TARİHİ DEĞİŞTİREN BİLGİNLER/ Ali Çimen

Bunlarada Bakarsınız

 

ALİ ÇİMEN

1971 yılında İstanbul/Üsküdar’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İstanbul’da tamamladıktan sonra yüksek öğrenimini bir süre Karadeniz Teknik Üniversitesi Turizm ve Otel İşletmeciliği Bölümü’nde devam ettirdi.

Ardından 1991’de İstanbul Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı bölümündeki eğitimiyle eşzamanlı olarak ZAMAN gazetesinde gazetecilik serüvenine başladı. Uzun yıllar gazetenin İstanbul’daki merkezinde Dış Haberler, Haber Merkezi ve Magazin servislerinde çevirmen, muhabir, redaktör ve editör olarak görev yaptı. Aynı gazetenin Frankfurt, Amsterdam ve Londra merkezlerinde de uzun süre çalışan yazar, gazetecilik kariyerini halen Fransa’da, uluslararası haber kanalı EURONEWS’in Haber Merkezi’nde sürdürüyor. Uluslararası basın kartı sahibi olan Ali Çimen, İngilizce,

Almanca, Fransızca ve Hollandaca bilmektedir.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ

Sayıların babası / PİSAGOR

Yirmi asır boyunca tıbbı tekeline aldı; yemini ile doktorların vicdanı oldu / HİPOKRAT

Geometrinin babası / ÖKLİD

Hamama girdi; çıktığında tarihe geçmişti. Suyun kaldırma prensibini gözler önüne serip, geometriyi hallaç pamuğu gibi attı / ARŞİMET Cebiri hayatımıza sokan; ‘Sıfır'ın mucidi büyük İslam bilgini / HARİZMİ ‘İslam dünyasının Einstein'ı' / EL KİNDİ Geometrik kavramların mimarı; insanoğlunun yıldızlara açılan gözü oldu / BATTANİ Işığın sırlarını Batı'dan altı asır önce çözen İslam alimi / İBN HEYSEM

Dünyaya dair olan her şeyi inceledi; bir asra adını verdi... / BİRUNİ

Tıbbın ‘Kanun'unu yazan ve ‘mikrobu' ilk kez gören ‘Hekimlerin Hakimi' / İBN-İ SİNA

Horasan'ın yıldızı; İran'ın ve Irak'ın dahisi, alimlerin prensi / ÖMER HAYYAM Sibernetik biliminin babası; / EL CEZERİ

Güneşi   ‘yerine' oturttu; kilisenin doğmalarını yıktı /

KOPERNİK

Farmakoloji ve İlaç kimyasının babası, isyankar ruh, modern tıbbın mimarı / PARACELSUS Jeolojinin babası; madenlerin sihirbazı / GEORGIUS AGRİCOLA

Gezegenlerin seyrüseferini inceleyerek güneş sisteminin

mekanik dilini çözen, Kopernik’i doğrulayan ve Newton’a ilham veren büyük astronom / JOHANNES KEPLER Kalbin içine girdi; dolaşımın sırrını çözdü ve adını tarihe 'kan’ ile yazdırdı / WILLIAM HARVEY Yerçekiminin teorisyeni; modern fiziğin babası / ISAAC NEWTON

Kehaneti ölümünden 16 yıl sonra gerçekleşti; kuyruklu yıldızın ardındaki sırrı çözdü / EDMOND HALLEY Ateşin sırrını çözüp, kimyanın kitabını yazdı; kendisi Fransız Devrimi’nin ateşine kurban gitti / ANTOINE LAURENT DE LAVOISIER

Aşıyı bulup, çiçek hastalığının kökünü kazıdı; bağışıklık fikrinin babası oldu / EDWARD JENNER Olağanüstü bir sezgi yeteneğine sahip olan dindar bilim adamı, _ gözle görülmeyen atomların ve kimyanın felsefesini yazdı / JOHN DALTON Fizik ve matematik formülü bile yazamazken bilimin öncüleri arasına girdi. Elektriği günlük yaşamda ilk defa o kullandı / MICHAEL FARADAY Buharın dilini çözdü; Makinelerin verimini arttırdı ve modern termodinamiğin temellerini attı / NICOLAS LEONARD SADİ CARNOT Bir yolculuğa çıktı, hayata bakışımızı değiştirdi / CHARLES DARWIN

Manastıra kapandı, 20 yıl sonra kalıtımın sırrı ile dışarı çıktı / GREGORY MENDEL Bir kölenin torunuydu; insanlığı kuduz belasından kurtardı / LOUIS PASTEUR

Manyetizmanın temel kurallarını açıklamasaydı radyo ve

televizyon henüz icat edilmemiş olacaktı / JAMES CLERK MAXWELL

Görmediği bir dünyanın sırlarını keşfeden kimyacıların babası, elementleri hizaya soktu / DIMITRI MENDELEYEV Röntgen ışınını keşfetti, Patentini bile almadı, Yoksulluk içinde öldü / WILHELM CONRAD RÖNTGEN Telgrafları konuşturan; sinemaya hayat veren; yüzlerce icadı ile elektrik dünyasını alt üst eden ve hepsinden önemlisi ampul ile karanlık dünyamızı aydınlatan süper mucit / THOMAS EDISON İlahiyat öğrencisiyken bilime merak sardı; köpeklerin dilini çözdü. ‘Fizyolojinin Prensi’ oldu / IVAN PETROVITCH PAVLOV

Bastırılmış duygularımızı ortaya çıkardı; rüyaları sayesinde psikanaliz kuramının temellerini attı / SIGMUND SCHOLOMO FREUD

Kuantum Teorisi’ni ortaya attı; fiziğin temel çerçevesini değiştirdi / MAX KARL ERNST LUDWIG PLANCK Saçını bilim için süpürge etti; radyumu ayrıştırdı; Nobelleri topladı / MADAM CURIE Atomun çekirdeğini ortaya çıkardı; nükleer fiziğin kapısını araladı / ERNEST RUTHERFORD Bir formül ile dünyayı değiştirdi; atomu parçalattı; yeni bir çağı başlattı / ALBERT EINSTEIN

ONSOZ

Tarihi değiştirenlerin bu kez ki durağı; bizler günlük hayatın rutin koşturması içersinde farkında olmasak da, olağanüstü zihinsel gayretleri ve kendilerini insanlığa adamışlıkları ile bilim adamları.

Değişik coğrafyalarda ve zaman dilimlerinde yaptıkları ile adeta insanoğluna çağ atlattıran, kendisini ve evreni keşfinde büyük merhaleler kat etmesini sağlayan bu değerli beyinleri bir başlık altında anmak, her ne kadar bizim takdirimize ihtiyaçları olmasa da hem onları bir kez daha onore etmek, hem de yaptıklarını ve kişiliklerini geniş kitlelere sunmak açısından faydalı olacaktı. Değerli editörlerim Adem Koçal ve Neval Akbıyık ile birlikte uzun bir liste oluşturup, içlerinden eleme yaparak elinizdeki kitabın içeriğini oluşturduk. Şüphesiz ki atladıklarımız, dışarıda bırakmak zorunda kaldıklarımız olmuştur. İnsanoğlunun bilimsel macerasının bu kahramanlarının hepsini bir kitaba sığdırmak, gerçekten de bir bilim adamı mahareti gerektirebilirdi!

Sonuç olarak, popülerlik ve önem sırasından hareket ederek, okumakta olduğunuz kitabın kahramanlarını belirledik. Bu tasnif esnasında batılı ve doğulu bilim adamları türünden klişe ayrımlara girmedik. Zira hem bu bilim adamları insanlığa sundukları katkıları bu türden ayrımları gözeterek yapmamıştı, hem de yaptıkları ile asırlar boyunca birbirlerini besledikleri, destekledikleri ve hepsinden önemlisi de birbirlerine ilham verdikleri için böylesi bir ayrım gereksiz olacaktı.

Bununla birlikte İslam bilgini olarak literatüre geçen Gazali, İbn-i Rüşd, İbn-i Haldun gibi bir çok İslam alimini de, felsefeci kimlikleri daha ağır bastığı için, serinin ileride yayınlanacakolan kitabı Tarihi Değiştiren Filozoflar’da değerlendirmeyi uygun bulduk.

Kitap her ne kadar bilim adamları ile ilgili de olsa, bir akademik eser değil. Dolayısı ile hem okumayı ağırlaştırmamak, hem de konulara vakıf olmayanların kafasını karıştırmamak için, bilim adamlarının insani yönlerini daha fazla ön planda tutmaya çalışıp, yaptıklarını ise atlamadan, ama detayına da çok fazla girmeden ele almaya gayret ettik. Sonuç olarak, halen bilim dünyasının bile hazmetmekte zorlandığı ‘kuantum fiziği’ ve ‘izafiyet teorisi’ gibi başlıklara, detaylarına girmeksizin, kısaca değinmekle yetindik.

‘Yerçekimi kaşifi’ Newton’ dan ‘gezegenler hakimi’ Kopernik’e, ‘matematiğin prensi’ Ömer Hayyam’dan ‘suyun gizli gücünü’ ortaya çıkaran Arşimet’e, ‘tıbbın babası’ Hipokrat’tan ‘kuduzun belalısı’ Pasteur’e varıncaya dek, onlarca bilim adamı, yer kürenin dört bir yanında günümüz dünyasının bilimsel çatısını örmek için dinmek bilmez bir iştahla çalıştı. Kah atomları, kah gezegenleri; bazen mikropları bazen de sayıları konuşturdular; tarihi değiştirdiler...

Şimdi sizleri rakamların, insan bedeninin, suların, gökyüzünün ve uzayın sırlarını çözüp, tarihimizi değiştirenlerin maceraları ile baş başa bırakıyor ve elinizdeki bu çalışmanın potansiyel bilim adamlarına ilham vermesini diliyorum.

Bir sonraki tarih molamızda görüşmek dileğiyle.

Ali Çimen Ankara, Ocak 2008 www.alicimen.org

Sayıların babası / PİSAGOR

(M.Ö 580-M.Ö 500)

“Evren her an gözlemlerimize açıktır; ama onun dilini ve

bu dilin yazıldığı harfleri öğrenmeden ve kavramadan anlaşılamaz. Evren matematik diliyle yazılmıştır; harfleri üçgenler, daireler ve diğer geometrik biçimlerdir. Bunlar olmadan tek sözcüğü bile anlaşılamaz;

bunlar olmadan ancak karanlık bir labirentte dolanılır. ”

Galileo

Galileo’nun bu övücü sözlerine mazhar olan isim, “Evrenin hakimi sayıdır”, “Sayılar evreni yönetiyor” diyen; hatta daha da ileri giderek, “Tanrı sayıdır” değerlendirmelerini yapan ve “sayıların babası” olarak isimlendirilen Yunanlı filozof ve matematikçi Pisagor (Pythagoras)’dan başkası değildi. Üstelik sadece matematikle uğraşmamış, yine sayıları temel alarak astronomi, fizik, felsefe, müzik ve dinle de ilgilenmişti. En ünlü buluşu olarak, kendi adıyla anılan ‘Pisagor teorisi’ni geliştirmiş, bundan hareketle de, “irrasyonel sayıları” bulmuş, müziğin matematiksel oranlara indirgenebileceği tezinden yola çıkarak, ‘diatonik skalayı ’ keşfetmişti. Sadece bu kadarla kalsa iyi; aynı zamanda, dünyanın yuvarlak olduğu tezini ilk ortaya atan da, kendi döneminde sabah yıldızı ve akşam yıldızı adlarıyla anılan yıldızların aslında tek bir yıldız (Venüs) olduğunu bulan da Pisagor’un ta kendisiydi. Bununla birlikte Dünya’nın Güneş etrafında döndüğünü ileri sürdüğünde sert tepkiyle karşılaştığı için bazı görüşlerini resmen açıklamaktan kaçınmış olması, bazı bilim dallarına yaptığı iddia edilen katkıların, ne kadarının ona ait olduğunu muğlaklaştırıyor. Yine de bilinenler, onu bu kitabın sayfalarına taşımaya yetiyor da artıyor bile...

 Sayıların babası Pisagor’a göre sayıların özel anlamları vardı. Sözgelimi 1, bütün varlıkların sonsuz kaynağı ve sarsılmaz ilkesiydi. 2, dişiliği temsil ediyordu. 3, uyum ve düzenle, maddenin kapsadığı üçlü öğeleri; ateşi, suyu, havayı sembolize ediyordu. 4, tanrısal güce karşılık gelirken, 5, evlenmeyi, 6, nesillerin devam etmesini, 7 ise akıl, ışık ve kuvveti simgeliyordu. 8, ahlak ve erdemi, 9, adaleti temsil ederken, 10 ise kutsal kareye denk geliyordu. Diğer bir deyişle; ilk yetkin tek ve çift sayıların toplamı (1+2+3+4=10) arasındaki kutsal dostluğa. Resim: Raffael’in hayal gücünden sayıların babası Pisagor.

Pisagor, temel eğitimini tamamladıktan sonra insanlık tarihinin ilk filozofu olarak kabul edilen Thales’in tavsiyesi ile hiç vakit kaybetmeden Mısır ve BabiPe giderek fen ve dini bilimler tahsili gördü. Mısır’da kahin ve rahiplerden aldığı eğitimin ardından Mısır’ın Babilliler tarafından işgali yüzünden matematik bilimleriyle ünlü BabiPe gitti. Burada aldığı eğitim, Pisagor’un matematiğin kutsallığına olan inancını pekiştirecekti. Mısır kahinleri ve BabiPdeki rahiplerin ayinlerini müzik eşliğinde yapmaları ile müzik de Pisagor felsefesindeki yerini aldı. Otuz dört yılını söz konusu eğitimleri alarak geçiren Pisagor ülkesine dönünce dersler vermeye başladı. Ancak yönetimin baskısı ile M.Ö 529 yılında Güney İtalya’da daha çok Yunanlıların yaşadığı bir liman kenti olan Croton’a göç etmek zorunda kaldı.

Gezgin, kaşif, kahin ve bilim adamı kimliğiyle Croton’da ünü çok çabuk yayılan Pisagor, kendi adıyla anılan Pisagor Okulu’nu burada kurmuş ve üç yüz öğrenci toplamıştı. Bir bilim merkezi olan Pisagor Okulu, aynı zamanda bir dini topluluk hüviyetini de taşıyor ve zamanın meşhur ekolleri arasında yer alıyordu. Yarı mistik-yarı bilimsel, tarikatvari okulu iki gruptan oluşmaktaydı. Birinci grup, ‘matematikçi’ denen üst düzey kişiler beraber yaşıyorlardı ve birbirlerine yeminle bağlıydılar. İkinci grup ise okula devam eden öğrencilerden oluşuyordu. Pisagor ve müritlerine göre, sayılar arasında tesadüfi olamayacak kadar mükemmel bir harmoni vardı. Bu da aslında ilahi harmoninin yansımasıydı. Ne yazık ki, Pisagor’un hem bilimsel çalışmaları ve açılımlarından, hem de dini alandaki çalışmalarından rahatsız olan halk, bir süre sonra okulu ateşe verdi. Pisagor ve öğrencileri yanarak can verdiler. Ona ve kurucusu olduğu ekole ait pek çok belge de yangında kül olup gitti. Bu yüzden, Pisagor’dan günümüze çok fazla kaynak kalmamıştır.

Sayılar her şeyi belirler

Hayatını sayılara adayan Pisagor, sayılara tanrılık atfediyor, matematiğin ilkelerini dünya üzerindeki tüm sistemlerin temeli olarak kabul ediyordu. Ona göre her şey sayılarla ve matematikle açıklanabilirdi. Sayıları hayatının merkezine oturtan Pisagor, 1 sayısını tanrısal bir güç olarak kabul ediyor, 10 sayısının ise, tanrısal olanla hiçliğin ya da yokluğun mükemmel bir karışımını temsil ettiğini savunuyordu. Pisagor bununla da yetinmemiş, evrendeki bazı kavramların karşılığını sayılarla ifade etmişti. Ona göre, her bir şey bir tam sayı ile özdeşleşiyordu. Mesela 5 rengin, 6 soğuğun, 7 sağlığın, 8 aşkın sayısıydı. Sayılarla kavramlar ve nesneler arasında bağlantı kuran Pisagor, düzgün geometrik şekillerle kavramlar ve nesneler arasında da bir eşleştirme yaptı. Üstelik ateşin piramitten, yeryüzünün düzgün altı yüzlüden (heksahedron), havanın düzgün sekiz yüzlüden (oktahedron) ve suyun yirmi yüzlüden (ikosahedron) yaratıldığına inanıyordu.

Müziğin temelinde matematik var

Pisagor’un sayılarla, matematiğin dışında hayatın diğer alanları arasında kurduğu bağlantılar somut bir şekilde müzikte karşımıza çıkar. Sayılar ve oranlar üzerinden hareket eden Pisagor, matematiği müzikte de kullandı. Müzik araştırmaları yapan bilim adamı, telli çalgıda, telin kısalmasıyla çıkardığı sesin inceldiğini fark etmişti. İki telden birinin uzunluğu diğerinin iki katıysa, kısa telin çıkardığı ses uzun telin çıkardığı sesin bir oktav üstündeydi. Tellerin uzunluklarının oranı 3’te 2 oranındaysa, iki telin çıkardığı sesler beşli aralıklıydı. Örneğin müzik aletinde parmağımızı tellerden birinin ortasına bastırdığımız zaman, tele vurunca ortaya çıkan ses, telin boş olduğu zaman çıkardığı sesin bir oktav üstündedir. Yine parmağımızı telin 3’te 2 oranında bölen noktasına koyarsak, telin boş durumuna oranla beşlik aralık yukardan ses çıkacaktır.

Pisagor’un müzikteki bu önemli buluşu nasıl yaptığı ise bir hikayeyle anlatılır. Buna göre, bu buluşu için demircilerden ilham almıştı. Bir gün demirciler çarşısından geçen ünlü alim, bir dükkanın önünden geçerken, örse vuran çekiçlerin çıkardıkları sesler dikkatini çekti. Durdu ve sesleri dinlemeye başladı. Çarşıda beş ayrı demirci dükkanı bulunmaktaydı ve hepsinden de ayrı sesler geliyordu. Çünkü demircilerin kullandıkları çekiçlerin boyutları birbirinden farklıydı.

Pisagor, çekiçlerin örse vuruşu sırasında çıkan düzenli seslerin bir müzik parçasını andırdığını fark etti. Her çekicin ağırlığının farklı olması, örse vurduğunda değişik notalardan ses vermesini sağlıyordu. Çekiç ne kadar ağırsa nota değeri o kadar düşüktü. Hatta aralarından bir çekicin ahengi bozduğunu bile fark etmişti. Bunun üzerine demircilerden çekiçleriyle deneme yapmak için izin istedi. Eline aldığı her bir çekici dikkatle tarttı. Yaptığı ölçümle ahengi bozan çekici buldu ve çıkardı. Yaptığı deney sonucu gördü ki, çekiçlerin ağırlıkları, bir sayı dizisi oluşturacak şekilde sıralanıyordu. Böylece bu farklı büyüklüklerdeki çekiçlerle bir müzik skalasım nasıl oluşturabileceğini keşfetmiş oldu.

Tamsayı egemenliğinin sonu

Matematiğin piri sayılan Pisagor, matematikte ‘ispat’ fikrini ortaya atan ilk bilim adamıydı. Ona göre, aksiyomlar ve postülatlar her şeyden önce gelmeliydi. “Başka bir önermeye götürülemeyen ve onunla kanıtlanamayan, böyle bir geri götürme ve kanıtı da gerektirmeyip, kendiliğinden apaçık olan ve böyle olduğu için öteki önermelerin temeli ve ön dayanağı olan temel önerme” anlamına gelen aksiyom kavramını getirmiş ve sonuçların bu aksiyom ve postülatlardan1 yararlanılarak elde edilmesi gerektiği düşüncesini yerleştirmişti. Çarpım cetvelinin bulunuşu ve geometriye uygulanması da Pisagor’a mal edilir. Bir matematik dehası olarak Pisagor’un bunlardan daha önemli ve kendisini tanınır kılan buluşuysa ‘Pisagor Teoremindir. Temelini, “fizr dik üçgende, dik kenarlar üzerine kurulan karelerin alanları toplamı, hipotenüs üstüne kurulan karenin alanına eşittir” düşüncesinden alan teorem, matematiksel olarak da c2 = a2 + b2 şeklinde ifadelendirilir. Bu teorem, bugün de kabul görmektedir. Ancak, bu buluşuyla Pisagor, hem bir yanlışını bulmuş hem de yeni bir keşif yapmıştır.

Sayılara büyük önem atfeden ve ‘Tanrı sayıdır’ ifadesini kullanan Pisagor, burada sayılardan bahsederken doğal sayıları, yani tam sayıları kastediyordu. Ancak, ortaya attığı teorem ile kendisiyle çelişkiye düştüğünü, tamsayıların hatta rasyonel sayıların bile matematik için yeterli olmadığını gördü. Ortaya çıkan sonuca bir süre tereddütle yaklaştı. Fakat sonunda yeni bir bilgiyi, yeni bir doğruyu bulduğunu kabul etmişti. Pisagor Teoremi sonucunda, matematikte sadece tam sayılar veya rasyonel sayılar olmadığı önermesini ortaya koyan durum ise şöyleydi: “Bir dik üçgende, dik kenarlar üzerine kurulan karelerin alanları toplamı, hipotenüs üstüne kurulan karenin alanına eşittir” teoreminden yola çıkarsak, hipotenüs uzunluğu ‘karekök 2’ ifadesiyle kendini bulur. Ama, o zamanki matematikte ortaya konduğu şekliyle, yani rasyonel sayılar arasında ‘karekök 2’ ifadesi yer almıyordu. Bu, ayrı bir sayı grubunun üyesidir; ‘irrasyonel sayidır. Bu gerçek, hipotenüs ya da diğer adıyla karenin köşegeni, Pisagor’un doğal sayılar kümesini altüst etmişti. Pisagorcular bundan o kadar korkmuşlardı ki, bu sırrı okul dışına bile çıkartmadılar. Çünkü kendi felsefelerini çökertmişlerdi. Fakat ortaya yeni bir gerçek çıkmıştı. Bu sonuçla birlikte, hiçbir zaman tekrar etmeyen sonsuz ondalıklı irrasyonel sayı keşfedildi.

Okul-cemaat arası Pisagor öğretisi

Pisagor’un Güney İtalya’da Croton’a göç etmesiyle birlikte, ilerleyen yaşlarında, hayatındaki öğrencilik dönemi kapanmış, sahneye bir bilge ve bir üstat çıkmıştı. Burada açtığı Pisagor Okulu’nda zengin, soylu ve zeki delikanlılardan üç yüz kişiyi bir çatı altında toplamıştı. Burada ders verdiği öğrencilerini, dinleyiciler ve matematikçiler olarak ikiye ayıran Pisagor, öğrencileri, okuluna dinleyici olarak alıyor ve başarılı olurlarsa okulda kalmalarına izin veriyordu. Matematikte kendini ispat edemeyenler bu okula giremiyordu.

Felsefi ve dini bir okul niteliği taşıyan Pisagor Okulu, diğer felsefi ekoller ve okullardan biraz farklıydı. Okulunda fizik, astronomi, matematik, müzik üzerine dersler veren Pisagor, aynı zamanda bir dini cemaat ve tarikat kurmuştu. Bu cemaat taraftarları hayatlarını belli bir öğreti etrafında şekillendirmişlerdi. Cemaat üyelerinin kesinlikle dikkat etmeleri gereken birtakım ahlâk kuralları vardı. Temiz ve namuslu bir yaşam sürmek, somut gereksinimlerden sakınarak ruhun bedene olan bağımlılığını önlemek, bu okulun önemli kuralları arasındaydı. Pisagor’un öğrencileri et yemez, keten elbise giyer, hayvan öldürmezler ve kurban kanı sunmazlardı. Bu yasağın sebebi ruh göçü kuralına dayandırılıyordu; diğer bir deyişle kesilen hayvanın, bu kılığa girmiş bir insan ruhu olabileceği ihtimali göz önünde tutuluyordu. Pisagor ve takipçilerinin et yemedikleri, dönemin halkı tarafından da bilinmekteydi. Bu yüzden 1842 yılına kadar ‘vejetaryen’ tabiri yerine ‘Pisagorcu’ ifadesi kullanılıyordu.

Etrafına topladığı cemaat ve benimsedikleri yaşam tarzından dolayı, Pisagor’un ‘ezoterizm’in- de önde gelen öncülerinden biri olduğu kabul edilir. Mısır ve Babil’de bu yönde eğitim alan Pisagor, aslında Croton’daki okulunda kendi ezoterik ekolünü kurmuştu. Bu okulda dinler ve manevi bilimlerin yanı sıra maddi bilimler de öğretilmekteydi. Pisagor burada, günümüze ‘teknokratlar hükümeti’ olarak çevirebileceğimiz bir yönetim modeli üzerine de kafa yormuştu. Buna göre yönetici sınıf, liyakat esasına göre ve atamayla iş başına gelecek, daha sonra bu yöneticiler, kendilerinden sonra gelecek olan yöneticileri seçeceklerdi. Halkın oyu bu süreçte söz konusu olmayacaktı. Pisagor’un bu ‘seçkinci’ rejim modelinde yöneticiliğe uzanan yolda fırsat eşitliğinin sağlanması için devlet, kız ve erkek tüm çocukları eğitecekti...

Pisagor’un ‘insan bilgisinin tümünü kuşatan’ anlamında ‘matemata’lar adını verdiği terim, aynı zamanda matematik teriminin de çıkış kaynağıydı.

Meşhur matematikçi, tarihteki birçok bilim adamı ile aynı korkunç akıbeti paylaştı. Bir rivayete göre politikacılarla ters düşünce okuluyla birlikte yakıldı. Bir başka söylentiye göreyse Pisagor, önce Tarentum’a sürgün edildi. On altı yıl kadar sonra kendisine bağlılığını sürdüren idealist bir grup ile daha kuzeydeki bir sahil kasabası olan Metapontium’a kaçtı. Pisagor, Mısır’lı kahinlere verdiği söze sadık kalarak, hiçbir şey yazmadan, öğrencileri ile sohbetler ederek yaşlandı ve öldü.

NOTLAR

•             Yunanistan’ın Samos (Sisam) adasında M.Ö 580 yılında doğduğu sanılıyor.

•             Matematiğin nerede ve nasıl başladığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Ancak matematik sözcüğü, ilk kez, M.Ö 550’lerde, Pisagor okulu üyeleri tarafından kullanılmış, yazılı literatüre girmesi, Platon’la M.Ö 380’lerde olmuştu.

•             Geometride Pisagor teoremini bilmeyen yoktur herhalde. Pisagor, kendi adını taşıyan teoremin yanı sıra matematiğe aksiyomatik düşünce ve ispat fikrini de getirmişti.

•             Müziğin sayılarla ve oranlarla ilişkisini kurdu; diatonik skalayı keşfetti. Aynı zamanda müzikle tedavi çalışmalarıyla tıbba da katkıda bulundu.

•             Dünya’nın yuvarlak olduğunu ve hem kendi hem de Güneş’in etrafında döndüğü fikrini ilk ortaya atan bilim adamı olduğu iddia edilir.

Yirmi asır boyunca tıbbı tekeline aldı; yemini ile doktorların vicdanı oldu /

HİPOKRAT

(M.Ö 460-377)

“Ne tür bir insanın hasta olduğunu bilmektense, insanın ne tür bir hastalığı olduğunu bilmek daha önemlidir. ” Hipokrat

•             • •

Kim derdi ki, Milattan Once 460 yılında Istanköy’de (Kos Adası) doğan Hipokrat’ın (Hippocrates) adı, ölümünden binlerce yıl sonra bile, dünyanın dört bir yanında, doktorların mesleğe bağlılıklarını gösteren yemin ile birlikte kulaklarda çınlayacak. Her ne kadar ailesi tıbba yabancı insanlar olmasa da, muhtemelen yakın çevresinden hiç kimse, Hipokrat’ın, meşhur Hipokrat Yemini ile çağları aşan bir şöhret yakalayacağını hayal edememişti. Babası da bir hekim olan Hipokrat, Taşoz, Abdera (Güney Trakya), Larissa (Çanakkale Ezine civarında) ve Kyzikos’ta (Balıkesir Erdek civarı) baba mesleğini devam ettirmiş ve bir süre sonra İstanköy’e dönerek, ölene kadar burada hekimlik yapmıştı.

Hayatına dair bilinenlerin çoğu Efesli bir jinekolog olan Soranus kaynaklı olan Hipokrat ile ilgili bilgilere, 4. yüzyıldan kalma Aristo yazıtlarında da rastlıyoruz. Soranus’a göre Hipokrat’ın babası Heraklides de fizikçi bir hekimdi. Yunan dönemi boyunca sanatçı ve entelektüellerin ilk kez gerçeği aramaya başladıkları bu altın çağda yaşayan ailenin tümünün hayatı tıp eksenliydi. Öyle ki Hipokrat’m iki oğlu Thessalus ve Draco ve damadı Polybus da onun izinden giderek hekimlik yaptı. Bir başka fizikçi Galen’e göre ise Hipokrat’ın mirasına gerçek anlamda sahip çıkan Polybus olmuştu.                          

t             v««•n• ı'V*». Kİ},J,/

‘ -*•»#«IM **«y •«• I;

C«»V^'.VA'rtjXV.V.l'4V\M                            -ınrrr|'. V 9

• yt--                                                 ---                                       ^

e4Ç'l»rı*fr»v»»-r*MW*.

hulHUlJI-

r» t}jı^*ı*M,4twı,nV r»» kX ;«y jjtf. *

*r«r*'i)« '*,!•« «|i**■■ niıl/,1

l»*W • ««t ı|«»*»ntn«;lrfî- 4if|a«trrvui|ur*«0k ••/'»e,'V’**u,rçTrA' •

*> !«*»•• f ı#»ı ı • <ıt «• }*ıj        ( (           (l

Cj)l«fı«>-             • vyr*»4^> * >/> J ;«* T7»*İ y*HUı» ı nqı>ı> /f*»,

•             N n^,|«n» Ti vu | <u ■ ıı^ •« • j v.T» (i«r .'^r* «$»/ıı»*y«nı 'i»t}u>v»ı o|ın>i|iir <ı«r K«*»»*•»•

•• *'«•*•*««#r,«4« . iı(?^ı înp**‘Ar* *•«rı*• J|Kt•»; »V«‘ #ı»ı**ıı K*» *•'••/

rt’t» • \ (ıfıil *|t • •'V7.r*ı^'

^If^llliMfV*' •    'f«

n.»-... ’/»r v»î^-fT'/

••• ••'»** ». nıv«» « kii

•             ı «ıt|<ı*fwıiı*■ «n*,!

•«i'/’» •• «(nnlııtranıif tıjy

« l~ •*# »# •■ » • •» }4» 5jfljj| •

' ’> v* • *e **. *#f • *,

'•/ Wit^*n*ıwı«>'ifi»ı»t>< t^|»ll -1vA ^l^untıı» J

KWJ V**'*' u*

„ iftî *> l *■•

t»'r»ırin;^ıiiMİ*f»',,*.U

■ ılH İlli .A »l’*W ! I* ‘il1*

I» JA«l»JkSl‘*V|»ft4İtt *T» •< »T» V

T             I

rv«'« r

••«W - •

               . J

Üzerinde haç seklinde Hipokrat yemininin işlenmiş olduğu 12. yüzyıl Bizans

yazması.

Soranus’un naklettiğine göre tıp fikrinin yeşermesi açısından elverişli bir ortamda yetişen Hipokrat, Trakyalı Fizikçi Herodikus’tan da ders almıştı. Hipokrat’ın İstanköy’de, 80, 90 yaşlarında öldüğü, yine bazı Yunan kaynaklarına göre de yüz yaşını devirdiği rivayet edilir. Kaç yaşma kadar yaşamış olursa olsun, şu bir gerçek ki; Hipokrat, yaptıkları ile tarihe Tıbbın Babası olarak ismini yazdırmıştır.

Tıbbı hurafelerden temizledi

Hipokrat, Kutsal Hastalığa Dair (On the Sacred Disease) isimli eserinde sara (epilepsi) hastalığı üzerine yaptığı uBana kalırsa ‘gizemli’ olarak bilinen bu hastalığın diğerlerinden farklı olarak kutsal ya da bilinmez bir tarafı yok; onun da tıpkı diğerleri gibi doğal bir sebebi var. İnsanoğlu cehaletinden ve olağanüstülüklere düşkünlüğünden dolayı bu hastalığın doğasını kutsal kabul etme eğiliminde” tespitiyle de gösterdiği gibi, her zaman tıbbı hurafelerden ayıklamaya çalıştı. Ona haklı şöhretini kazandıran da budur. Batıl inançlardan kaynaklanan hurafelerin, hastalıkların gerçek sebebi olduğunu reddeden ekolün kurucusu olarak kabul edilen Hipokrat, aynı zamanda felsefe ile tıbbı müttefik haline getirmeye yönelik çalışmalarıyla da öne çıkmıştı. Her platformda hastalıkların tanrıların gazabından ziyade, insanların içinde yaşadıkları çevre şartlarının ve yaşam tarzından kaynaklanan alışkanlıklarının bir sonucu olduğunu savunan Yunanlı bilge, döneminin iki önemli tıp ekolünden biri olan ve hastalıklar söz konusu olduğunda insan vücudunu bir bütün olarak ele alan Kos ekolünün en önemli ismi olmuştu. Diğer bir ekol olan Knidos (Datça) ise, belirli hastalıklar üzerinde yoğunlaşıyor ve teşhise dönük çalışıyordu. Ama en büyük handikabı insan vücudu ile ilgili yanlış inanışlardı; zira o devirdeki Yunan akidelerine göre insan vücudunu kadavra olarak kullanmak yasaktı. Bundan dolayı hastalığın teşhisi yerine; dışarıdan vücudu analiz ederek, hastalığın gelişim sürecine, yani klinik gözleme yönelen Kos ekolü, pasif tedavi yöntemlerini başarıyla uygulayarak, klasik tıbbın da merkezi olacaktı.

Kadavra kullanamayan Hipokrat, bundan dolayı birçok defa yanlış teşhis koyup, yanlış tedavi uygulamış da olsa, ölümünden sonra daha da palazlanan Kos ekolünün tüm başarılı tedavi yöntemleri, kendisine mal edilmişti. Gerçekten de kan, lenf ve safra ile bağlantılı rahatsızlıklara dönük başarılı reçeteler sunan Hipokrat, geride bıraktığı ve kendi adını taşıyan külliyatı Hipokrat yazıları (Corpus hippocraticumj ile bu şöhretini haksız yere kazanmadığını göstermiş oluyordu.

Hekimlerin tırnak uzunluğuna bile dikkat etti

Hipokrat tıbbı, yüksek standarttaki profesyonelliği ile dikkat çekiyordu. Ünlü tıp bilgini, külliyatında doktorlara sürekli olarak temiz, düzenli, dürüst, soğukkanlı, anlayışlı ve ciddi olmalarını öğütlüyor; hasta kayıtlarının ve ateş, çarpıntı, ağrı, sızı gibi semptomlarla ilgili bulguların düzenli ve anlaşılır bir şekilde tutulmasını salık veriyor ve hatta doktorların tırnak uzunluğunun bile belli bir ölçüyü geçmemesi gerektiğini söylüyordu! Hastaların kendileriyle ilgili gözlemlerin yanında aile bireyleri ve yaşadıkları çevre ile ilgili gözlemlerin de tedavi sürecinin bir parçası olduğuna dikkat çeken Hipokrat, hiç şüphe yok ki, klinik tedavinin mimarı olarak anılmayı hak edecekti.

O çok meşhur yemine de beşiklik eden Hipokrat külliyatına gelirsek; bunların antik Yunan’dan kalma yaklaşık yetmiş kadar tıbbi yazıttan oluştuğunu söyleyebiliriz. Her ne kadar “Bunların hepsi Hipokrat tarafından mı kaleme alındı?” sorusunun cevabı havada kalmış olsa da, uzmanlara göre, külliyatın bir kısmı Hipokrat’m, kalanı ise takipçilerinin elinden çıkmıştır. Zaten konuların çeşitliliği, farklı yazım stilleri ve üzerlerindeki tarihler de tüm külliyatın tek bir kalemden çıkmadığı iddiasını kuvvetlendiriyor. Bununla birlikte, içeriğinin ilham kaynağının Hipokrat olması, külliyatın, onun adı ile birlikte anılması için yetmekte. Bu arada külliyatın kendisi de, iddialara göre, ya İstanköy’deki bir kütüphanede bulunmuş ya da Milattan Önce 3. yüzyılda İskenderiye’de bir araya getirilmişti.

Hipokrat Yemini Hipokrat’m mı?

Tıbbi uygulamaların ahlakına dair ufuk açıcı bir belge ve Hipokrat Külliyatının en önemli parçası olarak kabul edilen Hipokrat Yemini, her ne kadar son zamanlarda orijinalliği tartışılmaya başlansa da, Hipokrat’ın günümüz tıbbına yaptığı en büyük katkı olarak kabul edilir. Kendisi böyle mi düşünmüştü bilinmez, ama kabul edilen görüş şudur ki; Hipokrat, yaklaşık 2 bin 500 yıl önce tıbbın kendine has bir sanat olduğuna inandığı için, bu sanatı icra edecek olanları, hukuken olmasa da ahlaki açıdan birleştirecek bir metin etrafında bir araya getirmek istemişti. Son zamanlarda güçlenen bir görüşe göre ise, yemin, öğrencilerinden birinin kaleminden çıkmıştı. Bununla birlikte yemin, ülkeden ülkeye ufak tefek değişiklikler yapılarak, doktorluğa adım atmadan önce tıp fakültesi mezunlarına ettirilse de, orijinaline en yakın çevirisi şu şekildedir:

Hekim Apollon Aesculapions, Hygia Panacea ve bütün Tanrı ve Tanrıçalar adına. And içerim, onları tanık ve şahit tutarım ki, bu andımı ve verdiğim sözü gücüm kuvvetim yettiği kadar yerine getireceğim. Bu sanatta hocamı, babam gibi tanıyacağım, rızkımı onunla paylaşacağım. Paraya ihtiyacı olursa kesemi onunla bölüşeceğim. Öğrenmek istedikleri takdirde onun çocuklarına bu sanatı bir ücret veya senet almaksızın öğreteceğim. Reçetelerin örneklerini, şifahi bilgileri ve başka dersleri evlatlarıma, hocamın çocuklarına ve hekim andı içenlere öğreteceğim. Bunlardan başka bir kimseye öğretmeyeceğim. Gücüm yettiği kadar tedavimi kötülük için değil, yardım için kullanacağım. Benden zehir isteyene onu vermeyeceğim gibi, böyle bir hareket tarzını bile tavsiye etmeyeceğim. Bunun gibi gebe bir kadına çocuk düşürmesi için ilaç vermeyeceğim. Fakat hayatımı, sanatımı tertemiz bir şekilde kullanacağım. Bıçağımı mesanesinde taş olan muzdariplerde bile kullanmayacağım. Bunun için yerimi ehline terk edeceğim. Hangi eve girersem gireyim, hastaya yardım için gireceğim. Kasıtlı olan bütün kötülüklerden kaçınacağım. İster hür ister köle olsun erkek ve kadınların vücudunu kötüye kullanmaktan sakınacağım. Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek sanatımın dışında insanlarla münasebette iken etrafımda olup bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır olarak saklayacağım ve kimseye açmayacağım. Bu yemine sadık kaldıkça temiz bir hayat süreyim, herkesin saygısını, güvenini kazanayım, bunu yapmazsam her türlü felakete uğramayı hak etmiş olurum.

Mirası yirmi asır tıp dünyasına ışık tuttu

Bugün ölümünün üzerinden neredeyse 2 bin 500 yıldan fazla zaman geçti, ama Hipokratsız bir tıp jargonu hayal bile edilemiyor. Zamanında koyduğu ilkeler ve getirdiği yaklaşımlar öylesine sağlamdı ki, tıp dünyası, uzunca bir süre Hipokrat’m mirası ile işini görmek durumunda kalacaktı. Hatta tıp tarihçisi Fielding Garrison’a göre Hipokrat’ın ölümünden sonra belli bir dönem tıp dünyası bir fetret devri yaşamış; bu bunalım, bir başka Yunan hekim Galen’in (M.Ö 200-129) Hipokrat Tıbbı’m standartlaştırması ile aşılmıştı. Orta Çağ’da Araplar Hipokrat’ın yöntemlerini adapte etti. Avrupa’daki Rönesans hareketi ile birlikte Hipokrat yöntemleri tekrar canlanarak 18. yüzyıla kadar, neredeyse yirmi asır kadar yürürlükte kalmış, klinik teknikleri Sydenham, Heberden, Charcot ve Osler gibi birçok tıp alimine ışık tutmuştu. Belki de Hipokrat ile ilgili en güzel sözü Fransız hekim Henri Huchard söylemişti: “Orta Çağ tıbbı Hipokrat’tan ibarettir

NOTLAR

•             İstanköy’de (Kos) doğdu, burada hekim oldu ve burada öldü.

•             Hastalıkların tedavisinde temizliğin ve dinlenmenin önemine dikkat çekti.

•             İnsan vücudun içindeki kan, lenf ve safra gibi sıvıların (dört unsur olarak bilinir) dengesinin bozulması ile vücut dengesinin bozulduğunu ve hastalıkların baş gösterdiğini savundu.

•             Hastalıkların doğaüstü olayların değil, çevre faktörlerinin sonucu ortaya çıktığını savunan ve zatürre, epilepsi (sara) hastalıklarının belirtilerini ilk tanımlayan hekim oldu.

•             Düşünce ve duyguların kalpten değil, beyinden kaynaklandığı fikrini ilk ortaya atan isim oldu.

•             Egzersiz ve dinlenme ile birçok hastalığın önüne geçilebileceğini savundu.

•             Adı ile anılan Hipokrat Yemini, kendisi tarafından değil, büyük bir ihtimalle öğrencilerinden biri tarafından M.Ö 5. yüzyılda kaleme alındı.

•             Yunanlı filozoflar Platon ve Aristo da kendisinden büyük hekim diye bahsetmiş, külliyatı yaklaşık yirmi asır kadar tıp dünyasına ışık tutmuştu.

** *

Geometrinin babası / OKLID

(M.Ö 323- M.Ö 283)

“Doğanın kanunları, Tanrı ’nm matematiksel düşünceleridir. ”

Öklid

Henüz Hz. İsa doğmadan önce günümüz geometrisinin temellerini atan Öklid, adeta bilinmek istemeyen bir alim gibi yaşadı. Geride, geometri alanında dördü sonradan kaybolan, biri de geometrinin temel kitabı olan on eser bırakmasına rağmen, yaşamı konusunda hiçbir iz bırakmadı.

Bugüne kadar geometri alanında ortaya atılan teoremlerin birçoğu, onun postulatları üzerine kuruludur. Kitabı 19. yüzyıla kadar okutulurken, aynı yüzyıl içinde geometriciler onun postulatlarına karşı yenilerini geliştirmek için uğraşıyorlardı. Antik Yunan döneminden bugünün bilim dünyasına bilgi aktaran bilim adamlarının arasına adını yazdıran Öklid, ‘Geometrinin Babası’ olarak anılmayı da fazlasıyla hak etmişti.

Yaşamı hakkında, eserine oranla daha az şey bilinse de tahminlere göre Milattan Önce 300 dolaylarında Mısır’ın İskenderiye kentinde yaşamıştı. Gençliğinde, Atina’da bulunan Platon Okulu’nda fizik, astronomi, matematik, geometri ve hatta müzik gibi alanlarda eğitim gördü. Daha sonra doğum yeri olan İskenderiye’ye giderek yaşamının büyük kısmını burada geçirdi. Burada bir matematik okulu kurdu. En ünlü eseri olan Elementler adlı kitabını da 40 yaşında iken burada yazmıştı. Okulundaki eğitimini bu kitap üzerine verdi.

 

Rafael’in Öklid tablosu.

 

Kurduğu okulla ve öğretileriyle Makedonya Kralı Büyük İskender döneminden sonra, Yunan ilminin Yunan ve Makedon toprakları dışında yayılmasını sağladı. İskender öldükten sonra, onun Mısır’daki topraklarının idaresini alan generallerinden Mısır Kralı I. Ptolemy (I. Batlamyus) de okulunu ziyaret etti ve bir süre derslerine katıldı.

Uzun süre, kendisiyle aynı ismi taşıyan başka bir bilim adamından dolayı Yunan kenti Megara’da yaşadığı düşünüldü. Ancak zamanla, Megaralı Öklid’in felsefe ile

•             • •

uğraştığı ve İskenderiyeli Oklid’ den 100 yıl kadar önce yaşadığı anlaşıldı. Tahminlere göre Milattan Önce 283 yılında öldü.

Elementlerde gelen şöhret

Bugüne kadar yaşamış tüm matematikçi ve geometriciler arasında adı geometriyle en çok anılan kişi olan Öklid’e bu ününü, Elementler isimli eseri getirmişti. O güne kadar geometri alanında yapılmış olan tüm çalışmaları ve kendi önermelerini, kırk yaşında kaleme aldığı bu eserinde derledi. Elementler, geometriyi ispat bağlamında aksiyomatik bir dizge olarak işleyen, o güne kadar yazılmış ilk kapsamlı eser oldu. Kitabı, 19. yüzyıla kadar bütün dünyada akademik çevrelerde ders kitabı olarak okutuldu.

