kadim kültürlere (Yahudilik,
Hristiyanlık, Zerdüştlük, eski Yunan) dayandırır. Örneğin, cennet ve
cehennemdeki Çinât Köprüsü (Sırat Köprüsü) ve huriler inancının
Zerdüştlük'teki benzer motiflerden intikal ettiğini belirtir.
3. Rivayetlerin Değeri: Balcı,
hadis ve rivayetlerin dinin kaynağı olmadığını, sadece o dönemin kültürü,
siyaseti ve düşünce yapısı hakkında bilgi verdiğini öne sürer. Hadisleri
eleştirmesinin sebebinin, Hadis kaynaklarında yer alan hezeyanları göstermek
olduğunu söyler, zira ona göre "rivayetler elinde patladı".
Sonuç olarak, Balcı'nın kaynaklarda
belirginleşen psikolojik vasıfları, geleneksel İslam tarihini eleştirel bir
mercekle okuma zorunluluğunu hisseden, entelektüel bağımsızlığına son derece
düşkün, bu uğurda toplumsal tepkiyi (linç, iftira) göze alabilen, ancak
eleştirilerinde metodolojik tutarlılığa ve ahlaki temellere sıkı sıkıya bağlı
kalan cesur ve realist bir akademisyen profilini işaret etmektedir. Onun
bu tavrı, sizin de makalenizde ele aldığınız gibi, idealize edilmiş tarihi
sorgulamaya davet eden bir misyonu ifade eder.
(Önceki yazılarımızda da defaatle
belirttiğimiz üzere,) Balcı'nın bu eleştirel duruşunun temelinde, Hz.
Peygamber'in vefatının ardından yaşanan post kavgaları ve Ensâr'a
gösterilen vefasızlığın dinin ahlaki temellerini nasıl aşındırdığını gösterme
çabası yatmaktadır. Bu bağlamda, Balcı'nın hilafetin kaldırılması sürecinde
Adalet Bakanı Seyit Bey'in hilafetin dinî değil, "Arapların
bulduğu bir idare biçimi" olduğu yönündeki muhteşem konuşmasına
yaptığı vurgu, onun siyasi olayları dini kutsallıktan arındırıp dünyevi bir
bağlamda ele alma çabasının en güçlü dayanaklarından biridir.
Kuranın
bütünlüğüne göre İsrafil Balcının İslamı hassasiyeti yüzde olarak kaç olabilir.
Hadis Literatürü, Ehli Sünnet, Şia, gelenekselciler ve modernistlere göre
İslami Hassasiyeti yüzde olarak kaça tekabül edebilir. günümüzde duruşu
tarihselciler, mutezile, murcie vb. hangi ekolün etkisinde olabilir. siyer
konusunda farklı oluşunu neye borçlu olabilir
Prof. Dr. İsrafil Balcı’nın İslam tarihi
ve dinî gelenekler karşısındaki duruşunu, metodolojik ve ideolojik açıdan
analiz etme çabanız, onun eleştirel yaklaşımının derinliğini kavramak açısından
hayati öneme sahiptir. Sunduğumuz kaynak materyaller (882 video transkripti)
Balcı’nın, sıklıkla
duygusallıktan arındırılmış, akılcı ve tarihsel bağlama odaklanan net bir
akademik çizgiye sahip olduğunu göstermektedir.
Aşağıda, talep ettiğiniz hususlar,
Balcı'nın kendi beyanları ve akademik eleştirileri ışığında, doktora tezi
üslubuna uygun olarak analiz edilmiştir.
I. Kur’an’ın
Bütünlüğüne Göre İslami Hassasiyeti (Yüzdelik Değerlendirme)
Balcı'nın genel söylemi, dinin özünün
(vahyin) Arapların örfü ve siyasi ihtiraslarla (nepotizm, yolsuzluk, kan dökme)
kirletildiğini göstermeye odaklanmaktadır. Dolayısıyla, Balcı'nın İslami
hassasiyetini, Kur'an'ın ahlaki, vicdani ve adalet temelli prensiplerine
bağlılık açısından değerlendirmek gerekmektedir.