Matematik tarihinin en başarılı eseri olarak kabul edilen Elementler’ i daha önce hiçbir eserde rastlanmayan bir duruluk ve kesinlikle kaleme alan Öklid, içeriğinden çok konuları sunuşu açısından önemli olan eserinde önce bir takım tanımlar, aksiyomlar ve postulatlar verdi. Ardından teoremlerini de bunlara dayanarak oluşturdu. Kitabı boyunca bu postulatlarını teoremlerinde kullandı ve ispatlarını da çok düzenli bir şekilde sıraladı. Böylece Öklid, geometrisini belirli tanım ve ilkeler çerçevesinde yapılandırmış oldu.

Toplam on üç bölümden oluşan kitaba Milattan Önce 2. yüzyılda diğer bir İskenderiyeli matematikçi Hypsikles tarafından iki ayrı bölüm daha eklendi. Kitabı, kısaca şu bölümlerden oluşuyordu:

Birinci Bölüm: Benzerlik (üçgenlerin benzerliği, pergel ve cetvelle çizilen basit geometrik şekiller, bir üçgenin açılarına ve kenarlarına ilişkin eşitsizlikler), paraleller (paralel doğruların özellikleri ve paralelkenarlar) ve Pisagor Teoremi.

İkinci Bölüm: Geometrik cebir: Özdeşlikler, alan hesabı, altın kesim.-

Üçüncü Bölüm: Daireler ve açı ölçümleri.

Dördüncü Bölüm: Daire içinde ve dışında çizilen çokgenler.

Beşinci Bölüm: Geometrik olarak incelenen oran ve orantı kavramı (nesnelerin büyüklükleri ve miktarları arasındaki ilişki), kesirli, cebirsel denklemlerin geometrik çözümü.

Altıncı Bölüm: Çokgenlerin benzerlikleri.

Yedinci, Sekizinci ve Dokuzuncu Bölümler: Aritmetik (sayılar teorisinin geometrik olarak incelenmesi), eski sayılar teorisi.

Onuncu Bölüm: Orantısızlık: Ortak ölçüsü olmayan büyüklükler.

On Birinci, On İkinci ve On Üçüncü Bölümler: Uzay geometrisi (üç boyutlu cisimlerin özellikleri)

• • •

Milattan Once 2. yüzyılda diğer bir İskenderiyeli matematikçi Hypsikles tarafından eklenen 14. ve 15. Bölümlerin içerikleri ise şu şekildeydi:

On Dördüncü Bölüm: Bir küre içine çizilen düzgün üç boyutluların karşılaştırılması.

On Beşinci Bölüm: Düzgün üç boyutluların birbiri içine nasıl çizileceği ve açı, kenar hesaplarının nasıl yapılacağı. Kitabın bu bölümünün Hypsikles değil de Miletli Isidore tarafından eklendiği de düşünülmektedir.

•             •

Oklid’in kanıt gerektirmeyen apaçık gerçekleri

Öklid, kitabında nokta, çizgi, yüzey ve cisim gibi geometrik kavramları tanımladıktan sonra kitaptaki derlemelerin tutarlı olmasını sağlamak için ‘kanıt gerektirmeyen apaçık gerçekler’ diye nitelediği beş aksiyomu sıraladı. Kitabındaki diğer tüm önermeleri de bu aksiyomlarına dayanarak öne sürdü. Öklid’in ‘doğruluğu açık ve seçik olan önerme’ demek olan aksiyomları şu şekildeydi:

1-           Aynı şeye eşit olan şeyler birbirlerine de eşittirler.

2-           Eğer eşit miktarlara eşit miktarlar eklenirse, elde edilenler de eşit olur.

3-           Eğer eşit miktarlardan eşit miktarlar çıkartılırsa, eşitlik bozulmaz.

4-           Birbirine çakışan şeyler birbirine eşittir.

5-           Bütün, parçadan büyüktür.

Postulatlar

Öklid, aksiyomlardan sonra ‘ispat edilmeksizin doğru olarak benimsenen önerme, ön doğru’ anlamına gelen postulatlarını sıraladı. Öklid’in postulatları şöyleydi:

1-           İki nokta arasını birleştiren en kısa yol bir doğrudur. (İki noktadan bir ve yalnız bir doğru geçer.)

2-           Bir doğru, doğru olarak iki yöne de sonsuza kadar uzatılabilir.

3-           Bir noktaya eşit uzaklıkta bulunan noktaların geometrik yeri bir çemberdir. (Bu noktalar kullanılarak bir çember çizilebilir)

4-           Bütün dik açılar birbirine eşittir.

5-           İki doğru, bir üçüncü doğru tarafından kesilirse, içte meydana gelen açıların toplamının 180 dereceden küçük olduğu yönde bu iki doğru kesişir.

Öklid’in uzayla da ilgili olan bu postulatlarından, kendisinin belirtmediği üç önerme daha çıkartılmaktadır:

1-           Uzay üç boyutludur.

2-           Uzay sonsuzdur.

3-           Uzay homojendir.

Uzun süre, postulat olarak adlandırılan Öklid’in bu önermelerinin yapıları tam olarak anlaşılamadı. Öklid’in paraleller postulatı adıyla bilinen beşinci postulatı, matematikçiler tarafından sanki bir teoremmiş gibi kanıtlanmaya çalışıldı. Bazı matematikçiler de bu postulatı başka bir postulat ile değiştirmeye çalıştı. Öklid’in paraleller postulatı yerine konulan en tanınmış postulatlar şunlardır:

-             Bir üçgenin iç açıları toplamı 180 derecedir.

-             Bir doğruya, dışındaki bir noktadan yalnızca bir tek paralel çizilebilir.

Geometriyle olduğu kadar sayılar kuramı ve matematikle de ilgilenen Öklid, Thales ve Pisagor’un geniş matematik kültürünü ve bu matematikçilerin oluşturduğu matematiğin özünü ortaya çıkarıp, sistemli bir hale getirdi.

Elementler adlı eserinden başka Öklid, günümüze kadar ulaşmayı başaran beş, başaramayan dört eser daha kaleme almıştı. Öklid’in bugüne kadar gelmeyi başarmış eserleri şunlardır:

Data: Bu kitabında doğada ve geometride kabul edilen bilgilerin pratikteki uygulamasını inceledi. Kitabın konusu, Elementler ile birbirine çok yakındır.

Geometrik Şekillerin Bölünmesi Hakkında (On Divisions of Figures): Sadece, Arapçaya tercümesinin bir kısmı günümüze ulaşmayı başaran bu kitabında Öklid, geometrik şekillerin iki veya daha fazla eşit parçaya bölünmesini inceledi. İskenderiyeli Heron’un kitabıyla benzerlik gösterir.

Optik: Objelerin farklı açılardan ve uzaklıklardan bakıldıklarında nasıl göründükleri konusunda önermelerde bulunan ve perspektif alanındaki ilk Yunan eserlerinden biriydi.

Phaenomena: Öklid’in bu kitabı ise astronomların kullandığı küresel geometri alanındaydı. Autolycus tarafından yazılan Sphere/Küre adlı eserle benzerlik gösterir.

Catoptrics: Öklid’in, aynalar hakkındaki matematiksel teorilerini içerir. Özellikle de düzlemler ve küresel içbükey aynalarda oluşan nesneler üzerineydi. Ancak bu eserin Öklid’e ait olduğu kesin değil. İskenderiyeli Theon’a ait olması da muhtemeldir.

Aynı zamanda Öklid’e ait olduğu düşünülen; ancak günümüze ulaşmayı başaramamış 4 eser daha vardır.

Konikler (Conics): Kitap, adından da anlaşılacağı gibi konik bölmeler hakkındadır. Öklid’den sonra Pergalı Apollonius, bu eseri genişletmiş ve ünlü kitabını oluşturmuştu.

Porisms: Bu kitabın, Öklid’in konikler hakkındaki kitabının genişletilmiş hali olduğu düşünülmektedir. Ancak kitabın başlığının tam manası bilinmiyor.

Pseudaria veya Safsatalar Kitabı: Öklid’in bu eseri, muhakeme yolundaki yanlışları hakkında bir başlangıç kitabıdır.

Yüzey Yasaları (Surface Loci): Bu kitabın, yüzey yasaları veya mahrut yüzeyler hakkında olduğu düşünülür.

NOTLAR

•             Mısır topraklarında Büyük İskender tarafından kumlan İskenderiye kentinde Milattan Önce 323’te doğdu ve burada Milattan Önce 283’te öldü.

•             Temel eğitimini, kapısında “Geometriyi bilmeyen hiç kimse bu kapıdan içeri alınmaz/” levhası asılı olan Atina’daki Platon Akademisi’nde tamamladı.

•             İskenderiye’ye dönerek kendi okulunu kurdu ve 40 yaşında yazdığı Elementler adlı eseri üzerinden eğitim vermeye başladı.

•             Kendisini ziyaret eden ve derslerine katıldıktan sonra “Geometriyi öğrenmenin daha kısa yolu yok mu?” diye soran Mısır Kralı I. Ptolemy’e “Geometriye giden bir kral yolu yoktur!” cevabını verdi.

•             Pisagor geleneğine bağlı bir ortamda yetişen Öklid için önemli olan, soyut düşünceler ve düşünceler arasındaki mantıksal bağıntılardı.

•             Kendisinden önce yaşamış Thales, Pisagor ve Eudoxus gibi matematikçilerin çalışmaları üzerine kurduğu Elementler, 19. yüzyıla kadar akademik dünyanın temel ders kitaplarından biri oldu ve yaklaşık bin kez elden geçirilip basılarak kendi dalında bir rekor kırdı!

Hamama girdi; çıktığında tarihe geçmişti.

Suyun kaldırma prensibini gözler önüne serip, geometriyi hallaç pamuğu gibi attı /

ARŞİMET

(M.Ö 287-212)

“Fizikle matematiği başarıyla harmanlayan Arşimet, kendisinden en az 2 bin yıl sonra yaşayan ve matematiksel fiziğin babası olarak gösterilen

Newton ile eşdeğerdir. ” Alfred North Whitehead Matematikçi ve Filozof

Adım okur okumaz zihninizde canlanan ‘hamamdan dışarı yarı çıplak fırlamış, elinde tasla koşturan adam ’ görüntüsünü elinizin tersiyle itin. Zira Arşimet (Archimedes), sadece o görüntüden ibaret değil. Bilakis, tarihin şahit olduğu en büyük matematikçilerden biri. Ve daha birçok şey!

Matematiğe çağ atlattırdı. İntegral modelini geliştirdi. Hamamda keşfettiği ((Eureka! Eureka! şeklinde bağırarak hamamdan çıktığı iddia edilir/) suyun kaldırma kuvveti ile hidrostatiğin ilk kanununu hayata geçirdi. Kaldıraçların ve makaraların dilini o çözdü. Öyle ki mekanik icatları ile Marcellus’un Roma ordusunu bile şaşkına çevirdi.

Arşimet, astronom bir babanın oğlu, bir aristokrattı. Bununla birlikte yaşamının ilk safhalarına dair bilinenler azdır. Dönemin Yunan sömürgelerinden, kıyı kasabası Sicilya’da doğmuş. Bir süre Mısır’ın İskenderiye’sinde yaşamış. Eserlerinden bazıları, Yunanlılar ve Araplar tarafından Orta Çağ’a aktarılmış ve Romalı tarihçi Plutarch, hayatından bir takım sahnelerin günümüze kadar gelmesine kapı aralamış.

 

Arşimet’i hamamda gösteren bir çizim.

 

Arşimet neden önemli derseniz, bunun tek bir cevabı var: Matematik, statik ve hidrostatik alanlarında yaptıklarının üzerine, 1500 yıldan bu yana bir şey koymayı başarabilen olmadı!

Neler mi yaptı? ‘Çemberin Ölçümü’ isimli çalışmasında bir çember ile çapı arasındaki oranı gösteren o meşhur pi sayısını (3,142) çok küçük bir hatayla hesaplayan ilk kişi olmuş; silindir ve diğer geometrik şekillerin alan ve hacimlerinin nasıl hesaplandığını ortaya çıkarmış; günümüzde özellikle gemilerde biriken suları çıkarmak için kullanılan ve kendi adını taşıyan Arşimet vidasını tasarlamış; bitmedi mancınığı keşfetmiş (ki bu icadıyla özellikle Romalıları canından bezdirmiştir); ağır yükleri korkulu bir rüya olmaktan çıkaran makara ve kaldıraç sistemlerini geliştirmişti. Bu arada insanoğlunu, o meşhur suyun kaldırma kuvveti ilkesiyle tanıştırmış olmasını saymamıza gerek yok sanırım. Ve unutmadan; yaşadığı dönemin bilimsel verilerini kullanarak, evrenin kaç kum tanesi ile doldurulabileceğini bile hesaplamaya kalkıştığını da ekleyelim.

 

 

Arşimet’in ölümünü resmeden bir mozaik.

Makara ve kaldıraç düzeneklerini keşfetmesinin ardından övünmek için sarf ettiği ortaya atılan ‘Bana bir dayanak noktası verin, size dünyayı hareket ettireyim’ özdeyişi ile tarihe geçen Arşimet, her ne kadar dünyamızı sallayamasa da, yüzlerce işçinin denize indirmek için ter döktüğü koca koca gemilerin kolayca suya indirilmesini sağlamıştı.

Newton ve Gauss ile birlikte matematik liginin en iddialı oyuncularından biri olarak gösterilen Arşimet, kendi döneminde usta, bilge adam ya da büyük geometrici olarak anılıyordu. Üstelik filozof açısından mümbit olan Yunan medeniyetinin ender yetiştirdiği matematikçilerden biri olması da, onu çağdaşlarından ayırıyor.

Tüm vaktini problem çözmeye ayıran Arşimet, kendini rakamların dünyasına öyle kaptırıyordu ki, rivayetlere göre, çoğu zaman yemek yemeyi bile unutuyordu. Modern zamanların defter ya da tahta gibi imkanlarından mahrum olsa da, eline geçen her yeri, sönmüş bir yangından arta kalan küllerden, kumsallara kadar, her düz ortamı, geometrik şekillerle dolduruyordu. Öyle ki banyo sonrası masaj yapmak için vücuduna sürdürdüğü zeytinyağı üzerine de şekiller çizdiği aktarılır.

Günümüze ulaşan şöhretinin büyük bir kısmını Sirakuza (Syracuse, İtalya’nın güneyinde bir yerleşim bölgesi) Kralı Hierro ile dostluğuna borçlu olan Arşimet, kralın problemlerine çözüm bulduğu için sarayın iltifatına fazlası ile mazhar olmuştu. Öyle ki Romalı mimar Marcus Vitruvius’un, Arşimet’in ölümünden iki yüz yıl sonra aktardığı bir rivayete göre; bir gün, Kral, kuyumcusundan şüphelendiği için tacının saf altından yapılıp yapılmadığını öğrenmek ister ve Arşimet’in kapısını çalar. Yalnız bir şartı vardır; taca zarar gelmeden şüphelerinin giderilmesini istemektedir.

Soruna çözüm arayan Arşimet hamama gider. Hamamdaki teknelerden birine oturunca, taşan suyun miktarının, vücudunun suya daldırdığı kısmının hacmine eşit olduğunu fark eder. Sorunu çözmüştür! O heyecanla birlikte, yarı çıplak, bağıra bağıra evine doğru koşmaya başlar. Aynı işlemi evde tekrarlar. Tacın ağırlığına eşit saf altını ve tacı, ayrı ayrı suya batırarak, taşırdıkları suyun miktarını ölçer ve bunları birbiri ile karşılaştırır. Kral şüphelerinde haklıdır. Taşan su hacimleri eşit değildir. Böylelikle Arşimet’in bu bulgusu, ‘Suya kısmen veya tamamen batmış durumdaki bir cismin su içindeki ağırlığına eşit bir kuvvetle yukarıya doğru kaldırılması’ şeklinde özetlenebilecek ‘Arşimet Prensibi’ olarak tarihe geçmiş; Arşimet, hidrostatik biliminin mimarı olurken, kuyumcu da kellesinden olmuştur. Bazı kaynaklar ise Arşimet’in hamamda vücudunun değil, kurnada kullandığı tasın taşırdığı suyla söz konusu bulguya ulaştığını iddia eder...

Arşimet’in bulguları saymakla bitmez. Bununla birlikte en büyük katkısı Matematik alanında olmuştur. Elips, silindir, hiperbolid, parabolid, küre ve benzeri geometrik cisimleri tanımlamakla kalmayan Arşimet, aynı zamanda bunların hacimlerini de başarıyla hesaplamıştır. Hesaplamada kullandığı yöntemlerin belli bir sistematiğe kavuşması, ancak 18. yüzyılda Leibniz ve Newton gibi büyük matematikçilerin diferansiyel hesabının temel kavramlarını ortaya koyması ile olacaktır. Yunan rakam sisteminden hoşnut olmayan Arşimet, daha büyük rakamları daha kolay ifade edecek tarzda kendine özgü bir rakam sistemi geliştirmeyi de ihmal etmemiştir.

Sarayındaki bu bilim adamının olağanüstü buluşlarından fazlası ile etkilenen Kral, Arşimet’in potansiyelinden askeri amaçlı olarak faydalanmayı ihmal etmez ve himayesindeki bu bilgeden şehri savunmaya yönelik silahlar da geliştirmesini ister. Haksız da çıkmaz, hidrostatiğin ve matematiğin ustası, silahların da hakkını vermekte gecikmeyecektir. Milattan Önce 212’de Romalı General Marcellus, Sirakuza’yı ele geçirmek için hem karadan hem de denizden harekete geçer. Ama askerleri şehrin önlerine geldiğinde mıhlanmıştır adeta. Şehri savunan surların ardından Arşimet’in tasarımı olan mancınıklar Romalı askerlerin üzerine devasa taşlar savurmakta, yine parlak zekasının ürünü olan vinçler, Roma gemilerini balık gibi suda yakalayıp silkelemekte, (Bu arada tüm bu bilgilerin, tarihçi Plutarkhos’un abartılı anlatımlarından süzüldüğünü de hatırlatalım), surların içine yerleştirdiği yaylardan fırlayan onlarca ok Romalı askerleri tarumar etmekteydi. Şehri bir anda alamayacağını gören Marcellus, kuşatmada karar kıldı. Sekiz ay sonra şehre girmeyi başaran Romalı askerler, Arşimet’i yine kendinden geçmiş bir şekilde kumda figürler çizerken buldular.

Götürmek istedikleri bilge, çalışmasına müdahale edildiği için askerleri tersleyince, içlerinden birinin kılıç darbesi ile oracıkta can verdi.

Bununla birlikte Plutarch, bilgenin ölümüyle ilgili iki farklı senaryo daha nakleder. Buna göre Romalı bir asker kılıcını çekip öldürmek için koşarak arkasından geldiğinde, Arşimet hiç aldırmadan çalışmasına devam etmiş ve kılıcın hedefi olmuş ya da güneşin büyüklüğünü hesaplamak için kullanacağı çemberler, açılar ve matematiksel aletlerle Sirakuza’mn yeni sahibi Marcellus’un huzuruna giderken, kendisinin mücevher taşıdığını sanan askerler tarafından öldürülmüştür. Rivayetler muhtelif. Bununla birlikte kesin olan şu ki; henüz Milattan Önce 250’de hayata geçirdiği ‘Küre ve Silindir Hakkında9 isimli çalışmasıyla küre ve silindirin hacimlerinin hesaplanmasına kapı açan formülü insanlığa sunan, (Yüzen Cisimler’ isimli eseriyle suyun kaldırma prensibini vücuda getiren, iki ve üç boyutlu geometride küre, çember ve spirallerle ilgili onlarca eser veren ve ancak kendisinden 2 bin yıl sonra resmen isimlendirilecek olan integral hesaplarının felsefesini henüz antik çağda kurmayı başaran Arşimet, günümüz medeniyetinin alkışı hak eden mimarlarından biri olmayı başarmıştı.

NOTLAR

•             Antik dönemin en önemli matematikçi ve fizikçisi Cari Friedrich Gauss ile birlikte de tüm zamanların en büyük matematikçilerinden biri olarak bilinir.

•             Zihinsel faaliyetlerle öylesine kendisinden geçermiş ki, çoğunlukla yemeyi içmeyi unutur, aylarca yıkanmadığı olurmuş.

•             Mezar taşına, içinde bir küre olan bir silindir çizilmesini ve bunların hacimlerinin yazılmasını istemiş.

•             Özel hayatına dair fazla bir şey bilinmiyor. Öklid’in etkisi altındaki bir grup arasında, Mısır’da eğitim gördü.

•             Birçok silah geliştirdiği iddia edilir. Özellikle Sirakuza savunması esnasında kendi icadı olan mancınıklar ve vinçler kullanılmıştır. Aynalardan yansıttığı güneş ışınları ile Roma gemilerini yakması ise rivayet olarak kabul edilir.

•             Yazılı bir eseri günümüze ulaşmamış olsa da, parabol, silindir, elipsler ve benzeri geometrik semboller ve hacimleri üzerine çok sayıda araştırma yaptığı bilinir.

•             Her ne kadar, sıklıkla iddia edildiği gibi kaldıracı ilk bulan kendisi olmasa da, makara, kasnak düzeneğinin kullanılmasına ilk izahat getiren kişi olmuştur.

Cebiri hayatımıza sokan; ‘Sıfır’ın mucidi büyük İslam bilgini / HARİZMİ

(780-850)

“Sekiz diğer sekizden çıkınca geriye bir şey kalmaz.

boş kalmaması için bir dairecik koy! ” Harizmi (İlk kez sıfır rakamına izah getirirken)

Matematiğin iki önemli dalı/konusu olan cebir ve algoritmayı keşfeden ve iki alanın kendi bulduğu isimlerle anılmasını sağlayan beyin, Abbasi döneminde yaşamış Müslüman matematikçi El Harizmi’ydi. Daha birinci dereceden denklemlerin sırları tam çözülmemişken, ikinci dereceden denklemleri çözümleyerek matematikte yeni bir çığır açan Harizmi, sıfırı açıklayan ilk matematikçi olarak tarihe geçmişti. Bugün kullanılmakta olan ondalık sistemi Hintlilerden Avrupa’ya taşıyan Harizmi’nin, hemen hemen tüm eserleri Latinceye çevrildi ve Batı dünyasında okutuldu. Bu büyük İslam bilgini, matematiğin yanı sıra astronomi ve coğrafya gibi alanlarda da çalışmalarda bulunarak, asırlar öncesinden günümüze ışık tutmayı başarmış müstesna bir beyindi.

Alimimiz, bugünkü Özbekistan sınırları içerisinde bulunan Aral gölü yakınlarındaki Hive bölgesindeki Harezm kentinde tahminlere göre 780 yılında doğmuştu. Yaşamının ilk dönemleri hakkında çok fazla bilgi bulunmayan Harizmi, asıl eğitimini genç yaşta geldiği Bağdat’ta aldı. Burada Abbasi iktidarı tarafından da desteklenen Harizmi, Halife Memun’un, dönemin en iyi alimlerini topladığı Beyt’ül-Hikme’sinde yer aldı. Bağdat’ta Saray Kütüphanesi’nin yönetimi kendisine verildi. Abbasi halifeliği, diğer alimler gibi onun da ihtiyaçlarını karşıladığından kendini burada kolayca ilme verdi ve matematik, astronomi ve coğrafya gibi alanlarda çalışmalarda bulundu.

Bağdat’ta birçok ilimle ilgilenen Harizmi, asıl önemli çalışmalarını matematik, astronomi ve coğrafya alanlarında vermişti. Özellikle matematik alanında bazı temel kavramları ilk ortaya atan ve matematiğe yan dallar kazandırarak, gelmiş geçmiş en büyük matematikçilerden biri olarak anılmayı hak edecekti. Şimdi bu kıymetli değerin çalışmalarını mercek altına alalım.

Matematik: ‘Sıfır’ rakamının kullanımını açıkladı, ondalık sistemi geliştirdi, kendi adıyla anılacak olan ‘logaritma’ ya da ‘algoritma’yı ortaya çıkardı. Bugün Arap rakamları olarak da bilinen Hint Numaralama Sistemini tanıttı; kesirlerle, işlemler de içinde olmak üzere birçok aritmetik yöntem geliştirdi.

Tanjant fonksiyonlarının dış değerlerinin de yer aldığı trigonometrik tabloları detaylı bir şekilde açıkladı. Beyt’ül- Hikme’de dünyanın hacmini ve çevresini ölçmeye yönelik çalışmalara katıldı.

Astronomi ve Coğrafya: Geliştirdiği astronomik tablolarla astronomi üzerine de kafa yoran Harizmi, coğrafya alanında ise Batlamyos’un çalışmalarını inceledi, bunlara eklemeler yaptı ve dünya haritasında yaptığı bazı hataları düzeltti. Saatler, güneş saatleri ve usturlablar hakkında eserler kaleme aldı. Yetmiş bilim adamıyla birlikte çalışarak, 830 yılında yeni bir dünya haritası çizdi.

ikinci dereceden denklemlerin kapısını açtı

Harizmi’nin en önemli eserleri, matematik alanında çığır açan Kitabü’l Muhtasar Fi’l Cebr ve’l Mukabele ve Kitabü’l Muhtasar Fi Hisabü’l Hindi adlı kitaplarıydı. Kendisinden önce birinci dereceden denklemler ve kısmen de, hesaplama metotlarıyla ikinci dereceden denklemler çözümlenebiliyordu. Ancak henüz ne Doğu ne de Batı dünyasında ikinci dereceden denklemlerin köklerini bulma yöntemi ortaya konulmuştu.

 

 

Bağdat’daki bilimsel çalışmalarıyla kısa sürede sivrilen büyük alim, Şam’da bulunan Kasiyun Rasathanesi’nde çalışmalar yapmış, aynı zamanda yerkürenin bir derecelik meridyen yayı uzunluğunu ölçmek için Sincar Ovası’nda çalışmalar yapan heyette bulunmuş, Hint matematiğini incelemek için Afganistan üzerinden Hindistan’a giden bilim heyetine başkanlık etmişti. Latinceye çevrilen eserlerinden ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli ve iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin çözümlerini incelediği El-Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesab’il cebri ve’l Mukabele başlıklı eserine şöyle başlıyordu büyük alim: “Algoritmi şöyle diyor: Rabbimiz ve koruyucumuz olan Allah £a

hamd ve senalar olsun.”

Harizmi, El Cebr ve’l Mukabele adlı kitabında ikinci dereceden denklemlerin çözüm yolunu sistemli olarak işledi.

İkinci dereceden denklemlerin hangi durumlarda iki kökünün, hangi durumlarda çift kökünün olacağını ve hangi durumlarda denklemin reel kökü olamayacağını açık bir şekilde gösterdi ve bu kuralları da geometrik olarak kanıtladı. Binom çarpımları, çeşitli cebir problemleri ve miras hesabı gibi konuları ele aldı. Bugün hala cebirde uygulanmakta olan ‘kare ve dikdörtgen metodu’ olarak bilinen geometrik çözüm yolunu kullandı.

Bir önsöz, beş bölüm ve bir de ek bölümden oluşan kitabında birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözüm şekillerinin yanı sıra nazari ve tatbiki hesaplama şekilleri, zamanın hükümet işlerine ait hesapların yöntemleri, kanalların açılması ve bina yapımı üzerine bilgiler ile esnaf ve tüccarlar için faydalı tavsiyeler bulunuyordu.

Doğu bilim dünyasında cebir hakkında kaleme alınmış ilk eser olan bu kitap, 600 yıl boyunca cebirin ana kitabı olarak gösterildi. Batiya Endülüs medreselerinin vasıtasıyla ulaşan kitabın ilk Latince çevirisi 1183’te yapıldı. 1486 yılına gelindiğinde hala Leipzig Üniversitesinde ders kitabı olarak okutuluyordu ve 1598 -1599 yıllarında hala cebir ilminin tek kaynak eseriydi.

Cebir, Harizminin bu eserine kadar matematik ve geometrinin bir parçası olarak görülüyordu. Harizmi bu kitabında: bir denklemdeki negatif terimin, eşitliğin öbür tarafına alınarak pozitif yapılması işlemine ‘cebir’ adını vermişti.

İkinci önemli eseri olan ve Arapça nüshası günümüze ulaşmayan ‘Kitab-el Muhtasar fi Hisab El Hindi’ (Hint Rakamları Hakkında) adlı eserinde Hint mahreçli sayıları ve algoritmayı inceledi. Günümüze ‘Algoritmi De Numero Indorum’ adıyla yayınlanmış Latince nüshası ulaşan eser,

Adelard tarafından Latinceye çevrildi. Günümüzde hala kullanılmakta olan ‘logaritma’ terimi, Harizmi’nin bugün Cambridge Üniversitesinde bulunan bu eserindeki Latince, ‘algazizmi’ kelimesinden türetildi.

Harizmi, bu yapıtında, on rakamlı Hint rakamlama sistemi ile hesaplama sistemini inceledi. Batılı matematikçiler, Romalılardan bu yana yürürlükte bulunan harf rakam ve hesap sistemi yerine Hint rakam ve hesap sistemini kullanmayı bu yapıttan öğrenmişti. Bu hesaplama sistemine, daha sonraları ‘algorism’ denildi. On rakamdan oluşan rakamlama sistemi de, Harizmi tarafından tanıtıldığı için Arap Rakamları veya Hint-Arap Rakamları olarak anılır olacaktı.

Kitapları 12. yüzyıl başlarından itibaren Latinceye çevrilen Harizmi’nin astronomi ile ilgili tabloları da Çinceye çevrildi. Kitabü’s-Sureti’l-Arz başlıklı atlası da haritalarıyla birlikte tercüme edilirken Harizmi, Yahudi takvimi üzerine, ‘İstihraç Tarih’ül-Yahud’ adlı bir kitap ve usturlap hakkında iki kitap kaleme aldı. ‘Kitabü’r-Ruhname’ adlı, bugün kaybolmuş olan bir eseri de bulunan Harizmi, ‘Kitabü’l-Tarih’ isimli eserinde ise güneş saatlerini anlatıyordu.

Avrupa’da Al-Kourism olarak bilinen büyük alim, algoritmanın kurucusu olarak kabul edilir. Zaten yaygın kanaate göre de algoritma sözcüğü Harizmi’nin Avrupa’daki yazılışı al-Kourism’den türemişti. Avrupa onu, eserlerinin Latinceye tercüme edilmeye başlandığı 1145’ten itibaren büyük bir ilgi ile izlemişti. Zira Harizmi, gerek eserlerinde ilk kez sunduğu cebirsel işlem, teorem ve ispatlarla, gerekse de kendinden önce bilinenleri derleyip geliştirerek matematiğin istifadesine sunmak üzere eserlerinde bir araya getirmesiyle Avrupa’daki matematik bilincinin gelişmesine ilk elden katkıda bulunmuştu. Üstelik bazı Avrupalı tarihçiler,

Avrupa’da Rönesans’ın öncülerinin, iddia edildiği gibi Grek uygarlığı değil, Harizmi ve ardından gelen Ömer Hayyam, Ebu’l Vefa, Gıyasüddin Cemşid gibi matematik alimleri olduğunu söylemişlerdir.

NOTLAR

•             Tam adı Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el Harizmi idi.

•             Bugünkü bilgisayar bilimi ve dijital elektroniğin temeli olan 2 Tik sayı sistemini ve O’ı (sıfırı) buldu.

•             Ahmed, Muhammed ve Haşan adlı üç çocuğu da Matematik üzerindeki ciddi çalışmalarıyla tanınır.

•             830 yılında Arapça kaleme aldığı ‘EVKitab’ül-Muhtasar fi Hısab’il Cebri ve’l-Mukabele’ (Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özet Kitap) adlı eserinde, analitik geometriye ait ilk bilgileri ortaya koydu.

•             Cebir ilmini metodik ve sistematik olarak ilk defa ortaya koyarak, cebir kelimesini matematiğe kazandırdı.

‘İslam dünyasının Einstein’ı’ / EL KİNDİ

(800-873)

“Yavaş dediğimiz şey, uzun zaman içinde belli bir mesafenin kat edilmesidir. Hızlılık ise kısa zaman içinde yine aynı mesafenin kat edilmesidir. ”

El Kindi

(İzafiyet Teorisi’ni kendince yorumlarken)

İslam dünyasının en büyük filozoflarından biri olan ve Orta Çağ Avrupa’sının, kendisini ‘Alchindus’ olarak tanıdığı El Kindi; Platon ve Aristo gibi felsefenin dev isimlerinin çalışmalarını bir sentez haline getirdi. Bilginin ilk basamağının ‘akıl yürütme’ olduğunu savunan Kindi, felsefenin yöntemini ispat etme, ispatın hedefini maddeyi şekillendiren ve anlamlandıran özleri anlama, felsefenin amacını ise Tanrı’ya ulaşma olarak açıkladı.

İzafiyet Teorisini bulan ilk kişi olan Kindi, akla büyük bir önem veren Meşşai felsefe akımını başlattı. Farklı alanlarda üç yüze yakın eser yazan Kindi’nin, on yedi eseri Latinceye, dördü de İbraniceye tercüme edildi.

Bugün Suudi Arabistan sınırları içerisinde yer alan Küfe’de 800 yılı civarında asil bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası, dönemin İslam halifesi Harun Reşid’in yanında çalışan bir memurdu. Mensup olduğu kabile, sonradan Müslümanlığı seçerek Kufe’ye yerleşmiş bir kabileydi. Dedesi bu kabilenin lideri olan El Kindi’nin babası da uzun süre Kufe valiliği görevinde bulundu.

 

 

Kindi, ilk olarak Kufe ve Basra’da dil ve edebiyat alanında eğitim gördü. El Memun, El Mutasım ve El Mütevekkil ile aynı dönemde yaşayan Kindi, Abbasi Halifesi Memun’un 830 yılında kurduğu Beytü’l-Hikme’ye girdi. Burada tercüme heyetinde yer alan Kindi, Yunan ve Hint kültüründen, özellikle felsefe alanındaki eserleri Arapçaya tercüme etti. Bu dönemde tercümelere kendi fikirlerini de ekleyerek, kendine ait eserler de ortaya koymaya başladı. Yunan kuru nazariyeciliğini reddederek, düşünce sistemini matematiksel bir temele oturttu ve yeni fikirler üretti. Mütevekkil tarafından ise hattat olarak görevlendirildi. Ebu Ma’şer Ca’fer bin Muhammed Belhi, Hasneveyh, Naftuye gibi bilim adamlarını yetiştirdi.

Mutezile mezhebi mensupları tarafından desteklenen Kindi, Mütevekkil iktidarında saraydan ve Beyt’ül Hikme’den uzaklaştırıldı ve kitaplarına el konuldu. El-Mutamid’in hükümdarlığı döneminde 873’te öldü.

İki yüz yetmiş yedi eser kaleme aldı!

El Kindi, bir filozof olmanın yanı sıra bir matematikçi, fizikçi, astronom, doktor ve coğrafyacıydı. Felsefeden tıbba, matematikten astronomiye, ilahiyattan siyasete, psikolojiden diyalektiğe, astrolojiden kehanete ve optikten kimyaya kadar yirmi ayrı dalda olmak üzere tam 277 eser kaleme almıştı! Eserlerinden dolayı Arapların filozofu olarak anıldı. Şimdi, ter döktüğü alanlardaki çalışmalarına bir göz atalım isterseniz.

Matematik: Sayı sistemi üzerine 4 kitap yazdı ve modern aritmetiğin temelini attı. Astronomi ile ilgili çalışmalarında küresel geometriye de katkıda bulundu. Açıların pergelle ölçülmesi fikrini ilk defa o ortaya attı.

Fizik ve Kimya: Bazı metallerin değerli metallere dönüştürülebileceği fikrine karşı çıkarak kimyasal reaksiyonların elementlerde transformasyona yol açamayacağını savundu. Fizik alanında da geometrik optiğe katkı sağlayan Kindi, bu alanda bir kitap yazdı. Işığın yayılmasının zamanla sınırlı olmadığını keşfetti. Görme olayının, gözden koniksi olarak dağılıp genişleyen ve eşyayı saran ışık demeti sayesinde meydana geldiğini buldu. Sıvıların özgül ağırlıklarını hesapladı. Çekim ve düşme konularıyla alakalı deneyler yaptı.

Hava tahminleri üzerine de çalışmalarda bulunarak bu konuda eserler yazdı.

Bütün varlıkların fiziki olaylarının izafi olduğunu, zaman, mekan ve hareketin birbirlerinden bağımsız olmadıklarını ve hepsinin birbirine bağlı izafi olaylar olduğunu ortaya koyarak, Einstein’dan asırlar önce İzafiyet Teorisi’ni açıkladı. Cismin zamanla, zamanın cisimle, mekanın hareketle, hareketin de mekanla ve dolayısıyla hepsinin birbiriyle bağlantılı olduğunu ve müstakil olmadıklarını ve birbirlerine karşı bir önceliklerinin bulunmadığını savundu.

Tıp: O dönemde bilinmekte ve kullanılmakta olan tüm ilaçların, uygulanması gereken dozlarını belirledi.

Müzik: Armoni üretmek için bir araya getirilen çeşitli notaların her birinin belirli bir perdeye sahip olduğunu buldu. Perdesi çok düşük veya çok yüksek olan notalar kulağa hoş gelmediğinden armoninin derecesinin notaların frekansına bağlı olduğunu öne sürdü. Aynı zamanda bir ses çıkarıldığında, bunun havada kulak zarına çarpan dalgalar oluşturduğunu keşfetti. Perdenin belirlenmesi üzerine bir terkim usulü içeren bir kitap yazdı.

İslam felsefesinin temellerini atanlardan biri oldu

İslam’da felsefenin, onunla birlikte başladığı kabul edilen El Kindi, kendisinden bir asır sonra gelerek düşüncelerini geliştirecek olan Farabi ve İbn-i Sina ile birlikte İslam dünyasında felsefe kültürünü kuran kişiler olarak kabul edildi.

Akılcılığın, asla din ile çatışma halinde olmadığını, aksine uyumlu olduğunu dile getirdi. Din ile akıl çatıştığı yerlerde dini tercih etti. Buna gerekçe olarak da, hikmetini akıl anlamasa bile İlâhi kaynaklı olan dinin her zaman doğru olmasını gösterdi. Aklın, insan kaynaklı olduğundan yanılmaya ve hata yapmaya her zaman müsait olduğunu kaydetti.

Kâinatın Allah’ın hür iradesiyle sonradan yaratıldığını; bu açıdan da sonlu ve sınırlı olduğunu, Allah’ın ontolojik manada tarifinin ancak menfi şekilde mümkün olabileceğini öne sürdü.

Bilgi teorisinde Aristocu fikre yakın olan Kindi, hislerin ancak cüz’i ve maddi suretleri idrak edebileceğini; aklın ise makul alemi kavrayarak külli suretleri anlayabileceğini savundu. Ruhu ve nefsi, cismi olmayan bir cevher olarak tarif etti. Ahlâk sahasında ise İslam ahlakıyla Eflatun ve Stoacı ahlakı uzlaştırmaya çabaladı.

Toplam yirmi farklı alanda sayısız eser kaleme alan Kindi’nin eserlerinin konulara göre dağılımı şu şekildedir: Astronomi 16, Aritmetik 11, Geometri 32, Tıp 22, Fizik 12, Felsefe 22, Mantık 9, Psikoloji 5 ve Müzik 7. Bunların yanı sıra çeşitli biyografiler kaleme aldı; gelgitler, astronomi ile ilgili cihazlar, kayalar, değerli taşlar hakkında kitaplar yazdı.

Yunanca eserleri Arapçaya çeviren ilk tercümanlardan biri olan Kindi’nin kitaplarının büyük kısmı bugüne ulaşmayı başaramadı. Birçok kitabı Cremonalı Gherard tarafından Latinceye tercüme edildi. Orta Çağ’da Latinceye çevrilen kitapları arasında Risale der Tanzim, İhtiyarat’ül-Ayyam, îlahiyat-e-Aristu, el-Mosika, Met-o-Cezr ve Edviyeh Murakkaba gibi eserleri bulunmaktadır.

NOTLAR

•             Tam adı Ebu Yusuf Yakub İbn İshak El Kindi’dir.

•             Güney Arabistan’ın meşhur Kinde kabilesinden geldiği için Kindi ismiyle tanındı.

•             867 (H. 253) senesinde Bağdat’ta vefat etti.

•             Einstein’dan asırlar önce izafiyet teorisini açıkladı.

•             Açıları ölçmek için ilk kez pergel kullandı.

•             Görme olayını açıkladı ve doğadaki ilaçların hangi dozda verileceğini belirledi.

•             Eserlerinden dolayı ‘Arapların Filozofu’ olarak anıldı.

Geometrik kavramların mimarı; insanoğlunun yıldızlara açılan gözü oldu /

BATTANİ

(858-929)

“Kendimi uzun bir süre astronomiye adadıktan sonra, gezegenlerin hareketleriyle ilgili çalışmaların sürekli birbiri ile çeliştiklerini ve birçok alimin gözlemlerini aktarıp, bunlardan kurallar devşirirken hatalar yaptıklarını fark ettim.

Aynı zamanda eski ve yeni gözlemlere göre gezegenlerin pozisyonları ve zamanlarının da değişiklikler gösterdiklerini; bu değişikliklerin, yılların ve tutulmaların hesaplanmasını etkileyen güneşin rotasının eğriliğinden kaynaklandığını fark ettim. Bu meseleler üzerine yoğun ilgim, beni böylesi

bir bilimi iyileştirme yolunda teşvik etti. ”

Battani

(Astronomiye olan katkısını izah ederken)

Paris İslâm Enstitüsü profesörlerinden Jacques Risler tarafından “Batiya trigonometriyi öğreten adam” olarak tanımlanan Battani, gelmiş geçmiş en büyük yirmi astronom arasında gösterilir. Çağının en büyük Müslüman astronomi âlimi olarak kabul edilen Battani, trigonometriye cebir ilmini uygulayan ilk bilim adamı olmuştu.

Bilginimiz, İslâmiyet’in insanlığa inmesinin ardından birçok bilim adamı ve filozofun yetiştiği ve dünyanın ilk üniversitesinin de kurulduğu bir coğrafyada; bugün Türkiye sınırlarında yer alan Harran’a bağlı Battan kasabasında tahminlere göre 859 yılında dünyaya geldi. Doğduğu yörenin halkının büyük kısmı Sabii inanışına mensuptu. Bu inanışa sahip kişiler, yıldızlara tapıyordu. Her ne kadar astronomiye ilgi duymasında bu inanışın etkisi olduğu düşünülse de, Battani Müslümanlığı tercih etmiş ve ilmini de yine dini amaçlarla geliştirmişti.

 

 

Çocukluğu ve gençliğini babasının yanında geçirdi ve ilk eğitimini ünlü bir bilim adamı olan babası Cabir bin San’an el-Battani’den aldı. Ardından eğitimini sürdürmek üzere Fırat nehri kenarında bulunan Rakka kentine gitti. Kırk yaşma kadar kaldığı Rakka’da eğitimini sürdürdü ve burada bir rasathane kurdu. Ardından bugün Irak sınırları içerisinde bulunan Samarra kentine gitti ve hayata gözlerini yumacağı 929 yılına kadar çalışmalarını orada devam ettirdi.

Sadece Müslüman dünyasının değil, Batı dünyasının da kabul ettiği ve gelmiş geçmiş tüm astronomlar arasında ilk sıralara rahatlıkla yerleştirilebilecek olan Battani, bilim dünyasına, matematik ve astronomi olmak üzere iki farklı alanda katkı sağladı. Samarra yakınındaki Kasralcis’te 929’da öldüğünde, geride görkemli bir miras bırakmış bulunuyordu.

Kopernik gelene kadar, yddızlara giden yol oldu

Battani, astronomi alanındaki ilk ciddi çalışmalarına Rakka’da kurduğu rasathanede başladı. İlk olarak Güneş ve Ay’ın görünür çaplarında yıl boyunca meydana gelen değişiklikleri yeniden ölçtü ve kendinden önceki astronomların bulgularına yenilerini ekledi. ‘Sâbiî Cetvelleri’ adıyla bilinen yıldız katalogunu hazırladı ve tam 489 yıldızı sınıflandırdı. Bu katalog, Kopernik dönemine kadar Avrupalı astronomlar tarafından kullanılacaktı. Bu cetvelde yıldızların hareketlerini Batlamyus’tan (Milattan Sonra 85-165) daha doğru olarak hesaplamış ve yanlışlarını düzeltmişti.

Hemen hemen aynı dönemde yaşadığı, diğer bir ünlü astronom olan Sâbit bin Kurrâ’nm, yörünge ve ‘yıldızyivi’ adı verilen farklı uzunluklara ait hesaplamalarındaki hataları da düzelten alimimiz, Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüşünü iki ayrı metotla ölçtü. Kendisinden yarım asır önce yaşayan Hârizmî’nin yeni Ay’ın görülmesi, Güneş ve Ay tutulmaları konusundaki hesaplarına da yeni eklemeler ve düzenlemeler yaptı. Bununla da kalmadı, Güneş, Ay ve diğer gezegenlerin hareketleriyle yörüngelerini yeniden çizdi. Güneş’in Dünya’ya en uzak noktada bulunduğu sıradaki hareketini gözleyerek Güneş’in yörünge eğimini ve Dünya’nın dönüş eksenindeki değişme değerlerini hesapladı. Dünya’nın ekliptik eğiliminin, bugün bilinen halinden sadece yarım

A

dakikalık sapmayla 23A° olduğunu buldu. (Kopernik,

A

Battani’den ancak tam bir asır sonra bu açıyı 23A° 35 olarak hesaplayabilecekti!)

Tespitlerini yaparken, kendi geliştirdiği ve ‘Zat’ül Hak’ adını verdiği güneş saatini kullandı. Yine kendi geliştirdiği ‘Kadran’ ve ‘Zât’üş-Şubeteyn’ (triguetum) gibi aletlerle Güneş ve Ay tutulmalarını inceledi ve yeni Ay’ın görülme şartlarının tespit edildiği yeni bir yöntem geliştirdi.

Battani, yaptığı hassas ölçümler sonunda Güneş’in dünya etrafındaki bir dönüşünün süresini, 365 gün 5 saat 46 dakika 32 saniye olarak, bugünkü değerinden çok az bir farkla hesaplamayı başarmıştı! Güneş’in en uzak (yeröte) boylamının Batlamyus’tan beri 16° 47’ artmış olduğunu belirledi ve çok az bir sapmayla mevsimlerin uzunluğunu ve Güneş’in gerçek ve ortalama yörüngesini belirledi.

Kıblenin farklı coğrafyalarda tayinine yönelik çalışmalarda da bulunan Battani, Mekke’nin boylam ve enlemini tespit etti. Ardından kıblenin belirleneceği yerin ölçümleri ile Kâbe’nin ölçümleri arasındaki farkı bulup, kıble doğrultusunu belirledi. Hazırladığı cizlere, usturlablara ve rubu tahtalarına kıble cetvellerini ekledi.

Matematik, alimin aktif olduğu bir diğer alandı. Özellikle trigonometri konusunda çalışmalarda bulundu. Bugün trigonometrinin gerçek mucidi olarak da nitelendirilen Battani, astronomi çalışmaları sırasında matematik ve trigonometriden faydalanan ilk kişi olarak tarihe geçti. Küre ve düzlem trigonometrisi üzerinde araştırmalar yaptı. Yunan kirişlerini sinüslerle değiştirdi ve Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk kişi oldu. Yine ilk kez kotanjant kavramını geliştirdi ve dereceli bir tablo oluşturdu.

Trigonometri alanında Batı bilim dünyasının sahip olduğu ilk bilgiler kendisine ait olduğundan, Batı’ya trigonometriyi öğreten kişi olarak da bilinen Battani, trigonometrik bağıntıları bugün kullanılan şekliyle formülleştirdi.

Matematik alanında kaleme aldığı eserleri başka dillere tercüme edildikten sonra ‘sinüs’ kavramı, bütün milletlerin matematik literatürüne girdi. Sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olan Battani, bu tabirleri Güneş saati hesaplamasında kullandı ve güneşe ‘uzayıp giden gölge’ adını verdiği doğruya da ‘tanjant’ denildi.

Batı dünyası onu, Ay’a verdiği isim ile andı

Astronomi ve trigonometri üzerine çok sayıda kitap yazan Battani’nin 12. yüzyılda Yıldız Bilimi ve Yıldızların Hareketlerine Dair (De Scienta stellarum - De numeris stellarum et motibus) adlı Latinceye çevrilen eseri, en fazla ses getiren çalışmalarından biri oldu. Eski bir çevirisi bugün hala Vatikan’da bulunan bu kitabında yer alan tablolar, dönemin başka uzmanları tarafından hazırlanan diğer tablolardan çok daha doğru hazırlanmıştı. Astronomi hakkındaki eserleri birkaç dile çevrildi ve Rönesans’a kadar Avrupa’da birçok akademide başucu kitabı oldu.

Batı dünyası, Orta Çağ’da eserleri Lâtinceye çevrilen ilk Müslüman ilim adamı olan Battani’nin astronomideki hizmetlerinin değerini ortaya koymak için Ay’a onun adını verdi. Ay haritalarında Ay’ın adı, Batı dünyasının ona taktığı isimle Albategnius olarak yer aldı. Batı dünyasında hala bu isimle bilinen Battani’nin bazı önemli eserlerine göz atalım şimdi de.

Kitab’ül-Zic: Hazırladığı astronomi cetvellerini içeren 57 konuluk kitabında Battani, diğer kitaplarda gördüğü yanlışlık ve farklılıklardan yola çıkarak gök cisimlerinin hareketleri konusundaki teorileri geliştirdi ve neticeleri yeni gözlemlere dayanarak yeniden kaydetti. En hacimli, en fazla bilinen ve günümüze kadar ulaşan tek kitabı olan bu eseri, özellikle hesap ve rasatların neticelerini içine alan bir yıllık özelliği taşımasından dolayı Orta Çağ Avrupa’sında ve Rönesans’ın ilk devirlerinde küre trigonometrisi sahasında önemli bir kaynak olarak kullanıldı. Battani, bu eserinde tespit edilmiş her yıldızın uzaydaki yerini, yörüngesini ve hareketlerini hesapladı.

İspanya Kralı X. Alfonso, 12. yüzyılda kitabını Arapçadan İspanyolcaya tercüme ettirdi. Aynı yüzyılda Piato Tiburtinus tarafından da Latinceye çevrildi.

Tycho Brahe, Ricioli, Kepler ve Galileo gibi pek çok uzman bu eserinden faydalandı. Kitap, 20. yüzyılın başlarında Arapça aslıyla birlikte yeniden basıldı.

Kitâb ü Mârifeti’l-Metâlii’l-Bürûc fî mâ Beyne ErbaatVl- Felek: Battani, bu eserinde 12 burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş noktalarından, Ay ve yıldızların doğuş yerlerinden ve Ay’ın tutulmasından, ay ve yıldızların doğuş yerlerinden bahsetti. Bu eseri aynı zamanda, boylamları

A            A

0Ao,den 36A0,ye denk gelen yıldızların doğuş yerlerini gösteren ilk katalog olma özelliğini taşır.

Risâletü’n fi Tahkik-i Akdari’l-İttisalat: Battani, bu kitabında yıldızların yan yana gelmesi konusunda ölçümlerini kaydetti. Yıldızların ışıklarını iletmesini, enlemlerden ve küre trigonometrisinden faydalanarak açıkladı.

Amerikalı bilim tarihçisi Georges Sarton’a göre çağının en önemli astronomu ve İslam dünyasının yetiştirdiği en önemli alimlerden olan Battani, astronomi, cebir ve trigonometriye getirdiği açılımların yanı sıra, gezegenler ve yıldızlara dönük bilinmezlerin üzerindeki perdeleri kaldırmakla da, insanlığa eşsiz bir hazine sunmuştu.

NOTLAR

•             Asıl adı Muhammet bin Cabir bin Sinan er-Rakki el-Harrani’ydi.

•             Güneş yılını, en son bulgulara oranla çok az bir sapmayla 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak hesapladı.

•             Ay’ın hareketlerini tespit etti.

•             Güneş’te bir yıl, Ay’da ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesapladı.

•             Dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın tariflerini yaptı ve bunları ilk kullanan isim oldu.

•             Gerçek astronomik cetveli (zic, yıllık) hazırlayan ilk bilim adamı oldu.

•             Sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesapladı.

•             Orta Çağ Batı dünyasında eserleri Lâtinceye çevrilen ilk Müslüman bilim adamı oldu.

•             Batı dünyasının bilim adamları, yıllarca Ay’ı onun ismi ile (Albategnius) ile andı.

Işığın sırlarını Batı’dan altı asır önce çözen İslam alimi / İBN HEYSEM

(965-1040)

“Her daim bilginin ve gerçeğin peşinde oldum. Ve Yaradana yakın olmak ve aydınlığa kavuşma söz konusu olduğunda, bilginin ve gerçeğin peşinde olmaktan daha iyi bir yol olmadığına inandım. ”

İbn Heysem

Optik biliminin batıdaki süvarilerinden Roger Bacon, ki kendisi aynı zamanda bir filozoftur da, onu, üstadı olarak kabul edip, aşmaya çalışmıştı. Işık konusunda kaleme aldığı Kitab-ül-Menazır (Optiğin Hâzinesi), önce doğuyu, ardından da çeviriler yoluyla batıyı aydınlatmış, Bacon ve Witello gibi ilim şövalyelerine ışık tutmuştu. Doğudan yükselip batıyı da aydınlatan bu İslam alimi, Batıkların Alhazen adıyla tanıdıkları Ebu Ali el-Hasen ibn-Heysem’den başkası değildi. Ortaçağın yetiştirdiği en büyük İslam fizikçilerinden olan Heysem, Basra’da doğmuş, Bağdat’a giderek matematik, fizik, mühendislik, astronomi alanlarında ustalığa erişmiş, ilmi şöhretini parlatan çalışmalarını ise Fatımi hanedanlarından El-Hakim idaresindeki Mısır’da yapmıştı. Optik ve ardından da matematik alanında kat ettiği mesafe ile felsefenin de sınırlarını zorlayan Heysem’in ışık üzerindeki araştırmalarının kendisini şüpheciliğe götürdüğü iddia edilse de, bunu doğrulayan bir veriye ulaşılmış değildir. Bilakis inançlı bir Müslüman olduğu bilinmektedir, ilim söz konusu olduğunda ise, şüpheci bir yaklaşım benimsenmesinin fayda olacağını savunmuştur.

 

 

İbn Heysem’den önce batılılar, insanoğlunun nesneleri gözden çıkan ışınlarla

gördüğüne inanıyordu.

Heysem’i bu kadar değerli kılan ve ölümünden nerdeyse bin yıl kadar sonra kitaplara konu eden neydi, derseniz; cevaben, ışık ve görme duyusu ile ilgili olarak ‘insanoğlunun gözünü’ ilk açan isim olmasıdır, diyebiliriz. Evet Heysem, o güne dek inanıldığı şekli ile ışığın gözümüzden çıkıp eşyaya gitmesiyle nesneleri gördüğümüz inancına karşı çıkarak, bilakis, nesnelerden yansıyan ışığın gözümüze gelmesiyle onları gördüğümüz fikrini ortaya atmıştı. Göz konusundaki ilk ilmi tasvirleri yapan da yine o olmuştu. Üstelik çalışmaları bununla da sınırlı değildi. Işığın havada kırılması ile ilgili çığır açan çalışmalar yapmış, tek ve çift gözle görme üzerine bilimsel çalışmalara imza atmış, ışıkla ilgili çalışmalarda karanlık bir odayı kullanma fikrini, ilk o hayata geçirmişti.

Heysem, çekim ve havanın yoğunlaşması ile ilgili çarpıcı fikirler geliştirmişti. Atmosfer tabakasını da geniş ilgi menziline sokan Heysem, yerküremizi saran atmosferin kalınlığını da hesaplamaya çalışmış; Güneş ve Ay’ın, atmosferin etkisiyle, ufuk çizgisine yakınken normalden daha büyük göründüklerini de tespit etmişti. Ayrıca atmosferin ağırlığı ve yoğunluğu ile bunların maddelerin ağırlığına tesir etmesi arasındaki ilişkiyi inceleyen âlimimiz, havanın yoğunluğunun ışığın kırılması ile doğru orantılı olduğunu ve bu yoğunluğun yükseklikle birlikte değiştiğini keşfetmişti. Geometri ile mantık arasında da köprü kurmaya gayret eden âlimimiz, Öklid ve Apollonius’un geometrik ve sayısal uygulamalarını geliştirerek, inşaatlarda olduğu gibi, günlük hayatta nasıl uygulanabileceklerine de ışık tutmuştu.

Aynı zamanda felsefeye de el atan Heysem, bu alanda da, Aristo ve Batlamyus’un eserlerindeki hataları ortaya koyacak kadar mertebe kat etmişti! Sözgelimi Aristo ve Batlamyus, ‘Dünya, kâinatın merkezindedir’ derken, Heysem, buna karşı çıkarak, kâinatın dünyayı merkeze alacak kadar küçük olmadığını, bilakis uzayda başka sistemlerin olabileceğini söyleyerek, güneş sistemi yaklaşımını dile getiriyordu. Bununla birlikte Heysem, fikirlerini çürüttüğü bu âlimlerin eserlerini Arapçaya çevirerek de ilme hizmet etmekten geri durmayacaktı.

Ölümünden asırlar sonra ilim bayrağını devralan, İbn-i Şatır, Batruci, Newton ve Kepler gibi âlimler de, Heysem’in Güneş Sistemi yaklaşımını benimseyerek, dünyayı, olması gereken yere oturtacaklardı.

Burada biraz soluklanıp, Hey sem’in en önemli eseri sayılan Kitab-ül-Menazır üzerine bir şeyler söylemekte fayda var. Heysem, bu eseriyle neredeyse günümüzden bir milenyum önce, ışığı ve onunla ilgili tüm boyutları masaya yatırmıştı. Yedi kısımdan oluşan kitabında sırasıyla, görme hadisesini izaha çalışmış, gözün ve ışığın özelliklerini, aydınlatmanın nasıl gerçekleştiğini, görülebilen nesneleri ve nasıl görüldüklerini, görme esnasında meydana gelen yanılmaları, görme esnasında yaşanan yanılmaların bilgi, düşünce ve araştırmalarda ne tür etkiler yaratabileceğini, görüntü ve hayalleri, aynaları ve türlerini, bunlardan yansıyan ışıkların görmeyi nasıl etkilediğini, ışınların şeffaf nesnelerden geçişini ve ışın demetlerini masaya yatırarak, neredeyse dört dörtlük bir ışık külliyatını gözler önüne sermişti.

 

 

İbn Heysem, nesnelerin gözden çıkan ışınlarla görüldüğü tezini reddetti, bilakis nesnelerden yansıyan ışınlar sayesinde insanın onları gördüğünü

savundu.

Hey sem’in bu görkemli eseri, layık olduğu değeri görecek ve kıtalararası bir misyona soyunacaktı. Eser, Orta Çağ boyunca beş kez Latinceye çevrilip, uzun yıllar Avrupa üniversite ve ilim merkezlerinde referans kitabı olarak kullanıldı. Alman matematikçi Friedrich Risner, 1572’de söz konusu eseri Opticae Thesaurus Alhazeni Arabis Libri ismiyle Latinceye çevirerek, İspanya’da bastıracak, bir başka İslam âlimi Kemaleddin Farisi ise eseri kendi görüşleriyle de genişleterek Kitab-ül-Menazir adıyla Hindistan’da bastıracaktı.

Heysem’den sonra da, özellikle PolonyalI bilim adamı Witello başta olmak üzere, optiğe meraklı birçokları, bu alanda yeni sayfalar açmaya çalışmış, ama hiçbiri onun çalışmalarının ötesine geçen bulgulara ulaşamamıştı.

 

 

İbn Heysem’in gözlerin yapısını incelediği çizimi.

Buluşları ile bilimsel yöntem ve optikte çığır açmış olan Heysem, hiç şüphe yok ki sadece İslam dünyasının değil, ortaçağın da önde gelen âlimlerinden biriydi. Bulguları ve özellikle deneye dayanan gözlemleri ile altı asır boyunca ilim dünyasını fener gibi aydınlattı. Bilim tarihindeki katkılarından dolayı kimileri onun geliştirdiği bilimsem yöntemi, ikinci milenyumun en önemli bilimsel gelişmesi olarak kabul eder. Söz gelimi Nobel ödüllü fizikçi Abdus Salem, “Heysem, tüm zamanların en önemli fizikçilerindendir. Optik alanında yaptığı deneysel katkılarla çıtayı en yükseğe çıkarmış, Fermat, Newton ve Roger Bacon gibi alimlere deniz feneri olmuşturderken, bilim tarihçisi George Sarton Bilim Tarihine Giriş (Introduction to the History of Science) isimli eserinde, uHeysem sadece İslam dünyasının değil, her halükarda tüm ortaçağın en önemli ilim adamıdır” diyerek, ustayla ilgili son noktayı koymuştur.

NOTLAR

•             Işığın yansıması konusundaki çalışmaları ile fizik ve optik alanında getirdiği yenilikler, altı asır boyunca hem doğuda hem de batıda bilim dünyasının referans kaynağı oldu.

•             Gökkuşağının ve üzerindeki renklerin nasıl oluştuğunu izah eden ilk alimdi.

•             Matematik, geometri, cebir, felsefe, ay ve güneş tutulmaları, optik, kıble hesaplaması, kainatın düzeni, görme, göz ve yapısı, fizik ve astronomi gibi farklı sahalarda yüze yakın kitap yazdı.

•             Kainattaki sistemi izah ettiği Kitabun fi Hayat-il-alem isimli eseri, İspanyolca, Latince ve İbraniceye çevrildi.

•             Biruni ve İbn-i Sina ile çağdaştı.

•             Gölgelerin oluşumunu incelediği Risaletün fi Keyfiyet-ül-Ezlal isimli eseri 1907’de Almancaya çevrildi.

•             Yunanlı filozoflara ve onlardan etkilenen kelamcılara reddiye olarak Kitabun fihi Rüdûd alel-Felasifet-il-Yunaniyye ve Ulema-il-Kelam isimli bir eser kalem aldı.

•             Astronomideki bulguları ile de ses getirmişti. Ay yüzeyine inen Apollo astronotları, aydaki kraterlerden birine onun adını verdiler.

Dünyaya dair olan her şeyi inceledi; bir

                •            •

asra adını verdi... / BIRUNI

(973-1048)

“Sizin aleyhinizde olsa bile gerçeği bulup ortaya çıkartın. Hangi kaynaktan gelirse gelsin, gerçeği kabullenmekten kaçmayın. ”

Biruni

UNESCO, kendisi için, 25 dilde yayın yapan Courier dergisi tarafından hazırlanan özel sayıda Birimi’yi şu şekilde sunuyordu: “1000 yıl önce Orta Asya’da yaşayan evrensel bir deha: Biruni. Astronom, tarihçi, botanist, farmakolog, jeolog, ozan, filozof’ matematikçi, coğrafyacı ve hümanist.”

Kolomb’dan önce yeni kıtalardan, Newton’dan önce yerçekiminden söz eden Biruni, yaşadığı çağın kendi adı ile anılmasını sağlayacak yetkinlikte bir dehaydı. İbni Sina ile aynı dönemde yaşamasına rağmen çağın en büyük bilim adamı olarak nitelendirildi. Bugün matematikten astronomiye, tıptan botaniğe kadar pek çok bilim alanında, insanlık olarak

Biruni’ye çok şey borçluyuz. Kimdi peki bu ‘Biruni Asrı’nın kahramanı?

973 yılında Harezmlerin başkenti Kas (Ket) şehrinde dünyaya gelmişti. Küçük yaştan itibaren devrin önemli âlimlerinden dersler aldı. Aynı dönemde babasını kaybetmesine rağmen, Harzemşah hanedanı ve sarayıyla yakın irtibat kurdu. Hayatı boyunca da yaşadığı yerlerde hakim olan iktidarlarla yakın ilişkide bulundu. Ünlü matematikçi Ebu Nasr Mansur Bin Ali Bin Irak, Abdüssamed bin Samet El Hâkim ve İbn-i Sina’dan dersler aldı.

 

 

Ünlü Rus Türkolog Vasily V. Bartold tarafından ‘En büyük İslam bilgini’ olarak tanımlanan Biruni’nin Arapça yazdığı kitaplarında sık sık Türkçe kelimeler kullanması, onun Türk olduğu iddialarına yol açsa da, önemli olan kökeninden ziyade, insanlığa yaptığı hizmetti. İsmi Muhammed bin Ahmed el Birunî el- Harezmi olan bilginimiz, Biruni ya da Beyruni ismiyle tanınacak, Batı’da ise Ali Boron olarak literatüre geçecekti. (Sovyetler’in, bugünkü Özbekistan topraklarında doğduğu için sahiplendiği Biruni’nin, 1000. doğum

yılında bastırdıkları anma pulu.)

Güneşin kendisine bakamaymca aksine bakarak inceleme yaptı

17 yaşındayken deney ve gözlemlerine başlayan Biruni, ilme olan ilgisinden dolayı gözlerini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya geldi. Kâs yakınlarında bir köyde incelemek için uzun süre çıplak gözle güneşe bakınca gözleri rahatsızlandı. Yine de pes etmedi ve ilginç bir yola başvurdu. Güneş hakkındaki daha sonraki çalışmalarını, güneşin sudaki aksine bakarak sürdürdü!

Bağdat’ın büyük matematikçilerinden Beû-1 Vefâ ile beraber çalışarak Kas şehrinin boylamını buldu. Ardından Kas ile Gazne’yi başlangıç kabul ederek meyl-i külli (bir gökcisminin yörüngesinde tam olarak sapması) ölçümleri yaptı. Bu çalışmalarıyla jeodezi ilminin temellerini atmış oluyordu.

Sarayla ilişkileri öyle kuvvetliydi ki; Kas idarecisi Ahmed bin Irak 995 yılında öldürülünce, olayın etkisiyle ‘dünya makam ve mevkilerini’ terk ederek kendini ilme verdi. Daha sonra yine Harzemşahlara bağlı Cürcan idarecisi Memun bin el-Memun’un yanında vezir olarak bulundu. Ardından Kaş’tan Rey’e, oradan da Buhara’ya gitti.

Doğu Harezm’in Batı Harezm’i işgal etmesiyle zor günler yaşayan bilginimiz, Harezm’in Gazneliler tarafından ele geçirilmesiyle Gazneli Mahmut’un himayesine girdi. Gazneli Mahmut’tan sonra oğlu Mesut ve torunu Mevdud’dan da büyük destek görecekti. Gazneli Mahmut Hindistan’ı ele geçirdikten sonra, yanına giderek hâzinesinin başına geçti. Hindistan’dayken İbn-i Sina ile mektuplaştı. Burada Hind dili üzerine de eşsiz çalışmalar yapacaktı.

Dünyanın yarı çapını ölçtü

Harezm ile Cürcan arasında bulunan Oğuzlar bölgesinde dünyanın yarı çapını incelemek için hesaplamalar yapan Biruni, ilk başta sonuca ulaşamadı. Ancak Hindistan’da Gazneli Mahmud’un yardımlarıyla Nendene şehrinde bulunan bir kalede çalışmalarına devam edince, başarıya ulaştı.

Hindistan’da bulunduğu süre içerisinde Sankstritce öğrendi, Hint kültürü, ilmi, örf ve âdetleri konusunda incelemelerde bulundu. Birçok alanda çalışmalar yapan Biruni, Hindistan’da ayrıca matematik, astronomi, fizik, tabiî ilimler ve coğrafya üzerinde çalışmalarda bulundu, tıp ve deneysel fizikle de uğraştı. Arkasında 120’den fazla eser bırakan Biruni, 1051’de Gazne’de hayatını kaybetti.

Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Süryanice, Yunanca ve Çince arasında bulunduğu birçok dile vakıf olan büyük alim, matematik, astronomi, geometri, fizik, kimya, tıp, eczacılık, tarih, coğrafya, filoloji, etnoloji, jeoloji, dinler ve mezhepler tarihi üzerine araştırmalar yapmış ve otuz kadar önemli eseri insanlığın ortak hafızasına armağan etmişti. Çalışmalarına biraz daha yakından bakarsak, yaşadığı çağa adını vermiş olmasında şaşılacak bir şey olmadığını göreceğiz. İşte Biruni’nin karnesi:

 

Biruni’nin ay tutulmasını inceleyen çalışması.

 

Matematik: Trigonometriyi astronomiden ayırıp, yeni kavramlarla zenginleştirerek bağımsız bir ilim haline getirdi. Descartes’e dayandırılan fonksiyonlar fikrini, ilk kez gündeme getirdi. Tahdît adlı eserinde ceyb-i kullîyi (sinüs) 60’tan başlattığı halde Karûn-u Mes’ûdî adlı eserinde sinüsü l’den başlatarak, yüzyıllar sonra ancak gündeme getirilebilen trigonometrik fonksiyonların sayı olduğuna işaret etti. Trigonometriye sinüs, kosinüs, sekant, kosecant ve kotenjant fonksiyonlarını ekledi. 1 derecenin sinüsünü 18 ondalığa kadar, pi sayısını ise 12 ondalığa kadar doğru bir şekilde hesapladı. Hint-Arap rakamlarıyla ve bir açının üç eşit kısma bölünmesiyle uğraştı. Bir sayının devamlı olarak iki katını almak için yeni bir metot geliştirdi.

Astronomi: Uzmanlık alanı astronomi olan Biruni, dünyanın düz olamayacağını, aksine yuvarlak olduğunu delillerle ispatlamayı başarmıştı. Kuzeydeki Bulgar’la (Bulgaristan), Güneydeki Aden’i karşılaştırarak bu iki bölgede güneşin doğuşuyla batışı arasında iki saatlik bir fark olduğunu ortaya koydu. “Dünyanın enlemi boyunca çizilen bir çizgi düz de, içbükey de olamaz. Çünkü Kuzeye giden gözlemciye, yıldızlar az görüneceği yerde aksine artmaktadır. Bu, meridyenin dışbükey olduğunu göstermektedir. Bu enlem için de geçerlidir, boylam için de.” diyerek Dünya’nın yuvarlak olduğunu ortaya koydu. Bu yuvarlaklığı dağların bozamayacağını savundu. Dünya’nın yuvarlak olduğunu ortaya koyarken, ayrıca dünyanın Ay’a vuran gölgesini de kullanmıştı.

Dünyanın çapını ve çevresini ölçtü. Üstelik bunu yaparken, neredeyse günümüz teknolojisi ile ulaşılabilen sonuçların aynısına ulaşmayı başarmıştı. Bugün 6 bin 338,9 km olarak tespit edilen Dünya’nın yarıçapını, 6 bin 338,8 km olarak hesaplamıştı. Çok az bir farkla bu hesabı yapmasından dolayı ölçüm yaparken koyduğu kural esas kabul edildi ve (Biruni Kuralı ’ adıyla anıldı.

Biruni ayrıca Güneş’in batış anındaki eğimini ölçtü, yıldızların hareketlerini gösteren küreler hakkında eserler yazdı. Gazne Sultanı Mesud’a astronomi tabloları hazırladı.

Coğrafya: Batlamyus ve Ceyhânî gibi bilim adamlarını karşılaştırarak bir dünya coğrafyası yazmaya çalıştı. Bazı coğrafi bölgelerin enlem ve boylamlarını tespit etti. Ancak bu hesaplamaları Harzem’de kayboldu. Güney Asya’daki sanayi, porselen ve çinicilikten; demir, altın gibi madenlerin imalatından, çay ve bambu üretiminden bahseden eserler kaleme aldı.

Güney Doğu Asya ve ürünlerinin yanı sıra Malay ve Cava adalarında kullanılan paralar, ölçü birimleri ve dilleri hakkında bilgiler aktardı. Eserlerinde Ümit Burnu’nun varlığından bahseden Biruni, Kuzey Asya ve Kuzey Avrupa hakkında da geniş bilgi sahibiydi. Amerika kıtasının ve Japonya’nın varlığından ilk defa söz eden de yine Biruni oldu.

Fizik: Newton’dan asırlar önce yerçekiminin varlığından bahsetti. Dünya döndüğü halde dünya üzerindekilerin etrafa saçılmamasını, ‘merkezde bir çekim olabileceği’ teorisine bağladı. On sekiz kadar maddenin özgül ağırlığını doğruya yakın bir şekilde hesapladı. Birleşik kapları, hidrostatik prensibinden faydalanarak da kaynak suları ile artezyen kuyularının çalışmalarını açıkladı.

Optikle de ilgilenen Biruni, ışınların görülen cisimden yansıdığını ve göze doğru geldiğini savundu. Işığın da bir hızı olduğundan bahsederek, bunun sesten daha fazla olabileceğinden bahsetti.

Jeoloji: Bugünden yaklaşık on asır önce karaların kuzeye doğru kaydığı fikrini ortaya attı. Ebu Sehl ile birlikte Dünya’nın hareketi ve kara parçaları hakkında eserler kaleme aldı. Bugünkü Arabistan çölünün, denizin çekilmesiyle meydana geldiğini savundu, delil olarak da burada bulduğu taş ve fosilleri gösterdi. İndus Vadisi’nin de alüvyonlarla dolmuş eski bir deniz havzası olduğunu kaydetti.

Botanik: Geometriyi botanik ilmine de uygulayan Biruni, bitki ve hayvanlarda üreme konularıyla ilgilendi. Çiçeklerin yapraklarının sayılarını inceledi ve ‘çiçek yapraklarının 3, 4, 5, 6 yahut 18 olabileceği; ancak asla 7 veya 9 olamayacağı’ gibi ilginç teoremler ortaya attı.

Tarih: Kendinden önceki tarihçilerden farklı metotlar kullandı ve Gazneli Mahmut, Sebüktekin ve Harzem’in tarihlerini kaleme aldı. Orta Asya’daki Türk kavimleri, Hint ve İran kültür ve tarihleriyle ilgili bilgiler aktardı. Tarihî olayları, sebep ve benzerliklerine dikkat çekerek objektif bir şekilde inceledi. Kronolojik esaslarla olayların tarihini kontrol etti, doğruluğunu teyit etti. Bilgilerini de ya yazılı kaynaklara ya da şahitlere dayandırdı.

Çalışmalarının çoğu dinler tarihi üzerine olan Biruni, mukayeseli dinler tarihinin temelini attı. Eserlerinde Hinduizm, Budizm, Zerdüştlük, Maniheizm, Sâbiilik, Eski Yunan dini, Yahûdilik, Sâmirilik, Hıristiyanlık ve İslâmiyet üzerine bilgiler verdi.

Eserleri ile asrını aydınlattı

Yüz kırk ile yüz seksen arasında eser yazdığı tahmin edilen Biruni’nin kitaplarından ne yazık ki sadece otuz ikisi günümüze ulaşmayı başardı. Eserlerinin toplamda on üç bin sayfayı geçtiği tahmin ediliyor. Şimdi de günümüze kadar gelen eserlerinden bazılarına bir göz atalım:

öy* Ö*-> w ıy'vr</*H

—» J^UJ ir*--!

Biruni’nin denizler ve karaların dağılımını inceleyen çalışması.

El Asâr’ıl Ani- Kurûn’il-Hâlıye: Arapça olan ve Curcan Emiri Kabus bin Vasmgir’e ithaf ettiği eserinde eski milletlerden kronolojik bilgiler verdi, astronomiden bahsetti. Eser bugün Beyazıt Devlet Kütüphanesinde bulunuyor.

El Kanûn ’ül Mesûdı: Biruni, en büyük eseri olan bu kitabını Sultan Mesud’a ithaf etti. Astronomi-astroloji ansiklopedisi türündeki eser, kronoloji, astronomik coğrafya, jeodezi, meteoroloji konusunda birçok yenilik ve buluşu içermekte. Bu eser bugün İstanbul Veliyyeddin Efendi Askeri Müzesi ve Konya Yusuf Ağa Kütüphânelerinde bulunuyor.

Kitâb-ül Tahkîk Mâli’l Hind: 1030’da tamamladığı Hint kültürü, coğrafyası ve tarihi hakkındaki kitabı. Eserini Hindistan’da 40 yıl gezdikten sonra kaleme almıştı.

Tahdîd-ü Nihâyât-i Emâkm Li Tashîh-i Mesâfeti’l Mesâkm: Biruni, bu eserinde şehirler arasındaki enlem ve boylamları bulma, kıbleyi tayin etme ile ilgili bilgilerin yanında, tarihî, coğrafî, astronomik, astrolojik, jeolojik bilgilere de yer verdi. Eser, İstanbul Kütüphânesinde bulunuyor.

Kitâb-ül Cemâhır Fî Ma’Rifeti Cevahir: Sultan Mesud’un oğlu Mevdud’a ithaf ettiği bu eserinde psikoloji, fizyoloji, sosyoloji, tıp, tarih, ahlâk, fıkıhla ilgili bilgilere yer verdi. Ayrıca mineraloji, madencilik, fizik, kimya, tıp, tarih, etnoloji gibi enteresan konuları işlemekle kalmamış, yirmi üç katı cismin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını günümüzdeki değerlerine çok yakın bir şekilde tespit etmişti.

Kitab’üs-Saydale Fi’t-Tıb: Biruni, üzerinde uzun yıllar çalıştığı ve 80 yaşında tamamladığı bu eserinde tıp ve eczacılıkla ilgili bilgiler verdi. İlaçların ve şifalı otların isimlerini Arapça, Farsça, Türkçe, Harzemce, Süryanice ve Sanskritçe kaydetti. Eser, 1930’da Bursa’nın Kurşunlu Cami Kütüphânesinde bulundu.

Kitâb-ı İstihraç El Evtar Fi’d-Dâıre Bi Kavsil Hatt’il Müntani-il Vâki Fihâ: Biruni, bu eserinde çember yaylarıyla kirişlerden bahsetmiş, yeni teoriler ve problemler ortaya koymuş, çözümlerini göstermişti.

Kitâb-ı Tasdihi’s-Suver ve Tahtihi’l-Kuver: Geometri hakkında olan bu kitabında, projeksiyon metotlarının tamamını incelemiş ve yeni bir metot ortaya atmıştı.

Kitâb’ül-Istıâb Fi Sanat’il-Usturlab: Usturlabın (Yıldızların Dünya’ya olan uzaklığını ölçmeye yarayan alet) şekli ve çalışması hakkında uzun bilgi verdiği bu kitabın el yazma bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi’nde bulunuyor.

Kitab’ül-Tefhîm Evâlli Smaat’it-Tencîm: Soru-cevap şeklinde yazdığı ve 1029 yılında tamamladığı yıldızlar hakkındaki eserinin Arapçasım Harzem emirlerinden Ebû-1 Haşan Ali’ye ithaf etti. Kitabın Farsça bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphânesi’nde bulunuyor.

Çalışmaları ile Batı dünyasına da ilham kaynağı olan Biruni, bilimsel çalışmalarından hurafeleri ayıklamaya çalışması ve bu tür boş inançlara prim vermemesiyle de, Orta Çağ bilgini olmaktan ziyade bir Yeni Çağ bilgini olarak kabul edildi. Özellikle Kitabü’l Camahir fi Marifeti’l-Cevahir (Cevherlerin Özellikleri Üstüne) isimli eserinde, doğa olaylarını açıklamak için kullanılan klasik hurafeleri eleştirerek, İslam dünyasının daha o çağlardan itibaren bilim ile hurafe arasına net bir çizgi çekmiş olmasının en güzel örneğini sergilemişti.

NOTLAR

•             Asıl adı Muhammed bin Ahmed el Birunî el- Harezmi idi.

•             Doğumunun 1000. yılında Sovyetler Birliği, Türkiye, Suudi Arabistan, Pakistan, Afganistan, İran ve Libya adına pul bastırdı.

•             Hayatı Özbekistan’da filme alındı.

•             Bilim tarihçisi Amerikalı George Alfred Leon Sarton, kendisinin yaşadığı dönemi ‘Biruni Asrı’ olarak adlandırdı.

•             Isının metaller üzerindeki genleşme etkisini; altın, cıva, bakır, demir, yakut, akik ve zümrüt gibi pek çok elementin özgül ağırlıklarını keşfetti.

•             İlk sezaryen doğumunu günümüzden 1000 yıl önce gerçekleştirdi.

•             Eserlerinde sıklıkla Kuran ayetlerine başvurarak, bunları çeşitli ilimler açısından yorumlamaya çalıştı.

•             Bilimsel kaynaklara dayanma, deney ve tecrübeyle ispat etme şartı, onunla birlikte kurumsallaştı.

•             Tahkik ve Kanuni Mes’udi isimli eserlerinde trigonometri üzerine sergilediği görüşleri ile günümüzdeki bilimsel seviyeyi, yüzlerce yıl öncesinde yakalamıştı.

•             Newton ve Piscard’ın ‘ekvatorun çapı 25 bin mildir’ şeklindeki bulgusuna, İkiliden 7 asır önce, Pakistan’daki çalışmaları sonucunda ulaşmıştı.

Tıbbın ‘Kanun’unu yazan ve ‘mikrobu’ ilk kez gören ‘Hekimlerin Hakimi’ / İBN-İ

SİNA

(980-1037)

“Bilgiyi elde etmek önemlidir. Bilinebilenleri elde etmek, akılcı ruhun ahiretteki kaderini de belirler. Bu yüzden insanoğlunun faaliyetleri açısından elzemdir. ”

İbn-i Sina

Doğudan yükselen bilim yıldızlarının en parlaklarından biri de oydu. Pers topraklarında doğmuş, tıp adamı, astronom, kimyager, hafız, mantıkçı, matematikçi, şair, psikolog, bilim adamı, asker, devlet adamı ve teoloji uzmanı gibi onlarca ünvanı başarı ile taşımıştı. Bugün tıp denince sadece Doğu’da değil, Batı’da da ilk akla gelen isimlerden biri olma özelliğini hiç kaybetmedi. Küçük yaşta kendini gösteren üstün zekasını, özellikle tıp ve felsefe- alanında yoğunlaştırarak bu alanlarda büyük çığırlar açmış olan bu bilim adamı; Batı’da Latince ismi ile Avicenna’ olarak şöhret yapmış İbn-i Sina’dan başkası değildi.

Tıp alanında yazdığı eserler 19. yüzyılın başlarına kadar birçok ülkede ders kitabı olarak okutuldu. Felsefe alanında, getirdiği yenilikler ve özellikle Aristo, Farabi ve Yeni Platoncuların düşüncelerini sentezlemesiyle derin bir iz bıraktı. Din, varlık, metafizik ve mantık gibi kavramlara yeni açıklamalar getirerek İslam felsefesinin temelini atanlar arasına adını yazdırdı.

 

 

İbn-i Sina, tıp alanındaki şaheseri olan ve Kanun diye de bilinen El Kanûn Fi’t-Tıb’da fizyoloji, hıfzısıhha, tedavi ve ilâç bilimi konularında hala geçerliliğini koruyan bilgilere yer vermiş ve henüz mikroskop denen cihazın esamisi bile okunmazken, ilk kez bu eserinde, ‘mikrop’ kavramına ve bunun hastalıkların yayılmasındaki rolüne açıklık getirmişti. Kanun, 17. yüzyılda Latinceye çevrildi. Kitabı, 19. yüzyıla kadar Avrupa’daki tıp fakültelerinde

başucu kitabı olarak kullanıldı.

Büyük İslam bilginlerinden İbn-i Sina, 980 yılında Buhara yakınlarındaki Hormisen’de doğmuştu. Çocukluğunda kendini gösteren parlak zekası, ileride bilim ve felsefe dünyasına yapacaklarının işaret fişeğiydi adeta. On yaşındayken Kuran’ı ezberledi. On sekizine geldiğinde, dönemin birçok ilmine vakıf olmuştu bile.

İlk eğitimini, Belh’ten göçerek Buhara’ya yerleşen ve Samanoğulları hükümdarlarından II. Nuh döneminde sarayla ilişki kurarak yüksek görevlerde bulunmuş olan babası Abdullah’tan aldı. Eğitimini devrin önde gelen alimlerinden Natilî ve İsmail Zahid’ten mantık, matematik ve astronomi dersleri alarak sürdürdü. Çalışmalarını ve öğrenimi özellikle tıp üzerine yoğunlaştırdı ve hastalıkların ortaya çıkış nedenlerini ve salgın hastalıkların nasıl yayıldıklarını inceledi. Babasının ölümünün ardından en büyük desteği

Cürcan’da Şirazlı Ebu Muhammet’ten gördü ve en ünlü eserini Cürcan’da yazdı.

Tıp alanında gösterdiği üstün başarılarla bir anda sivrilmesi, saraya yakın olmasının da etkisiyle II. Nuh’un dikkatini çekti. Daha on altı yaşındayken II. Nuh’un özel doktorluğuna getirilerek, adını duyuracaktı. 997 yılında rahatsızlanan II. Nuh’u iyileştirince, saray kütüphanesinin kapıları sonuna kadar açılmış; bir anda kendisini eşsiz bir bilgi deryasının ortasında bulmuştu. Nitekim bunun hakkını verecekti de.

Saray kütüphanesinde vaktinin büyük kısmını okumak ve yazmakla geçirdi. Yirmi yaşındayken hükümdar öldü. Bunun üzerine Buhara’dan ayrıldı ve Harzem’e gitti. Diğer bir büyük İslam alimi olan Biruni ile çalıştı. Ancak burada fazla kalamadı ve sonunda Hemedan’a gelerek çalışmalarını burada sürdürdü.

Hayatını kaybettiğinde elli yedi yaşındaydı ve geride çoğu kendi sağlığında Almanca ve Latinceye çevrilmiş yüz elliden fazla eser bırakmış, antik Yunan’m felsefe ve düşüncesini Batı’ya yeniden tanıtan filozof olarak kayıtlara geçmişti.

Geometride Öklid geometrisi üzerine çalışan; mantık, fıkıh, tıp, fizik alanlarında çalışmalarda bulunan İbn-i Sina, Farabi’nin aracılığıyla Aristo felsefesini de öğrendi.

Sahip olduğu derin ilmini felsefe, matematik, astronomi, fizik, kimya ve tıp gibi alanlarda yoğunlaştıran bu büyük alim, matematiksel terimlerin tanımları üzerine çalışmalarda bulundu. Astroloji ve kimyaya fazla ilgi göstermemesine rağmen astronomi alanında hassas gözlemler yapmıştı. Dönüşüm Kuramı’nın (metallerin birbirlerine dönüşebilirliği) doğruluğunu deneylerle kanıtlamaya çalıştı ve sonuçta yanlış olduğu hükmüne vardı. Her elementin sadece kendine özgü niteliklere sahip olduğunu ve daha değersiz metallerden altın ve gümüş gibi daha değerli metallerin elde edilmesinin mümkün olmadığını savundu.

Mekanik alanında yaptığı çalışmalarda, Aristoteles’in, cismi hareket ettiren kuvvet ile cisim arasındaki etkileşim ortadan kalktığında, cismin hava sayesinde hareket ettiğini öngören düşüncesini eleştirdi. Yaptığı deneylerle hava ile rüzgârın güçlerini karşılaştıran İbn-i Sina, Aristoteles’in haklı olabilmesi için havanın şiddetinin rüzgârın şiddetinden daha fazla olması gerektiği sonucuna ulaştı. Bir nesneye belirli bir kuvvet uygulandıktan sonra, kuvvet ortadan kalksa bile nesneyi hala hareket ettiren şeyin, ‘kasri meyil’ diye tanımladığı güdümlenmiş eğim (nesneye kazandırılan hareket etme isteği) olduğunu öne sürdü. Bu isteğin de bir kez kazanıldıktan sonra bir daha kaybolmayacağını savundu. Nesnelerin özelliklerine göre kazandıkları güdümlenmiş eğimlerin de değişik olacağını ileri sürdü.

Tıbbın kitabını yazdı...

Her ne kadar birçok alanda çalışmış olsa da asıl uzmanlık alanı tıp olan İbn-i Sina, bu konuda birçok eser yazdı. Diğer bir deyişle, dehası doktorluğundaydı. Öyle ki, çok uzun bir süre Batı dünyasında ‘Hakim-i Tıb’ (Hekimlerin Hakimi) kabul edilmiştir. Yazdığı eserler arasında en dikkat çekeni, kalp ve damar sistemi ile ilgili kaleme aldığı çalışmasıydı. En ünlü ve adıyla özdeşleşen ve beş bölümden oluşan eseri ‘Kanun’ (Al-Qanun fi’l-tibb) 19. yüzyıl başlarına kadar dünyanın birçok yerinde ders kitabı olarak okutulmuş, tamamen deneylere dayanması açısından oldukça önemli bir kaynak olarak kabul edilmişti. Latinceye çevrilen bu eser, Orta Çağ’da dört yüz yıl boyunca, Batı üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmuştu.

Ansiklopedi tarzında kaleme aldığı bu en ünlü eserinde sırasıyla anatomi ve koruyucu hekimliği, basit ilaçları, patolojiyi, ilaçlarla ve cerrâhî yöntemlerle tedaviyi ve çeşitli ilaç terkiplerini anlatıyordu. Kitabında bazı hastalıkların bulaşmasında ve yayılmasında gözle görülmeyen birtakım varlıkların etkisi olabileceğini öne sürerek, bugün mikrop olarak bilinen canlı hakkındaki ilk tespiti gerçekleştirmişti. Mikroskobun henüz bilinmediği bir zamanda, bazı hastalıkların bulaşmasında gözle görülmeyen varlıkların etkisi olduğunu açıklaması o zaman için çok ilginç karşılanmıştı. Günümüzde de son derece önemli sayılan tıp ahlakı konusunda da (deontoloji) çok temel ilkeleri, ilk kez o dile getirmişti.

Ameliyatı son çare olarak görüyordu...

Kendisi de bir cerrah olduğu halde, cerrahiye her zaman için son çare olarak başvurulmasını, önemsiz hastalıklar için ilaç verilmemesini öğütlemişti. Tıpta en önemli şeyin doğru teşhis olduğunu, teşhisin doğru yapılabilmesi için de hastanın gerektiği ölçüde ve hassasiyette gözlem altında tutulması gerektiğini vurgulamıştı. Bugün halen Paris Tıp Fakültesinin büyük konferans salonunda İbn-i Sina’nın portresi yer alır. Ayrıca Ingolstadt Üniversitesi Tıp Fakültesi’ndeki en büyük amfiye de Batı’da anıldığı şekliyle Avicenna ismi verilmiştir. Aynı fakültenin doktora yönetmeliğine göre sınavda İbn-i Sina’dan bir soru sorulması zorunludur.