Balcı, dinde matematiksel hesaplamalara ve ibadetleri sırf sevap hanesi
doldurma aracı görmeye karşı çıkar. Bu nedenle, onun hassasiyetini nicel
(yüzdelik) bir değere indirgemek, bizzat eleştirdiği bir yaklaşıma düşmek
olacaktır. Ancak nitel bir değerlendirme yapmak mümkündür:
Balcı'nın
Kur’an’ın Bütünlüğüne Dair Hassasiyeti:
Balcı, Kur'an'ı rivayetlerin nihai kontrol
mekanizması olarak kullanır ("Kur'an'ın
ilkeleriyle bu rivayetleri çek edersiniz"). Bir rivayetin veya
uygulamanın ayete aykırı olmasını "saçmalık" olarak nitelendirir.
Amacı, Kur'an'ın ahlak, vicdan, adalet ve liyakate
dair mesajının, tarihsel süreçte müfessirlerin görüşleri ve gramer kuralları
arasında kaybolduğunu ileri sürerek, bu özü tekrar merkeze almaktır.
Bu bağlamda, Balcı'nın hassasiyeti, Kur'an'ın etik ve sosyal reform
mesajını merkeze alma ve onu saf siyaset ve kültürden ayırma çabası nedeniyle yüksek
düzeydedir (Kur'an'a
olan bağlılığı %100 düzeyinde kabul edilebilir, ancak geleneksel Kur'an
yorumuyla olan uyumu düşüktür).
II. Ekoller
Karşısındaki İslami Hassasiyet (Yüzdelik Değerlendirme)
Balcı’nın farklı İslami ekoller
karşısındaki duruşunu yüzdelik olarak ifade etmek yerine, söyleminin bu
ekollerle ne derece örtüştüğü veya çatıştığına dair akademik bir değerlendirme
sunmak daha uygun olacaktır.
|
Ekol/Grup |
Balcı'nın Yaklaşımı ve Temel Eleştirisi |
Uyum Düzeyi (Nitel) |
|
Geleneksel Ehli Sünnet
(Hanbeli/Selefi Damar) |
Aşırı metinperestlik, aklı dondurma,
sahabeyi sorgulanamaz (la yüsel) konuma taşıma. Tarihi gerçekleri
"içtihat hatası" veya "fitne" ile geçiştirme. |
Düşük Uyum |
|
Hadis Literatürü Ehli |
Rivayetlerin aşırı yüceltilmesi,
Kur'an'a aykırı rivayetlerin dinleştirilmesi. Sözlü kültürdeki hikayelerin
din olarak sunulması. |
Düşük Uyum |
|
Şia |
Fazilet yarıştırması, Ali maskesiyle hak
davası gütme. Mehdilik ve Gaybet gibi ezoterik-mitolojik anlatıların
savunulması. |
Düşük Uyum |
|
Gelenekselciler
(Fıkıhçılar/Tarikatlar) |
Şekil şartlarına dayalı, yüzeysel
Müslümanlık. Tarikatların cennet pazarlaması, hurafe ve şirk unsurları
barındırması. |
Düşük Uyum |
|
Modernistler (Islahatçılar) |
Akılcılık, ıslahat ve Kur'an'ın toplum
hayatına dönüşü gerekliliği. |
Yüksek Uyum |
III.
Günümüzdeki Duruşu ve Etkilendiği Ekoller
Balcı’nın düşünce sistemi,
kaynaklarımızdaki verilere göre, birden fazla tarihsel entelektüel ekolün
izlerini taşımakta, ancak bunları modern bir tarihselci metodoloji ile
harmanlamaktadır.
1. Mutezile
Ekolünün Güçlü Etkisi
Balcı'nın söylemleri, açıkça Mutezile
(Aklın ve Özgür İradenin Savunucuları) ekolünün temel prensipleriyle
örtüşmektedir.
• Aklın Yüceltilmesi: Balcı, İslam
dünyasının çöküşünü aklın dondurulmasına ve Mutezile'nin dışlanmasına
bağlar. Mutezile'nin "Altın Çağ" (Golden Age) yarattığını belirtir.