Bu büyük tıp dehası “İlmi tıbbı iki satırda topluyorum.” diyerek şu ünlü vecizesini dile getirmişti: “Sözün güzelliği kısalığmdadır. Yediğin zaman az ye, yedikten sonra beş saat daha hiçbir şey yeme. Midenin üçte birini havaya, üçte birini suya, üçte birini de yemeğe ayır. ” Bu tavsiyesi, günümüzde de geçerliliğini korumakta.

Felsefe ile de yakından ilgilenen ve aynı zamanda bir filozof da olan alim, bilimleri madde ve biçim bakımından üçe ayırıyordu:

Doğa bilimleri ya da aşağı bilimler (El İlm’ül-Esfel); Maddesinden ayrılmamış biçimlerin bilimi,

Metafizik (Mabad’üt-Tabia); Mantık ya da yüksek bilimler maddesinden ayrılan biçimlerin bilimleri,

Matematik ya da orta bilimler (El İlm’ül-Evsat); Ancak insanın zihninde maddesinden ayrılabilen, bazen maddesiyle birlikte, bazen ayrı olan biçimlerin bilimi.

Hayatı boyunca dört yüz elli civarında eser kaleme alan İbn- i Sina’dan geriye, tıp ve felsefe üzerine yazdıkları olmak üzere, iki yüz elli eseri kalmıştı. Kitaplarının hepsi başta Latince olmak üzere birçok dile çevrilmiş olan alimimizin başlıca eserleri ise şöyleydi;

Kitab’ül-Necat (Kurtuluş Kitabı)

Risale Fi-İlm’ül-Ahlak, (Ahlak Konusunda Kitapçık)

İşarat ve’l-Tembihat, (Belirtiler ve Uyarılar)

Kitab’üş-Şifa (Şifa Kitabı)

Kitab’üş-Şifa adlı eserini bir felsefe ansiklopedisi şeklinde kaleme alan İbn-i Sina, Kitâbü’l-lnsâf’ da ise Aristo felsefesine yeni açılımlar getiriyordu. İlmi araştırmalarının yanı sıra şiir de yazan İbn-i Sina, diğer kitaplarını ağırlıklı olarak Arapça yazmasına karşın şiirlerinin çoğunu Türkçe yazmıştı.

On sekiz ciltlik Kitab’üş-Şifâ’da tıptan ziyade matematik, fizik, metafizik, teoloji, ekonomi, siyaset ve musiki konularını incelemiş, aynı kitapta dağların oluşumu ile ilgili orijinal saptamalarda bulunmuştu.

İbn-i Sina’nın aynı zamanda matematik, fizik, kimya ve astronomi alanında da çalışmalar yaptığını biliyoruz. Öyle ki yerin çapını ve boylamlarını hesaplaması sırasında ulaştığı değerler, bugünki modern astronomide kullanılan değerlere çok yakındı. Kimya alanında da geniş çaplı araştırmalar yapmış olmasına ve çalışmaları zamanında çok değer görmesine rağmen İbn-i Sina, astrolojiye hiç itibar etmemiş olmasıyla da dikkat çeker.

Hayatının son on dört yılını İsfahan’da geçirmiş ve dönemin hükümdarı Alau’-Devle’den ve saray çevresinden büyük saygı görmüştü. Hükümdara eşlik ettiği bir sefer sırasında hastalanınca, her ne kadar kendi kendini tedavi etmeye çalışsa da, Tıbbın Hakimi, bağırsaklarındaki kolik sancılara ve aşırı bitkinliğe daha fazla dayanamayıp 21 Haziran 1037’de Hemedan’da bu dünyayı terk etmişti. Geride onlarca insanın hayatını dolduracak kadar bilimsel bir külliyat bırakarak...

NOTLAR

•             Tam adı Ebu’l-Ali el-Hüseyin b. Abdullah İbn Sina’dır.

•             Buhara yakınlarında Hormisen’de doğdu, 21 Haziran 1037’de Hemedan’da mide hastalığından öldü.

•             Aristotelesçi felsefe anlayışını İslam düşüncesine göre yorumlayarak, yaymaya çalıştı. Akılcı yöntemin gelişmesine katkı sağladı.

•             El Kanun Fi’t-Tıb kitabında hastalıkların bulaşmasında ve yayılmasında gözle görülmeyen birtakım varlıkların etkisi olabileceğini öne sürerek, mikroskobun bulunmasından asırlar önce mikrobun varlığından bahsetti.

•             Buharla damıtmayı ilk kez o kullandığı için, Aromaterapi’nin de babası olarak kabul edilir.

•             Kanun isimli kitabı, 19. yüzyıla kadar Avrupa’daki tıp fakültelerinde başucu kitabı oldu.

•             Hayatına ilişkin en önemli bilgiler, ölümüne kadar yanından hiç ayrılmayan öğrencisi El-Cuzcani’nin, hocasının hayatı hakkında kaleme aldığı kitaptan elde edilmişti.

•             Hava sıcaklığını ölçmek için deneylerinde hava termometresini kullanan ilk isim olmuş, gök kuşağının oluşması ile ilgili doğruya yakın çıkarımlarda bulunmuş ve aynı zamanda ışık hızı ile ilgili şaşırtıcı tespitler yapmıştı.

•             Çok az uyur, her fırsatta okurdu. Öyle ki at üstündeyken bile yazmaya devam ettiği söylenirdi.

•             Uğradığı bir iftira üzerine kapatıldığı Ferdecan Kalesi’nde de boş durmamış ve üç eser kaleme almıştı.

Horasan’ın yıldızı; İran’ın ve Irak’ın dahisi, alimlerin prensi / ÖMER HAYYAM

(1048 - 1131)

“Yaşamın sırlarını bilseydin ölümün sırlarını da gözerdin; Bugün aklın var, bir şey bildiğin yok: Yarın, akılsız, neyi bileceksin?”

Ömer Hayyam

Selçuklu döneminin önde gelen alimlerinden biriydi. İran’da • • • doğmuştu. Özellikle matematik sahasında yaptıkları, İslam dünyasında bir çığır açmış olmasına karşın, asırlar sonra, ‘şarap, zevkü seva ve gününü gün etme’ gibi kavramlarla adının anılması, bu büyük beyin için ne büyük bir talihsizlik olmalı. Her ne ise, ‘Herkesin Hayyam’ı kendine’ deyip, İslam topraklarının yetiştirdiği bu önemli alime, İranlı Giyaseddin Ebu’l Feth Bin İbrahim El Hayyam’a dönelim.

Tüm dünyada kısaca Ömer Hayyam olarak tanınan bu keskin beyin, çadırcı bir babanın oğlu olarak dünyaya geldi. Soyadı da ‘çadırcı’ anlamına gelen Hayyam, belki babasının işini devralmayacak, ama neredeyse yaşadığı toprakların üzerine bir bilim çadırı kuracaktı.

Yaşadığı dönemde, İbn Sina’dan sonra İslam topraklarından çıkan en büyük alim olarak resmedilen Hayyam, tıp, fizik, astronomi, cebir, geometri ve yüksek matematik gibi alanların altından girip üstünden çıkmış, ama ne yazık ki çalışmalarının büyük bir bölümünü yazılı olarak geride bırakmamıştı.

Peki, daha sonra şairliğinin gölgesinde kalacak olan bilim adamı kimliği ile diktiği çadırın altında neler vardı diyorsanız, sıkı durun. Zira neredeyse yok yoktu!

Denklemlerin altını üstüne getirdi

Bilimin bir çok alanında at koşturan Hayyam, bu iştahı ile ‘zamanının tüm bilgilerini bilen’ sıfatı ile anılmış ve aralarında Risale fi’l Barehin ala Mesailü’l-Cebr ve’l- Mukabele (Cebir ve geometri üzerine), Muhasar fi’l- Tabiiyat (Fiziksel bilimler alanında bir özet), Muhtasar fi’l - Vücud (Varlıkla ilgili bilgi özeti), El- Kevnn ve’t Teklif (Oluş ve Görüşler), Mizan-ül Hikem (Bilgelikler Ölçüsü), Ravzat-ül- Ukul (Akıllar Bahçesi) ve Öklid’in teoremlerine cevap olarak yazdığı Fi Şerh-i ma eşkel men Mosaderhât-e Ketâl-e Oklides olmak üzere, geride on kitap ve otuz monografi bırakmıştı. Özellikle bahsi geçen son kitabında Öklid’in kaldığı yerden sazı eline alarak, onun paralel doğrular teorisine katkıda bulunmuş, getirdiği yeni yorumla bugün Öklid dışı geometride kullanılan ‘geniş, dar ve dik açı hipotezleri’ ile ilgili biçimlere ulaşmıştı. Yine Öklid üzerine yaptığı çalışmalarda irrasyonel sayıların da tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlayarak, matematik tarihinde çığır açtığı da kabul edilir.

Hayyam’ın en büyük bilimsel çalışması ise Cebir Risalesi’ydi. On bölümden oluşan bu eserinde Hayyam, kübik denklemleri incelemiş ve bilim tarihinde bu denklemleri sınıflandıran ilk kişi olmuştu. Cebiri, sayılar ve geometri üzerindeki sır perdesini kaldıran araç olarak tanımlayan alim, 3. dereceden 13 farklı denklem tanımlamış, bu denklemleri çoğunlukla geometrik metot kullanarak çözmüş ve bunları gayet akılcı olarak seçtiği konikler üzerine inşa etmişti.

Denklemleri, köklerinin varlık koşullarına varıncaya kadar masaya yatıran Hayyam’m, aynı zamanda Binom Teoremi’ni kullanan ilk isim olduğu da iddia edilir. Bununla birlikte Pascal Üçgeni kavramının ve Öklid dışı geometrinin mimarının Hayyam olduğunu öne sürenler de yok değildir.

Yine de tüm bunlara rağmen, tabiri caiz ise, Hayyam’ı Hayyam yapan, Rubaiyat (Dörtlükler) isimli eseri olacaktı. İlginçtir, şairliği asıl uğraşı olarak görmeyen, bilakis yaşamın hoşluğunu ve yaşamaktan aldığı keyfi göstermenin bir yolu olarak gören Hayyam, bugün bile gözde olan rubailerinin hakkını öylesine vermişti ki, kaleme aldığı iki yüz civarındaki rubai ile doğu edebiyatının küçük parçalarından; 4 satirli ve kendine özgü aruz kalıpları olan bir şiir türü olarak kabul edilen rubainin kurucusu olarak kabul edilecekti. Batı’da ise İngiliz şair Edward Fitzgerald’ın başarılı çevirileri ile ün yapan Hayyam, ilk çevirinin 1859’da Londra’da yayınlanmasıyla birlikte edebiyat dünyasına bomba gibi düşmüş, birçok Batı şehrinde çevirileri yayınlanmış ve hatta Londra’da, girişinde kendisine ait dörtlüklerin bulunduğu bir Hayyam Kulübü de kurulmuştu.

Siyasete hayır, bilime evet...

Adını bilim dünyasına geçiren Cebir Risalesi ’ni İslam dünyasının bilim merkezlerinden Semerkant’ta kaleme alan alimimiz, İslam tarihinin önemli isimlerinden, ünlü devlet adamı Nizamülmülk ve kurduğu suikast timi ile meşhur olacak olan Haşan Sabbah ile de tanışmıştı. Reşidüddin, Cami-üt-Tevarih isimli eserinde bu üçlünün okul arkadaşı olduğunu öne sürer. Dönemin ünlü hakanı Melikşah’ın gözde veziri Nizamülmülk, Hayyam’daki bilgeliği fark ederek, kendisine devlet işlerinde rol almayı teklif etse de, Hayyam, bilime siyaset karıştırmamakta kararlıdır, teklifi nazikçe reddeder.

Bununla birlikte Hayyam, sultanın siyasetinden uzak durmuş olsa da, takvim ile ilgili çalışmalarına başkanlık etme fikrine hayır dememişti. Öyle bir takvim yaptı ki, ‘Ömer Hayyam Takvimi’ olarak tarihe geçen bu çalışması (ki günümüzde Celali Takvimi olarak bilinir) 5 bin yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız Rumi takvimi ise 3 bin 330 yılda bir gün hata veriyor. Büyük ustanın neredeyse asırlar önce günümüz sistemini yakalamasına ramak kalmış!

Hayyam, takvimi ile sadece gün ve ay gibi klasik takvim unsurlarını tespit etmekle kalmamış ayı zamanda mevsime göre yaşanacak iklim değişikliklerini de büyük bir isabetle tahmin etmişti. Ortadoğu ve Bizans’ta çok uzun bir süre kullanılacak olan bu takvimi için Hayyam, o ünlü rubailerinden birinde şöyle yazacaktı:

Ah, diyor ki benim hesaplamalarım

Yılı insan pusulasına uydurdu, ha?

Eğer öyleyse takvimden

Doğmamış yarını ve ölü dünü koparalım.

Hayyam ateist miydi?

Her ne kadar çağdaşı diğer alimler gibi sıkı bir İslami eğim alsa da, Hayyam’m din ile ilişkisi her zaman mesafeli oldu. İnanç yerine insan sevgisini ikame etmiş pozitivist bir şairdi de diyebiliriz. Bununla birlikte Hayyam için ateist idi, demek de çok iddialı bir yaklaşım olacaktır. Zira şair, dörtlüklerinde ima ettiği üzere mutlak bir yaratıcı fikrini inkar etmemekle birlikte, imanın şartlarına şüpheci yaklaşımı ile dikkat çekmiştir. Rubailerini inceleyenler de, Hayyam’ın;

Rahmetin var, günah işlemekten korkmam;

Azığım senden, yolda çaresiz kalmam;

Mahşerde lütfunla ak pak olursa yüzüm

Defterim kara yazılmış olsun, aldırmam.

Hak er geç cimrilerin hakkından gelir;

Cehennem ateşleri onlar içindir.

Ne der, dili inciler saçan Muhammed:

Cömert gavur, cimri Müslüman’dan yeğdir,

satırlarında şairin, Yaradanı kabul etmekle birlikte, kitaba uygun davranmayan Müslümanlara olan kızgınlığını yansıttığını, buradan hareketle de gündelik hayatında dini pratikler ile arasına mesafe koyduğunu öngörebiliriz.

Bilim ile şairlik arasında savrularak benliğini bulamamakla eleştirilmiş, ‘zevkü sefa meraklısı ’ ile ‘dahilik’ arasında gidip gelmiş ve yaşadığı dönemde bilime yaptığı katkılarla sivrilmiş olsa da, Doğu edebiyatının en doyumsuz örneklerini sergilediği rubaileri Hayyam’ı, İslam dünyasının en büyük şairlerinden biri yapmış, eserlerinin çevirisiyle birlikte bu ünü, tüm edebiyat dünyasına yayılmakta gecikmemişti. Hayyam’m, şair kimliği zihinlerde nakşolmuş olsa da, bilim dünyasındaki katkıları ile çağını aşan bir düşünce insanı olduğu gerçeği değişmeyecek.

NOTLAR

•             Selçuklu döneminin yetiştirdiği büyük matematikçi ve astronomlardandı. Tıp, tarih, hukuk ve astronomi konularında geniş bilgiye sahipti.

•             Felsefe, tasavvuf ve fıkıh üzerine yazsa da, devrindeki ününü, matematik alanında sergilediği dehaya borçluydu. Günümüzde ise daha çok şiirleri ile tanınıyor.

•             Fıkıh, ilahiyat, kıraat, edebiyat, tarih, fizik ve astronomi okuttuğu ama hocalıkta pek de başarılı olamadığı söylenir.

•             Rubaileriyle Batıda da çok meşhur oldu. Eserleri Türkçeye; Rubaiyat-i Hayyam, Hayyam’m Rubaileri, Ömer Hayyam ve Rubaileri, Dörtlükler

adıyla da çevrildi.

•             İsfahan’da üç yıl uğraşarak kurduğu rasathanede çalışmalar yapmış, denilene göre kendi doğum tarihini de kendisi tespit etmiş, ayrıca kendi kurduğu bir düzenekle, o devirde inanıldığı şekilde kainatın dünyanın çevresinde dönmediğini ispat etmişti.

•             Rubailerden birinin, kapağı mücevherle kaplı kopyalarından biri 1912’de ünlü Titanic transatlantiği ile birlikte battı. Romancı Amin Maalouf, Semerkant isimli ünlü eserinde bu konuyu işlerken, aynı zamanda romanın baş karakteri olarak da Ömer Hayyam’ı kullandı.

•             1970’de Aydaki kraterlerden birine ismi verildi.

•             Doğu’da matematik dünyasında uzun yıllar etkili olan Cebir Risalesi 1851’de F.Woepeke’nin çevirisi ile batılı matematikçilerle de tanıştı.

•             Denklem çözümlerinde ‘bilinmeyen’ kavramını ‘şey’ ile açıkladı. İspanyollar bunu ‘xay’ şeklinde kendi dillerine çevirdi ve bugün matematikte ‘bilinmeyen’ sembolü olarak kullanılan X ortaya çıkmış oldu.

Sibernetik biliminin babası; / EL CEZERİ

(1136-1208)

“Mühendislik tarihinde El Cezeri’nin bu çalışmasının önemini göz ardı etmek imkansızdır. Eser bizlere tasarım notları, üretim ve makinelerin monte edilmesine dair servet değerinde bilgiler sunuyor. ”

İngiliz mühendis Donald Hill

(Cezeri’nin ‘MekanikHareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap ’ isimli eseri üzerine)

Bugün insanoğlunun en vazgeçilmez ihtiyaçlarından biri haline gelen bilgisayarın temelleri, bundan yaklaşık dokuz asır önce Müslüman bir bilim adamı tarafından atıldı. Küreselleşmenin en büyük etkenlerinden olan haberleşme ve insan hayatını kolaylaştıran mekanik ve elektronik aletlerin ilk örneklerini de yine bu Müslüman bilim adamı verdi. Yaptığı buluşlar ve ortaya çıkardığı yeniliklerle, sibernetiğin kurucusu, bilgisayarın babası unvanını kazanan; su saatleri, su robotları, otomatik termos gibi yeryüzündeki ilk robot çalışmalarını geliştiren Anadolu’nun bu dahi mühendisi 1136- 1208 yılları arasında yaşayan El Cezeri idi.

Hayatı hakkında çok fazla bilgi olmayan ve yaşamı konusunda bilinenler de kendi kitabına yazdığı bir önsözden elde edilen El Cezeri, 1136’da Cizre-Diyarbakır’da doğdu. Adından anlaşıldığı üzere Dicle ve Fırat nehirleri arasında o zamanlar ‘Cezire’ adı verilen bölgede doğmuş olan El Cezeri, kendi ifadesine göre 1181-1206 yılları arasında, o zamanki adı Amid olan Diyarbakır’da Artuklu hanedanının himayesinde bulundu. Kendisi de Artuklu Türklerinden olan Cezeri, 1205’te tamamladığı tek kitabını da Artuklu Emiri Nasirüddin Mahmud’un talebi üzerine yazdı.

 

 

Kitab-ı Hiyel’den.

Artukoğulları’nın sarayında 32 yıl Reis’ül Amal (başmühendislik) görevinde bulunan Cezeri, Artuklu emirlerinden Nureddin Muhammed (1167) ve oğulları Kutbeddin Sökmen (1185) ile Nasüriddin Mahmud (1201) zamanında da saraydan ayrılmayarak çalışmalarını sürdürdü.

Sarayda bulunduğu dönemde bir robot yaparak Artuklu hükümdarı Mahmud bin Mehmed’e sundu. Kendi kendine harekete eden robotu hayranlık ve takdirle karşılayan

Mahmud bin Mehmed, buluşlarını bir kitap haline getirmesini istedi. Bunun üzerine Cezeri de 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği en önemli eseri olan ‘Kitab-ül-Cami Beyn El İlmi vel-Amel-in- Nafi fi Smaat-il-HiyeV (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap) adlı eserini kaleme aldı.

Sibernetik biliminin temellerini attı

Cezeri, en önemli çalışmalarını haberleşme, denge kurma ve ayarlama, insanlar ile makinelerde bilgi alışverişi ve kontrolünü sağlama gibi konuları kapsayan Sibernetik alanında yaptı. Bilgisayarın dayandığı sistemin ve sibernetik biliminin temellerini atan Cezeri, sibernetiğin babalarından sayılan İngiliz Nöroloji Profesörü Dr. Ross Ashby’nin 1951’de ‘Üstün Denge Durumu’nu ortaya atmasından sekiz yüz yıl kadar önce otomatik sistem kurmakla yetinmeyip, otomatik çalışan sistemler arasında denge kurmayı başardı.

Bilim Dünyasında Çığır Açan Eseri: Kitab-ı Hiyel

Cezeri’nin en önemli eseri, o güne kadar tasarladığı sibernetik ve elektronik sistemle ilgili robotları ve makineleri anlattığı kitabı ‘Kitab-ül-Cami Beyn-el-İlmi vel-Amel-in-Nafi fi Smaat-il-HiyeVdir. Kısaca ‘Kitab-ı HiyeV olarak da bilinen ve bugün beşi Türkiye’de olmak üzere on beş kopyası olan, Arapça kaleme aldığı bu eserinde, elli farklı aletin plan ve işleyişini anlattı. Bu aletler arasında otomatik cihazlar, kendi kendine öten tavus kuşları, robot filler, otomatik saatler, ele su döken robot insan ve insan ve mühendislikle ilgili birçok alet bulunmakta. İlk 4 kısmında 10, son 2 kısmında da 5’er şekle yer verdiği 6 bölümden oluşmakta olan kitapta, her aletin şeklini renkli mürekkeplerle çizen Cezeri, şekillerde Arap harfleri kullanarak bazı parçalar işaretledi ve açıklamalarının kolayca anlaşılması için metinde bunlara göndermeler yaptı. Bazı yerlerde ise bu Arapça harflerin ebcet hesabına göre değerlerini kullandı, bazılarında ise bugün hala anlaşılamamış olan gizli bir harf sistemini kullandı. Eserinde tasarladığı sistemleri ve mekanizmaları anlattıktan sonra bu aletlerin montajı ve nasıl çalıştırılacağı hakkında bilgi verdi.

 

Kitab-ı Hiyel’den.

 

Eserde yer alan bütün şekilleri bizzat çizen, renklendiren ve yaldızlayan Cezeri’nin 6 bölümden oluşan kitabında kısaca şunlar yer almaktadır:

Birinci Bölüm: Cezeri, kitabının ilk bölümünde su saati, kadranlı su saati, saat-i müsteviye ve saat-i zamaniye hakkında 10 şekil vererek çalışmalarını anlatır.

İkinci Bölüm: Bu bölümde çeşitli kapların yapılışını, tasarladığı 10 şekille dillendirir.

Üçüncü Bölüm: Bu bölümde kan alınması (hacamat) ve abdest alınması ile ilgili ibrik ve tasların yapılmasını yine 10 faklı şekilde göstererek anlatır.

Dördüncü Bölüm: Bu bölümde havuzları ve fıskiyeleri anlatır.

Beşinci Bölüm: Bu bölümde derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletleri tasvir eder.

Altıncı Bölüm: Kitabın bu son bölümünde birbirine benzemeyen 5 farklı makineyi ortaya koyar.

Cezeri’nin bu meşhur eseri, 1974 yılında Donald R. Rill tarafından İngilizceye çevrildi ve “Al Jazari’s Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices” adıyla yayınlandı.

Buluşları ile çağma ışık tuttu

Cezeri’nin tasarladığı özellikle su ve kandil saatleri gibi aletler, çok karmaşık bir yapıya sahipti. O dönemde elektrik gücü, manyetik güç, foton etkisi veya elektromanyetik güçler olmadığı için Cezeri, aletlerini yerçekimi kuvveti, su gücü ve basınç tesirinden faydalanarak çalıştırıyordu.

Saatler: Cezeri, saatler hakkındaki sistemlerini aynı mil üzerindeki bir gösterge ve onun üzerinden ucuna ağırlık asılı bir kayış geçen kasnak biçiminde tasarladı. Ağırlığın düşüş hızı yüzen bir cisimle kontrol ediliyordu. Kayışın öbür ucuna bağlanmış olan bu cisim ve içinde bulunduğu kap ağır ağır boşaltılıyordu. Belirli süreler içerisinde içi su dolu bir kova devriliyor, devrilince bir mandala dokunarak dişlinin bir diş ilerlemesini sağlıyordu. Cezeri, mandal dişli, palanga ve kaldıraçlardan oluşan bu sistemde, bugün motorlu araçlarda kullanılan krank milini ilk defa kullanmış oldu.

Tavus Kuşu Saati: Cezeri, kitabının birinci bölümünde yukarıdakinden başka on farklı saatin nasıl yapıldığını gösterdi. Bunlardan en önemlisi ve göze çarpanı, cephesi 420 santimetre yüksekliğinde olan ve 3 diş içerisinde anne, baba ve yavru tavus kuşları bulunan “tavus kuşu saatindir. Cezeri’nin bu saatinin işleyişi şu şekildeydi: Her yarım saatte bir, sabit seviyeli bir kaptan akan su kayık şeklindeki kaba doluyordu. Suyla dolan kap devriliyor ve bu şekilde boşalan

su bir çarkın dönmesini sağlıyordu. Çark dönünce alttaki tavus kuşu da dönüyor, yavrular kavga etmeye başlıyor, üstteki anne tavus kuşu ise 180° geri dönerek eski yerine geliyordu. Boşalan kap tekrar dolmaya başlayınca kabın içerisindeki şamandıra yükselerek anne tavus kuşunu yavaş yavaş döndürüyor, anne tavus kuşunun gagası da böylece dakikaları gösteriyordu. Bu olay her yarım saatte bir tasarlandığından saatin ön yüzündeki on deliğin yarısının açılması yarım saatin geçtiğini gösteriyordu.

Fil Saati: Yine birinci bölümde anlattığı fil saati ise daha kompleks bir mekanizmaydı. Bu sistem de tavus kuşunda olduğu gibi her yarım saatte bir ejderhanın ağzına bir top düşüyor, bir filin üzerinde oturan adam bir sopa ile file vuruyor, elindeki sopa da saati gösteriyordu.

Aynı şekilde çalışan başka bir saat ise elinde tuttuğu bir balıkla karşısındakine bardak veren “balıklı adam” diye isimlendirilen bir robottu.

Hacamat Makinesi: Cezeri’nin tasarladığı diğer bir alet ise kan aldırırken, (hacamat) alınan kanın miktarını ölçmek için kullanılan bir aletti. Şamandıralar yardımıyla kan miktarının ölçüldüğü bu sistem, elinde çubuk tutan bir kadın simgesinin kanın hacmini göstermesi şeklinde çalışıyordu.

Cezeri’nin, bunlar dışında tasarladığı bazı aletler de şunlardır: Otomatik yüzen kayık ve çalgıcılar, Birbirine şerbet ikram eden iki şeyh, Dört çıkışlı iki şamandıralı otomatik sistem, İki bölümlü testi (termos), Otomatik su akıtma, İkramda bulunma ve kurulama makinesi, Su çarkı kepçe mekanizması, Motor-kompresör mekanizması, Su çarkı ve su dolabı.

Tasarladığı aletlerin büyük kısmı pratik faydalar içermekte olduğu gibi eğlendirme amaçlı aletler de tasarladı. İçinde su varmış gibi görünen ancak suyu boşaltılamayan su kapları ve boş gibi görünüp içinde su akıtan kaplar bunlardan bazılarıdır.

Cezeri, yapacağı aletlerin önceden kağıttan maketlerini inşa etmesi açısından da önemli çalışmalarda bulundu. Maketleri yaparken geometriden de faydalanan El Cezeri, ilk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizma da geliştirdi ve bunu bir saat tasarımında kullandı.

NOTLAR

•             Tam adı Bediüzzaman Ebu’l-İzz İsmail Bin El Rezzaz El Cezeri’dir.

•             Orijinali günümüze ulaşmayan ‘Kitab-ı HiyeYin, bilinen on beş kopyasından onu Avrupa’nın farklı müzelerinde, beşi de Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerindedir.

•             Leonardo Da Vinci’den yüz elli yıl önce yaşamış ve mekaniği ondan daha iyi kullanmıştır.

•             Cizre’de doğmuş, Diyarbakır’da yaşamış ve Cizre’de vefat etmiştir. Mezarı da Cizre’dedir.

•             Elektrik kullanmadan, sadece su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmış ve günlük hayata geçirmiştir.

•             Kitabında anlattığı su saatlerinden biri, Dünya İslam Festivali için Londra Bilim Müzesi’nde örneğe uygun olarak yapılıp çalıştırıldı.

•             İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü, Cezeri’nin kitabındaki şekillerin aslına sadık kalarak, tavus kuşu su saatini yapmayı başardı.

Güneşi ‘yerine’ oturttu; kilisenin doğmalarını yıktı / KOPERNİK

(Nicolaus Copernicus)

(1473-1543)

“Tüm keşifler ve fikirler arasında hiçbiri, Kopernik Doktrini kadar insanoğlunun üzerinde etki uyandırmamıştır. ”

Goethe

24 Mayıs 1543’te memleketi olan Polonya’da hayata gözlerini kapadığında, ailesinden geride kalanlara tam olarak ne bıraktığı bilinmiyordu; ama insanlığa oldukça önemli bir bilgi birikimi bıraktığı inkar edilemezdi. Astronomi için çarpan kalbinin şiddetine rağmen o, biraz da hayata karşı iddialı bir duruşu olmayışından olsa gerek, kendisine biçilen rollere razı olmuş, ömrünün hatırı sayılır bir kısmını, başpiskopos olan amcasının tesiriyle din adamı olarak görev yaptığı kilise duvarları arasında geçirmişti. Kasvetli kilise koridorları arasında turlarken dudaklarından dualar dökülse de, zihninde gezegenler ve onların ortasındaki güneş fink atıyordu. Bu arada kariyerinde sadece din adamlığı değil, aynı zamanda doktorluk ve hukukçuluk da vardı. İtalya’da tanışmış olduğu astronom Domenico Noworra, onun içindeki astronomi aşkının patlamasına yol açan kapıyı açmıştı.

Kopernik’i (Copernicus) bu kadar özel yapan neydi derseniz, cevabı gayet yalın olacaktır. O, uzay çalışmalarından asırlar önce, keskin gözlemleriyle bilediği zihnini adeta bir uydu yapıp uzaya fırlatmış ve dünyamızın, diğer gezegenlerle birlikte güneşin etrafında döndüğü fikrini ortaya atarak, tüm astronomi felsefesini temelinden sarsmıştı! Evet, Kopernik’in bu fırtınalar koparan tezi duyulmadan önce astronomi, daha çok, Aristo’nun (Aristoteles) ‘yerküre durağandır’ görüşü ile Batlamyus’un (Ptolemaios) ‘yerküre evrenin merkezindedir’ görüşünün ipoteği altındaydı. Üstelik bu teoriler neredeyse kilise tarafından bir doğma haline getirilmişti.

Bununla birlikte, dünyanın ve diğer gezegenlerin güneş etrafında döndükleri gerçeğini ilk fark eden Kopernik’in, bu tespitini dillendirmesi bir hayli zaman alacaktı; zira mensubu olduğu kiliseden çekiniyordu! Neden mi? Döneminin kabul gören din anlayışına göre İsa Peygamber güneşe sabit durmasını emretmişti ve güneş de buna itaat ediyordu. Aynı zamanda yerküre, bir tepsi kadar düzdü. Kilise destekli bu ‘bilimsel’ dogmaların aksini iddia edenlerin, cehennemi boylamayı, ondan önce de ateşte yakılmayı göze alması gerekiyordu ki; dediğimiz gibi Kopernik, zihnindeki kozmik fırtınalara rağmen, uysal bir kişiliğe sahipti. Öte yandan tam olarak fikirlerinden emin olamaması da, bunları kamuyla paylaşmasını, neredeyse ömrünün son demlerine kadar geciktirecekti.

 

 

Ömrünün sonlarına kadar güneş sistemi ile ilgili yeni teorilerini dile getirmekten sakınan Kopernik’in, ölüme yaklaştıkça, üzerindeki çevre ve kilise baskısı azalmıştı. Yerleşik düzeni sarsacak olan fikirlerini dile getirdiği kitabının taslağını Papaya gönderirken yanına iliştirdiği mektubunda da şöyle diyordu: ‘Aziz Papa hazretleri, görüşlerimi okuyanların vakit geçirmeden reddedeceklerini biliyorum. Ömrüm boyunca etrafımdakilerin düşüncelerini dikkate almadan, fikirlerini sıkı sıkıya savunan biri olamamışımdır. Bilakis tepki alırım endişesiyle fikirlerimden geri adım atmaya niyetlendiğim de olmuştur. Yine de çekingenliğimi bastırarak, çalışmalarıma devam ettim...’ Foto: Jan Matejko’nun 1872 tarihli ‘Astronom Kopernik; Tanrı ile Sohbet’

isimli çalışması.

Kopernik, Güneş’i kainatın merkezine koyduğu teorilerini ilk olarak ‘Gökcisimlerinin Devinimine İlişkin Varsayımlar Üzerine Yorum ’(Commentariolus, 1510-1514) adını verdiği kısa eserinde dile getirmiş; kitabını yakın dostlarına dağıtmıştı, ama teorilerini dile getirmesi zaman alacaktı.

Kendisine bağlı bu din adamının, kainatın ‘kabul edilmiş’ temel prensiplerine kafa tutan yorumlarından Papa VII. Clemens’in haberdar olması ise, 1533’Te olacaktı. Kopernik’in görüşlerinden etkilenen Papa, görüşlerin kitap haline getirilmesine yeşil ışık yakacaktı. Bununla birlikte muhalefet harekete geçmekte gecikmedi. Hıristiyanlığın parlak isimlerinden Martin Luther, “Bu budala, astronomi bilimini karıştırma arzusunda. Oysa kutsal kitabımız bize dünyanın değil, güneşin döndüğünü söylüyor. Halkın bu çiçeği burnunda astrologa inanması olacak iş mi?” diyerek, yerkürenin astronomideki başrolünü sorgulayan Kopernik’e karşı bayrak açınca, Kopernik geri adım atmak zorunda kaldı ve bir süre daha görüşlerini kendine saklamaya karar verdi. Aralarında öğrencisi, Alman matematikçi Georg Joachim Rheticus’un da bulunduğu dostlarının telkini ile görüşlerini kitaplaştırmaya karar verirdi ve hazırladığı taslağı Rheticus eliyle 1540’da Nürnberg’e gönderdi. Lâkin Luther’in başını çektiği reformcular yine sahneye çıkınca, Rheticus, taslağı din adamı Andreas Osiander’e bıraktı. Taslağı 1543’te, ‘Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine’ (De Revolutionibus Orbium Coelestium) adıyla bastıran Osiander, Güneş’i merkeze yerleştiren ve oldukça kesin bir dil kullanan bu eserin çekebileceği tepkilere karşı tedbiri elden bırakmamış, imzasız bir önsöz yazarak, kitapta öne sürülenlerin, gezegenlere ilişkin hesaplamaları kolaylaştıran bir varsayım olarak ele alınması gerektiği notunu düşmüştü.

Milattan Önce 3. yüzyılda bugün Güneş sistemi olarak kabul ettiğimiz düzenin merkezinde dünyanın değil, güneşin yer aldığını öne sürüp, bağnaz çevrelerin baskısı ile susturulan Aristarcus isimli bilgin gibi, Kopernik’in açtığı bu kapıyı daha önce de zorlayanlar olmuş, ama içeri girmek, ona nasip olmuştu. Görüşleri kabul görmekte gecikmedi. Çünkü döneminin bir sürü düşünürü de, bilimsel ilerleyişi engellediğini düşündükleri dogmatik kainat sisteminin elden geçirilmesi gerektiğini düşünüyordu.

Güneş Sistemini asırlar önce fotoğrafladı!

O zaman için devrim kabul edilecek görüşler dile getiriyordu. Daha sonradan bunlar, ispatlanacakları ana kadar, Kopernik Teorisi olarak isimlendirilecekti. Peki Kopernik ne diyordu dersiniz; yine kendisine kulak verelim:

*             Gök cisimleri aynı biçimdedir, ölümsüzdürler, daireseldirler.

*             Evrenin merkezinde Güneş vardır.

*             Güneş’in etrafında sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Ay, Mars, Jüpiter, Satürn ve diğer sabit yıldızlar dizilmiştir.

*             Dünyanın günlük ve yıllık döngüsünün yanı sıra bir de yıllık eğimi vardır.

*             Gezegenlerin doğudan batıya devinimi dünyanın hareketi ile izah edilebilir.

*             Dünyadan Güneş’e olan mesafe yıldızlara olan mesafeye kıyasla küçüktür.

 

Kopernik sistemine göre; güneş sisteminin merkezinde güneş vardı, dünya da dahil olmak üzere tüm gezegenler belirli bir yörünge izleyerek hem güneşin hem de kendileri etrafında dönüyorlardı. Üstelik yeryüzünün ekseni de hareketliydi. Bugünkü çağdaş güneş sistemi bilgisini yaklaşık olarak açıklayan Kopernik’in teorisi, 1610’da Galileo’nun dürbünü icat etmesiyle doğrulanacaktı. Geliştirdiği teorisi ile felsefi bir devrim yaratan Kopernik, evren bilimi ile teoloji arasına bir çizgi çekmiş oldu. Foto: Kopernik’in heliocentrik (güneş merkezli evren) teorisini ete kemiğe büründürdüğü taslağı.

İnsanlığın uzaya çıkıp dünyaya dışardan bakmasına daha asırlar var ve Kopernik, keskin gözlemleri ve bilgisayar gibi çalışan zihni ile neredeyse güneş sistemimizin şu anki fotoğrafını çekiyor. Daha ne olsun!

 

Kopernik neyi değiştirdi?

Güneş’i merkeze taşıyan Kopernik bir çığır açmış, evrenin boyutları da tartışılmaya, sorular havada uçmaya başlamıştı. Mademki dünya güneşin etrafında dolaşıyordu; neden yıldızlar hep sabit kalıyordu? Kopernik buna, yıldızların bulunduğu kürenin (uzay boşluğu) dünyadan çok uzak olmasıyla açıklık getirince; evrenin daha önce sanıldığından çok daha büyük olduğu kabul edilmeye başlanacaktı.

Kopernik’in surda açtığı bir diğer gedik de, cisimlerin düşmesiyle ilgili idi. Kendisinden önce geçerli olan Aristocu öğretiye göre cisimler, ‘evrenin merkezi olan dünyaya’ doğru düşüyordu. Madem merkez yerküreydi, o halde öyle olması gerekiyordu. Ama Kopernik, öyle olmadığını ortaya koyunca, cisimlerin düşmesiyle ilgili yeni tartışmalar başlayacak, bu beyin fırtınaları, kendisinden yüz elli yıl sonra, Newton’un evrensel yerçekimi kavramını ortaya koymasıyla sonuçlanacaktı.

Kopernik’in yerkürenin yerine güneşi ikame etmesiyle değişen evren algısının felsefi yankıları da oldu haliyle. Yerküre, yaradılış inancının başrolünden indirilmiş, diğerleri gibi sıradan bir gezegen olarak kabul edilmeye başlanmıştı. Kopernik’in teorisini açıkladığı zamana kadar geçerli kabul edilen bu inanç sisteminde yarattığı sarsıntılar, kendisinden sonra gelecek alimler tarafından “Kopernik Devrimi” olarak isimlendirilecekti.

Peki büyük usta Kopernik neden güneşi merkeze almıştı derseniz, buna verdiği felsefe kokulu cevabı, gelin kendi ağzından dinleyelim: ‘Evrenin ortasında güneş taht kurmuştur. Bu görkemli tapmakta, çevresindeki her şeyi bir anda aydınlatan ‘güneş’ dediğimiz nur kütlesi için daha saygın bir konum düşünülebilir miydi? Bundan dolayıdır ki güneş bazıları tarafından evrenin lambası, bazıları tarafından beyni ve yine bazıları tarafından da yöneticisi olarak isimlendirilmişti. ’

NOTLAR

•             Kopernik’den önce, dünyanın güneş sisteminin merkezinde olduğuna ve güneş ve diğer gezegenlerin, onun etrafında döndüğüne inanılıyordu.

•             Çağdaşlan tarafından astronom olmasından ziyade, Frauenburg Katedrali’nin papazı ve doktor olarak tanınıyordu.

•             İtalyan fizikçi ve astronom Galileo, 1600’lerin başında Kopernik Teorisini gündeme getirmek istemiş ama sapkınlıkla suçlanmıştı.

•             Güneş merkezli teorisi ancak, ölümünden yaklaşık 100 yıl sonra kabul edilebildi.

•             Teorisini dillendirdiği, Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine (De Revolutionibus Orbium Coelestium) isimli eseri, sapkın olduğu iddiası ile Katolik Kilisesi tarafından 1835’e kadar yasak kapsamında tutulmuştu.

•             Bugün kullandığımız takvim sistemi, Kopernik’in dünyanın ve gezegenlerin hareketi üzerine yaptığı çalışmalar sonucu şekillenmiştir.

•             Papa II. John Paul, 1999 Haziranında Polonya’daki Kopernik Üniversitesi’ni ziyaret ederek, Kopernik’in bulgularını övmüş, dönemin Katolik kilisesi tarafından astronoma gösterilen tepkinin, yanlış olmakla birlikte, din ile bilim arasındaki uzun soluklu gerginliğin yansıması olduğunu ifade etmişti.

Farmakoloji ve İlaç kimyasının babası, isyankar ruh, modern tıbbın mimarı / PARACELSUS

(1493-1541)

“Bir gün gelecek, tıp dünyasını sarsacak ve etkisi altına alacak üç şey olacak; beden, hastalık ve bunu iyileştirecek olan ilaç. ”

Paracelsus

Gözlerinden yansıyan ateşle bir canavarı andıran orta yaşlı adam, gerçek anlamda bir ejderha olarak da kabul edilebilirdi. Evet, kendince, eskiye; daha doğrusu, o güne dek devam etmiş olan eski tıp sistemine karşı savaş açmış, ağzından olmasa da zihninden çıkan alevlerle, eski düzene dair ne varsa yakıyordu. Elinde tuttuğu İbn-i Sina, Hipokrat ve Galen gibi büyük beyinlerin eserlerini, öğrencilerinin yaktığı ateşe atan bu adam, 16. yüzyıla damgasını vurmuş ve yaptıkları ile modern tıbbın kurucularının önde geleni olarak anılmaya hak kazanmış Alman bilim adamı Phillipus Theophratus Bombastus von Hohenheim’dan başkası değildi. Ama bizler onu, daha sık kullanılan adı ile Paracelsus olarak anacağız.

Yenisini kurmak istediği tıp düzeninin eski ustalarına ait kitapları ateşe atarak, tıptaki dogmalara savaş açtığını ilan eden Paracelsus, 1493’te Zürih yakınlarında doğdu. 20’ li yaşlarında maden ocaklarında çalışmaya başladı. Bu dönemde simyacılığa ilgi duyuyordu. İlk hocası olan babası da doktordu. Üniversitede tıp okumak istiyordu ama akademik dünyayı, temsil ettiği geleneksel değerlerden dolayı sıkıcı buluyordu. Her şey ona banal geliyor, okulda aldığı geleneksel tıp eğitimi, zihninde kopan fırtınaları, öğrenmeye olan açlığını ve de yeniliklere olan iştahını dindirmiyordu. Viyana Üniversitesinde tıp eğitimini tamamladı. Ardından Ferrara Üniversitesine gitti ve o dönemin ustalarının ve simyacıların kıyasıya eleştirildiği bir ortamla karşılaştı. Muhtemelen bu dönemde, kendisini simyacılıktan kimyagerliğe yönelten yolculuğuna başlamıştı. Ona göre simyacılar altın peşinde koşmaktansa, insanlara faydalı karışımlar üretmeliydi. Ferrara’da da fazla barınamadı ve değişik bilim merkezleri arasında mekik dokudu; nereye gitse sıkılıyordu. Sorun şuydu: öğretilenler fena halde demodeydi ve bir şeyler yapılması, tıpta yeni bir sayfa açılması gerekiyordu. İleride ‘çılgın’ olarak anılmayı göze alarak, o sayfayı açmayı kafasına koymuştu.

' ‘‘t

Osmanlı dönemi tıp alimlerinden ve saray hekimlerinden Bursalı Ali Münşi Efendi, Paracelsus’tan çok etkilenmiş ve Cerrahname isimli eserinde Paracelsus’un fikirlerine fazlasıyla yer vermişti.

Eski düzene savaş açan Paracelsus, günün tedavi şekline, otoritelerin tıbbi kuramlarına karşı çıkmış, isyankârlığı ile akademik çevrelerde sembol haline gelmiş ve tıp eğitiminde Latincenin hegemonyasına son vererek, derslerinde ve kitaplarında Almancayı kullanmıştı. Bu arada adını da değiştirmiş ve Celsus’dan daha üstün anlamına gelen Paracelsus takma adını almıştı. Kim bilir böylelikle belki de Milattan Önce 1. yüzyılda yaşamış Roma’nın ünlü tıp tarihçisi Celsus’a meydan okumak istemişti. Aralarında Osmanlı İstanbul’unun da bulunduğu birçok şehir ve ülke gezdi; değişik bölgelerde araştırmalar yaptı. Son nefesine kadar aykırı olmaktan vazgeçmedi. Aşırı eleştirel ve dobra tutumundan dolayı, gittiği hiçbir yerde iki yıldan fazla kalamadı. 48 yaşında, 1541’de Salzburg’da hayata veda ettiğinde, ardında İatrokimya (İlaç kimyası) gibi bir akım bırakmış ve zihinlerde tıbba dair ne varsa değiştirmişti.

 

 

Peki neydi bu İatrokimya? Paracelsus’a göre bütün varlıkların temeli ortaktı. O vakitler revaçta olan inanca göre varlıkların ateş, hava, toprak ve su gibi dört temel elementten oluştuğu varsayılıyordu. Paracelsus, bunlara, Archidoxa isimli eserinde, ‘Öncelikli Üç’ (Tria Prima) olarak isimlendirdiği (Bazı kaynaklarda materia prima (öncelikli maddeler) olarak da geçer) tuz, cıva ve kükürdü de ekleyerek, bu elementlerin doğadaki, canlı ya da cansız, tüm varlıkların özünü

• • •

oluşturduğunu savunmaya başladı. Ote yandan Ibni Sina da, Paracelsus’dan asırlar önce, elementlerin kendine ait özelliklerinin olduğunu ve bunların birbirleri ile karıştırılması ile diğerlerinin elde edilemeyeceğini öne sürdüğü Transformasyon Teorisi kapsamında, cıva ve kükürdün iki temel element olduğundan bahsetmişti.

‘Cansızlar için geçerli olan canlılar için neden olmasın?9

Paracelsus’a göre ağır, akışkan ve uçucu özelliklere sahip cıva ruhu temsil ediyordu ve aşırı dozda alınması felce yol açabilirdi. Yanıcı özelliklere sahip olan kükürt ise yaşamı temsil ediyordu ve fazlası sıcaklığı arttırabilirdi. Çözünürlük öğesi olan tuz da bedeni temsil ediyordu.

‘Mademki öz olarak aynıdırlar; o halde aynı şekilde fonksiyon gösteriyor olmalılar’ diyen Paracelsus, o zamana dek sadece cansızlar üzerinde etkili olduğu ileri sürülen kimyasal ilkelerin, aynı zamanda canlılar için de geçerli olabileceğini savunmaya başladı. Özede; ‘Her hangi bir canlı, kimyasal bir yapıya sahipse, bu canlıda meydana gelecek rahatsızlıklar da kimyasal kökenlidir. O halde bu rahatsızlığı yine kimyasal maddelerle düzeltebiliriz. ’ diyor ve neredeyse bin 500 yıldır devam eden simyacılığın karşısına, İatrokimya’yı koyuyordu.

İatrokimya’dan hareket eden Paracelsus, bedenin fonksiyonlarını da aynı doğrultuda izaha girişti. Sözgelimi midenin işleyişi buna harika bir örnekti. Ona göre insan midesi, besinleri, ısıtıp, ıslatıp ve yaptığı bazı hareketlerle parçalayarak sindirmiyor, bizzat salgıladığı bazı sıvılarla besinleri kimyasal değişikliklere uğratıyor ve biz de bunu sindirim olarak isimlendiriyorduk. Paracelsus bu yaklaşımıyla ve ardından yaptıkları ile farmakolojinin de (ilaç bilimi) temellerini atmış oluyordu. Öncelikle hastalıkların tedavisinde kullanılması gereken ilaçların metaller, ametaller ve bunların bileşiklerinden oluşan saf maddelerden oluşması gerektiğine inandığı için bakır, cıva, kurşun, arsenik ve antimonu ilaç yapımında kullanmaya başlamış, dönemin ölümcül hastalıklarından frenginin tedavisi için cıva kullanılması gerektiğini öngören ilk isim olmuş ve içme suyundaki kurşunun guatr hastalığına yol açtığını ortaya çıkarmıştı. Aynı zamanda yine dönemin ölümcül hastalılardan vebaya karşı da, hasta dışkılarından aldığı parçalarla geliştirdiği haplarla tedavi geliştirmeyi başarmıştı.

Paracelsus’un kimyasal ilaç merkezli bu yaklaşımı birçok bilim adamını etkiledi. Ardından gelenler mide salgılarını inceledi. Bunlardan Flaman kimyager John Baptist van Helmont özellikle sindirim ve solunum sistemlerini incelemiş, karbondioksit gazını bulmuştu.

Paracelsus, Galileo, Descartes ve Steno gibi alimlerin kendisinden asırlar önce öne sürdüğü ‘fizik ilkelerinin canlı yapının açıklanmasında kullanılması’ yaklaşımını ele alarak daha da geliştirmiş, bu yaklaşım da iatrofizik olarak isimlendirilmişti. İatrokimya ve iatrofizik zamanla bir noktada birleşecek ve canlı ya da cansız bütün varlıkların özünün ve işlevlerinin birbirine benzediğini; fiziksel ve kimyasal olayları açıklamak için kullanılan prensiplerin biyolojide de geçerli olduğunu kabul eden mekanik okulun ortaya çıkmasında rol oynayacaktı. Bunun sonucu olarak mekanik okula tabi olan bilim adamları, canlı varlıkların da maddeler gibi, laboratuarlarda incelenebileceği fikrini savunmaya başlamış ve bu yol bizleri, deneysel yöntemin biyolojide, dolayısıyla da tıpta yaygın olarak kullanıldığı günümüz tıp ortamına taşımıştı.

‘Hekim her şeyi bilmelidir!’

Paracelsus, tıbbın sadece maddi boyutu ile değil manevi boyutu ile de ilgilenmişti. Ona göre, tıp ve cerrahi sadece bilimi değil aynı zamanda felsefeyi de göz önünde bulunduran bir bilim dalı olmalıydı. Tıp oldukça dinamik bir alandı ve her gün gelişiyordu, o halde hekimler de gözlerini dört açmalı ve bütün hastalıklar ve yaraların tedavisi üzerine kendilerini yetiştirebilmeli, her şeyi sorup öğrenmeliydi. ‘Doktor soru sormaktan utanmaz. Her şeyi Galen ve Hipokrat’m eserlerinde bulamazsınız/’ diyordu. Modern tıbbın babasının cerrahlara da bir çağrısı vardı. Kendisinden asırlar önce yaşamış İbn-i Sina gibi o da cerrahi müdahalede anatomi bilgisinin elzem olduğuna dikkat çekiyor ve ‘İnsanın sadece bedeninin dışını bilmek olmaz, aynı zamanda, sinirlerinden kemiklerine varıncaya kadar; tüm içindekileri de bilmek zorundayız. ’ diyerek, tüm cerrahların anatomi konusunda uzmanlaşmaları gerektiğini savunuyordu.

‘Bir şeyin zehir mi yoksa ilaç mı olduğunu dozajı belirler9

Zehir bilimi olarak bilinen toksikolojinin de altını kaldırıp baktığımızda yine aynı ismi görüyoruz: Paracelsus. Zehirli olarak bilinen elementlerin, dozuna göre bedene faydalı olabileceğini öne sürerek, aşırı tüketilmesi durumunda suyun bile insanı öldürebileceğini hatırlatan Paracelsus’un zehri tanımlarken kullandığı ‘Her madde zehirdir. Zehir olmayan madde yoktur; zehir ile ilacı ayıran dozdurşeklindeki ifadesi, günümüzde modern toksikolojinin de çıkış noktası olarak kabul edilir.

Aynı zamanda vücuttaki kan, lenf ve safra gibi sıvıların dengesinin bozulması ile hastalıkların baş gösterdiği tezini savunan Hipokrat ve Galen gibi tıpçıların bu tezini de çürütmüş olan Paracelsus, buradan hareketle, kendisinin zehir olarak tanımladığı dış etkenleri hastalıkların gerçek sebebi olarak göstermiş ve bu zehirlere karşı geliştirdiği kimyasal tedavi yöntemleri ile deney, kimyasal ilaç tedavisi ve anatomi bilgisine dayanan günümüz tıbbının da temellerini atmıştı. İşte bu nedenledir ki, bir çoğumuz farkında olmasak da, hasta olduğumuzda derdimizi anlattığımız her doktor, aslında biraz da Paracelsus’tur...

NOTLAR

•             İlaç kimyasının ya da daha sık kullanılan tabir ile farmakolojinin babası sayılır. Alkol gibi bazı terimleri Arapçadan aldığı söylenir.

•             Cabir İbn Hayyan ve İbn-i Sina gibi İslam alimlerinin kendisinden asırlar önce geliştirdiği civa-kükürt kuramını benimsemişti.

•             Döneminin geleneksel tıbbına başkaldırıp, eski alimlerin kitaplarını yakarken, ‘Sakalım sizden, sizin yazarlarınızdan daha çok bilir,

ayakkabımın tokası Galen ve İbn-i Sina’dan daha alimdir’ dediği rivayet edilir.

•             Felsefeyle de yakından ilgilendi. Felsefeyi, doğayı anlamanın aracı olarak görüyor, küçük evrenin büyük evrenin bir yansıması olduğunu savunuyordu.

•             Deneysel tıbba inandığı için sürekli halkın arasında dolaşıp, özellikle berberler, ebeler, hamamcılar, çingeneler, falcılar ve cellatlarla arkadaşlık etti.

•             Aşırı kendine güveni, etrafı ile sağlıklı ilişkiler kurmasını engellediği için sürekli sürgün hayatı yaşadı. Bununla birlikte deliliklerin şeytanla ilgisi olmadığını, beyin zedelenmelerinden meydana geldiğini ileri sürecek kadar da çağma göre öngörüsü yüksek bir alimdi.

•             Osmanlı dönemi tıp alimlerinden ve saray hekimlerinden Bursalı Ali Münşi Efendi, kendisinden çok etkilenmiş ve Cerrahname isimli eserinde Paracelsus’un fikirlerine fazlasıyla yer vermişti.

Jeolojinin babası; madenlerin sihirbazı / GEORGIUS AGRICOLA

(1494-1555)

“Kendi gözümle görmediğim ya da güvendiğim birinden duymadığım her şeyi inkar ettim.

Görmediğim ya da okuduktan ya da duyduktan sonra dikkatle üzerinde düşünmediğim hiçbir şey hakkında yazmadım da... ”

Agricola

Ünlü Fransız kimyager Antoine Laurent de Lavoisier ile birlikte kimya bilimine en çok katkı yapan ve bu alanın isminin ‘simya’dan kimyaya dönüşmesini sağlayan isimlerden biri de Alman Georgius Agricola’ydı. Madenler üzerine yazdığı ve ölümünden sonra 1556’da yayınlanan Madenler Üzerine( De Re Metallica) adlı eseri asırlar boyunca madenciliğin ana kitabı olarak kabul edildi. İlginçtir, asıl eğitimini tıp üzerine almış olmasına rağmen, madencilik alanında yaptığı katkılar, o zaman daha doğum aşamasında olan metalürji biliminin temelini oluşturacaktı.

Agricola, 24 Mart 1494 yılında Almanya’nın Saxony eyaletindeki Erzgebirge bölgesinde bulunan Glauchau kasabasında boyacı ve yünlü kumaş yapımcısı bir babanın oğlu olarak dünyaya geldi. Asıl ismi George Bauer olan Agricola, ilk eğitimini Glauchau ve Magdeburg kasabalarındaki okullarda tamamladı. O dönemlerde üniversitelere girme yaşı 12-15 olmasına rağmen, 20 yaşma kadar herhangi bir üniversiteye girmemişti. Yirmisinde Büyük Zwickau Okulu’na girdi. Burada 2 yıl kaldıktan sonra 1506 yılında Leipzig Üniversitesinde Tıp Fakültesine girdi. Burada dönemin ünlü hümanistlerinden olan Peter Mosellanus ile beraber çalıştı. Kimya, tıp ve fizik alanında dersler aldı. Bauer, 1515’te Leipzig’den mezun oldu. Ancak doktorluk yerine Yunanca öğretmenliği yapmaya başladı. Bu dönemlerde isimlerini Latinceleştiren bilim adamlarına uyarak George Bauer olan ismini ‘Agricola’ şeklinde değiştirdi. Agricola, Almanca’da çiftçi anlamına gelen Bauer’in Latince karşılığıydı.

Kendisine her konuda büyük destek olan hümanist dostu Mosellanus’un ölmesi üzerine, Latincesini geliştirmek ve eğitimini devam ettirmek amacıyla İtalya’ya gitti. 1524 - 1526 yılları arasında iki yıl kaldığı İtalya’da antik Yunan’dan kalma felsefe ve tıp alanındaki klasik eserleri okudu. Doğum yeri olan Erzgebirge’de bolca bulunan madenlerin tedavi amaçlı kullanabileceği düşüncesini, ilk kez burada antik eserleri okuduktan sonra edindi.

İtalya’da eğitimini tamamladıktan sonra 1527’de Zwickau’ya döndü ve Joachimsthal kasabasında doktorluk yapmaya başladı. Günümüzde Çek Cumhuriyeti sınırları içerisinde olan JoachimsthaPda en yaygın meslek dalı madencilikti. Bölgede bolca bulunan gümüş madeni işleniyordu. Buradaki madenciler, gümüşten yaptıkları paralara ‘thalers’ adını vermişlerdi. ABD’nin para birimi olan ‘dollar’ da bu isimden türedi.

On bin nüfuslu küçük bir kent olan JoachimsthaPda yaşayanların çok büyük bir kısmı sadece madencilikle ve onunla ilgili mesleklerle uğraşıyordu. Doktorluğu sırasında madenlere girip çıkan, madencilerden bu konuda birinci elden bilgi edinen Agricola, madencilik ve metalürji hakkındaki asıl çalışmalarına ve araştırmalarına burada başladı. Sahip olduğu filoloji ve felsefe bilgisi, onun sistematik bir düşünce yapısı oluşturmasına yardımcı oldu. İlk makalelerini 1728’de yayınlamaya başladı.

1530’ da Saxony eyaleti Prensi Maurice tarafından resmi tarihçiliğe (vakanüvisliğe) atandı ve kendisine maaş bağlandı. Joachimsthal’den diğer bir maden kenti olan Chemnitz’e taşındı. 1533’de kent halkı tarafından kent doktoru olarak seçildi. Aynı yıl antik Yunan’ın ölçü birimlerini anlattığı ‘De Mensuis et Ponderibus’ adlı kitabını yayınladı. Koyu bir Katolik olmasına rağmen Protestanların yaşadığı Chemnitz’e belediye başkanı seçildi; ancak bu görevi kısa süreli oldu. Katoliklikle olan bağlantısından dolayı bu görevinden uzaklaştırıldı.

 

Georgius Agricola, yazdığı ünlü kitabı De Re Metallica ve diğer araştırmalarının yanı sıra paleontoloji bilimine de katkıda bulunduğu bir eser

kaleme aldı.

Buradaki görevinden ayrıldıktan sonra kendisini, devrin akımlarından tamamen soyutlayarak öğrenmeye verdi. En büyük ilgi alanı hala metalürji idi; ancak tıp, matematik, teoloji ve tarih alanındaki araştırmalarını da sürdürdü. Georgius Agricola, 21 Kasım 1555’te Chemnitz’te yaşamını yitirdi. Ölümüne kadar da sıkı bir Katolik olarak kalan Agricola’nın, hayatını kaybetmesine yol açan, bir Protestan ile girdiği dini münakaşadan sonra geçirdiği kalp rahatsızlığı oldu. Kent halkı Chmenitz’e gömülmesine izin vermediği için elli kilometre uzaklıktaki Zeitz kentine gömüldü.

 

Metalürji Alanında Devrim: ‘De Re Metallica9

Agricola’nın en ünlü eseri ve madencilik ile metalürji alanındaki temel kitaplardan biri olan ‘Madenler Üzerine9 (De Re Metallica) adlı kitabı ancak ölümünden sonra 1556’da yayınlandı. Agricola, devrin ünlü hümanistlerinden Erasmus’un önsöz yazdığı, kardeşine adamış olmasından dolayı 1550’ de bitirdiği tahmin edilen ve 200 yıl boyunca madencilik ve metalürji alanlarında çalışanların el kitabı

olacak olan 12 ciltlik bu eserinde, dönemin madenlerinden, madencilik tekniklerinden ve sektörün en ince ayrıntılarından bahsediyordu. Maden ocaklarının yapımı, maden filizlerinin ocaklardan çıkarılması ve ocaklarda biriken suyun boşaltılması gibi konuların yanı sıra metal işletmeciliğine de değiniyordu. Temel olarak kimya ile değil metalürji ile ilgilenen Georgius Agricola, kitabında sadece çevresinde gördüğü madenlerden ve bu konuda edindiği izlenimlerden değil, ağaç filizlerinin kökenleri, erozyonun oluşumu ve önlenmesi gibi önemli konulardan da bahsetti. O dönemde bilinmekte ve işlenmekte olan madenlerin listesine yenilerini ekledi.

Kitaplarında yer verdiği ve bir çığır açan diğer bir konu ise madencilik ve endüstri alanındaki teknikleri yayınlaması oldu. Bu tür teknikler o zaman gizli tutuluyordu ve belli bir sınıf veya uzmanların dışında, halkın bunları öğrenmesine izin verilmiyordu. Bu yüzden Agricola, sadece Almanya’da değil tüm Avrupa’da yayılmasını istediği bu bilgileri içeren kitabını Latince yazdı ve bu eseri yaklaşık 200 yıl boyunca değerini yitirmedi.

Avrupa’da Orta Çağ sonlarına doğru kimyasal üretimin en önemli dallarından biri metalürji idi. Georgius Agricola da ‘De Re Metallica’ ile o zamana değin simyacıların sahip oldukları birçok yanlış bilgiyi değiştirdi. Kitabında özellikle deney yöntemini savunan Agricola, kitabına, nasıl maden inşa edileceğini gösteren ve kendisinin de uzun yıllar anılmasını sağlayacak resimler çizdi. Kitabında mineralleri topraklar, taşlar, katılaşmış özsular (tuzlar), metaller ve bileşikler diye sınıflandıran Agricola, ayrıca madenlerin ve minerallerin bulunabilecekleri yerler hakkında da bilgiler verdi. Kitabında çizdiği resimlerle cevher arama çalışmalarını anlattı, gizli maden yataklarının bulunması için çatal şeklinde bir değnek kullanılmasını tavsiye etti. Bu değnekler hakkında bilgi verirken de gümüş için fındık ağacından, bakır için dişbudak ağacından; kurşun, altın, kalay ve demir için ise köknar ağacından değnekler yapılmasını önerdi. Kitabında bugün hala madenlerde uygulanmakta olan bazı pompalar ve düzenekleri, yine resimler yoluyla anlattı. Denektaşı üzerinde derişik halde bulunan nitrit asit ile deneme yapma ve yirmi dört çeşit altın-gümüş alaşımıyla karşılaştırma gibi işlemleri en küçük ayrıntısına kadar verdi.

Tüm bunlara dayanılarak kimya teknolojisinin özgün yaratıcılarından biri olarak kabul edilen Agricola’nın anısına 1926 yılında Münih’teki Deutsches Museum’da “Agricola Derneği” kuruldu. De Re Metallica Almancaya çevrilerek 1935’te Düsseldorf’da yeniden basıldı.

De Re Metallica'nın İngilizce tercümesi ise ilk olarak 1912 yılında yapıldı ve Londra merkezli The Mining Magazine dergisi tarafından yayınlandı. Kitabın İngilizce tercümesi ise ünlü bir maden mühendisi olmasına rağmen daha çok, ABD Başkanlığı yapmış olmasıyla tanınan Herbert Hoover ve eşi Lou Henry Hoover tarafından yapıldı.

De Re Metallica, yakın zamanlarda ise dünyadaki madenlerin tüketilmemesi gerektiğini savunan ve tarihçi Carolyn Merchant’ın ‘doğanın ölümü’ diye tanımladığı ‘mekanik azalma’ isimli akım tarafından eleştirildi. Ancak Agricola, kitabında madencilik yoluyla ‘Dünya Ana/Doğa Ana’yı (Mother Earth) ihlal ettiği için kendisinden özür dilemişti.

Agricola’nm Fosil Bilimine Katkısı

Georgius Agricola, ‘De Re Metallica’ ve diğer araştırmalarının yanı sıra paleontoloji bilimine de katkıda bulunduğu bir eser kaleme aldı. 1546’ da yayınladığı ‘Maden Bilimi’ (Natura Fossilium) adlı eserinde fosil kelimesini ilk kez ‘topraktan çıkarılan nesne’ anlamında kullanarak tarihe geçti. Daha önce Leonardo Da Vinci, toprak altında canlı kalıntıları bulduğundan bahsetmiş ancak bu bilgilere o zaman itibar edilmemiş; 1726’da Johannes Beringer adlı bilim adamı fosilleri, Allah veya şeytanlar tarafından insanın îmânını denemek için dünyaya yerleştirilen nesneler olarak betimlemiş ve çalışma sahası toprağın altı olan paleontoloji, ancak 20. yüzyıldan sonra ayrı bir ilim sahası olarak görülmeye başlanmıştı.

NOTLAR

•             Avrupa’daki Rönesans bilimsel gelişmesinin öncülerinden biri oldu. Eserleri ile kendisinden sonra gelen jeologlara ilham verdi.

•             Madenler üzerine yazdığı ve ancak ölümünden sonra yayınlanan ‘Madenler Üzerine’ (De Re Metallica) adlı eseri asırlar boyunca madenciliğin ana kitabı olarak kabul edildi.

•             Devrin ünlü hümanistlerinden Erasmus’un önsöz yazdığı 12 ciltlik bu kitabı, dönemin madenlerinden, madencilik tekniklerinden ve onların en ince ayrıntılarından bahsetti.

•             Bilginin, sadece Almanya’da değil tüm Avrupa’da yayılmasını istediğinden kitaplarının çoğunu Latince yazdı.

•             De Re Metallica’nın İngilizce tercümesi 1912 yılında ABD eski Başkanlarından Herbert Hoover ve eşi Lou Henry Hoover tarafından yapıldı.

•             1546’da yayınladığı Natura Fossilium adlı eserinde fosil kelimesini ilk kez ‘topraktan çıkarılan nesne’ anlamında kullanarak tarihe geçti.

Gezegenlerin seyrüseferini inceleyerek güneş sisteminin mekanik dilini çözen,

Kopernik’i doğrulayan ve Newton’a ilham veren büyük astronom / JOHANNES

KEPLER

(1571-1630)

“Gezegenler birer mıknatıstırlar ve Güneş tarafından manyetik bir güçle idare edilirler; sadece Güneş canlıdır. ”

Kepler

Bilim dünyası, bugün astronomi alanındaki bilgilerinin önemli bir kısmını, bir bilim adamının ısrarlı arayışlarına borçludur. Hiç kimsenin inanmadığı bir dönemde Kopernik’in hipotezlerini doğru kabul ederek, onu geliştiren ve bugün tüm bilim dünyasının kabul ettiği evren sistemini bulan kişi olan bu bilim adamı, ünlü fizikçi Newton tarafından “Eğer o olmasaydı, daha ileriyi göremeyecektim. ” şeklinde

•• **ı ** . ••

övülmüştür.

Dünyadan milyonlarca kilometre ötedeki sistemlerin, gözleri ile bizzat görüyormuşçasına, haritasını çıkaran bu kişi, çocukken görme duyusu zayıflamış ve elleri sakat kalmış bir bilim adamıydı! Özetle, bugün bir ilkokul çocuğunun bile kendinden emin bir şekilde dile getirdiği ‘dünyanın güneşin etrafında döndüğü’ gerçeğinin kabul edilmesinde en büyük pay, kahramanımız Johannes Kepler’e aitti.

Kepler’in, gerçeği bulma yolunda verdiği uğraşın bir benzerini göstermek güç olsa gerektir. Astronomiyi temelden değiştiren yasaları bulurken çektiği sıkıntıları, şu sözleriyle özetlemişti: “Sadece Mars'ın yörüngesini belirlemem beş yılımı aldı.”

Yoklukların göbeğinden bilime açılan kapı

Johannes Kepler, en büyük sırlarının çözülmesi yolunda büyük adımlar atacağı dünyaya geldiğinde, ailesinin de

çözmesi gereken sorunları vardı. Hancı kızı bir anne ve paralı asker olan bir babadan Almanya’nın Württemberg kentinde 27 Aralık 1571’de doğduğunda, ailesinin kendisine verebilecek çok şeyi yoktu. Yokluğun getirdiği sıkıntılar içindeki ilk dört yılında geçirdiği çiçek hastalığı, Kepler’den çok şey götürdü. Hastalık, görme duyusunu zayıflattı ve ellerinin kısmen sakat kalmasına sebep oldu. Ancak sahip olduğu zeka ve öğrenme aşkı, ona küçük yaştan itibaren bilimin kapılarını açacaktı.

Küçükken tarım işçiliği de dahil olmak üzere pek çok işte çalışan Kepler, ailesi tarafından papaz okuluna yazdırıldı. Ancak zekâsını fark eden Württemberg Dükü’nün yardımıyla daha iyi bir eğitim aldı ve 1588 yılında Tübingen Üniversitesi’ni tamamladı. Yüksek lisans öğrenimini de aynı üniversitede sürdürerek 1591’de mezun oldu. Aynı dönemde Kopernik’in güneş merkezli evren sistemini savunan nadir kişilerden olan Michael Mâstlin’in, Tübingen’deki astronomi derslerini takip ediyordu. Onun da zihninde sürekli gezegenler, yıldızlar dans esiyordu. Bu gizemli dünyanın sırlarını çözme aşkıyla yanıp tutuşmaya başladı. Ve hayatında önemli bir dönüm noktası niteliği taşıyan, Kopernik sistemini çalışmalarına temel olarak almaya karar verdi.

Papaz okulunda aldığı din eğitiminin de etkisiyle, Graz Protestan Okulu’nun, Tübingen Üniversitesi’nden matematik öğretmeni talep etmesi üzerine bu teklifi kabul etti. 1594’de astronomi alanındaki ilk ciddi araştırmalarına burada başladı.

Avusturya sınırları içerisindeki Graz Akademisi’nde öğretmenliğin yanı sıra araştırmalarına devam eden Kepler, profesörlüğe yükseldi. Henüz 25 yaşındayken 1596’da astronomi alanındaki ilk kitabı olan ‘Evrenin Gizlerini İçeren Matematiksel Araştırmaların Habercisi’ (Prodromus

Dissertationum Mathematicarum Continens Mysterium Cosmographicum) yayınladı.

 

 

Gezegenlerin dairesel değil, elips şeklinde bir yörüngeye sahip olduğunu ortaya çıkararak insanoğlunun uzaya bakışını değiştiren bu eşsiz astronom, aynı zamanda astroloji ile de uğraşmıştı! 1602’de kralın astroloji merakına cevap verebilmek için Astrolojinin Kesin Dayanakları Üzerine (On the More Certain Foundations of Astrology) isimli bir kitap kaleme almış, astrolojiye ilişkin olarak da, “Her canlıya varlığın anlamını veren doğa, bir yardımcı olarak astrolojiyi armağan etmiş ve onu astronomi ile birleştirmiştir. ”

demişti.

 

 

Evrende matematiksel bir uyum olduğuna inanan Kepler, ilk kitabında bu görüşünü temellendiriyordu. Kopernik’in teorisinde; her biri bir küre üzerinde dolanan altı gezegen vardı. Kepler, bu altı gezegenin üzerinde dolandığı kürelerin aralarında ‘Platon Cisimleri’ olarak bilinen beş düzgün prizmanın bulunduğunu öne sürdü. Kepler’in bahsettiği bu yetkin simetrik nesnelerin her biri, tüm köşelerinin dokunduğu bir küre içine yerleştirilebilirken, aynı şekilde her biri tüm yüzlerinin orta noktasına dokunan (teğet olan) bir daireyi çevreleyebiliyordu. İki boyutlu bir düzlemde istenilen sayıda çokgen şekil çizilebilirken, üç boyutlu uzayda ise sadece beş çok yüzlü düzgün nesne oluşturulabiliyordu. Bu beş prizma şunlardı:

Dört yüzlü (yüzleri dört eşkenar üçgen olan piramit), Küp (altı kare yüzlü), Sekiz yüzlü (sekiz eşkenar üçgen yüzlü), On iki yüzlü (on iki eşkenar beşgen yüzlü) ve Yirmi yüzlü (yirmi eşkenar üçgen yüzlü.)

Yazdığı ilk kitabı, ona büyük bir bilim adamı olmasını sağlayacak kapıların açılmasını sağladı. Kitabını dönemin ünlü astronomi uzmanlarından Tycho Brahe’ye gönderdi. Brahe, kitaptan etkilendi ve Kepler’e asistanı olmasını teklif etti. Kepler, bu teklifi kabul ettiğinde 29 yaşındaydı. İmparatorluk Matematikçisi Brahe’nin kendisine verdiği ilk iş, Mars’ı incelemek olmuştu. Ancak Tycho Brahe, bir yıl sonra öldü. Bunun üzerine Kutsal Roma İmparatoru II. Rudolf, Brahe’nin yerine Kepler’i İmparatorluk Matematikçisi olarak tayin etti.

Unvanı ile birlikte Tycho Brahe’nin astronomi alanındaki çalışmalarının ve gözlem kayıtlarının tamamı Kepler’e miras kalmıştı. Kepler, bu alandaki çalışmalarının büyük kısmını, daha önce Brahe’nin açtığı yoldan giderek, onun notları üzerinden sürdürdü. Ustasının notlarını, gözlemlerini ve eserlerini inceledi. Bütün bu çalışmalarını yaparken de Kopernik’in teorisini temel alıyordu. 1601’de ‘Astrolojinin Güvenilir Temelleri’ (De Fundamentis Astrologiae Certioribus) adlı ikinci kitabını yayınladı. Bu kitabında yıldızların, insanların yaşamlarını yönlendirdiği yolundaki inancı reddetmekle birlikte; insan ve evren arasında bir uyum olduğunu öne sürüyor ve astroloji ile ilgili önermelerde bulunuyordu.

Mars’ı incelemesi istendiğinde, uzaydan gelen ışınların yeryüzüne girdiğinde nasıl kırıldığı üzerine araştırmalarda bulunan Kepler, sonuçları 1604 yılında ‘Astronomideki Optik Konuların İncelenmesi Hakkında Vıtellioya Ek’ (Ad Vitellionem Paralipomena Quibus Astronomiae Pars Optica Traditur) adlı kitabında yayınladı. Bu eserinde ışığın kırılmasından başlayarak sürdürdüğü çalışmalarının yanı sıra, insan gözünün yapısı ve nasıl çalıştığı hakkında da bilgiler veren Kepler, her ne kadar gözlük, o zaman için 300 yıldan beri kullanılmakta olan bir alet olsa da, bu eğri camların düzgün görmeyi nasıl sağladığını ilk açıklayan bilim adamı olmuştu.

Kepler, Mars, Satürn ve Jüpiter gezegenlerinin güneşin karşında aynı hizaya gelmelerini incelediği sırada, 1604 yılının Ekim ayında ortaya çıkan bir süpernovayı- da 17 ay boyunca izleme şansı yakaladı. Antik çağdan bu yana, yıldızların, dolayısıyla gezegenlerin yer değiştirmediğine inanılıyordu. 1606’da yayımladığı ‘Yılancı Takımyıldızının Ayağındaki Yeni Yıldız’ (De Stella Nova in Pede Serpentarii) adlı kitabında gezegenlerin yer değiştirebileceğini ve hareket edebileceğini öne sürdü.

Kopernik ve Brahe’nin göremediğini gördü

Kepler, Brahe’nin notları üzerinde yaptığı incelemelerinin sonunda Brahe ve Kopernik’in o zamana dek göremedikleri bir sorunu keşfetti. Gezegenlerin güneşin çevresindeki yörüngesi, sanıldığının aksine daire şeklinde değil, elips şeklindeydi. Bilim dünyasında çığır açan bu kuramını, 1609’da 38 yaşındayken yayınladığı ‘Yeni Gökbilim’ (Astronomia Novaj adlı büyük eseriyle bilim dünyasına duyurdu.

Dönemin bir diğer önemli bilim adamı Galileo, 17. yüzyıl başlarında teleskopu keşfetti. Aynı alanda çalıştığı bilim adamının bu icadını inceleyen Kepler, teleskopun çalışma prensiplerini anlatan bir eser kaleme aldı ve 1610 yılında bu kitabı yayınlayarak Galileo’ya gönderdi. Ancak Galileo, bu çalışmayı önemsemedi. Bunun üzerine Kepler, “Eserimi çağdaşlarımdan veya gelecek kuşaklardan kimler okuyacak umurumda değil. Tanrı nasıl bunların öğrenilmesi için altı bin yıl beklemişse, eserim de okunmak için yüz yıl bekleyebilir. ” açıklamasını yapacaktı. Hemen akabinde teleskop üzerine çalışmalarına başlayan Kepler, bilim dünyasına bırakacağı bir diğer önemli mirası, Kepler Teleskopu fnu geliştirdi. 2 yakınsak mercekten oluşan bu teleskopun büyütme oranı, Galileo’ nunkinden daha yüksekti. Bu icadını 1611’de yayınladı ‘Kırılma’ (Dioptrice) adlı kitabıyla bilim dünyasıyla paylaştı.

Optik ve teleskoplar üzerine yazdığı Dioptrice ve Ad Vıtellionem adlı eserleriyle, bu fizik dalının kurucusu olarak da kabul edilen Kepler, Kutsal Roma İmparatorluğu’ndaki iktidar çekişmelerinden de etkilendi. II. Rudolf’un tahtı bırakmaya zorlanması üzerine 1611’de Kraliyet Matematikçiliği görevinden ve Prag’dan ayrıldı. Her ne kadar Rudolf’un yerine geçen kardeşi, imparator olduktan sonra görevine devam etmesini istese de, bunu kabul etmeyerek Linz’e yerleşti. Burada yaşadığı on dört sene boyunca çalışmalarını aksatmadan sürdüren Kepler, 1619’da ‘Dünya’nm Uyumu’ (Harmonice Mundij ve ‘Kopernik Astronomisinin Özeti’ (Epitome Astronomiae Copernicanae) adlı kitaplarını yayınladı. Dünyanın Uyumıinda Kepler Yasalarindan üçüncüsü olan “Gezegenlerin Güneş’e olan ortalama uzaklıklarının üçüncü kuvveti, yörüngedi dolanma sürelerinin karesiyle orantılıdır,kuramını ortaya koyuyordu.

1626’da ‘Rudolf Cetvelleri’ (Tabulae Rudolphinae) adlı eserini tamamladı; ancak aynı yıl içerisinde, Katolik olmaya ve ağır vergiler vermeye zorlanan köylülerin, ayaklanarak kenti kuşatmaları ve kentin bir bölümünü ateşe vermeleri yüzünden kitabını bastıramadan Linz’den ayrıldı. Kitabını 1627’de Ulm’da bastırabilecekti. Kepler, Rudolf Cetvellerinde Brahe’nin o güne kadar tespit ettiği ve incelediği 777 yıldızın üstüne 228 yıldız daha ekledi. Bu yıldızlardan bazılarının konumlarını birkaç derecelik açı kaymasıyla tespit etmeyi başarmıştı. Kepler, bu yüzden o dönemin ve dahi sonraki yüzyılın en geniş ve doğru içerikli eseri olan bu kitabında, ışığın atmosferde kırıldığı gerçeği göz önünde bulundurularak hesap yapılması gerektiğini savunuyordu. Bu gerçeği kullanarak yeni hesaplamalar yaptığı ve bu açıdan ilk katalog eser olma özelliğini de barındıran bu kitapta, logaritma cetvellerini de kullanmıştı.

Avrupa’yı kasıp kavuran 1618 ile 1648 yılları arasındaki Otuz Yıl Savaşları, bilimi de kötü etkiledi. Bu savaşlarda komutanlık yapmakta olan Friedland ile Zagan Dükü Albracht Vön Wallenstein, 1628 yılında Kepler’i Zagan’a yerleşmeye davet etti. Daveti kabul eden Kepler, burada kendine ait bir basımevi kurdu. Ancak Zagan dükü Wallensteniın 1630’da imparator tarafından görevinden alınmasının ardından ailesini burada bırakarak Regensburg’a gitti. Burada kendisine 12 bin Florin borcu olan imparatorla görüşmeyi beklerken, geçirdiği ateşli bir hastalık sonucu, 15 Kasım 1630’da öldü. Son çalışması; bilim kurgu türünün ilk örneklerinden sayılan ve Ay’a hayali bir yolculuğu anlattığı kitabı ‘Düş’ (Somnium) adlı romanı, ancak ölümünden sonra, 1634 yılında ailesi tarafından yayınlandı.

Kepler Yasaları

Kepler, bilinen her şeyi kapsayan ve bunlar arasında mutlak bir uyum sağlayan bir sistemin var olduğunu düşünüyordu. Brahe’nin notlarını ve gözlemlerini inceledikten sonra gezegenlerin dairesel yörüngeler üzerinde ve muntazam hızla dolandıklarını öngören temel prensibi terk ederek, kendi adıyla anılan üç yasayı ortaya koydu.

 

1577 yılında Avrupa semalarında kendini gösteren kuyruklu yıldız, birçok Avrupalı astronomla birlikte, o zamanlar henüz çocuk olan Kepler’i de fazlası

ile etkilemişti.

 

Birinci yasa: Gezegenlerin yörüngeleri elips şeklindedir

Brahe’nin verdiği görevle ilk çalışmalarına Mars üzerine başlayan Kepler, gezegenin dönüşünü dairesel bir yörüngeye oturtmaya çalıştığında Mars’ın sadece iki kez bu yörünge üzerinde bulunduğunu; ancak diğer konumlarda Mars’ın yörünge içerisinde olduğunu belirledi. Bunun üzerine daire dışındaki eğrileri kullanmaya başladı ve Mars’ın, güneş etrafında bazen yavaş bazen de hızlı dolandığını keşfetti. Ancak dairesel bir yörüngede gezegenin hızının tüm konumlarda aynı olması gerekiyordu. Buna göre Mars’ın yörüngesi daire şeklinde değildi. Bunun üzerine Kepler, Mars’ın ve dolayısıyla diğer gezegenlerin yörüngelerinin

eliptik olduğunu buldu ve ilk yasasını belirledi: “Yerküre de dâhil olmak üzere tüm gezegenler; odak noktasında Güneş’in bulunduğu bir elips yörünge üzerinde dolanmaktadırlar, Kepler bu ilk yasası ile o zamana kadar daire olarak bilinen gezegen yörüngelerinin elips olduğunu ortaya çıkardığından, daha önce buna göre yapılan hesaplamalardaki tüm sapmalar artık tamamen ortadan kalkmış oluyordu.

Harmonicts LİB. V. 181 Kepler’in Kainatın Sırrı isimli

Jdris irregularibus,quibuscegicurCubujincus. Huicfucccdiclcofac-   eserinde kllllandlğl Orijinal

çizimleri.

İkinci yasa: Gezegenler, eşit zamanlarda eşit alanları

dron 4. ob fımilitudinem.ulcimafccunda- rıarum» angulo folidoplurijineari utenti- unı. IncimumeftO&ocdron f.Cubiflnai- - ,

1c,&primafigura(ccundariarum,cuiidcö    TC PFll PT ? 1 Fİ PİlDÎllc VOnİn0P

primus locu»ıoccriorumdcbccur,quippcınfcriptıli:uci cubdcifcum-  r dlJJLlıV y Llllgt

fcrıptili primUs ctccriotum.          ı ı . ı

Suncauccmnocabilia dud vcluti conjugia hanım figurartinuex         KUraiTll, gezegenlerin DU

 

 

yörüngelerde hangi hızla yol aldığı sorusunu da beraberinde getirdi. Buna göre yeniden yaptığı . . .. hesaplamalarda

/             \ aİTeruscombinacacla/nbus.'Ma^t

gezegenlerin, Güneş’e yakın

                &Icofıcdroncxfecundariic;qui« ıııı             ı              11          ı

olduklarında hızlı, uzak olduklarında ise yavaş hareket ettiklerini belirledi. Kepler, böylelikle gezegenlerin, eşit zamanlarda eşit alanları taradığı şeklindeki ikinci yasasını da böylece belirlemiş oluyordu: “Güneş’le gezegeni birleştiren doğru parçası, eşit zamanlarda eşit alanlar tarar.

Üçüncü yasa: Gezegenlerin periyotlarının karelerinin, Güneş9e olan uzaklıklarının küplerine oranı birbirlerine eşittir 

Kepler iki önemli yasasını 1609 yılında Yeni Gökbilim adlı eserinde yayınladı. Çalışmalarını sürdüren ünlü astronom, gezegenlerin periyotları (güneşin etrafında bir kez dönmeleri) ve uzaklıkları arasında da bir ilişki tespit etti. Armonik Yasa olarak da bilinen üçüncü yasa da böylece ortaya çıkmış oluyordu: “Bir gezegenin Güneş çevresindeki dönüş süresinin karesi, o gezegenin güneşe olan ortalama uzaklığının küpüyle orantılıdır. Bu oran her gezegen için sabittir ve r3/t2 değerine eşittir. ”

Kepler üçüncü yasasını da 1619’da ‘Dünya’nm Uyumu’nda yayımladı. Bu yasası, Newton’un genel çekim yasasını bulmasını sağlayacaktı. Kepler’in bulduğu yanıtlar ve ortaya koyduğu yasalar, gezegen sistemiyle ilgili kuvvet yasalarının saptanması için kılavuz olmuş ve Kopernik’i haklı çıkarmıştı.

NOTLAR

•             Kendine özgü bilimsel tutku ve dehası ile astronomiye modern niteliğini kazandırdı.

•             Kopernik’in hayran olduğu Güneş’e adeta ‘taptı.’ Evrendeki tüm cisimlerin en yücesi, en büyüğü olarak Güneş’i kabul ediyordu.

•             Newton buluşlarında kendisinin ortaya attığı yasalardan yararlanınca, öldükten sonra da olsa ‘Astronominin Prensi ’ unvanını aldı.

•             Gözün ve teleskopun çalışmasını inceleyerek kendi adıyla anılan teleskopu geliştirdi.

•             Çağının çoğu bilim adamı, gökcisimlerinin dünyanın çevresinde döndüğüne inanırken, Kopernik’in Güneş’in merkez olup, dünya gibi gezegenlerin onun etrafında hareket ettiği kuramını temel aldı.

•             Kopernik, güneşin merkezi konumunu matematiksel bir kuram olarak sunarken, kendisi bunu fiziksel bir gerçeklik olarak tanımladı.

•             Yasalarını şekillendirmede kullandığı zor ve uzun matematik işlemlerini, hesap makineleri olmadığı halde, büyük bir yetkinlikle gerçekleştirdi.

•             Bilim kurgunun ilk örneklerinden sayılan Düş isimli eserinde Ay’a yapılan bir yolculuğu anlattı.

•             Uzayın derinliklerinin keşfedilmesinin kapılarını açan bu eşsiz bilim adamının mezarı, Otuz Yıl Savaşları’nın karmaşasında kayboldu.

Kalbin içine girdi; dolaşımın sırrım çözdü ve adım tarihe ‘kan’ ile yazdırdı /

YVILLIAM HARVEY

(1578-1657)

“Tüm vücudu besleyeni coşturan ve harekete geçiren ve bu yönüyle ilahi olanın merkezinde bulunan kalp, gerçekten de yaşamın temeli, tüm eylemlerin kaynağıdır. ”

William Harvey

Servetus’un din alanında, Kopernik’in ve Galileo’nun astronomi ve fizikte, Antoine Lavoisier’in ise kimyada öncülüğünü çektiği devrimin tıp alanındaki kahramanı ise İngiliz William Harvey olmuştu. Harvey, antik Yunan’dan kalma yerleşik düşünceleri değiştirerek; kalp, kan dolaşımı ve embriyo konusunda yaptığı çalışmalarla tıp alanında yeni bir dönemin kapılarını aralayan isim olarak tarihe geçti.

Harvey’in bu başarıları elde etmesindeki en önemli etken, yerleşik düşünceye ve önyargılara karşı yürüttüğü deneysel mücadele oldu. İlk kez kadavralar üzerinde çalışma fırsatı bulan, hayvanların göğüslerini canlı canlı açarak ilk ‘açık kalp incelemelerini’ gerçekleştiren ve ilk kez dört günlük embriyolar üzerinde çalışmalarda bulunan Harvey, devrin otoriter düşünce yapısının da kırılmasına yol açmıştı. O bir tıp devrimcisiydi.