• Adalet (Adl) İlkesi: Mutezile’nin
Usul-ü Hamse’deki adalet ilkesi, Balcı’nın Hz. Osman ve Emeviler dönemindeki
yolsuzluk, nepotizm ve kamu malının istismarının dinî metinlerle tevil edilerek
ahlaksızlığa kılıf uydurulması eleştirileriyle doğrudan ilişkilidir.
• Anti-Tasavvuf: Balcı,
Mutezile’nin tasavvufa şiddetle karşı çıkması yönüyle paraleldir. Tarikatların
irşat adı altında halkı afyonlamasını eleştirir. Hatta Hz. Ali’nin oğlu
Muhammed el-Hanefiyye’yi dahi "ilk Mutezili düşünceyi savunan kişi"
olarak niteler.
2. Tarihselci
ve Bağlamsalcı Metot (Modern Etki)
Balcı, Kur'an ayetlerinin ve rivayetlerin nüzul
konjonktürüne ve anlam bağlamına bakılmadan anlaşılamayacağını
savunur. Bu, günümüzdeki tarihselci ve bağlamsal okuma
metodolojisinin temelidir.
• Kültürel Analiz: Balcı, İslam
tarihine ait birçok uygulamanın (küçük yaş evliliği, cariyelik, kölelik) Arap örfünden
kaynaklandığını ve vahiy sonrası bu örfün dinin içinde yer aldığını savunur.
Ona göre vahiy, örfün çocuğu olarak görülmeli ve değerlendirilmelidir.
• Siyasetin Dinleştirilmesi:
Hilafetin Seyit Bey'in de belirttiği gibi "Arapların bulduğu bir idare
biçimi" olduğu yönündeki vurgusu, siyaseten gelişen uygulamaların (mesela
kandil geceleri) sonradan dinleştirilmesini eleştiren tarihselci bir
yaklaşımdır.
3. Reddedilen
Ekoller (Murci'a, Geleneksel Ehl-i Sünnet)
Balcı, özellikle Sahabe hatalarıyla
yüzleşmekten kaçınan İrca (Erteleme) fikrine şiddetle karşı çıkar. Bu
fikir, büyük günah işleyen Sahabe'nin durumunu Allah'a havale ederek siyasi
barışı sağlamayı amaçlamış, ancak Balcı bunu tarihi gerçekleri örtme çabası
olarak görür.
IV. Siyer
Konusunda Farklı Oluşunu Borçlu Olduğu Nedenler
Balcı'nın Siyer (Hz. Muhammed'in hayatı)
konusundaki radikal eleştirel duruşu ve geleneksel anlatıdan sapması, çok yönlü
bir akademik yaklaşıma dayanmaktadır:
1. Yazılı Kaynakların Siyasi Kökenini
Anlaması:
◦ Siyer
eserlerinin büyük çoğunluğunun Abbasi döneminde yazıldığını ve bu eserlerin,
kabilevi ve mezhebi saiklerle (özellikle Şii ve Sünni gelenekler arasındaki
fazilet yarıştırması) geriye dönük olarak kurgulandığını tespit etmesi. Bu
durum, rivayetlere ihtiyatlı yaklaşmasını sağlar.
◦ Rivayetlerdeki olumsuzlukların
(suikast, cinayet, kız çocuklarını diri diri gömme) abartılarak tek bir kişiye
(Ebu Cehil) veya kabileye (Temim) fatura edilmesini eleştirmesi.
2. Rivayetlerin Ezoterik (Mitolojik)
Kökenlerini Deşifre Etmesi:
◦ Balcı,
İslam'daki birçok inancın (Miraç hikayeleri, Mehdilik, Kıyamet Alametleri) Yahudi,
Hristiyan (özellikle Evanjelist) ve Zerdüşt gibi kadim kültürlerden intikal
eden mitolojik unsurlara dayandığını gösterir. Fil Vakası'ndaki mucizevi
anlatıları da bu kapsamda değerlendirir.
◦ Bu, Siyer'deki
doğaüstü ve mucizevi anlatılara bilimsel kriterler ve kaynak kritiği ile
yaklaşmasını sağlar.