1 Nisan 1578’de İngiltere’nin küçük bir kasabası olan Folkstone kentinde doğdu. Babası bu kasabanın belediye başkanıydı. İlköğretimini Folkstone’da tamamladı. Arkadaşlarının kendisine ‘Nisan Balığı’ lakabını takarak dalga geçtiği Harvey, Canterbury Lisesi’ne girdi. 1593’te girdiği sınavlarla ünlü Cambridge Caius Koleji’ni kazandı ve burada edebiyat ile tıp alanında eğitim aldı. Altı yıl burada eğitim gördükten sonra Cambridge’den ayrıldı ve 1599’da tıp eğitimini tamamlamak üzere, dönemin tıp alanındaki ünlü isimlerinden Fabricius ile birlikte çalışacağı Padua Üniversitesine girdi. 16. yüzyılda anatomi alanında söz sahibi olan Michael Servetus, Andreas Vesalius, Realdus Columbus ve Hieronymus Fabricius gibi isimlerin hepsi bu üniversitedeydi. Mezun olduktan sonra İngiltere’ye döndü ve Londra’da pratisyen hekim olarak çalışmaya başladı. Hastalarının arasında Francis Bacon gibi ünlü isimlerin bulunduğu Harvey, zamanla kazandığı başarılarla adından söz ettirdi.

1609’da Saint Bartolomew Hastanesi’nde doktorluğa başlayan Harvey, 1615’de de İngiliz Kraliyet Tıp Okulu’nun anatomi ve cerrahi kürsüsüne öğretim üyesi olarak atandı. Bir yıl boyunca burada eğitim görevlisi olarak çalıştı. Bu dönemde okunması güç bir el yazısıyla İngilizce ve Latince olarak yazdığı eğitim notları, bugün ünlü British Muesum’da sergilenmekte olan Harvey, ileride bir çığır açacağı kan dolaşımı konusundaki ilk tespitlerini de bu notlara kaydetmişti.

Başarıları, zamanla adının saraya kadar ulaşmasını sağladı ve 1618’de İngiliz Kralı I. James’in özel doktoru oldu. 1628’de en ünlü eserlerinden biri olan ‘Hayvanlarda Kalbin ve Kanın Hareketleri ’ (Execitatio Anatomica de Motu Cordis Et Saguinis In Anibalibus) adlı kitabını yayınladı. Sarayda kendisine sağlam bir yer edinen Harvey, 1632’de Kral I. Charles’ın özel doktoru oldu. Kral tahtından feragat ettikten sonra Londra’da emekliye ayrılan William Harvey, 1657’de yaşamını yitirdi. 

Peki bu tıp devrimcisi, tam olarak ne yapmıştı?

Adını ‘kan’ ile tarihe yazdırdı

Yaşadığı dönemin en önemli fizyologlarından olan William Harvey, özellikle kan dolaşımı ile ilgilenmiş ve bu alanda ortaya çıkardığı bulgularla tıp tarihine adını yazdırmıştı.

Shakespeare döneminin ünlü bilim adamı Harvey, saraya da oldukça yakın bir isimdi. Kral ve kraliçenin hemen yanı başında dönemin ünlü tiyatro oyunlarını izliyor, el üzerinde tutuluyordu. Tabi ki bunda Kraliçe’nin doktorunun kızı ile evli olmasının da payı büyüktü. Kendisi de sonradan, iki İngiliz kralının özel doktorluğunu yapacak olan Harvey, insanoğlunun o güne dek kalp ve kan üzerine bildiği her şeyi radikal bir şekilde değiştirecek, diğer bir deyişle vücudumuzdaki motorun sırrını çözecekti.

O devirde kimya, fizik ve astronomi gibi diğer birçok alanda olduğu gibi tıpta da antik Yunan döneminden kalma yerleşik düşünceler bilimin otoritesi konumundaydılar. Kan dolaşımı konusunda, Milattan Sonra 131 - 201 yılları arasında yaşamış olan Bergamalı Galen’in düşünceleri kabul ediliyordu. Yaşadığı dönemde Roma imparatoru Auerius’un özel doktoru olan ve anatomi alanında çalışmalarda bulunan Galen’e göre vücutta dolaşan kan, gittiği yerde emiliyor ve vücuda karışıyordu. Galen, yaşadığı dönemde insan vücudu ve kadavralar üzerinde çalışma yapması yasak olduğundan, çalışmalarını maymun, köpek ve domuz gibi hayvanların cesetleri üzerinde yapmak zorunda kalmıştı. Bu yüzden elde ettiği bilgiler hep eksik kalmış; hatta Rönesans döneminde kadavra üzerinde çalışma yapılmasına izin verilmiş olmasına rağmen, dönemin tıp âlimleri Galen’in çalışmalarını daha ileriye götürememişlerdi. 

Galen’i aşmaya yönelik ilk girişimi Padua Üniversitesinden Andreas Vesalius gerçekleştirdi. O dönemde 23 yaşında olan genç Vesalius, çalıştığı üniversitede ceset çalışmalarını asistanlarına bırakan Rönesans döneminin bilim adamlarının aksine kadavra çalışmalarını bizzat kendisi yürüttü. Galen öğretisindeki yanlışları tespit eden Vesalius, bu bilgileri 1543’de yayınlanan ‘İnsan Vücudunun Yapısı Üzerine’ adlı eserinde aktardı. Vesalius, bu kitabında kalp septumunun (kalbi ortadan ikiye ayıran doku) çok kalın ve kaslı olduğunu da kaydediyordu.

Ancak Vesalius’un açmaya çalıştığı bu çığır, kendinden sonrakilerin bu çalışmaları sürdürmemesinden dolayı yarım kaldı. Vesalius ve Galileo gibi bilim adamlarını yetiştiren Padua Üniversitesi, Vesalius’un ardından yeniden Galen’in öğretilerini temel almaya başladı. İşte Harvey, Padua’ya geldiğinde antik Yunan döneminden kalma düşünceler hala otoritesini sürdürüyordu. Ancak Harvey, üniversitede öğrenimini sürdürdüğü sırada, belki de tıp alanında yeni bir sayfa açmasını sağlayacak bir olay gelişti. Deney ve gözleme fazla önem verilmeyen bir dönem olmasına rağmen, devrin idarecileri, idam edilen iki kişinin cesetleri üzerinde inceleme yapılmasına izin verdi. Harvey, bu cesetler üzerinde yaptığı incelemelerle kalp ve kan dolaşımı konusundaki çalışmalarını daha da ileri götürerek, ilk kez canlı hayvanlar üzerinde çalışmalar gerçekleştirdi. Böylelikle kalp ve kan dolaşımı konusunda bir devrim başlamasını sağladı.

Harvey, Galen’in teorisinin temelsiz olduğunu savunuyordu. Ona göre eğer kan dolaşımı gerçekten onun dediği şekilde gerçekleşiyor olsaydı, yeni kan elde edilmesi için insanların durmaksızın yemek yemesi gerekecekti. Böyle bir şey söz 

Harvey ’in kan dolaşımı deneyini tasvir eden bir tasarım.

Harvey, hayvanlar ve kadavralar üzerindeki çalışmalarında kalbin yapısını, kan dolaşımını ve kapakçıkları ile ven kapaklarını inceledi. Araştırmalarında kanın akışının tek yönde olduğunu ve damarların kanın akışına tek yönlü geçit verdiğini tespit etti. Bu geçitler ‘çek-bırak’ işlevi gören kanatlarla donatılmıştı. Bu kanatlar, kanın atar damarlar vasıtasıyla vücuda dağılmasını, toplardamarlar yoluyla da kalbe geri dönmesini sağlıyordu. Harvey, sonuç olarak bugün büyük kan dolaşımı olarak bilinen, kanın kalbin sol karıncığından aort damarı ile çıkıp bütün vücuda yayılması ve toplardamarlar vasıtasıyla kalbe geri dönmesi şeklindeki kan dolaşımını tespit etmiş oldu.

Harvey’in diğer önemli çalışması ise bizzat kalbin kendisiyle ilgiliydi. Yerleşik düşünceye göre kalpte iki farklı sistem olduğu varsayılıyordu. Damarlardaki kanın mavi, arterlerdekinin açık kırmızı olmasının sebebi de bu iki sistem olarak gösteriliyordu. Galen’in düşüncelerini kabul edenler, ince gözenekli bir doku olan septum sayesinde bu iki kan

sistemi arasında geçiş olduğunu düşünüyorlardı. Ancak Harvey, septumun hiçbir şekilde geçişe veya sızıntıya olanak tanımayan bir yapıya sahip olduğunu keşfetti. Harvey’e göre kalp ‘içi boş bir pompa’ gibi çalışıyordu. İç boşluğu daraldığında kan kalpten dışarıya çıkıyor, kaslar gevşediğinde ise kan genişleyen bu iç boşluğa dönüyordu. Kalbin bu kasılma hareketleriyle atar damarların, kan taşıma dışında nabız atışı verdiğini de keşfeden Harvey, bu şekilde damarların taşıdığı kanın miktarını da ortaya çıkardı. İlk yaptığı hesaplamalarda kalbin her atışta otuz gram kan pompaladığını belirledi. Bu rakam, kalp bir dakikada 72 kez attığı varsayıldığında dakikada 5 litreye, günde 6 bin 200 litreye denk geliyordu.

Harvey’in araştırmaları sonucunda değiştirdiği diğer bir yanlış düşünce de, kan akışını sağlamak için kalple birlikte arterlerin de genleştiği inancıydı. Kan dolaşımı hipotezinin doğrulanması ancak mikroskobun icadıyla oldu. İtalyan bilim adamı Malpighi, 1661’de kurbağaların akciğerlerinde mikroskopla yaptığı incelemede atar damarlarla toplardamarların, kılcal damarlar aracılığıyla birbirine bağlı olduğunu keşfedecekti.

Harvey, kan dolaşımına ilişkin araştırmalarını 1628’de Latince yazdığı ‘Hayvanlarda Kalp ve Kan Dolaşımına İlişkin Anatomik Bir Tez’ adlı kitabında yayınladı. Embriyoloji hakkında çalışmalarda da bulunan bilim adamı, ceset ve hayvanlar üzerinde yaptığı çığır açan çalışmalarına, dört günlük embriyolar üzerinde yaptığı incelemeleri de ekledi. Araştırmalarının sonunda ‘bir canlının ancak başka bir canlıdan meydana gelebileceği’ sonucuna ulaşan Harvey’in 1651’de yayımladığı embriyoloji alanındaki ikinci kitabı, Antik Çağ’dan sonraki iki bin yıllık dönemde, bu alanda yapılan en önemli incelemeydi. Kalp ve kan dolaşımı konusundaki bulgularıyla Galen’in otoritesine meydan okuyan Harvey, embriyo alanındaki çalışmasıyla da Aristo’nun ‘canlıların kendinden üreme ile çoğalabileceği ’ şeklindeki düşüncesini ortadan kaldırıyordu.

NOTLAR

•             Arkadaşları onunla, “Nisan Balığı” lakabını takarak dalga geçti.

•             Francis Bacon gibi ünlü isimlere doktorluk yaptı.

•             İngiliz Kraliyet Tıp Okulu’nun anatomi ve cerrahi kürsüsünde öğretim üyesi iken okunması güç bir el yazısıyla İngilizce ve Latince olarak yazdığı eğitim notları, bugün ünlü British Muesum’da sergilenmektedir.

•             İngiltere’nin iki kralına özel doktorluk yaptı.

•             Kan dolaşımı konusunda görüşleri temel alman Bergamalı Galen’in (M.S. 131 - 201) düşüncelerini kökten değiştirdi.

•             İlk kez kadavralar üzerinde çalıştı ve canlı hayvanların göğüslerini açarak kalplerini inceledi.

•             Atar damarların kan taşıma dışında nabız atışı verdiğini keşfetti.

•             İlk kez embriyolar üzerinde araştırma yaparak, 4 günlük embriyoları inceledi.

•             Araştırmalarının sonunda ‘bir canlının ancak başka bir canlıdan meydana gelebileceği ’ sonucuna ulaştı.

Yerçekiminin teorisyeni; modern fiziğin babası / ISAAC NEWTON

1642-1727

“Dünya beni nasıl görüyor bilemem; ama ben kendimi, henüz keşfedilmemiş gerçeklerle dolu bir okyanusun kıyısında oynayan, düzgün bir çakıl taşı ya da güzel bir deniz kabuğu bulduğunda sevinen bir çocuk gibi görüyorum. ”

Newton

27 yaşında Matematik profesörü olması günümüz şartlarında şaşırtıcı olsa da, kendisini tanıyanlar için bu olması gereken, hatta olmaması durumunda şaşırtıcı olabilecek bir şeydi! Zira söz konusu kişi, daha küçük yaşlardan itibaren kafayı gezegenlerin hareketlerine takan, ilk aynalı teleskopu geliştiren, renk ve ışığın niteliklerine dair sarsıcı açıklamalar yapan ve her şeyden önemlisi de, yerçekimi olarak bildiğimiz evrensel kütle çekimi yasasını ortaya atan Isaac Newton ise, her şey mümkündü! Neden mi? Zira, o güne kadar şaşkın gözlerle kavranmaya çalışılan fizik, onun oyuna girmesi ve yaptıkları ile birlikte; büyük bir doğruluğa dayanan matematik kanunları ile açıklanabilir bir bilim olmuştu. Newton, doğduğunda bilimsel devrim çoktan başlamış da olsa, bulgularıyla modern fizik biliminin temel entelektüel enstrümanlarını oluşturmuştu.

Her ne kadar popüler bilim tarihinde ‘kafasına elma düştüğü için yer çekimini bulan adam’ olarak anılsa da, kazın ayağı hiç de öyle değildi. Zira onun kafasına elmalar düşmeden önce de yer küre, kütleleri kendine çekiyordu. Kaldı ki kafasına elma düşmesi hadisesi de, masumane bir şekilde bilimin halk diline indirgenmesi çabasından başka bir şey değildi. Zaten, sıklıkla dile getirildiği gibi, yer çekimini bulmamış, zaten var olan bir şeyin temel prensibini ortaya koymuştu!

Daha önceki dağınık ve kopuk haldeki çalışmalar Newton’un katkısıyla kuramsal bir sisteme oturmuştu. Fizik (evrensel çekim yasası ve optik), matematik (türev ve integral hesapları) ve astronomi (gök mekaniği) alanlarında çalışan Newton, henüz 26 yaşında iken matematik profesörü

olmuştu.

Yaşadığı dönem zor bir dönemdi ve Newton da bu zorluktan payına düşeni almıştı. Genç yaşta yetim kalması, hayata tutunmak için yapılmak zorunda kalınan farklı işler, ardından veba salgını gibi üst üste yaşanan sıkıntılara rağmen akacak bilim kanı damarda durmayacaktı ve durmadı da. Nefes kesen bilim yolculuğuna erken yaşta başladı. Zaten okulda tuttuğu not defterlerinden birine “Platon benim arkadaşım; Aristo benim arkadaşım; ama en iyi arkadaşım gerçeknotunu düşen birinden de farklı bir şey beklenemezdi.

Kendisinden önce gelen Kopernik, Kepler, Galileo gibi alimlerin buluşlarını disipline etmesi ile sivrilen Newton sadece yer çekimi kavramının mimarı olmakla kalmamış, aynı zamanda, sonsuz küçükler hesabını bularak, matematikte de çığır açmıştı. Mekanik, hidrodinamik, optik ve matematik gibi dallarda yaptığı çalışmalarla insanoğluna yeni pencereler açmış, eşsiz eseri Principia’da güneş ve gezegenlerin kütlelerinin hesaplanmasından, sıvı ve gezegenlerin hareketlerine, yine ayın hareketlerinden gel git olaylarına varıncaya kadar onlarca konuya ışık tutmuştu.

Optik üzerine çalışmaları

Henüz öğrenci iken İngiliz fizikçiler Robert Böyle ve Robert Hooke’un optik ve ışık üzerine yaptığı çalışmasını, Fransız matematikçi ve düşünür Rene Descartes’ın matematik ve fizik notlarını okumuş ve onlardan aldığı ilham ile prizma sahnesinde ışıklara dans ettirmiş; o meşhur prizmalı ışık kırılması deneylerinden hatırladığımız üzere; yaptığı çalışmalarla, farklı renklerin farklı açılarda kırıldığını ortaya çıkarmıştı. Bu çalışmaları ile beyaz ışığın, diğer renklerin ışınlarından meydana geldiğini ortaya koymuş; ışığın, çok hızlı yol kat eden parçacıklardan oluştuğu sonucuna varmıştı. Aynı zamanda uzayın da bu parçacıklarla dolu olduğunu savunuyordu. 1704’te kaleme aldığı, ışık dünyasını masaya yatıran ‘Işık Bilimi’ (Optics) isimli eseri, bu alandaki en büyük referans kaynağı olacaktı. Lâkin ışığa ve optiğe olan ilgisi bununla sınırlı kalmadı. Aynı dönemde mercekleri de elinden düşürmeyen Newton, aynalı bir teleskop da yaptı. Tüm ışığı aynı anda yansıtan parabol biçimli bir ayna ile görüntü bozukluklarının önüne geçen Newton, bu icadının getirdiği prestijin keyfini çıkartacaktı.

Türev ve integral

1661’de girdiği Trinity College’e 1667’de öğretim görevlisi olarak geri dönerek matematik üzerine yoğunlaşmıştı. Bir zamanlar matematik hocası olan Isaac Barrow, döneminin önde gelen matematikçilerinden biriydi ve geometri derslerindeki alan hesaplamalarında kullandığı yöntemler, Newton’un içindeki matematik canavarını ortaya çıkardı. Türev ve İntegral hesaplarının temellerini böylelikle atan Newton, büyük fizikçilerden Berkeley’in, “Diferansiyel ve integral, her kapıyı açar. Bu sihirli anahtar sayesinde matematikçiler; geometrinin, dolayısıyla da doğanın sırlarını keşfetmiştir.” diyerek hakkını teslim ettiği şekilde, bilim tarihinin önde gelen üç matematikçisinden biri oluyordu. Lâkin ilginçtir; bu katkısını açıklaması 38 yıl sürecekti.

Yaratıcı gücünün en son noktası

1696’ya kadar ders verdiği Cambridge’deki yıllarını ‘yaratıcı gücünün en yüksek noktası’ olarak tanımlayan Newton, haksız da sayılmazdı. Bu zaman diliminde üzerinde nerdeyse iki yıl kadar kafa patlattığı Doğal Felsefenin Matematiksel Prensipleri ya da yaygın olarak bilinen şekli ile Prensipler- Principia (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) ile fiziğe ilk unutulmaz katkısını yapıyordu. Ama kendi içinden! Zira bu eserini nedense, 1687’ye kadar raflarda tutacaktı. 1714’e gelindiğinde kıta Avrupa’sına görece bir barış havası hakimdi ve Newton, bu dönemin en saygın doğa felsefecisi olarak sahnedeydi.

Fiziğin Maradona’sı: F = G ((mlm2)/r2)

Newton’u, tabiri caiz ise, fiziğin Maradona’sı yapan katkısı, çekim kanunlarını adeta baştan yazmasıydı. Daha önce Aristo ve Galileo de bu meseleye kafa yorup, fiziğin bu alanının temellerini atmışlardı, lâkin, gök mekaniği ile ilgili çözümlenmemiş sorular da ortada duruyordu. Galileo ‘eylemsizlik ilkesi’nin fikir babası olarak büyük sükse yapmıştı ama gök cisimlerinin hareketleri arasındaki tezadı açıklayamamıştı. Bu ilkeye göre; kendi haline bırakılmış bir cisim, herhangi bir dış güce maruz kalmadığı sürece, o halini korur. Diğer bir deyişle; hareketsiz cisim harekete geçirilmedikçe sonsuza kadar hareketsiz kalacağı gibi, hareket halindeki bir cisim de, dışardan bir müdahaleye maruz kalmadığı sürece hareketini devam ettirecek, düz bir hat üzerindeki sabit hareketini koruyacaktır. İyi ama o zaman neden gezegenler sabit bir hat üzerinde ilerlemek yerine, diğer bir deyişle, güneşten uzaklaşmak yerine, dairesel hareketler çiziyorlardı? İşte bu sorunun cevabını, Galileo’nun öldüğü gün doğan Newton veriyordu. Sihirli kelime; çekim idi! Bir taşın (ya da elmanın) yere düşmesine neden olan neyse, bu, aynı zamanda gezegenleri de güneş etrafında tutuyordu. Gezegenlerin güneş etrafında döndüğünü ilk öne süren Kopernik de bu dairesel dönüşe açıklık getirememişti. Gerçi bunu ilk dillendiren Newton değildi; söz gelimi Fransız astronom İsmail Boullian 1645’te, iki cisim arasında bir çekim olabileceğini, 1666’da da İtalyan Giovanni Borelli, bir uydunun merkezkaç kuvvetinin, uyduyu gezegene doğru çeken kuvvetle eşit olduğunu öne sürmüştü ama tüm bu bilgilere yasa elbisesi giydiren Newton olacaktı. Böylelikle F = G ((mlm2)/r2) olarak bilinen, evrendeki hareketleri disipline sokan, evrensel çekim yasasına imzasını atıyordu.

Bu yasa ile birlikte gezegenlerin, daha geniş manada, gökcisimlerinin manevraları anlaşılmış, hatta ünlü astronom Halley, bu yasa sayesinde 1531, 1607 ve 1682’de kendisini gösteren ve her defasında farklı bir yıldız olduğuna inanılan, kuyrukluyıldızın aynı yıldız olduğunu öne sürmüş, Aralık 1758’de tekrar ortaya çıkacağını iddia etmiş, son tahlilde de haklı çıkmıştı.

Sonuç olarak Newton, eylemsizlik ilkesini de işin içine katarak, meşhur hareket kanunlarını bilim dünyasına armağan etmişti. Buna göre;

Herhangi bir cisim üzerine bir kuvvet etki etmiyorsa, ya da etki eden kuvvetlerin bileşkesi sıfırsa, cisim durumunu değiştirmez; yani duruyorsa durur, deviniyorsa yani hareket ediyorsa, devinimini bir doğru boyunca devam ettirir. Ki buna eylemsizlik kanunu da denebilir.

Cisim üzerindeki itiş gücü, uygulanan kuvvetle doğru orantılıdır ve kuvvet yönündedir. Cismin momentumunun zamana göre değişiminin oranı, cisme uygulanan kuvvetle doğru orantılıdır.

Doğadaki bütün cisimler birbiri ile etkileşim içindedir. Bir cisim diğer bir cisme bir kuvvet etki ettirdiğinde, diğer cisim de bu cisme bir kuvvet etkiler. Herhangi bir etkiye karşı her zaman bir tepki vardır; yada iki cismin karşılıklı etkisi daima eşit fakat zıt özelliklidir. Buna kısaca etki-tepki kanunu da denir.

Gücü düşüncesinde yatıyordu...

Newton, bu kanunları ile temeli Aristo’ya kadar uzanan yaklaşık iki bin yıllık fizik kuramlarına mekanik bir boyut katmış, Galileo’nun mimarı olduğu eylemsizlik ilkesini, kütleyi de hesaba katarak, soyuttan somuta taşımıştı. Bu, aynı zamanda yer çekiminin de birinci yasası olacaktı. Büyük usta, kuvvet, kütle gibi kavramları hayata geçirerek, fiziğin o zamana kadar yakasından düşmeyen belirsizlikleri de ortadan kaldırmış oluyordu.

Her ne kadar bazı hesaplamaların içinden çıkamayınca kendi formüllerini haklı çıkartan ve ilerleyen yıllarda yanlışlığı tespit edilen bir takım varsayımlar geliştirmiş olsa da, başarılarının yanında bunların esamisi bile okunmayacaktı.

Bilim tarihi, matematik, mekanik, yerçekimi ve optik gibi alanlarda büyük sıçramalar yapan bilim adamları ile doluydu. Newton ise, bu alanların her biri ile ayrı ayrı uğraşıp, adeta destan yazmış; kendisinden iki yüz yıl sonra gelerek fizikte bir başka çığır açacak olan Albert Einstenim “Bilim adamı otuz yaşma kadar hayal ettiklerini gerçekleştirememişse, o saatten sonra bir şey beklemesinsözünü tasdik edercesine, otuzuna gelmeden birçok alanda ses getiren işlere imza atmıştı. Bunun sırrını soranlara ise “kendisinden önce gelen bilim adamlarının omuzlarından ileriye bakabilmek ve çözümü bulmak için sürekli düşünmek” cevabını veriyordu.

NOTLAR

•             Küçük yaşta, el becerisini kullanarak yaptığı su ve güneş saati ve yel değirmeni modelleri ile dikkat çekti.

•             İlk aynalı teleskopu geliştirmiş, renk ve ışığın niteliğine açıklık getirdi, Evrensel Kütle Çekimi Yasası’m ortaya atarak fizikte devrim gerçekleştirdi.

•             Hasta, zayıf bünyeli, içine kapanık ve kavgacı bir kişilikti. Sıklıkla bunalıma girerdi, çağdaşı bilim adamları ile sürekli atıştı.

•             1705 yılında da Kraliçe Anne tarafından ödüllendirildi (İngiltere’de bilimsel çalışmalarından dolayı onurlandırılan ilk kişidir.) 

•             Genellikle buluşlarını paylaşmada gönülsüz davrandı. Diğer bilim adamlarının fikirlerini çalacağından endişe ederdi. Haksız da sayılmazdı. Çekim yasasını daha önce bulduğunu iddia eden Robert Hooke ve matematiğin önemli bir ayağı türev ve integrali kendisinden önce geliştirdiğini iddia eden Alman filozof Gottfried Wilhelm Leibniz ile yaşadığı kavgalar dillere destan olmuştu.

•             Bilimin yanı sıra, simya, mistizm ve teoloji ile de ilgilendi. Yahudi’ydi ve İncil’deki teslis inancını eleştiren bir eser kaleme almıştı.

•             Başına elma düştüğü için yerçekimini bulduğu yönündeki iddiayı ilk olarak Fransız yazar Voltaire dile getirdi. Voltaire, bu iddiası için Newton’un yeğenini kaynak göstermişti.

•             Oldukça mütevazi bir yaşam sürdü. Hiç evlenmedi. Belki de bilim ile evli idi dense, yalan olmazdı. Ölümünden sonra, yaklaşık 300 yıl boyunca modern fiziğin kurucu babası olarak anılacaktı.

İspat edilmeksizin doğru olarak benimsenen önerme, ön doğru.

Yalnızca belli sayıda müride açıklanan, halkın düzeyine inmeyen ya da inmemesi gereken gizli doktrin.

3             Sanatta uyum ve oranlama konusunda en yetkin ölçüleri verdiğine inanılan formül. Altın kesim, bir doğru parçası ikiye bölündüğünde küçük parçanın büyüğe oranının, büyük parçanın bütüne oranına eşit olması olarak tanımlanabilir. % 61.8 en yaklaşık değerdir.

4             Alimin felsefi çalışmaları ile ilgili bölüm, serinin bir diğer kitabı olan ‘Tarihi Değiştiren Filozoflar’da ele alınacaktır.

5             Dev bir yıldızın büyük bir patlama ile kendisini yok etmesiyle birlikte, kendisini oluşturan maddeler de, büyük bir hızla dört bir yana dağılır. Bu patlama sırasında yayılan ışık, yıldızın normal zamanlarda yaydığı ışıktan binlerce kat daha kuvvetlidir. Bu şekilde bir yıldızın patlayarak dağılması, süpernova olarak isimlendirilir.

Kehaneti ölümünden 16 yıl sonra gerçekleşti; kuyruklu yıldızın ardındaki sırrı çözdü / EDMOND HALLEY

(1656-1742)

“Bu yıldız ilk çıktığında; Hz. Nuh kavmi helak olmuştur.

Hz. İbrahim ateşe atılmıştır. Hz. Musa ile uğraşan Firavun ve kavmi yok edilmiştir. Hz. Yahya öldürüldüğünde de görülmüştür. Siz o yıldızı gördüğünüzde fitnenin şerrinden Allah'a sığınınız. ”

(Kitab-ül Burhan Fi Alamet-il Mehdiyy-il Ahir Zaman)

Meşhur İngiliz gökbilimci Edmond Halley, Londra Haggerston’da zengin bir sabuncunun oğlu olarak dünyaya geldi. Ailesinin maddi durumu oldukça iyiydi. Bu yüzden adını bilim tarihine yazdıran birçok bilim adamının aksine, hiçbir zaman kuru ekmeğe muhtaç olmadı. Çok iyi okullarda okudu. Bir istediği iki edilmedi. Çocukken matematiğe yatkın olduğu anlaşılınca ailesi onu St PauPs School’a yazdırdı. Daha sonra Oxford’daki The Queen’s College’a devam etti. Halley bu sırada gökbilimlerine daha çok eğilimli olduğunu fark etmişti. Henüz öğrenci iken güneş sistemi ve güneş lekeleri ile ilgili makaleleri yayımlandı. Kraliyet astronomu Flamsteed’in yanında çalışmaya başladı. Merkür’ün tutulmasını gözlemledi. Ve Kepler’in aksine, bir gezegenin, boş elips odağı çevresinde sanıldığı kadar değişmez bir hareket yapmadığını ispatlayınca da yıldızı parladı.

Teorik bir gökbilimci olarak kalmaya niyetli olmayan Halley, gözlem yapmak istiyordu. Gökbilimde gerçek ilerlemenin, yıldızların koordinatlarının net bir şekilde tespitine dayandığını düşünüyordu. Büyük gözlemevlerindeki gökbilimciler de yıldızların yerlerini doğru tespit etmeye çalışıyordu. Halley, gözlem uğruna 1676 yılında, bitirme sınavlarına girmeden Oxford Üniversitesini bıraktı. Henüz 20 yaşındayken, o güne dek el atılmayan güney yarımküre yıldızlarını incelemek üzere Güney Atlas Okyanusu adalarından St. Helena’ya gitmeye karar verdi. Çünkü Alman gökbilimcisi Johann Hevelius Dantzig’de, İngiltere Kraliyet Gökbilimcisi John Flamsteed de Greenvvich’de bu tür çalışmalarla uğraşıyordu. Halley isabetli bir karar vermişti. Çünkü güneyde kalan yıldızlar o çağa kadar hiçbir zaman dikkatli bir biçimde incelenememişti. Sabun tüccarı baba Halley, zenginliğinin yanı sıra ileri görüşlü de olduğu için oğlunu ilk cesaretlendiren kişi oldu. Genç gökbilimcinin cebine 300 poundluk ödenek koydu. Halley, 1676 yılında birleşik krallığın Doğu Hindistan Şirketi’nin gemilerinden biriyle Güney Atlantik Okyanusu’ndaki St. Helena adasına doğru yola çıktı.

0 yaşında adada tek başına

Halley, üç ay süren uzun yolculuktan sonra gelecekte Napolyon Bonaparte’ın sürgün hayatı yaşayacağı, Atlantik’in ortasında tek başına duran St. Helena’ya ulaştı. Ancak hayal kırıklığına uğradı. Bu adanın gözlem için çok uygun olduğu bilgisi doğru değildi. Gökyüzünü sürekli bulutlar kapatıyor, yağmur yağıyordu. Gözlem zorluğuna rağmen üç yüzden fazla yıldızı inceleyip yerlerini tespit etti. Hatta 7 Kasım 1677’de, Merkür gezegeninin güneşin görünür diski üzerinden transit geçişini gözledi. Bir yıl sonra İngiltere’ye döndüğünde ilgiyle karşılandı. 341 güney yıldızının ayrıntılarını içeren ‘Güney Yıldızları Katalogu’ (Catalogus Stellarum Australium) adlı eseri yayımlandı. Bugün birçok genç tek başına yabancı bir ülkeye bile gidemezken, Halley’in, 20 yaşında ıssız bir adaya giderek elde ettiği verilerle Yıldız haritasına önemli katkılarda bulunması bile, başlı başına bir olaydı. Çalışmasını 1677’de Kral II. Charles’a sundu. Kralın devreye girmesiyle okulunu bitirmediği halde, 18 Kasım 1678’de Oxford Üniversitesinden lisanüstü derecesi aldı. İki hafta sonra Kraliyet Cemiyeti üyeliğine (Fellow of the Royal Society) seçildi.

 

 

Halley, 1698’de Dünya’nın manyetik özelliğini incelemek için HMS Paramore isimli geminin komutasına getirildi ve iki sene kadar Atlas okyanusunda yelken bastı. Bu seferden elde ettiği gözlemlerini ‘Pusula Sapmasının Genel Haritası’ (General Chart of the Variation of the Compass, 1701) isimli bir kitapla yayınladı.) Öte yandan Halley, her ne kadar tarihe, kendi adını alan kuyruklu yıldızın gizemini çözdüğü için geçse de, Newton’a verdiği destekle de bilime başka bir koldan katkı yapmış oluyordu.

Genç bilim adamı 14 Mayıs 1679 tarihinde yeniden yollara düştü. Dantzig’de bir yıldan fazla gözlem yaptı. Ertesi yıl tüm Kıta Avrupa’sını kapsayan bilimsel bir geziye çıktı. Aynı yıl, gökyüzünde bir kuyruklu yıldız belirdi. Halley bu yıldızı Paris Gözlemevi yöneticisi, ünlü Fransız gökbilimcisi Gian Domenico Cassini ile birlikte gözlemledi. Tüm dünyada yankı uyandıran bu gökcisminin rotası çıkartıldı. Cassini, kuyruklu yıldızın Güneş çevresinde daire şeklindeki yörüngesini iki buçuk yılda dolandığını hesaplamıştı. Ancak bir yerde hata yapılıyordu...

Newton’a sponsor oldu

Hesapları bir kenara bırakan Halley, İngiltere’ye döndükten sonra 1682’de aşkı Mary Tooke ile evlendi. Islington’a yerleşti. Burada yerçekimi ve ay gözlemleriyle ilgilenmeye başladı. 22 Kasım 1682 günü sabah saat 6.30 da, ileride kendi adını alacak olan kuyruklu yıldızı izlerken, Kepler’in gezegensel hareket yasalarının kanıtlanması kafasına takıldı. Halley’in matematik bilgisi, günümüz çağdaş gökbilimin temel yapı taşlarından birini oluşturan ‘Evrensel Çekim Kanunu’nu çözmeye yetmiyordu.

Parlak zekalı ama utangaç arkadaşı Isaac Newton’a danışmak için Cambridge Üniversitesi’ne gitti. Newton problemi çözmüş ama sonuçlarını yayımlamamıştı. Çünkü, üzerinde çalıştığı bu sorunu nasıl çözdüğüne dair hesapları kaybetmişti! Bu cevap karşısında kulaklarına inanamayan Halley, bu olayın ne kadar önemli olduğunu ve sonuçlarının mutlaka bulunarak yayınlanması gerektiğini anlattı. Bir süre sonra Newton kaybolan matematik hesaplarını yeni baştan hazırladı. Sonuca ulaşsa da, bunları yayınlamak istemedi. Zira cebinde parası yoktu. Londra Kraliyet Derneği de kriz içindeydi. Cömert arkadaşı Halley sponsor olunca Newton, ‘Doğa Felsefesi’nirı Matematiksel İlkeleri’ (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) isimli çığır açan eserini yayımlayabildi. Newton böylelikle, Halley’in de yakın desteği ile çağının en ünlü bilim adamları arasına giriyordu.

Beş yıl sonra Newton 1685’de İngiliz astronom John Flamsteed’e yazdığı bir mektupta, Kasım ve Aralık 1680’de görünen kuyruklu yıldızların büyük bir ihtimalle aynı olduğunu söyledi. Newton’a göre kuyruklu yıldızlar, Güneş’in çekim kuvvetiyle hareket ediyordu. Bu arada Newton, Halley’e de kuyruklu yıldızların izlediği gerçek yolun aşağı yukarı bir parabol şeklinde olduğunu söylemişti.

Saksonya’da, George Samuel Doerfeal adlı bilim adamı da aynı sonuca varmıştı.

Takvimler 1692 yılını gösterirken Newton laboratuvarda geçen bir ömrün sonuna yaklaşmıştı. Depresyon, paranoya, uykusuzluk, hafıza kaybı şikayetleri iyice artmıştı. Yakın arkadaşı Halley’in durumu da, alkol alışkanlığından dolayı hiç iç açıcı görünmüyordu.

 

 

Halley, gökyüzü ile olduğu kadar su altı ile de ilgiliydi. Öyle ki yer kabuğunun içinde değişik canlılar yaşadığına bile inanıyordu. 1690’da uzun süre su altında kalabilen ve su altı araştırmaları için penceresi bulunan bir araç olan ilkel bir denizaltı bile planlamıştı. Dalma çanı olarak da isimlendirilen bu denizaltıda hava, yüzeyden gönderilen ağırlık bağlanmış varillerle temin

ediliyordu.

Halley’in hesapları doğru çıktı

Halley, 1704’te Oxford Üniversitesi’nde boşalan Geometri Kürsüsü’ne seçilince kendini toparladı ve kuyruklu yıldız araştırmalarına ağırlık verdi. Öncelikle arkadaşı Newton’un ortaya koyduğu genel kuralları uyguladı. Ardından güvenilebilir gözlem kayıtları bulunan, yirmi dört parlak gökcisminin hareketlerini incelemeye aldı. Parabol biçimli yörüngelerin yerine, kesinlikle eliptik olan bazı yörüngeler hesaplandığını görünce büyük bir heyecana kapıldı. Bu hesaplamaya göre özellikle 1682’de kendini gösteren kuyruklu yıldızın, çok az eğimi olan (18°) bir düzlem üzerinde hareket ettiğini ve dışmerkezliliği çok büyük olan gerçek bir eliptik yörüngeye sahip olduğunu gördü. Halley’in ilgilendiği üç kuyruklu yıldız da güneşin çevresinde, gezegenlerin ters doğrultusunda (saat yönünde) dolanıyordu. Nihayet 1705 yılında, yaptığı hesaplamada, bu üç kuyruklu yıldızın, büyük elips bir yörünge üzerinde yol alan ve her 75- 76 yılda bir dünya ve güneş yakınlarına gelen tek bir kuyruklu yıldız olduğu sonucuna vardı. Yaptığı hesaplamalar üzerine, kuyruklu yıldızın 1758’de bir kez daha dünyadan görüneceğini ilan etti.

Tahmin edilebileceği gibi Halley’i kıskanan devrin gökbilimcileri bu hesaplamayı kabul etmeyerek, kehanette bulunduğunu öne sürdüler. Kraliyet Gökbilimcisi seçilmek ümidiyle reklam yaptığını söyleyenler bile çıktı. Hatta Halley’in o tarihte hayatta olmayacağı için böyle bir palavrayı kolaylıkla ortaya attığını söyleyecek kadar ileri gidenler de oldu.

Halley’e inanmayanlar haksız da değildi. Çünkü İsviçreli matematikçi ve fizikçi Jacgues Bernoubilli, 1680’de görünen kuyruklu yıldızın 17 Mayıs 1719’da geri döneceğini söylemişti. O tarihte hiçbir şey görünmedi. Diğer tahminler de tutmamıştı. Bu arada Halley 9 Şubat 1720’de, Flamsteed’in ölümüyle boşalan Kraliyet Gökbilimciliği’ne atandı.

Hesaplarının doğruluğundan emin olan Halley, eleştirilere kulak asmadı. Hatta yeni ‘kehanetlerde’ bulundu. Venüs gezegeninin hareketiyle yakından ilgilendiğinden, bu gezegenin 1761’de güneşin önünden transit geçeceğini söyledi. Bu müthiş gök olayı doğru çıkarsa bilim adamları Güneş’in uzaklığını ve Güneş sisteminin boyutlarını ölçebilecekti. 20 Mart 1727’de arkadaşı Newton’u kaybeden Halley, o günleri göreceğinden ümitli değildi.

Halley, ömrünün sonuna yaklaştığında teleskopunu aya çevirdi ve on sekiz yıl boyunca Ay’ın hareketlerini izledi. Ay’ın hareketlerinden yararlanılarak, hareket halindeki bir gemiden boylamın ölçülmesine ilişkin teoriyi geliştirmeye çalışıyordu. 1737 yılında eşini kaybetti. Aynı yıl felç geçirdi. Her şeye rağmen teleskopunun başından ayrılmadı. 14 Ocak 1742’de gökte bir yıldız kaydı. Aynı anda Halley Greenvvich Gözlemevi’ndeki odasında yaşama veda ediyordu.

Halley, beklenen kuyruklu yıldızdan önce ölmüştü, ama iddiası halen gündemdeydi. Hazırladığı ‘Gökbilimsel çizelgeler ’ (Astronomical Tables) ölümünden sonra 1749’da yayınlanınca, ilginç bir paragraf ortaya çıktı. Ünlü bilim adamı burada şöyle diyordu: “Görüldüğü gibi, bu üçünün yörünge elemanları birbirleriyle çok yakın bir uyum içindedir ve bunların üç değişik kuyruklu yıldız olabilmesi yalnızca bir mucizedir. Bu nedenle, eğer kuyruklu yıldız öngördüğümüz gibi 1758 yılı civarında geri dönerse, gelecek nesillerin, bu durumun ilk kez bir İngiliz tarafından keşfedildiği gerçeğini reddetmeyeceklerine inanıyorum. ”

Takvimler 1758 yılını gösterdiğinde heyecan doruğa çıkmıştı. Avrupa’da aralarında ünlü kuyruklu yıldız avcısı Fransız gökbilimcisi Charles Messier’in de bulunduğu çok sayıda araştırmacı Halley’i araştırmaya koyulmuştu. Birçok ünlü bilim adamı, kuyruklu yıldızın geliş tarihini tam olarak hesaplamaya çalışıyordu. 1758 yılının bitmesine sadece 5 gün kalmıştı. Nihayet Almanya’nın Dresden kenti yakınlarında oturan Palitzsch adındaki Saksonyalı bir çiftçi, aynalı teleskopuyla 25 Aralık 1758 tarihinde Halley’in geri dönüşünü ilk gören kişi oldu. Paris Gözlemevi’nde çalışan

Nlessier ise, Halley’i 21 Ocak 1759 gecesi gözlemledi. Çıplak gözle de izlenebilen kuyruklu yıldız en son 22 Haziran tarihinde Lizbon’da Chevalier adındaki bir gökbilimci tarafından görüldü. Böylece, İngiliz gökbilimcinin kehaneti ölümünden 16 yıl sonra gerçekleşti. Adı, geri dönen kuyruklu yıldıza verilerek ölümsüzleştirildi. Halley kuyruklu yıldızı, 6 Ağustos 1835’te, 29 Nisan 1911’de ve son olarak 6 Mart 1986’da gözlendi. Bir sonraki ziyareti ise yüzyılın ortasında gerçekleşecek.

NOTLAR

•             İngiliz gökbilimci, jeofizikçi, matematikçi, meteorolog, fizikçi ve mucit Edmond Halley, kendi adı ile anılan bir kuyruklu yıldız sayesinde ün yapmış olsa da, on parmağında on marifet olan bir bilim adamıydı.

•             1715’te, 1140 yılından beri Londra kenti üzerinde görülebilen ilk tam güneş tutulmasını izlemiş, bugün korona olarak bildiğimiz Güneş’in en üst atmosfer katmanının varlığını keşfetmiş, ancak bunun Güneş’e mi yoksa Ay’a mı ait olduğunu belirtmemişti.

•             Gezegenlerin elips şeklinde yörüngeler izlediği biliniyor ama bunun nedeni bilinmiyordu. Halley, Isaac Newton’a başvurdu. Newton, bunu hesaplamış ancak sonuçlarını kaybetmişti! Halley’in ısrarları üzerine problemi tekrar çözdü ve şaheseri Principia Mathematica’yı tamamladı. Bu önemli eser Newton’un parası olmadığı için Halley’in sponsorluğunda basılabildi.

•             Çılgın bilim adamı, anormal pusula ölçümlerini açıklamak için 1692’de ‘İçi Boş Dünya’ fikrini ortaya attı. Bu fikre göre Dünya 800 km. kalınlığında bir kabuktan, eşmerkezli iki iç kabuktan ve en içte yaklaşık Venüs, Mars ve Merkür’ün çaplarında bir çekirdekten oluşuyordu. Bu iki kabuk atmosfer tarafından birbirinden ayrılıyordu ve her birinin ayrı manyetik kutupları vardı.

•             Dünya’nın iç kısımlarında yaşayan varlıklar olduğuna inanıyordu. Hatta dalış aygıtı geliştirerek, bunu denizde denedi. Denizde sefer halindeyken boylamı hesaplayabilmek gibi önemli denizcilik sorunlarıyla uğraştı.

•             Barometre kullanarak, hava basıncının yükseklerde nasıl değiştiğini araştırmak için dağlara tırmandı.

•             Paramour Pink adını taşıyan gemiyle, Manş Denizi’ndeki gelgit akıntılarını ilk kez ayrıntılı ve eksiksiz olarak inceledi.

•             Alize rüzgarlarından musonlara kadar dünya atmosferindeki etkin rüzgarların haritalarını çıkarttı.

•             Harita parçalarını kesip tartarak İngiliz eyaletlerinin yüzölçümlerini hesaplayan eğlenceli bilim adamı, yaşam süresini önceden bilmeyi hedefleyen birtakım çizelgeler (Breslau Table of Mortality) bile hazırlamıştı!

Ateşin sırrını çözüp, kimyanın kitabını yazdı; kendisi Fransız Devrimi’nin ateşine kurban gitti / ANTOINE LAURENT DE

LAVOİSİER

(1743-1794)

“Doğayı, içerisinde her türden bileşimlerin ve çözülmelerin meydana geldiği devasa bir kimya laboratuarı olarak görüyorum.

Bitki örtüsü ise, Tanrı ’nm tüm doğayı harekete geçirmek

için kullandığı temel enstrüman. ” Antoine Laurent de Lavoisier

Kimya biliminin henüz karanlık çağlarını yaşadığı 18. yüzyılda bir bilim adamı, yaşadığı ve yaşattığı iki devrimle kimya sanatında yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Onun sayesinde o dönemde ‘simya’ olarak bilinen alan, modern adıyla “kimya” olarak anılmaya başlayacaktı. Simya bilimi adı altında yapılan çalışmalar, onunla bilimsel bir nitelik kazandı ve ‘yanma’ olayı ancak onun çalışmaları neticesinde anlaşılabildi. Büyülü ateşin sırrı onun ile çözülmüştü...

Oksijen ve hidrojeni gerçeğe uygun biçimde tanımlayarak ikisini modern isimleriyle kimyaya kazandıran, yanma olayını açıklığa kavuşturarak element ve bileşik arasındaki farkı açıklayan, Kimya Bilimine Giriş adlı kitabıyla kimya bilimine sağlamlık, açıklık ve bir yöntem kazandırıp onu modern çağa taşıyan, Avrupa’da kimya biliminin mimarı olan, bugün bilinen 110 elementin 20’sini belirleyen ve 1789 Fransız Devrimi’nde siyasi bir rol üslenen bu ‘kimya devriminin’ kahramanı, Fransız kimyager Antoine Laurent de Lavoisier’di.

26 Ağustos 1743’de Paris’te doğdu. Ailesi dönemin şartlarına göre oldukça zengin olan Lavoisier, ilk eğitimini Mazarin Koleji’nde aldı. Annesini küçük yaşta kaybeden ve babası tarafından büyütülen Lavoisier, bir avukat olan babasıyla aynı mesleği yapmak istediğinden, eğitimini hukuk üzerine sürdürdü. Lâkin 1764’te kolejden mezun olduğunda, kafasında hukukun üstünlüğünden ziyade başka şeyler vardı. Ancak okulda fen ilimlerine de ilgi duyduğu için, bu alandaki dersleri de yakından takip etmişti. Aynı yıl Paris sokaklarının aydınlatılmasına yönelik bir projeyle birinci oldu ve Fransız Bilim Akademisi’nden altın madalya kazandı. İlk araştırmasını 1765’te yayınlayan Fransız kimyager, 1768’de kimya alanındaki çalışmalarından dolayı Fen Akademisi’ne seçildi. Hukuku tamamen rafa kaldırmış olsa da, devlet işlerine kafa yormaktan vazgeçmiş değildi.

Kimyasal devrimci...

Fransa’da yanmaya başlayan devrim ateşi, ülkenin köklü bir reforma ihtiyacı olduğuna inanan genç adamı da yakmış, de Lavoisier, Fransız Devrimi sırasında aktif şekilde siyasetin içinde yer almıştı. Hükümetin özel bir komisyonunda görev alarak siyasî çalışmalara katılan Lavoisier, seçildiği komitelerde devrin sosyal şartlarını ve ziraat sahalarını inceledi. Fransa’nın jeolojik haritasının çıkarılması ve tarımda verimin artırılması için uğraştı. Bu dönemlerde, sonradan çok yaygınlaşacak olan yaşlılık sigortası ve vergi reformu gibi projelere imza attı. Ülkesinin savunmasına yönelik çalışmalarda da yer alarak barutun üretimini üstlendi.

Lavoisier’in çalıştığı kurum olan Ferme Generale, 1789 Fransız Devrimi öncesinde hükümet adına vergi toplayan özel bir kuruluştu. Bu dönemde aynı kuruluşta çalışan birinin kızı olan Marie Paulze’ye âşık oldu ve 1771’de onunla evlendi. Evlendiklerinde Paulze henüz 13 yaşındaydı. Feodal krallıkla yönetilmekte olan Fransa’da o dönemde tacirlerin veya sanayicilerin devlet yönetimine etkisi yoktu. Yasalar, feodal aristokrat kesimin çıkarlarını gözetecek şekilde tasarlandığından güçlü olmak için soylu sınıfa mensup olmak gerekiyordu. Aynı dönemde bu unvanlar parayla da satın alınabiliyordu ve babası 1772’de Lavoisier’e soyluluk unvanı satın aldı.

 

 

1789 Fransız İhtilalinde ülkenin mâliyesi ve ekonomik kaynakları hakkında bir rapor hazırlayan Lavoisier, ölçü sisteminde metrik birimlerin kullanılmasında da önemli rol oynadı. Bu dönemde, yaptığı diğer işlerin yanında kimya alanındaki çalışmalarına kendi kurduğu laboratuarda eşiyle birlikte devam etti. Dönemin en geniş laboratuarlarından birine sahip olan Lavoisier, bu laboratuarını 1768’de satın aldığı Ferme Generale hisselerini satarak kurmuştu. Ancak Ferme Generale, o dönemde halk tarafından sevilmeyen bir kurumdu. Fakirlerden zorla vergi topluyordu. Lavoisier, sahip olduğu hisselerden dolayı halk arasında sevilmese de, aynı kurumla başka bir işe daha girişti. Lavoisier’in girişimiyle Paris’in etrafındaki surlar yeniden inşa edildi ve duvarın masrafları Ferme Generale’nin aracılığıyla halktan toplanan vergiyle karşılandı. Bu yüzden halk bu duvarı hiç sevmemiş, devrim başladığı gün ilk yıkılanlardan biri de bu duvar olmuştu. Bütün bunlar, halkın Lavoisier’den nefret etmesine sebep oldu.

Lavoisier, hayatına mal olacak hatalardan birini de 1780’de yaptı. O dönemde Bilimler Akademisi’nin iki yıllık üyesi olan Lavoisier, akademinin açtığı bir yarışmaya kızılötesi bir dürbünle katılan genç bilim adamı olan Jean Paul Marat’ın bu icadını geri çevirdi. İcadı geri çevrilen Marat, ihtilal zamanında devrimin en önemli isimlerinden biri oldu ve Lavoisier’den intikamını, onu idama götüren yolu açarak aldı.

‘Devrimin bilim adamına ihtiyacı yok!’

Fransız Devrimi gerçekleştiğinde Lavoisier, liberal ve reform yanlısı kişilerin arasında yer almıştı. Etats-generaux toplandığında yedek halk temsilcisi seçilerek Meclis tüzüğünü hazırladı ve Paris Komünü’ne de seçilip, 1789 Derneği’ne katıldı. Bütün bunların yanı sıra devlet hâzinesinin idari çalışmalarının içinde yer aldı. Ancak devrime yaptığı bu hizmetlere rağmen, ihtilalcilerin hedefi olmaktan kurtulamayacaktı. Halk, Ferme Generale hisselerine sahip olmasını ve kendisinden zorla alman vergilerle inşa edilen

Paris Duvarını unutmamıştı. Bir yandan basın onun aleyhine yayınlar yaparken, diğer yandan da o sırada Fransa Ulusal Meclisi üyesi olan, bir zamanlar icadını geri çevirdiği Jean Paul Marat, Lavoisier’in mahkemeye çıkarılması ve idam edilmesi için çalışmalarda bulunuyordu.

Devrimin ardından Ferme Generale 1791’de kapatıldı. Barut çalışmalarına son verilen Lavoisier, barut fabrikalarındaki görevinden alındı ve laboratuarından çıkarıldı. 1793 yılı Kasım ayında Ferme Generale’nin yöneticileri ile birlikte aralarında kayınpederinin de bulunduğu 31 kişiyle birlikte tutuklanarak hapse atıldı. Bu kişiler 8 Mayıs 1794’te berber, arabacı, kuyumcu, manav ve kasap gibi çeşitli mesleklerden kişilerin oluşturduğu bir jüri karşısında Devrim Mahkemesi’ne çıkarıldı. 31 kişi, bulundukları makamları kullanarak kazanç sağlamakla suçlanıyordu. Savunması sırasında bir bilim adamı olması öne çıkarıldı. Ancak yargıçlardan biri “Devrimin bilim adamına ihtiyacı yok” diyerek kimya alanındaki çalışmalarını dikkate almadı. Mahkeme sonunda 8 kişi beraat etti. Geri kalanlar aynı günün akşamında Paris Devrim Meydam’na götürülerek tek tek giyotinle idam edildi.

 

 

Modern kimyanın temelini attı

Antoine Laurent de Lavoisier, hukukçu olmak üzere çıktığı yolda kimya alanındaki ilk çalışmalarını yanma üzerine yapmış ve bilim dünyasında adını ilk kez bu şekilde duyurmuştu. 1770’de yanmayla ilgili çalışmalarına başladığında ve tezini ortaya attığında, Avrupa’da kimya henüz bilim konusu olarak bile kabul edilmiyordu. O, herkesin gülüp geçtiği teorisini ortaya attığında, piyasada geçerli olan görüş; antik Yunan’dan kalma; Aristoteles’in doğadaki dört temel element olarak kabul ettiği toprak, su, hava ve ateşi ile yanmaya ilişkin ‘Phologiston Kuramı’ydı. Buna göre yanma hadisesi, yanan maddenin ne olduğu bilinmeyen ama gizemli bir madde olduğuna inanılan ‘ateş maddesi’ (phologiston) çıkarmasıyla gerçekleşiyordu. Yanma konusundaki bilgi eksikliği, bu kimyasal olayın o güne dek açıklanamamasındaki en büyük engeldi. Joseph Black’ın 1756’da keşfederek ‘sabit gaz’ adını verdiği karbondioksit dışında bilinen tek gaz havaydı. Phologiston Kuramı, yanan maddelerin ağırlıklarını kaybettiğini savunuyordu. O dönemde oksit bilinmediği için metal maddelerin havayla temasıyla oluşan kızarıklıklar ise ‘calx’ olarak nitelendiriliyordu.

Lavoisier ise ürünlerin ağırlığının, reaksiyona giren maddelerin ağırlığına eşit olması gerektiğini söylüyordu. Yani kimyasal değişim sırasında madde yoktan var edilemeyeceği gibi varken de yok edilemezdi! Lavoisier, bu konudaki çalışmalarıyla Kütlenin Korunumu Yasası’m deneysel olarak kanıtladı. Hava dolu bir tüpte yakılan fosforun kütlesinde meydana gelen artışın tüketilen hava miktarına eşit olduğunu buldu. Aynı deneyin tersini de gerçekleştirdi ve kapalı bir kap içindeki HgO’nun (cıva oksit) ısıtılmasıyla kabın içindeki hava kütlesinde meydana gelen artışın, tepkimeye giren maddenin kütlesindeki azalmaya eşit olduğunu belirledi. Lavoisier, böylece “Tepkimeye giren maddelerin kütleleri, tepkime sonucu oluşan maddelerin kütleleri toplamına eşit olmalıdır. ” şeklindeki yasayı özetleyerek, bu alandaki tabuları da yıkmış oluyordu.

 

 

1870’lerde Antoine Laurent de Lavoisier tarafından kullanılan laboratuar

malzemeleri

Çalışmalarım sürdüren Fransız kimyager, solunum sırasında oksijen alınıp, karbondioksit verildiğini belirledi. Nefes almanın karbon ve hidrojenin yavaş yanmasıyla meydana geldiği ve bunun mum veya gaz lambasındaki yanmanın benzeri olduğunu ortaya çıkaran Lavoisier, kullandığı kalorimetrelerle kimyevi reaksiyonların ısısını ölçtü. Bunlarla da kalmadı ve calx adlı kızarıklıkların da hava-metal birleşimiyle oluştuğunu keşfetti. Cahdarın oluştuğu reaksiyonlar sırasında sonradan oksijen ismini verdiği bir gaz çıktığını tespit etti. Daha önce oksijeni keşfederek ona ‘yetkin gaz’ adını veren ünlü kimyager Priestley’le Paris’te buluştu. Ondan cıva oksit üzerindeki deneyleri sırasında bulduğu bu “yetkin gaz”ın özelliklerini dinledikten sonra, Priestley’in deneylerini sürdürdü. Ancak Lavoisier, yanmadan sonra oluşan cıva oksidi (calx) tarttıktan sonra Priestley’den bir adım daha ileri giderek cıva oksidi daha fazla ısıttı. Kora dönüşen kırmızı oksidin giderek yok olmaya yüz tuttuğunu, geriye cıva taneciğiyle bir miktar ‘elastik akacı’ kaldığını saptadı. Elde kalan bu madde, Priestley’in ‘yetkin gaz’ diye isimlendirdiği maddeydi. Kapta kalan bu maddenin ağırlığının, civanın ilk aşamada ısıtılmasında azalan hava ağırlığıyla eşit olduğunu belirledi. Oksijenin keşfi de yanma- oksitlenme olayının bilimsel olarak açıklanmasını sağladı: “Yanma, yanan maddenin phologiston salmasıyla değil, oksijenle birleşmesiyle gerçekleşir. ”

Başta önemsenmeyen bu kuram, Cavendish’in, suyun iki gazın birleşmesiyle oluştuğuna ilişkin deney sonuçlarını açıklamasıyla, bilim çevrelerinin dikkatini çekti. Cavendish, deneylerinde asitlerin metal üzerindeki etkisi neticesinde ‘yanıcı’ bir gaz elde etmiş, bunu phologiston sanmıştı.

Bu açıdan oksijeni ilk keşfeden Lavoisier değildi; ama bu gazın gerçek önemini ilk kavrayan kişi oydu. Lavoisier, ulaştığı sonucu Bilim Akademisi’ne bir bildiriyle sunduğunda da Priestley ve Cavendish’in katkılarından tek kelime dahi söz etmedi.

Lavoisier, ayrıca bir maddenin mutlaka katı, sıvı ve gaz hallerinden birinde olduğunu ilk ortaya atan kişiydi. Deneylerinde havayı analiz ederek azotla-oksijeni ayırdı. En gelişmiş laboratuarında hidrojeni yakmayı başaran Lavoisier, bunun neticesinde de su elde etti. Kimyevi İsimlendirme Metodu’nu geliştirdi.

Aslına bakılırsa Lavoisier, ne yeni kimyasal bir nesne, ne de yeni kimyasal bir olgu keşfetmişti. Yaptığı sadece başkalarının bulduğu nesne ve olguları açıklamak, kimyasal bileşime açıklık getiren bir kuram oluşturmak, kimyasal nesneleri adlandırmada yeni ve işler bir sistem kurmaktı.

Ancak 1789’da yayımlanan ‘Kimyanın Elementleri’ (Traite Elementaire de Chimie) adlı yapıtı, kendi alanında, Newton’un Principia’sı oldu. Newton modern fiziğin temelini atarken, o da modern kimyanın temelini atmış oluyordu. NOTLAR

•             26 Ağustos 1743’te Paris’te doğdu, 8 Mayıs 1794’te Paris Devrim Meydanı’nda giyotinle idam edildi.

•             Fransa’nın köklü bir reforma ihtiyacı olduğuna inandığından, Fransız Devrimi sırasında da aktif şekilde siyasetin içinde yer aldı.

•             1771’de evlendiğinde eşi Paulze henüz 13 yaşındaydı.

•             Babası 1772’de kendisine soyluluk unvanı satın aldı.

•             1789 Fransız İhtilali’nde ülkenin mâliyesi ve ekonomik kaynakları hakkında bir rapor hazırlayarak ölçü sisteminde metrik birimlerin kullanılmasında da önemli rol oynadı.

•             Kütlenin Korunumu Yasası’m deneysel olarak kanıtladı.

•             Solunum sırasında oksijen alınıp, karbondioksit verildiğini belirledi.

•             Oksijeni ilk keşfeden olmasa da, bu gazın gerçek önemini ilk kavrayan kişi oldu.

•             Yanma-oksitlenme olayını “Yanma, yanan maddenin ‘gizemli bir madde’ salmasıyla değil, oksijenle birleşmesiyle gerçekleşir. ” şeklinde açıkladı.

Aşıyı bulup, çiçek hastalığının kökünü kazıdı; bağışıklık fikrinin babası oldu / EDYVARD JENNER

(1749-1823)

“Gelecek kuşaklar tarihe baktıklarında, baş belası bir çiçek hastalığı olduğunu ve bunun kökünün senin tarafından kazındığını okuyacaklar. ” Thomas Jefferson’ın 1806’da Edward Jenner’a yazdığı mektuptan

O çocukların, hatta bazen yetişkinlerin de, korkulu rüyası olan enjeksiyonu eline alan ilk isim olmuştu. Bir diğer deyişle; “Sus, bak iğneci amca geliyor!”cuların da ilham kaynağı! Evet, bugün başta çiçek aşısı olmak üzere onun gibi bulaşıcı hastalıkları önlemek ve bu hastalıklara karşı bağışıklık kazandırmak için uygulanan “aşı yöntemini” ilk uygulayan, İngiliz Doktor Edwar Jenner’dı. Aşıyı ilk olarak çiçek hastaları üzerinden deneyen Jenner, Osmanli da kendisi doğmadan çok önceleri uygulanmakta olan çiçek hastalığı tedavisini, bilimsel yöntemle veya diğer adıyla, aşı ile sağlayarak tıp dünyasında yeni bir sayfa açan isim olmuştu.

Her ne kadar çiçek aşısını ilk bulan kişi olmasa da bu tedaviyi bilimsel bir yöntemle ilk kez uygulayan Jenner, önce Avrupa’da ardından da Amerika’da yöntemin gelişmesini sağlayarak milyonlarca kişinin hayatını kurtardı. Bu anlamı ile eli iğneli bir kahraman olarak da isimlendirilebilirdi!

Küçük yaşta babasını yitiren Jenner’ı, yine bir papaz olan ağabeyi büyüttü. İlköğrenimini Gloucestershire’de tamamlayan Jenner, ardından bir cerrahın yanında çalıştı. Londra’ya giderek St. George Hastanesi’nde dönemin ünlü doktorlarından John Hunter’ın asistanı olarak çalışmaya başladı. Burada kaldığı iki yıl boyunca biyoloji ve cerrahi üzerine araştırmalar yapan Jenner, 1773’te Berkeley’e döndü ve doktorluk yapmaya başladı. Burada bulunduğu dönemde, ileride kendisinin tüm dünyada tanınmasını sağlayacak çiçek hastalığına yönelik çalışmalarına da başlamıştı. 1796’da Kraliyet Cemiyeti’ne (Royal Society), Sarah Nelmes isimli bir kıza uyguladığı çiçek aşısının sonuçlarını içeren makalesini gönderdi. Ancak elde ettiği bu bulgular, Kraliyet Cemiyeti tarafından reddedilecekti.

 

Jenner’in aşısının ise yarayacağına hiç kimse ihtimal vermiyor hatta sık sık

kendisi ile dalga geçiliyordu. Çiçek hastalığı, önüne geçilemez bir felaket

olarak kabullenilmişti adeta.

Çalışmalarından vazgeçmeyen Jenner, iki yıl sonra kendi yaptığı araştırmalarda elde ettiği sonuçlarla dönemin Osmanlıcında kullanılmakta olan çiçek hastalığı ve tedavi usulleriyle ilgili bilgileri derleyerek ‘İnek Çiçeği Hastalığının Sebepleri ve Etkileri Üzerine Bir İnceleme’ (An Inquiry Into the Causes and Effects of the Variolae Vaccine) isimli çalışmasını yayınladı. Kitapla birlikte çiçek aşısı üzerine yaptığı çalışmaları geniş bir alana yayıldı ve önce Avrupa’ya ardından Amerika’ya ulaştı. Hastalığa karşı geliştirdiği yöntemler ve gerçekleştirdiği araştırmalar sayesinde bazı ödüller kazandı.

 

Milyonların katili Çiçeğe dur dedi...

18. yüzyıl kıta Avrupa’sında veba, kolera ve verem gibi hastalıkların yanı sıra çiçek hastalığı da can alıyordu. İngiliz tarihçi Kenneth Warker’ın 1954’de yayınladığı Tıp Tarihi isimli kitabında belirttiği üzere, o dönemde çiçek salgını, kıta genelinde 60 milyon kişinin canını almıştı! Warker’ın aktardığı istatistiklere göre, her ülke halkının en az yüzde 80’i er geç çiçek salgınına yakalanıyordu. Bunların en az dörtte biri de ya ölüyor, ya görme yetisini kaybediyor ya da ‘çiçek bozuğu’na (çiçek hastalığında ya da su çiçeğinde görülen ufak sivilcelerden kalan izler) yakalanıyordu. Fransa Kralı XV. Louis de 1774’te çiçek hastalığından ölmüştü.

18. yüzyıl İngiltere’sinde de çiçek hastalığının tedavisi yoktu. Hatta birçok aile, çocuklarına daha küçük yaşlardayken, bu hastalığı hafif şekilde atlatmış başka bir çocuktan aldıkları mikropları aşılayarak, çocuklarının bu hastalığa yakalanmasını önlemek yerine, hastalığı hafif geçirmesini sağlama yoluna gidiyordu. Bu şekilde çocuklar ya ölüyor ya da hayatlarının geri kalanını, bu hastalığı hafif şekilde geçirmiş ve bağışıklık kazanmış olarak geçiriyorlardı. Ya da dönemin matematikçilerinden birinin dediği gibi; “Hiçbir anne baba, çiçek hastalığını henüz geçirmemiş çocuklarını, kendi çocukları olarak görmüyor” idi...

İngiltere’nin Sadbury köyünde doktorluk yapmakta olan Jenner, sütçü kızların diğer insanlara göre çiçek hastalığına daha az yakalandığını gözlemlemişti. Meseleyi biraz kurcalayınca bu kızların daha önce inek çiçek hastalığına yakalanmış olduklarını belirledi. Hayvancılıkla uğraşan bu kızlar, çiçek hastalığına yakalansalar bile, ya hastalığı gayet kolay atlatıyor veya herhangi bir ölümcül sonuçla karşılaşmıyorlardı. Çünkü inek çiçeği hastalığı, insanlara çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazandırıyordu. Bunun üzerine Jenner, 14 Mayıs 1796’da James Philipps adında 8 yaşındaki bir erkek çocuğuna sol kolundan ‘inek çiçeği’ cerahati verdi. Çocuğu bir süre inek çiçeği hastası olduğu halde bekleten Jenner, iki ay sonra bu sefer çocuğa çiçek mikrobunu enjekte etti. Sonuç hayli ilginçti. ‘Aşıladığı’ erkek çocuğu, çiçek hastalığına yakalanmamıştı! Bunun çiçek hastalığına karşı güvenli bir metot olduğunun anlaşılması üzerine uygulama yaygınlaştı ve bugün aşılama olarak bilinen ‘vaccination’ başlamış oldu. İngilizce ‘vaccination’ kelimesi de, çiçek hastalığı ineklerden alınan örneklerle engellendiği için Latince’de inek anlamına gelen ‘vacca’ kelimesinden türetilmişti.

Kuduz aşısını bulan ünlü bilim adamı Louis Pasteur, başka hastalıkları önlemek için aşı yöntemini geliştirene kadar da çiçek, aşılama yoluyla önlenebilen tek hastalık olarak kalacaktı. Aşılamayı başlatan Jenner ve ondan yaklaşık 100 yıl sonra bunu diğer hastalıklar için de kullanmaya başlayan Pasteur’ün çalışmaları sayesinde bağışıklık sisteminin yapısı anlaşıldı; mikroplar ve virüslerle mücadele yolunda büyük adımlar atıldı.

Çiçek aşısını ilk Osmanlı mı kullanmıştı?

Jenner, her ne kadar Batı dünyası tarafından çiçek aşısını bulan ilk kişi olarak lanse edilse de, bu, daha o doğmadan önce Osmanlı topraklarında uygulanan bir yöntemdi. 1771’de Osmanlı topraklarına gelen İngiliz elçisi Lord Montague’nun eşi Lady Mary W. Montague’nun İngiltere’ye gönderdiği mektuplardan da çiçek aşısının Müslüman Türkler tarafından bulunduğu anlaşılıyordu. Üstelik Jenner, çiçek aşısı üzerinde çalışırken, İstanbul’dayken çocuklarını çiçek hastalığına karşı aşılatan ve bu teknikten İngiltere’ye yazdığı mektuplarda bahseden Lady Montague’nun notlarından faydalanmıştı.

Lady Montague, 1717 yılında İngiltere’nin Osmanlı sefiri olarak tayin edilen eşi Lord Montague ile birlikte İstanbul’a gelmiş; beraberlerinde 3 yaşındaki oğlunu ve kızını da getiren Montague ailesi, Mayıs 1717’de geldiği Osmanlı topraklarında Temmuz 1718’e kadar kalmıştı. Kocasının görevi sayesinde gezdiği yerleri ve burada müşahede ettiklerini yazma gibi bir alışkanlığı olan Lady Montague, İstanbul’dayken de bir Osmanlı kadını gibi giyiniyor, Türk mahallelerini geziyor ve halkla yakın diyalog kuruyor; aldığı bilgileri ve gördüklerini ise hem kocasına aktarıyor hem de İngiltere’deki dostlarına yazdığı mektuplarında dile getiriyordu. Mektupları dünya edebiyat tarihine ‘Montague’nun Mektupları’ (Montague’s letters) olarak aktarılan İngiliz hanımefendisi, çiçek hastalığı ve Osmanlı’da bu hastalığa karşı uygulanan yöntemleri şöyle aktarıyordu:

 

 

Edward Jenner’i çiçek aşısını denerken resmeden bir çalışma.

“Bu topraklarda kimse aşıdan ölmüyor. Ben bu yöntemin iyi olduğuna karar verdiğim için aynısını kendi çocuğuma da yaptırdım. Ülkemi çok sevdiğimden aynı yöntemin bizde de uygulanmasını istiyorum. Doktorlarımızın, insanlığın iyiliği için kendilerinden fedakârlıkta bulunarak bu yönde çalışmalar yapacaklarına inansam, yöntemi ayrıntılı bir şekilde yazmaktan çekinmezdim. Ancak onları kızdırmaktan korkuyorum; zira kendileriyle iyi geçinmemek çok tehlikeli bir durumdur. Eğer İngiltere’ye dönersem, onlara karşı bir savaş açacağım. ”

Londra’ya dönmeden hemen önce çocuklarını çiçek hastalığına karşı aşılatan Lady Montague, tarihte çiçek aşısı yaptıran ilk İngiliz oluyordu. İngiltere’ye döndüğünde mektubunda yazdığı gibi çiçek hastalığının aşısının bütün İngiltere’de uygulanması için çaba gösteren Montague, Londra’ya geldikten sonra sefaret doktoruyla birlikte aşı üzerine ilk denemelerini yaptı. Ancak bu çabaları fazla bir netice vermedi. Papazlar ve hatta dönemin bazı tıp uzmanları, onun bu çalışmalarına karşı çıktı. Ünlü Völtaire de ‘Felsefî Mektuplar’ adlı kitabının 11. mektubunda Lady Montague’nun,               çiçek      aşısının               İngiltere’de

yaygınlaştırılmasına yönelik çalışmalarından bahseder.

 

 

Donemin gazetelerinde yayınlanan ve Jenner’in çiçek aşısı ile dalga gecen bir karikatür... Aşıyı olanlarda boynuzlar çıkıyor...

Buna göre çiçek aşısını ilk kez uyguladığı savunulan Edward Jenner, aslında çiçek hastalığını bilimsel manada araştıran ve bu konuda eser yazan ilk kişiydi. ‘İnek Çiçeği Hastalığının Sebepleri ve Etkileri Üzerine Bir İnceleme’ adlı kitabı, Lady Montague’nun çiçek aşısından bahsetmesinden 80 yıl sonra, 1798’de yayımlanacaktı.

Jenner, aşıyı Avrupa’da ilk kez uyguladığında tıpkı Lady Montague gibi zorluklarla karşılaştı. Jenner’m bulgularına rağmen aşılamanın büyük salgınlara yol açacağı ileri sürüldü. Hatta aşı olanların ineklerde olduğu gibi boynuz ve kuyruklarının çıkacağı iddiaları bile ortaya atıldı. Üstüne üstlük Jenner’a karşı faaliyette bulunmak üzere Aşı Düşmanları Derneği (Anti Vaccanation Society) bile kurulmuştu. Özetle; o zamanların Avrupa’sında bilim yapmak hiç de kolay değildi!

Alman-Prusya Krallığinda eczacı ve doktor olan Casper Neuman, tıp alanında yazdığı bir eserinde çiçek aşısından Türkiye’de kullanılan bir metot’ şeklinde bahsediyordu.

Osmanlı topraklarında çiçek aşısı, çiçek hastasının genellikle yüzünde çıkan çiçek kabarcıklarından alınan iltihabın, hastalığa yakalanmamış kişilerin derileri üzerinde açılan küçük yaraların üzerine sürülmesi yoluyla yapılıyordu. Dolayısıyla Jenner, çiçek aşısını bulmamış, yeni bir usul ortaya atarak, aşıyı ilk kez bilimsel metotlarla denemişti. Yine de bu durum, onun, saygıdeğer bir bilim adamı olduğu ve milyonların hayatını kurtardığı gerçeğini değiştirmeyecekti.

NOTLAR

•             17 Mayıs 1749’da İngiltere”nin Berkeley şehrine bağlı Gloucestershire köyünde doğdu.

•             26 Ocak 1823’te Berkeley’de öldü.

•             Her ne kadar Batı dünyası tarafından çiçek aşısını bulan ilk kişi olarak lanse edilse de, çiçek aşısı henüz Jenner doğmadan önce Osmanlı topraklarında uygulanan bir yöntemdi.

•             İneklerden kaynaklanan çiçek hastalığını aşı ile tedavi edebileceğini öne sürdüğünde, alaya alındı. Gazetelerde kendisini hicveden karikatürler yayınlandı.

•             Çiçek aşısını denediği insanlar arasında 11 aylık bebeği de vardı.

•             Çiçek aşısını bulunca, pahalı olur ve parası olmayanlar alamaz düşüncesi ile buluşunun patentini almadı.

•             Fosil toplayıcılığı ve bahçıvanlık ile de ilgiliydi.

Olağanüstü bir sezgi yeteneğine sahip olan dindar bilim adamı, gözle görülmeyen atomların ve kimyanın felsefesini yazdı /

JOHN DALTON

(1766 -1844)

“Dalton, birçok kimyasal fenomeni, kendi teorisi ile açıklığa kavuşturdu. Teorisi kısa zamanda kimyadaki teorik temellerinden biri oldu. ”

Prof. N. De Leon (Indiana Üniversitesi)

İngiliz kimyager ve fizikçi John Dalton, 6 Eylül 1766’ da Cumberland Cockermouth yakınlarında, tipik bir İngiliz kasabası Eaglesfield’de, Queker mezhebinin bir üyesi olarak dünyaya geldi. Zira, geçimini dokumacılıkla sağlayan babası, 18. yüzyılda İngiltere’de, dini inançları nedeniyle silah kullanmayı, askerlik yapmayı ve vergi vermeyi reddeden ‘Quaker’ mezhebine bağlıydı. Dalton, bir tarikat okulunda öğrenimine başladı. Okulda dinin yanı sıra matematik, fen ve gramer dersleri de okutuluyordu. Dalton’un hayatında o günlerde din ve eğitimden başka bir şey yoktu. Lâkin Küçük Dalton’un bir alanda sergilediği farklılık, ileriki yıllarda onu oldukça sıradışı bir konuma oturtacaktı. Bu alan matematikti.

Henüz 12 yaşındayken Cumberland’da bir Quaker okulunu yönetmeye başladı. Evet, yanlış okumadınız, sadece 12 yaşındaydı. Aslında hukuk veya tıp okumayı planlıyordu, ama ailesi karşı çıktı. O da 14 yaşında KendaPdaki bir okulda öğretmenliğe başladı. Burada tam 12 yıl çalışıp, yüzlerce köy çocuğunu eğitti. Bir yandan da matematik ve bilime olan tutkusu doğrultusunda kendini de yetiştirmeye çalışıyordu. Zira, o vakitler İngiltere kilisesine bağlı olmayanlar Cambridge ve Oxford üniversitelerine alınmıyordu. Bu yüzden Presbiteryenler, Manchester’da, hem papaz adaylarına hem de halktan kişilere üst düzeyde nitelikli öğrenim imkanı sunmak için New College’ı kurdular. Dalton, bilimsel bilgisinin çoğunu borçlu olduğu kör filozof John Gough sayesinde Manchester Akademisi’ne matematik ve doğa felsefesi öğretmeni olarak atandı. Fırsat buldukça matematik ve kimya konularında özel dersler verdi. Üstelik kimya üzerine fazla deneyimi olmamasına rağmen. Daha sonra felsefeye merak salan Dalton, Manchester Edebiyat ve Felsefe Derneği’nin sekreterliğine getirildi. Matematik ve kimyayı halka açtı. 1817’de çok sevdiği Felsefe Derneği’nin başkanlığına getirildi. Yaşamının sonuna kadar bu görevde kaldı.

Gizemli ışıkların sırrını çözdü

Öğretmenliğinin ilk dönemlerinde mensubu olduğu Quaker cemaatinin saygın bir üyesinin etkisiyle meteorolojiyle ilgilenmeye başlamıştı. 1787’de, yaşadığı göl bölgesindeki iklim değişikliklerini incelemeye ve kayıt tutmaya başladı. Günlük bir gazetede de hava tahminleri üzerine yazıyordu. Kayıt tutma işlemini hayatının sonuna kadar aksatmadan sürdürdü. Çünkü meteorolojide bir sonuca ulaşabilmek için kayıt ve sürekliliğin önemli olduğunu anlamıştı. Bu görevini, ölümüne dek, 40 yıl boyunca büyük bir özenle sürdürdü. Tam 200 binin üzerinde kayıt tuttu. Bu kayıtlardan yola çıkarak 1793’te ‘Meteorolojiye ilişkin Gözlemler ve Makaleler’ (Meteorological Observations and Essays) isimli kitabını yayımlayacaktı.

 

 

Dalton, meteorolojik araştırmaları sonunda, alize rüzgarlarının, yerin kendi çevresindeki dönme hareketinin ve sıcaklık farklılıklarının etkisiyle oluştuğunu açıkladı. Fakat bu kuram daha önce 1735’te George Hadley tarafından öne sürülmüştü. Dalton, aynı şeyi ikinci kez keşfetmişti farkında olmadan. Barometre (basınç ölçer), termometre (sıcaklık ölçer) higrometre (nem ölçer), yağmur bulutlarının oluşumu, atmosfer neminin yapısı, dağılımı ve buharlaşması ile çiy noktası kavramı üzerine makaleler yazdı. Yağmurun, atmosfer basıncındaki değişikliklerden değil, sıcaklığın düşmesinden kaynaklandığını ilk kez Dalton belirledi. Suyun yoğunluğunun en yüksek olduğu sıcaklığı +5,80C olarak saptadı (Bu değer daha sonraları 3,970C olarak düzeltilecekti.) Ayrıca, kendisinde ve kardeşinde bulunan renk körlüğü üzerine, başka bilim adamlarıyla birlikte incelemeler yaptı ve ‘Renklerin Görülmesine İlişkin Olağandışı Olgular ’ (Extraordinary Facts Relating to the Vision of colorsj başlıklı makalesini kaleme aldı. Bu arada doğa ile iç içe bir ortamda yaşayan Dalton, bitki ve böceklerle de ilgilenmeyi ihmal etmiyordu.

1787’de gökyüzünde ilginç bir olaya tanık oldu. Atmosferdeki elektrik çalkantılarının etkisiyle gökyüzünde oluşan renkli şekiller Dalton’u etkiledi. Dindardı ama hayatında batıl inançlara asla yer yoktu. Olağanüstü sezgilere sahip olan Dalton, ‘kutup ışığı’ denilen bu olayı araştırmaya yöneldi. Kutup ışıkları araştırmaları sonucunda yerin magnetikliği (Hareketli elektrik yükleri ile demiri kendine çekebilme) ile kutup ışınları arasında bir ilişki olması gerektiği sonucuna vardı. Dalton yanılmamıştı.

Kısmi Basınçlar Yasası’nı buldu

Yaşamı boyunca havadan kopamayan Dalton, bu sefer gazların neden tekdüze bir karışım sergilediğini merak etmeye başladı. Bir karışımda karbondioksit gibi ağır bir gazın dibe çökmesine anlam veremiyordu. Bitmek tükenmek bilmeyen deneyler sonucunda ‘basınçların tikel teorisi’ diye bilinen bir önermeyi buldu. Buna göre, bir gazın parçacıkları başka bir gazın parçacıklarına değil, kendi türünden parçacıklara geri itici davranıyordu. Yani her gaz kütlesi, birbirine uzak aralıklarda devinen parçacıklardan oluşuyordu.

Dalton aynı deneylerden, gazların mutlak sıcaklıklarıyla doğru orantılı olarak genleştiklerine ilişkin yasayı (Charles Yasası) da geliştirdi. Atmosferin yapısına ilişkin araştırmaları sonucunda ise, kimyasal bileşimin 4 bin 500 metre yüksekliğe kadar sabit kaldığını buldu. Bu çalışmalar, 1793’te Manchester Üniversitesine öğretim görevlisi olarak çağrılmasını sağladı. Üniversitede matematik ve fen dersleri verdi. Manchester Yazım ve Bilim Akademisi’ne üye seçildi.

Yarım asır süren üyelik döneminde 100’den fazla bildiri sundu.

Periyodik Tablo’yu çizdi

O yıllarda kimya sanayinde bir bileşiğin istenen miktarda üretimi için her bileşen maddeden ne kadar gerekli olduğunu belirlemek oldukça önemliydi. Dalton, o güne kadar el yordamıyla çalışan kimya sanayicilerinin minnettar kalacağı bir çalışma yaptı. Bir atomik ağırlıklar tablosu hazırladı. Dalton, kimi değişik atomların göreceli ağırlıklarını da belirledi. En hafif madde olarak bilinen hidrojenin atomik ağırlığını “1” diye işaretledi. Ardından, suyun ayrıştırılmasıyla ortaya çıkan her parça hidrojene karşılık sekiz parça oksijen olacağını söyleyerek, oksijen atomlarının hidrojen atomlarından sekiz kat daha ağır olduğunu ileri sürdü. Ama bu yanlış bir önermeydi. Çünkü oksijenin atomik ağırlığı hidrojeninkinin sekiz değil on altı katıydı. Dalton suyun H20 değil, HO olduğunu savunuyordu. Ancak atomların nasıl bir araya gelip, şimdi ‘molekül’ dediğimiz bileşik atomlar oluşturduğunu gösteren kimyasal simgeler dizgesinde de ilk adımı ona borçlu olduğumuzu unutmamalıyız. Kimyasal elementlerin gösterimine ilişkin bir simgeler sitemi geliştirdi ve elementlerin bağıl atom ağırlıklarını saptadıktan sonra 1803’te bunları bir tablo halinde düzenledi. Dalton, elementlerin simgelenmesi konusunda, çemberlerden oluşan sembollerin kullanılmasını önerdi. En sonunda, 1813’te, Jon Jakob Berzelius isimli araştırmacı, elementlerin adlarının temel alınarak simgelenmesi fikrini ortaya attı. Hâlâ kullanılmakta olan bu yönteme göre:

*             Her element, 1 ya da 2 harften oluşan bir simgeyle ifade ediliyor ve bu simgenin ilk harfi her zaman büyük yazılıyor.

*             Simgelerde sıklıkla, elementin İngilizce adının ilk harfi kullanılıyor.

Örneğin: H (Hidrojen: Hydrogen), C (Karbon: Carbon), N (Azot: Nitrogen)

Bu arada, Dalton’un meşhur atom teorisi de bu çalışmalar sırasında şekillenmeye başlamıştı bile. En büyük başarısı, gözle görülmeyen atomlarla ilgiliydi. Tüm elementlerin atom adını verdiği, bölünemez parçacıklardan oluştuğunu öne süren atom kuramını geliştirdi.

Dalton’un Atom Teorisi

Çok az sayıda elementin bilindiği zamanlarda, elementler, Plato’nun Eski Yunanlıların kullandığı toprak-hava-su ve ateş sembollerinden yaptığı uyarlamalarla simgeleniyordu. Antik Yunan düşünürleri için toprak, hava, su ve ateş tüm diğer maddeleri oluşturan asal nesnelerdi. Aristoteles’ten Democritus’a hatta 19. yüzyıla gelinceye kadar bu düşüncede pek bir ilerleme kaydedilemedi. İlk kez John Dalton modern atom teorisini geliştirdi. Atom, molekül, element ve bileşiklere ilişkin kimya alanındaki açılımlar işte bu noktada başladı. Dalton, meşhur atom kuramını 1808’de yayınladığı ‘Kimyasal Felsefenin Yeni Yöntemi’ adlı kitabında açıkladı. Dalton’un ilk bilimsel atom teorisi olarak kabul edilen kuramı dört varsayıma dayanıyordu:

Herhangi bir elementin tüm atomları birbirinin aynıdır.

Bir elementin atomları, başka bir elementin atomlarından farklıdır.

Bir elementin atomları, başka bir elementin atomlarıyla birleşerek bileşikler oluşturabilir.

Herhangi bir bileşik, farklı elementlerinden hep aynı oranda içerir.

Atomlar kimyasal bir süreç ile üretilemez, daha küçük parçalara bölünemez ve yok edilemez. Kimyasal reaksiyonlar sadece atomların birbirleriyle nasıl gruplandıklarını değiştirir.

Hemen belirtmeliyiz ki, “Herhangi bir elementin tüm atomları birbirinin aynıdır. ” şeklindeki önermesi elementlerin farklı izotoplarının bulunmasıyla çürütülmüştür. İzotopların proton sayısı aynıdır fakat nötron sayıları farklıdır.

Dalton atom teorisi, kimyasal değişme konularının da daha iyi tanımlanmasına olanak sağlıyor:

1.           Kütlenin korunumu: Bir kimyasal reaksiyonda reaksiyona giren maddelerin kütleleri toplamı, çıkan maddelerin (ürünlerin) kütleleri toplamına eşittir.

2.           Sabit oranlar yasası: İki element birden fazla bileşik meydana getiriyorsa, birleşen iki elementin farklı miktarları arasında, ağırlıkça tam sayılarla ifade edilen basit bir oran bulunur.

ELEMENTS         

Hydıo^cn i jStıouMai       M «

4f

®<■        0 Ii.nrn-s              ue

C«k*ı« s,

O 0xv*f" !           0 Iıou     so

               © Zıııc   ■fo

p! .'H','*"' v t)     Q CopiTI              .id

0 AJ'       0 f cad   Uf»

0 M**™               (S) Sıluv

0 l.ımc ?4            0 Gold   M

Soda 78               0 Pl.ıt ma             i?

(HD P^Uslı .11    iMnntry 16]

 

Dalton’un elementleri atom ağırlıklarına göre sıraladığı liste.

Örneğin: H20 da 2 g hidrojenle 16 g oksijen birleşirken, OH de 1 g hidrojenle 16 g oksijen birleşmiştir. Buradan her iki bileşikte de aynı miktar oksijenle birleşen 2 g hidrojen ve 1 g hidrojeni birbirine oranlarsak 2 sayısını elde ederiz.

Dalton’un atom modeline baktığımızda bazı özellikleri günümüzdeki bilgilerle ters düşmektedir. Çünkü Dalton’un atom kuramı sonradan yeni buluşların ışığı altında değişikliğe uğradı. Atomların içi dolu küreler olmadığı, bir elementin atomlarının her yönüyle bir birinin aynı olmadığı, proton, nötron, elektron, kuark, pimezon gibi, atomdan daha küçük parçacıkların da bulunduğu anlaşıldı. Üstelik artık atomun en iç bölümü de değiştiriliyor ve bir atom başka bir atoma dönüştürülebiliyor.

Ölümüne kadar hiç durmadan çalışan Dalton, 1882’ de Royal Society’nin üyeliğine seçildi ve 1826’da altın madalyayla ödüllendirildi. Fransız Bilimler Akademisinin muhabir üyeliğine kabul edildi. İngiliz Bilim Geliştirme Derneğinin kurucu üyeliğini de yapan Dalton, 27 Temmuz 1844’te yaşamını yitirdi.

NOTLAR

•             Çalışmalarıyla kimya matematiksel bir nitelik kazandı, hatta fizikle birleşti. Atom enerjisine ilişkin buluşların kökenindeki payı büyüktür. Maddenin elektriksel olduğu düşüncesini de ona borçluyuz.

•             Çok az dostu vardı. Hiç evlenmedi. Hayatının tamamını bilimsel sorunlara çözüm bulmaya adadı. Bununla birlikte kendi döneminde Londra’da yapılan defileleri de kaçırmadığı biliniyor!

•             Bir ödül töreninde kralın önüne protokol gereği renkli diz bağı, tokalı ayakkabı, elinde kılıçla çıkması gerekiyordu. Ancak mensubu olduğu Quaker tarikatı buna izin vermiyordu. Bir süre önce Oxford Üniversitesi’nce kendisine giydirilen onur cübbesini giyerek durumu kurtardı. Cübbenin yakasının kırmızı olması da sorun olacaktı ancak, Dalton için yaka kırmızı değil, yeşildi. Çünkü o bir renk körüydü.

•             Bir keşfi de kendi hastalığıyla ilgiliydi. Tıp diline ‘daltonizm’ adı ile geçen renk körlüğü hakkında yaptığı araştırmalarla da tanınıyor.

•             Titiz bir bilim adamıydı. Her zaman, başkalarının vardığı sonuçları kabul edip uygulamaya geçmeden önce, doğruluğunu kendisi de kanıtlar, işini sağlama alırdı.

•             Çalışmaları ‘Kimyasal Felsefenin Yeni Sistemi ’ (New System of Chemical Philosophy) adlı yapıtında toplandı.