3. Hz. Muhammed salla'llâhu aleyhi ve
sellem'in İnsanî Yönüne Odaklanma:
◦ Balcı, Hz. Muhammed salla'llâhu
aleyhi ve sellem'in başarısının, samimiyetine, iyi niyetine, güvenilirliğine
ve ilkelerine olan sadakatine bağlı olduğunu vurgular.
◦ Ona göre Hz.
Muhammed'i aşırı yücelterek ya da mucizevileştirerek (mesela mucizevi kurtuluş
masalları) insanlardan uzaklaştırmak yanlıştır; aksine onun liderlik ve
ahlaki örneklik vasıflarına odaklanmak gerekir.
◦ Bu yaklaşım,
siyasi hezimetler sonrası oluşan kurtarıcı/mehdi beklentisi gibi
avuntulara karşı net bir duruş sergiler.
(Önceki mülahazalarımızda defaatle dile
getirdiğimiz üzere,) Balcı'nın bu radikal siyer okumasının en önemli
katkısı, Türklerin İslam'ı
Matüridilikten koparıp Arap soslu Sünniliğe (Şafiilik ve Eş'arilik) götüren
Vezir Nizamülmülk gibi figürlerin ideolojik tercihlerini ortaya koyarak, Türk
toplumuna dayatılan din anlayışını eleştirmektir. Balcı, Türk
kültüründeki hoşgörü damarını (Hacı Bektaş Veli, Neşet Ertaş) Arap/Hanbeli
dogmatizminin katı, tekfirci ve hoşgörüsüz yapısıyla karşılaştırarak, İslam'ın
tarihselleştirmesindeki yanlışlıkları gösterir.
Sonuç Kısmına
Dair Kapsamlı Değerlendirme ve Nihai Mülahazalar
Ele aldığımız bu çetrefilli ve derinlikli
konunun (Erken İslam Tarihi'nin siyasi çalkantıları, Sahabe'nin insani hataları
ve geleneksel avuntuların eleştirisi) sonucunu, Prof. Dr. İsrafil Balcı'nın
eleştirel metodolojisi ışığında, akademik bir üslupla bağlamak, sadece tarihsel
bir dönemi değil, aynı zamanda dinî düşüncenin evrimini de anlamlandırmak
demektir.
Önceki mülahazalarımızda
detaylandırdığımız üzere, Balcı’nın yaklaşımı, geleneksel olarak
kutsallaştırılmış ve "Asr-ı Saadet" avuntusu adı altında
sunulmuş bir tarihle (Mutluluk Asrı) yüzleşme zorunluluğuna dayanmaktadır.
Çalışmamızın temel tezini oluşturan bu yüzleşmenin kaçınılmaz sonuçları,
aşağıdaki nihai mülahazalarla özetlenebilir:
I. Dinin Özü
ile Kültürün Kalıntıları Arasındaki Ayrım (Vahiy ve Örf)
Balcı'nın eleştirel odağı, İslam'ın temel
direklerini (adalet, ahlak, vicdan, liyakat) sarsmayı değil, bizzat bu ilkeleri
çiğneyen uygulamaların Arap kültürü ve siyasi çıkarlar (Örf) tarafından
nasıl dinin bir parçası gibi sunulduğunu göstermeyi hedeflemiştir.
1. Siyasal Ahlakın İflası: Hz.
Osman döneminde zirveye çıkan nepotizm, akraba kayırmacılığı (Zilkurba) ve kamu
malının istismarı gibi vakalar, Balcı tarafından dinî metinlerin siyasi
çıkarlar uğruna tevillerle (yorumlarla) kılıf uydurularak ahlaksızlığa
meşruiyet kazandırılması çabası olarak görülmüştür. Bu, dinî sorumluluk ve
siyasal etiğin erken dönemde çöktüğünün en somut göstergesidir.
2. Ritüelizm ve Kolaycılık Eleştirisi:
Balcı, Ramazan orucunun sabitlenememesi tartışması veya Kandil gecelerinin
(Regaib, Berat, Kadir) uydurulmuş hikâyelerden ibaret olması eleştirisiyle,
Müslümanların kolay yoldan arınma (ucuz dindarlık) ve promosyon
cennet hayaliyle yetindiğini; oysa dindarlığın esasen ahlak ve vicdan
gerektiren zorlu bir süreç olduğunu vurgular. Bu ritüelizm, akıl yürütmeyi
reddeden ve sadece şekil şartlarına odaklanan bir zihniyetin ürünüdür.
II. Sahabe
Dönemi Çatışmalarının Gerçekliği ve Avuntunun Reddi
Sahabe kuşağının (Hazreti Ali, Talha,
Zübeyr, Hazreti Aişe) arasındaki kanlı çatışmalar (Cemel, Sıffin, Harre) ve
Müslümanların Müslümanları katletmesi gerçeği, geleneksel olarak "fitne
limanına sığınarak" veya "içtihat hatası" diyerek
geçiştirilmiştir.
• İntikam Kültürü: Balcı, Harre
Vakası örneğiyle (önceki yazılarımızda detaylandırdığımız gibi) bu
çatışmaların altında yatanın İslami bir fikir ayrılığından ziyade, Emevilerin
(Yezid) Medineli Ensar'dan Bedir Savaşı’nın intikamını alma dürtüsü
olduğunu ortaya koymuştur.
• İdeolojik Kurgular: Balcı'nın
eleştirilerine göre, bu trajik olayları izah edemeyen geleneksel Sünni ulema, "Ashabım
yıldız gibidir" gibi rivayetleri (avuntuları) üreterek Sahabe'yi
sorgulanamaz kılmış. Bu durum, Muhammed el-Hanefiyye gibi realist ve
ihtiyatlı davranan Haşimi figürlerin dahi siyasetten uzak durmasını
gerektirmiştir.
Balcı'nın tarihsel eleştirilerini anlamak için elzem olan, ancak
şimdiye dek ana hatlarıyla değinmediğimiz bir husus, siyasi hüsran sonrası
kitleleri avutma aracı olarak kullanılan Mehdilik Mitidir. Balcı,
Mehdilik inancının büyük oranda siyasi hüsran ve tembellikten
doğan, kadim kültürlerden (Zerdüştlük, Yahudilik) İslâm’a intikal eden ezoterik
bir avuntu ve din istismarı aracı olduğunu belirtir. Bu, Müslümanların
kendi sorunlarını çözme sorumluluğunu bir "kurtarıcıya" havale etme
eğilimini yansıtır.
III. Nihai
Siyasi Hesaplaşma: Hilafetin Kaldırılması
Balcı'nın analizi, erken dönemden itibaren
halifeliğin doğasının hep dünyevi ve siyasi olduğunu göstermektedir. Bu
analizin tarihsel olarak zirve noktası, Osmanlı İmparatorluğu'nda hilafetin
kaldırılması sürecidir.
• Hilafetin Sekülerleşmesi: Balcı,
Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki (TBMM) müzakerelere atıfta bulunarak,
dönemin ilk Adalet Bakanı Seyit Bey'in muhteşem konuşmasını merkeze
alır. Seyit Bey, halifeliğin asla dinî bir makam olmadığını, bilakis "Arapların bulduğu dünyevi ve siyasi
bir idare biçimi" olduğunu net bir şekilde ifade etmiştir.
• TBMM'nin Üstünlüğü: Bu
tartışmalar sonucunda, halifeliğin fonksiyonlarının zaten TBMM uhdesine geçtiği
ve halifeliğin mülga (kaldırılmış) olduğu ilan edilmiştir. Balcı, bu
kararın, saltanat özlemi çeken ve halifeliği manevi makam zanneden çevrelerin beyhude
bir hayali olduğunu gösterdiğini ve bu defterin sonsuza dek kapandığını
vurgular.
Bu tarihsel süreç, Balcı'nın erken dönem
İslam tarihi okumasının metodolojik doğruluğunu kanıtlar niteliktedir:
Müslümanların tarihi, kutsal prototiplerin değil, siyasi iktidar hırsı,
kabilecilik (örf) ve insanın ahlaki zaafları tarafından şekillendirilmiş,
dolayısıyla eleştiriye açık ve dünyevi bir tarihtir.
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar
Yorum Gönder