Fizik ve matematik formülü bile yazamazken bilimin öncüleri arasına girdi.

Elektriği günlük yaşamda ilk defa o kullandı / MICHAEL FARADAY

(1791-1867)

“Başarı için gereken 5 temel beceri; konsantrasyon, ayırd etme gücü, organizasyon,

yenilikçilik ve iletişimdir. ” Michael Faraday

Aslına bakarsanız, Bilim tarihinde “Elektriği kim buldu?” sorusuna verilecek net bir yanıt yoktur. Ancak insanlık tarihinin ilk filozofu kabul edilen, Aydın’ın antik kenti Milet’te doğmuş olan Thales, doğayla ilgili araştırmalar yaparken, kehribarın yünle ovulduğunda tüy ve saman gibi hafif maddeleri kendine doğru çektiğine şahit olmuştu; insan vücuduna yaklaştırıldığında ise küçük kıvılcımlar çıkardığını fark eden ilk kişiydi. Thales’in farkına vardığı şey, aslında statik elektrikten başka bir şey değildi. Bugün odamızı aydınlatan, televizyonumuzu, bilgisayarımızı çalıştıran elektriğin keşfine götürecek yüzlerce yıllık süreç işte böyle başladı. Modern yaşam koşulları üzerindeki etkisi bakımından, ampulü bulan Edison ön plana çıksa da, deneysel bilimin yıldızı Michael Faraday’m bu süreçteki etkisi tartışılmaz. Elektro-kimyadaki deneyleriyle, kendi adıyla bilinen elektroliz yasalarına ulaştı. Elektrik motorunu icat etti. Bir maddeden geçen belli miktarda elektrik akımının, o maddenin bileşenlerinde belli miktarda bir çözülüme yol açtığını gösterdi. Böylece ilk elektrik sayaçlar üretildi. Benzon ve bütileni keşfetti, ilk paslanmaz çeliği imal etti.

Klor gazını sıvılaştırmayı başardı. ‘Amper’, ‘elektrot’, ‘anot’, ‘katot’, ‘elektrolit’, ‘iyon’ gibi bu enerjik dünyanın terimlerini de ona borçluyuz. Maden ocaklarında kullanılan Davy lambasının geliştirilmesine de katkıda bulunan Faraday’ın yetişme koşullarına baktığımızda, içinde bulunduğu imkansızlıklara, karanlığa küfretmek yerine tüm insanlığı aydınlatan bir ışık yaktığına şahit oluyoruz.

Bir kitap okudu, hayatı değişti

Geleceğin bilim adamı, 22 Eylül 1791’de Londra’da yoksul bir ailenin dört çocuğundan biri olarak dünyaya gelmişti. Babası soğuk demirci, annesi hizmetçiydi. Londra varoşlarında bir dilim ekmeğe bile muhtaç olan Far aday lar, çocuklarının doğru dürüst bir eğitim almasını sağlayamamıştı. Küçük Faraday, kilisenin pazar okulunda sadece okuma, yazma, bir miktar da aritmetik öğrenebildi. Sandemancılar tarikatının üyesi olan ailesi iş aramak amacıyla İngiltere’nin kuzeyinden 1791 yılının başında Newington köyüne göç etti. Aile bütçesine katkıda bulunmak zorunda kalan Faraday, küçük yaşta gazete dağıtıcısı olarak çalışmaya başladı. On üç yaşında iken bir kitapçının yanına çırak olarak girdi. Kitap ciltleme işini öğrendi. Ciltlenmek üzere gelen pejmürde kitapların, bir bilim adamının yetişmesine kapı açacağını kim bilebilirdi ki? Küçük Faraday, ciltlediği kitapları bilhassa fizik kitaplarını büyük bir heves ve arzuyla okumaya başladı. Bunlardan özellikle ikisi onu derinden etkilemişti. Biri Britannica Ansiklopedisi, diğeri Jane Marcet’in Kimya Üzerine Söyleşiler isimli kitabıydı. Britannica’nın kendisine gizemli bir dünyanın kapılarını aralayacağına inanıyordu. Ansiklopedinin üçüncü baskısındaki elektrik maddesinden çok etkilendi ve o günden itibaren kimya ve elektrikle ilgilenmeye başladı. İlkel şartlarda elektrokimya deneyleri yapıyordu.

 

 

On dokuz yaşına geldiğinde bilime olan tutkusu artık dayanılmaz bir hal almıştı. 1812’de yine kitap ciltletmeye gelen bir müşterinin sağladığı biletle, seçkin bilim adamı Sir Humphrey Davy’nin Kraliyet Enstitüsü’nde düzenlenen konferanslarına katıldı. Faraday, konferans salonundan dışarı çıktığında kafasında tek bir düşünce vardı: Bu sihirli dünyanın bir parçası olacaktı. Dönüşü olmayan bir yola giren genç adam, deneylerine ilişkin verileri bir kitapta toplayarak, asistanlık için Davy’ye başvurdu. Yanıt olumsuzdu. Bir süre sonra Kraliyet Enstitüsünden bir asistanın atılması, işsiz Faraday’ın şansını döndürecekti. Davy, Faraday’ı göreve çağırdı. Otuz şilin haftalıkla asistan olarak mineraller koleksiyonundan sorumlu olacağı göreve başladı. Bilim uğruna her işi yapmayı göze alan Faraday, Davy çiftinin İtalya’ya yaptıkları konferans yolculuğunda, protokol görevlisi olarak görev yaptı. Bu yolculuk sayesinde Amper, Volta, Napoleon ve Alexander von Humboldt’un da aralarında bulunduğu, zamanın bilim şöhretleri ile tanışma fırsatı buldu. Bu sayede Davy ile yeni buluşlara da imza atmaya başladı.

Davy elmasın saf karbondan meydana geldiğini kanıtladığında yanında Faraday vardı. Ustasıyla birlikte, kömür madenlerinin aydınlatılması için bir lamba geliştirdi. Bu lamba sayesinde grizu patlamasının önüne geçildi. Kısa sürede yeteneğini ispatlayan Faraday, ilk yıl içinde, yaptığı deney sonuçlarını yayımladı. Ardından Enstitü’de ders vermeye başladı.

Eşine Noel hediyesi almadı; elektrik motorunu icat etti

Faraday, 1821’de hayatının kadınını buldu. Onu ömrü boyunca mutlu edecek olan Sarah Bamard ile evlendi. Zaten büyük buluşları da, “Her başarılı erkeğin ardında bir kadın vardır.” sözünü doğrularcasına, bu evlilikten sonra gelmeye başladı. O yıllarda bilim adamları çalışmalarını elektrik üzerinde yoğunlaştırmıştı. Volta, elektrik pilini geliştirmiş, Orsted 1820’de bir telden geçen elektrik akımının tel çevresinde manyetik bir alan oluşturduğunu bulmuştu. Fransız fizikçi Amper de tel çevresinde oluşan manyetik kuvvetin dairesel olduğunu ispatlamıştı. Elektrik enerjisinden manyetizma üretildiğinden bu yana fen adamları, manyetizmadan elektrik enerjisi elde edilip edilemeyeceğini sorguluyordu. Cevabını aradıkları en büyük soru buydu. Bulmak ise Faraday’a kısmet olacaktı. Bu karmaşık mesele üzerinde çalışmalarını yoğunlaştıran Faraday, bir mıknatıs etrafında tersine karşılıklı dönebilen bir kablo sistemi geliştirdi. Böylece ilk defa elektrik enerjisi mekanik enerjiye dönüştürülmüş oldu. Far aday’m ilk bilimsel keşfi, elektrik motorlarının esası kabul edildi. Faraday, buluşundan ilk önce, yeni evlendiği eşini haberdar etti. Daha doğrusu bu müthiş buluşu ona Noel hediyesi olarak sundu. Fizik ve kimya kadar kadın ruhundan da iyi anlayan Faraday, bunun için özel bir plan hazırladı. Noel sabahı eşi Sarah Bamard’ı Kraliyet

Enstitüsü’ne götürdü. Bayan Faraday’ın karşısında Noel hediyesi olarak elektrik akımıyla sürekli mekanik devinim sağlayan bir düzenek duruyordu. Oyuncaklardan, büyük elektrikli tren lokomotiflerindeki makinelere varıncaya kadar, bildiğimiz elektrik motorlarının ortaya konmuş ilk örneğiydi bu hediye. Faraday aslında bu hediyeyi yalnızca eşine değil, tüm dünyaya vermişti.

Bilim çevrelerindeki popülerliği hızla artan genç alim, yeniden kimyaya yöneldi. Karbondioksit ve sülfikhidrit gibi gazları sıvılaştırmayı başardı. Havagazından benzolü, kauçuktan dipenteni ayırmayı başardı. Hocası Davy’nin yerine, Kraliyet Enstitüsü Müdürlüğü’ne yükseldi. İki yıl sonra hiç yüksek öğrenim görmeyen Faraday’a, yeni oluşturulan kimya kürsüsü verilmişti! 1823’te Kraliyet Bilim Akademisi üyeliğine seçildi. Kitap ciltlediği günlerde zengin bir müşterinin sağladığı biletle Londra’daki konferansa gelebildiğini hatırlayan Faraday, bilimi halka indirdi. ‘Cuma akşamı konferansları’ (Friday Evening Discourses) başlıklı bilimsel sohbet toplantıları düzenlemeye başladı. İlginç deneylerin yapıldığı konferansları her defasında heyecanlı bir topluluk izliyordu. Kraliyet Enstitüsü’nde halk için düzenlediği yıllık konferans ve dersler ise geleneksel hale geldi. Bu uygulama, günümüzde de devam etmekte.

Faraday’m kanunları hayatımızı değiştirdi

On yıl boyunca kimya alanında yoğunlaşan Faraday, kırkında yeniden elektriğe döndü. Elektro-kimya alanındaki çalışmasıyla yetinseydi bile, bilim tarihinde önemli bir yeri olacaktı. Ancak bilimin öncüleri arasına girmesini sağlayan asıl başarısı, elektromanyetik konusundaki buluşuydu. Elektriğin kimyasal etkileri üzerinde araştırmalar yaparken kendi adıyla anılacak kanunları buldu. Faraday Kanunları’nın en önemlisi, bir maddeden geçen elektrik miktarıyla o maddeden ayrılan bileşenlerin miktarı arasındaki ilişkiydi. Bunun ortaya koyduğu sonuç, atomların yalnızca belli miktarlarda elektrikle bağıntılı olmasıydı. Bunun bilimsel açıklaması ancak yüzyılımızın başında Rutherford’un atomun yapısını belirlemesiyle verilebilmişti. 19. yüzyılın başlarına gelinceye dek elektriğe gizemli bir olay gözüyle bakılırken, Faraday ilk kez elektriği bir ‘kuvvet’ olarak niteledi. Önemli deneylerinden birinde mekanik enerjiyi bir mıknatıs yardımıyla elektriğe dönüştürdü. Böylelikle manyetizmadan elektrik enerjisi elde etmenin yolunu bulmuştu. İşte bu, elektrik jeneratörlerinin esasını teşkil edecek adım olmuştu. Araştırmalarını daha da derinleştiren Faraday, iki önemli buluş daha gerçekleştirdi. Elektriksel kuvvet kimyasal molekülleri, o güne değin sanıldığı gibi, uzaktan etkileyerek ayrıştırmıyordu. Moleküllerin ayrışması, iletken bir sıvı ortamdan akım geçmesiyle ortaya çıkıyordu. Ayrışan madde miktarı, çözeltiden geçen elektrik miktarına doğrudan bağımlıydı. 1839’da yeni bir kuram daha geliştirerek, iletken maddeleri tanımladı. Faraday, mıknatıs kutupları arasında döndürdüğü bir bakır yuvarlak ile devamlı bir akım elde etmeyi de başardı. 1832 ve 1833’te elektrolizin iki temel kanununun formüllerini buldu. 1840’da ışık enerjisi ile elektromanyetik enerjinin aynı olduğu kuramını geliştirdi.

Faraday’m kafesi günlük yaşamda

Çılgın bilim adamının buluşları bunlarla sınırlı değildi tabi ki. Bir de kendi adını verdiği meşhur kafesi var. Bu kafes, elektriksel iletken metal ile kaplanmış, içteki hacmi dışarıdaki elektrik alanlardan koruyan bir muhafaza sisteminden oluşuyor. Örneğin yıldırımlar gibi güçlü elektrik akımları iletkenlerden geçiyor ama içeriye sıçramıyor. Kafes, aynı zamanda elektromanyetik alanları içeriden dışarıya geçirmiyor.

Faraday Kafesi, bugün de günlük hayatın çok farklı noktalarında kullanılıyor. Yanıcı, parlayıcı maddelerin depolandığı binalar bunların başında geliyor. Binanın dışındaki yüksek noktalara sivri uçlu (paratoner) metaller yerleştirilir. Bütün iletkenler, bu sivri metaller yardımıyla toprağa aktarılır. Radyo frekansı yayan cihazlarda ise cihaz, çevreye parazit radyo sinyalleri yaymasın diye dış metal kılıfından topraklanır. Gizli bilgilerin muhafaza edildiği, önemli konuşmaların yapıldığı binaların güvenliği de Faraday Kafesi ile sağlanır. Bina içindeki telsiz haberleşme sinyallerinin dışarıya sızmasını ve dinlenmesini önlemek için bina dışına Faraday Kafesi inşa edilir. Radyo-televizyon vericileri, cep telefonu alıcı verici devreleri gibi radyo frekans amaçlı modülleri kullanan kuruluşlar da Faraday Kafesi takmak zorunda. Aksi halde bu cihazlar gerek radyo sinyali olarak, gerekse iletken hatlar üzerinden etrafa parazitler yayar. Elektronik cihazlar yönetmeliğine göre, bu cihazların kontrol altında tutulması için bu önlemin alınması zorunlu.

Görüldüğü gibi, deneysel bilimin prensinin, modern yaşam koşullarının üzerindeki etkisi tartışılmaz. Bir ömre sığmayacak kadar çok buluşa imza atan Far aday’m bu çalışmalarından bazılarının değeri o günlerde yeterince kavranamamıştı. Zaten kendisi de buluşlarının pratik sonuçlarıyla pek ilgilenmiyordu. Dönemin, İngiltere Başbakanı Gladstone, kendisine dinamonun ne işe yarayabileceğini sorduğunda, esprili üslubuyla “Bilmiyorum, ama hükümetinizin bir gün ondan vergi alabileceğini söyleyebilirimdiyecekti.

Peki, doğru dürüst formül bile yazmasını bilmeyen dahi bilim adamı tüm bunları nasıl başarıyordu? Bilime getirdiği yeniliklerle döneminin en önemli bilim adamı olan Far aday’m başarısının sırrı bugüne kadar açıklanamadı. Varoşların yoksul çocuğu Faraday, 1838 yılında, bugünkü Nobel Ödülü’ne eşdeğer sayılabilecek Cobley Madalyasi’nı aldı. Ancak Royal Society’nin soyluluk unvanını ve başkanlık makamını reddetti. Asalet unvanını değil, bilim adamı kimliğini tercih etti. Kraliçe Victoria, bilime yaptığı katkılarından dolayı Faraday’a Hampton Court’ta bir ev bağışladı. Dur durak bilmeyen bilim adamının sağlığı 1839’da iyice bozuldu. Altı yıl hastalığıyla mücadele etti. Araştırmalarına 1845’te yeniden başlayabildiyse de 1855’ten sonra zihinsel gücü iyice zayıfladı. 25 Ağustos 1867’de büyük buluşlarıyla kolaylaştırdığı hayata gözlerini yumdu.

NOTLAR

•             Londra’nın varoşlarından bilimin öncüleri arasına yükseldi. Elektriği, laboratuardan çıkarıp günlük yaşamda kullandı.

•             Elektro-kimyadaki deneyleriyle, kendi adıyla bilinen elektroliz yasalarını buldu.

Buharın dilini çözdü; Makinelerin verimini arttırdı ve modern termodinamiğin temellerini attı / NICOLAS LEONARD SADİ CARNOT

(1796-1832)

“Carnot belki de asrımızın fizik bilimi alanında yetiştirdiği en parlak beyindi/” Dr. Robert H. Thurston (Amerikan Makine Mühendisleri Cemiyeti Kurucusu)

İdeal bir ısı makinesinin çalışma prensibini inceledi. 7sz hareketi’ olarak da bilinen ve ısı ile diğer enerji şekilleri arasındaki bağıntıları inceleyen termodinamiğin temellerini attı. Yaşamı oldukça kısa sürdü ama bu onun, bilim dünyasına kendi damgasını vurmasına engel olamadı. Fransız fizikçinin, 36 yıllık yaşamında bilim dünyasına bıraktığı en büyük mirası, bugün adıyla anılan ‘Carnot Makinesi’ veya ‘Carnot Çevrimi’ (Carnot Cycle) oldu.

Nicolas Leonard Sadi Carnot, 1 Haziran 1796’da Paris’te soylu bir Fransız ailesinin ilk oğlu olarak dünyaya geldi. Fransız ordusunda etkili bir asker ve geometrici olan babası Lazare Nicholas Marguerite Carnot, 1887-1894 yılları arasında Fransa Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı olan Marie François Sadi Carnot’un amcasıydı.

16 yaşma geldiğinde dönemin bilim alanında seçkin eğitim kurumlarından olan Ecole Polytechnique’e girdi. Claude- Louis Navier ve Gaspard-Gustave Coriolis gibi çağdaşları ile birlikte Joseph Louis Gay-Lussac, Simeon Deniş Poisson ve Andre-Marie Ampere gibi ünlü profesörlerden ders aldı.

Daha önce matematik, fizik, yabancı diller ve müzik konularında almış olduğu iyi eğitime Ecole Polytechnique’de bulunduğu 1812-14 yılları arasında analiz, mekanik, tasarı geometri, kimya gibi dersleri ekledi. Okulda askeri mühendis olarak yetiştirilmesine rağmen, buhar makinelerinde ısı enerjisinin harekete dönüştürülmesi daha çok ilgisini çekiyordu. O alan üzerine yoğunlaşmayı tercih edecekti. 1814’te sınıfının altıncısı olarak mezun oldu ve Metz’de bulunan Ecole de Genie adlı askerî okula, iki yıl sürecek askeri mühendislik eğitimi için gönderildi. Mezun olduktan sonra Fransız ordusunda subaylık yapmaya başladı. Orduda göreve başladığı 1814 yılının Mart ayında Paris kuşatmasında

Vincennes çatışmasının içinde yer aldı. Metz’de bulunduğu sırada babası, I. Napolyon tarafından İçişleri Bakanlığına atandı; ancak sadece 100 gün süren II. İkinci Napolyon Dönemi’nde değişken Fransız siyasetinin kurbanı oldu ve Ekim 1815’te başlayan ‘Restorasyon Dönemi’ ile birlikte Almanya’ya sürgüne gönderildi. Bir daha da asla dönmedi. Artık hayatında askerliğe yer yoktu. Ölüm kusan makineleri bir kenara bırakıp, buhar kusanlarla ilgilenmeye başladı.

Bilim dünyasına yapacağı en büyük katkısı olan ‘Carnot Çevirimi’ üzerindeki araştırmalarına 1820’lerde başlamıştı. 1823’te buharın yaptığı mekanik işi veren bir formülü anlattığı yirmi bir sayfalık bir makale yayınladı. Bir süre sonra, 1824’te ‘Isının Hareket Ettirici Gücü Üstüne Düşünceler ’ (Reflexions sur la puissance motrice du feu) adlı kitabını geldi. Kitap, birkaç araştırma notu, buhar makinesinin mucidi İskoç James Watt’a ait iki bilimsel makalenin çevirisi ve çeşitli matematik ve fizik derslerine ait notlardan oluşuyordu. Carnot, bu kitabında hareket enerjisine dönüşen ısı gücünün ve buhar makinelerinde gerçekleştirilecek gelişmelerin sınırsız olup olmadığını, sonsuza dek yapılıp yapılamayacağını ortaya koydu. Ancak bu çalışması, tezini ‘kalori kuramına’ dayandırdığı için ölümünden iki yıl sonrasına, Augistin Fresnel’in ‘ışığın titreşim kuramı’ ile radyasyon yoluyla yayılan ısının ışığa olan benzerliğini göstereceği 1834’e kadar dikkat çekmedi. Fresnel, bazı eş ısılı olayları ‘kalori kavramı’ ile açıklayamayınca Carnot’u inceledi. Frensel, sürtünmenin oluşturduğu ısının katı ve sıvılardaki etkilerini inceleyerek ısının bir çeşit hareket enerjisi olduğunu temel alan ‘kinetik teori’sini belirleyince, Carnot’un çalışmalarının değeri de anlaşılmış oldu.

Carnot Çevrimi termodinamiğin ufkunu genişletti

Fransa’da ve kıta Avrupa’sında Carnot zamanında yaygınlaşmaya başlayan buhar makineleri, her ne kadar kısa bir sürede yaygınlaşsa da, çalışma prensibi tam olarak anlaşılmamıştı. Verimleri düşük olan buhar makineleri, ısı enerjisinin yüzde 10’undan fazlasını işe dönüştüremiyordu. Buna bir çözü yolu bulunmalıydı. Carnot, daha önce Watt tarafından icat edilmiş olan buhar makinesinin verimini arttırmaya yönelik çalışmalarına 1824’te başladı. Buhar makinelerinde su buharı yerine cıva buharı kullanılmasının verimi artıracağını düşünüyordu. Çalışmaları sonunda, verimin makinede iş gören maddeye bağımlı olmadığını fark etti. Elde ettiği bulgulara göre makinenin verimi, çalışmakta olduğu iki sınır sıcaklığa; dış vasatın ve buharın sıcaklığına bağlıydı. Carnot’un, ilk ve tek kitabında bahsettiği ‘buhar makinelerinin yaptığı iş ile sıcaklıkları arasında bir ilişki olduğu’ kuramı, ileride enerjinin asla yok olmadığını ve sadece bir türden ötekine dönüştüğünü öngören termodinamik yasasının temelini oluşturacaktı.

Bir makinenin veriminin, ısı kaynağı arasındaki sıcaklık farkına bağlı olduğunu keşfeden Carnot, kazan ve kondansatörün buhar makinesinin temel öğeleri olduğunu ve sıcaklık farkı olmaksızın buhar makinesinin çalışmasının imkânsız olduğunu belirledi. Makinenin verimini (işi) artıran üçüncü etkenin ise ısıyı iletecek bir akışkan olduğunu ortaya koydu. Bu akışkan, buhar makinesinde su buharına tekabül ediyordu.

Carnot, ısınan buharın yinelenebilir bir çevrim oluşturduğu bir makine/çevrim tasarladı. Tasarımında ısınan buhar bir pistonu itiyor, yoğunlaşınca da piston geri dönüyordu. Ancak bu çevirimin, enerjinin bir bölümü her zaman sürtünme yoluyla yitirildiği için, uygulamada gerçekleşmesi mümkün değildi. Bu açıdan Carnot Makinesi aslında bir kurgu ve sadece soyut boyutta kalmış bir modeldi. Bu makine modeli ile özdeş çevrime göre çalışan bir ısı makinesi, yüksek sıcaklıkta aldığı ısıl enerjiyi en yüksek verimle işe dönüştürüyordu. Bu çevrimde kaybı ‘0’, verim ise ‘V şeklinde formüle etti.

Carnot’un teorisine göre her termodinamik sistem özel bir durum içinde var olmaktaydı. Bir ısı makinesi, enerjinin sıcak bölgeden soğuk bölgeye transfer edilmesini sağlıyor, bu süreç içerisinde enerjinin bir kısmı mekanik enerjiye (iş) dönüşüyordu. Bu süreç aynı zamanda tersinden de gerçekleşebilir bir özelliğe sahipti. Carnot, eğer sistem bir dış kuvvet ile çalıştırılabilir ve bu süreç içinde soğuk sistemden sıcak sisteme ısı transfer edilirse, bir ısı makinesinden çok bir soğutucu olarak da faydalanılabileceğini ortaya koydu. Böylece Carnot’un çalışmalarıyla termodinamiğin ikinci kanunu olarak da bilinen “Isı, sıcak bir yerden daha soğuk bir yere doğru kendiliğinden akar. Akan ısı miktarının bir kısmını işe çevirme imkânı mevcuttur. ” kuramı şekillenmiş oluyordu.

Carnot tarafından 1820’lerde ortaya konan bu çevrim, Emile Clapeyron tarafından 1830 ve 1840’lı yıllarda geliştirildi. Clausius ve Kelvin gibi başka bilim adamları, Carnot’un çalışmalarını daha sonra geliştirmişlerse de, buhar makinelerinde yaşanan sürecin en net şekilde çözümleyen yine Carnot olmuştu.

Carnot çevrimi, termodinamiğin ikinci yasasının temelini oluşturmakla kalmamış; aynı zamanda Lord Kelvin’ in termodinamik sıcaklık ölçeğinin ve Clausius’un entropi tanımının da yolunu açmıştı. Otto ve Diesel çevrimleri (motorları) Carnot çevriminden faydalanılarak oluşturuldu. Carnot’ un kaleme aldığı tek kitap olan ‘Isının Hareket

Ettirici Gücü Üstüne Düşünceler’, bugün hala termodinamik alanında çalışan bilim insanlarına başucu eserlerinden biridir.

NOTLAR

•             Adım babasının büyük hayranlık duyduğu İranlı şair Sâdi’den aldı.

•             Matematik ve politika ile ilgilenmesinin yanı sıra güzel sanatlarla da meşgul oldu.

•             Termodinamiğin temellerini atan ilk ve tek kitabı 1824’te basıldıktan sonra kısa sürede tükendi. Çalışmalarını geliştirecek olan Kelvin bile kitabı uzun süre bulamadı.

•             Kuramlarıyla termodinamiğin ikinci yasasının oluşmasını sağladı.

•             İlkelerini takip edenler dizel motorunu geliştirdi.

•             1832’de koleraya yakalanarak 36 yaşında öldü. Kolera salgını endişesinden dolayı birçok eşyasıyla birlikte notları da Carnot’la beraber gömüldü.

Bir yolculuğa çıktı, hayata bakışımızı değiştirdi / CHARLES DARYVIN

(1809 -1882)

“Canlılardan hayatta kalanlar, en güçlüleri ya da en akıllıları değil; kendilerini değişime

en iyi adapte edenlerdir. ”

Darwin

(Evrim teorisini izah ediyor.)

Kutsal kitaplardan sonra en çok ses getiren kitap hangisi oldu, diye sorsak, cevap; tartışmasız, doğa bilimci Charles Darwin’in ‘Türlerin Kökeni’ (Origin of the Species) isimli eseri olurdu. Zira Darwin, bu eseriyle, insanoğlunun ‘Biz nereden geldik?’ şeklindeki var oluş hesaplaşmasına iddialı bir cevap vermeye soyunuyor; üstelik bunu, kabaca ‘maymundan geldik’ demek suretiyle yaparak, tüm insanlığı, ‘din ve bilim’ çatışmasının kucağına itiyordu.

Darwin’in 1843’te insanoğlunun zihnine attığı bu el bombasının patlamasından kaynaklanan şok dalgaları dinmiş değil; dinecek gibi de görünmüyor. Kutsal kitapları referans alanlar; ‘maymun ile akrabalık’ kurma fikrine tiksinti ile bakarken, evrimciler, dünyanın dört bir yanında, kendilerini haklı çıkartacak fosil arayışlarına ‘bıkmadan’ devam ediyor.

Bilim tarihinin bu en tartışmalı adamının hikayesi, 1809’da İngiltere’de başlamıştı. Ailesi zengindi. 16 yaşma bastığında, tıp eğitimi almak için Edinburgh Üniversitesi’nin bahçesinde turluyordu. Ama onun aklı tıpta değil, çiçekte, böcekteydi. Sürekli gözü ve zihni ile doğayı analiz ederken, bir yandan da ona din adamı olmasını öğütleyen, başarılı bir hekim olan babasının “Köpeklerle oynamak ve fare yakalamak dışında bir şey seni ilgilendirmiyor anlaşılan. Ailenin yüz karası olacaksın!” şeklindeki ikazlarına aldırış etmemeye çalışıyordu. Ailede doğanın harikulade yapısına kafa yoran sadece genç Charles değildi. Dedesi Erasmus Darwin de “Nereden geldik?” sorusuna kafa yormuş, bu soruya kısmen evrim alternatifi ile cevap bulmaya çalışmıştı. Torunu, dedesinden aldığı bayrağı öyle bir yere dikecekti ki, o bayrak, adeta evrimcilerle yaradılışçılar arasındaki fikir savaşının startını da verecekti.

 

 

Şubat 2007’de İstanbul’da düzenlenen ‘Yeryüzünde Yaşamın Kökeni’ isimli programa katılan Discovery Institute’den Dr. Paul Nelson, bilim adamlarının hamamböceklerinden ilham alarak yaptıkları, ancak onlar kadar verimli ve başarılı işlemekten çok uzak olan ‘robot böcekler’den söz ederek, “Bu konferansa geldiğinizde girişte böcek şeklinde bir robot görseydiniz, ‘Bunu kim yaptı?’ diye sorardınız. Peki canlı böceği görünce neden aynı soruyu sormayalım?” diyerek, evrim teorisine karşı sıkı bir savunucusu olduğu Akıllı

Tasarım’a atıfta bulunuyordu.

Darmn’in hayatını değiştiren isim Cambridge’deki öğretim görevlilerinden Joseph S. Henslow oldu. Onunla kurduğu arkadaşlıkla yeni dünyaların kapısını aralayacaktı. Nitekim bir süre sonra Henslow’un da yardımıyla, hem kendi hem de bizlerin hayatını oldukça etkileyecek bir yolculuğa çıktı. Kendisini beş yıl boyunca dünyanın dört bir yanında dolaştıracak olan kraliyet ailesine ait araştırma gemisi Beagle’ın güvertesine adım attığı andan itibaren aklında tek bir düşünce vardı. Doğanın sırlarını çözmek...

Beagle, İngiltere’den demir alıp, Güney Amerika etrafından dolaşarak Avustralya ve Güney Afrika üzerinden tekrar İngiltere’ye döndüğünde, aradan tam beş yıl geçmişti ve Darwin’in çantasında yolculuk boyunca tuttuğu, zooloji ve jeoloji üzerine birbirinden ilginç notlar vardı. Bu uzun seyahat boyunca değişik coğrafyalarda onlarca canlı türünü incelemiş, kendince, sürekli aklını kurcalayan var oluş merkezli soruların cevabını bulmuştu. Patagonya kıyılarında dev deniz kaplumbağalarını, Avustralya ormanlarında devasa bitkileri incelemiş, binlerce örnek toplamış ve tüm bunların sonucunda; insan da dahil olmak üzere, canlı türleri arasında bir evrim zinciri olduğu kanaatine ulaşmıştı. Yolculuk dönüşü zooloji ve jeoloji konusundaki incelemelerini ve yolculuk günlüğünü yayınlayınca, birden ismi bilim çevrelerinde parladı. Üstelik bu gezide edindiği bilgiler onu Londra bilim çevrelerinde saygın bir konuma da getirmişti. Fakat kafasında çok daha derin düşünceler vardı, şimdiye kadar kabul gören gerçekleri değiştirecek kadar etkili düşünceler. Gördükleri

ona, türler arasında bir evrim olduğunu fısıldıyordu, üstelik işin içinde insanoğlu da vardı.

Dünyayı değiştiren kitap: Türlerin Kökeni

1843 yılında döndüğünde beş yıllık gözlemlerini paylaşmaya başladı ve bilim çevrelerinin bir numaralı gündemi oldu. Evrim ve türlerin gelişimi üzerine sergilediği aykırı fikirleri ile ezberleri bozuyor, dinin yaradılış inancına kafa tutuyordu. Ama asıl bombayı 1859’ da patlatacaktı. Bu yılda yayınladığı Türlerin Kökeni isimli kitabı gündeme bomba gibi düşmekle kalmıyor, aynı zamanda yaradılış teorisine mesafeli biyologların da adeta kutsal kitabına dönüşüyordu. Bu eserini kaleme alırken Thomas Malthus’un Toplumun Gelecekteki Gelişmesine Etkileri Açısından Nüfus Üzerine Bir Deneme eserinden de fazlasıyla etkilenmiş olan Darwin, Malthus’un, insan ve hayvanların üreme tarzlarına dönük fikirlerinden hareketle, o çok tartışılan Doğal Ayıklanma (Doğal Seleksiyon) tezini geliştiriyordu. Söyledikleri gayet çarpıcıydı: “Hayvanların belli bir nüfusu korumaları, zayıf olanların, büyüme yaşma gelmeden ölmesine bağlıdır. Ayakta kalacabilecek kadar güçlü olanlar; üreme yaşma gelebilir. Sanki bir el, zayıfları elemektedir. ”

THE ORİGİN OF SPECİES

BY MEANS OF NATURAL SELECTION,

OR THE

Pil ESER VATION OF FAVOURED RACES IN THE STRUGGLE FOR LIFE.

BY CHARLES DABWIN, M.A.,

FELLOW OF THE ROYAL, OEOLOOICAL, LINN.EAN, ETC., 8OCIETIE8; AUTHOR OF * JOURNAL OF RESKARCIIES DURING H. M. 8. BEAGLF.’fl VOYAOE ROUND THE WORLD.*

LONDON:

JOHN MÜRKAY, ALBJflMARLE STREET. 1859.

Tht right nf TransUıtum it rrtermL

Türlerin Kökeni’nin iç kapak sayfası.

Darmn’in bu sonuca ulaşmasında özellikle Gallapagus adalarındaki dev kaplumbağalar ile kuşlar üzerinde yaptığı gözlemler etkili olmuştu. Buradan kimi canlı türlerinin çevresine uyum sağlayarak hayatta kaldığı, buna ayak uyduramayanların ise yok olduğu sonucunu çıkarmıştı. Ona göre bu doğal ayıklanma, evrimin motoruydu. Güçsüzler eleniyor, hayatta kalanlar, evrim geçirerek yeni ortama uyuyor ve ilerleme devam ediyordu. Tüm bu mekanizmanın özünde de, ortaya attığı evrim teorisi ile kendince insanın nasıl ortaya çıktığını cevaplıyordu. Ona göre denklem çözülmüştü: Organizmalar zamanla değişiyordu. Şu anda yaşayan canlılar, daha önce yaşayanlardan farklıydı. Önceki birçok canlı çoktan yok olmuştu. Dünyada sürekli bir değişim söz konusuydu ve canlılar da bunun bir parçasıydı. Zaten fosiller de bunu destekliyordu. Bütün canlıların ataları ortaktı. Bunlar zamanla belli kollara ve farklı türlere ayrılmışlardı. Aynı atalardan gelenler benzerlik gösteriyordu.

Darwin tüm bu teorisini fosiller üzerine bina ediyordu. ‘Değişimler yavaş ve süreklidir ve çok uzun zaman alır. Bunu ancak fosil kayıtlarında görebiliriz, hiçbir doğabilimci, türlerdeki ani değişimleri fosilleri incelemeksizin gözlemleyemez. ’ diyor, bu evrimin merkezine de doğal seleksiyonu yerleştiriyordu. Darwin durmadı. 1871’ de yayınladığı ‘İnsanın Türeyişi ve Cinsiyete Mahsus Seçme’ (The Descent of Man and Selection in Relation to Sex) ile teorilerinde zirveye çıktı! İşte bu çalışmasında, insan türünün maymun ile ortak atadan gelmiş olduğunu, zamanla doğal şartlar gereği serpildiğini, bazı organlarının yok olurken, ortama ve ihtiyaca binaen diğer organlarının gelişmiş olduğunu ve insanoğlunun şimdiki halini aldığını iddia ediyordu!

Darwin, bu söylemi ile farkında olmadan, günümüzün kapitalist dünya görüşünün acımasız temel kabullerinden ‘büyük balık küçük balığı yer, ayakta kalmak istiyorsan güçlü olacaksın/ şeklindeki inanışın temellerini de atmış oluyordu. Buna benzer sarsıcı fikirler, tepki çekmekte gecikmeyecekti. Kilise ayaklandı. Özellikle teoriye felsefi açıdan karşı çıkanlar, Darwin’i, ırkçılığa kadar gidebilecek bir kapı açmakla suçluyorlardı. Öyle ki kopan fırtınada ne şeytanlığı ne de şarlatanlığı kaldı. İngiliz Bilimsel İlerleme Derneği’nin 30 Haziran 1860’ta Oxford’da toplanan yıllık oturumunda Anglikan Piskoposu Samuel Wilberforce, “Maymunla akrabalık bağın annen tarafından mı, baban tarafından mı?” diyerek, Darwin’e yönelik en sert eleştirileri dile getirdi.

Darwin’in fırtınalı hayatı 1882’de sona erse de, ortaya attığı kuramların çıkardığı fırtına tüm şiddetiyle devam ediyor.

Sadece bir teori

Darwin’in bu teorisi, adı üzerinde bir teori olmasına rağmen, özellikle batıda ve kısmen de Türkiye’de, mutlak bir bilimsel gerçeklikmiş gibi lanse edilmeye devam ediyor. Oysa ne suyun kaldırma kuvveti ne de yerçekimi kanunu gibi doğruluğu ispatlanmıştır! Kısmen yaradılış teorisinin ve buna paralel Intelligent Design (yaşamın yaratıcı tarafından gerçekleştirilen akıllı bir tasarım olduğu düşüncesi) teorisinin de müfredata girdiği Amerika’yı dışarıda tutarsak, teori özellikle Avrupa’da, okullarda mutlak bir gerçekmiş gibi sunulmaktadır. Peki gerçekten öyle midir?

Her şeyden önce Darwin’in iddia ettiği ve teorisinin bel kemiği olarak gösterdiği türden, maymundan insana geçişi kanıtlayan bir fosil kaydı bulunamamıştır. Kaldı ki birçok biyolojik ve çevresel faktörün yıpratıcı etkisinden dolayı fosillerin karşılaştırmayı imkansız kılacak derecede deforme olması, söz konusu takibi zorlaştırmaktadır.

Evrim teorisine göre, bizler, yani modern insan, üç aşamadan geçerek şu anki yapımıza kavuştuk. Buna göre milyonlarca yıl öncesinde yaşayan ilk atamız Homo Hibilisler vardı. Ardından Homo Erektus geldi. Ve son halka olarak da bizler, yani Homo Sapiensler geldik. Bununla birlikte modern bilimin bu öngörüsünü destekleyecek fosil zinciri bulunmazken, yanlışlayan birçok fosil bulunmaya devam ediyor. Ve bazı deliller de, bazı canlı türlerinin bir anda ortaya çıktığına işaret ediyor.

Söz gelimi, evrimin alternatifi olarak sunulan Akıllı Tasarım’m savunucularından Amerikalı bilim adamı Dr. David Berlinski, doğal seleksiyonun yeni özellikler yaratan bir mekanizma olmadığını, zaten ‘yapay seleksiyon’ yoluyla canlılarda gözlemlenen değişimlerin hiçbir zaman belirli bir sınırı aşamadığını söylüyor ve “Tavukları ne kadar farklı biçimlerde seleksiyona uğratırsanız uğratın, küp şeklinde yumurtlamalarını sağlayamazsınız. ” diyerek, ilginç bir örnek veriyor: uUzun süren sessizlik ve durağanlık dönemlerinden sonra aniden yepyeni canlılar beliriyor yeryüzünde. Sonra yine sessizlik ve durağanlık ve sonra yeniden devrimsel değişimler. Bu, Darwinizm ile taban tabana zıt. ”

Her ne kadar kitabımızın Darwin’i çürütmek gibi bir iddiası olmasa da, bilimsel bir kanıtı olmayan bu teorinin Kanada ve Amerika’daki birçok Katolik okulunda müfredattan çıkartılmış olduğunu hatırlatalım. Buna sebep olarak, evrim teorisinin, ispatlanmadığı halde, dini inanışların yerine Natüralizm olarak tanımlanabilecek bir din tesis etme yolunda alet edilmesi gösterilmiştir. Bununla birlikte, Darwin’in, kanıtlanmamış olan bu teorisi ile, bilimden dine, oradan politika ve felsefeye varıncaya kadar dalgalanmalar yarattığı gerçeği yadsınamaz. Çağdaşı T. H. Huxley’in, uBiz canlıların oluşumuna ilişkin, doğruluğu olgusal olarak yoklanabilir bir açıklama arayışı içindeydik. Aradığımızı Türlerin KökenVnde bulduk. Kutsal kitabın masalımsı açıklaması geçerli olamazdı. Bilimsel görünen diğer açıklamaları da yeterli bulamıyorduk. Darwin’in kuramı her yönüyle bilimsel yeterlikte idi.” diyerek, Darwin’i dinlerin yaradılış felsefesine karşı bir anti¬tez olarak sahaya sürmesinden bu yana, evrimciler ile evrim karşıtları arasındaki mücadele devam ediyor.

Dile getirdiği iddialar, Kopernik, Galileo ve Newton gibi bilim adamlarının 16. ve 17. yüzyılda başlattıkları ve Kopernik Devrimi adıyla anılan devrimin ikinci ve son perdesi olarak isimlendirilse ve mutlak bir gerçekmiş gibi savunulmaya çalışılsa da, Darwin’in hayatın oluşumuna dair çizdiği şablon, bir fanteziden öteye geçebilmiş değil. NOTLAR

•             1831’de Cambridge’den Teoloji derecesi ile mezun oldu.

•             Babası, ileride din adamı olmasının önüne geçeceği korkusu ile uzun bir süre, Beagle ile yolculuğa çıkmasını engellemeye çalıştı.

•             Beş yıl boyunca Darwin’i dünyanın etrafında gezdiren geminin adı (Beagle:Tazı), 2003’de Avrupa Uzay Ajansı tarafından Mars’a gönderilen araştırma robotuna verildi. Robot, Mars yüzeyinde kayboldu.

•             1858’de doğal seleksiyonla ilgili notlarını yayınladı.

•             1871’de yayınladığı ‘İnsanın Türeyişi ve Cinsiyete Mahsus Seçme’ (The Descent of Man and Selection in Relation to Sex) ile ilk kez insanın maymundan geldiğini ortaya attı. Böylelikle insanoğlunun yaradılıştan itibaren aynı olduğunu öngören dinlere karşı alternatif bir görüş geliştirmiş oldu.

•             Evrim teorisi, onunla tarihe mal olsa da, bu fikrin patenti kendisinde değildi. Yunanlı filozoflar Thales, Anaximander, Herakleitus ve Aristo’dan Montesquieu, Diderot, Buffon ve Lamarc’a varıncaya kadar birçok isim evrim teorisi etrafında şekillenen farklı görüşler dile getirmişti.

•             1859’de ortaya attığı iddialar, mutlak bir gerçekmiş gibi lanse edilmeye devam etse de, günümüzdeki hiçbir bilimsel veri, bir canlı türünün doğal ayıklanma yolu ile başka bir türe dönüştüğünü/ dönüşebileceğini ispatlayamamıştır.

•             Çağımızın önde gelen evrimcilerinden Oxford Üniversitesi zoologlarından Richard Dawkins, “Darwin ateistlere entelektüel yönden tam tutarlı ateistler olma şansı sağladı.” demesine rağmen, Darwin’in kendisi evrim teorisini kaleme aldığı sırada teist (Tanrı tanır) idi, daha sonraları agnostik (şüpheci) oldu.

Manastıra kapandı, 20 yıl sonra kalıtımın sırrı ile dışarı çıktı / GREGORY MENDEL

(1822-1884)

“Mendel, ‘kavramsal bir devrim'yaratmıştı. Mendelizm, 20. asır sonrasının heyecan verici, belki de korkutucu biyolojisine doğru atılmış bir adımdı. ” Peter J. Bowler, Biyoloji Tarihçisi

Evet doğruydu. O bir keşişti. Hiç ara vermeden yirmi yıl bir manastırın bahçesinde insanoğlunun oluşumuna dair sırların peşinde koştu. 1865’te kalıtım yolu ile anne babanın özelliklerinin çocuklarına geçtiğine dair üç kanun ortaya atsa da, döneminin yetersiz tıbbi şartları, iddialarını kanıtlamasına imkan tanımadı. Fikirleri kabul görmeyince çaresizlik içinde öldü. 20. yüzyılın teknolojisi, kalıtım ve genlerle ilgili fikirlerindeki doğruluk payını gözler önüne serdiğinde, kendisinin haberi olmasa da, tarihe genetik biliminin babası olarak geçiyordu. Her ne kadar bilim çevreleri, ortaya attığı iddialarla, aslında demek istedikleri arasında fark olduğunu iddia etse de, Mendel bazı çevreler tarafından ‘evrimin anahtarını elinde tutan papaz’ olarak tanımlanmış ve şüphesiz ki biyoloji biliminin üzerine mührünü sıkıca basmıştır.

Adı genetik biliminin atası olarak tarihe işlenen Gregory Mendel, hayata gözlerini açtığında, ülkesi Çekoslovakya, Avusturya İmparatorluğu’nun bir parçası, kendisi de, birçok akranı gibi, fakir bir çiftçi ailesinin çocuğuydu. Dönemin şartları, sefillikten yırtmak için eğitimden başka çıkış yolu tanımıyordu. Tarlalarda ter dökmek Mendel’e cazip gelmemiş olsa gerek, tüm benliği ile kendini okumaya vermiş, icabında boğazından kesmiş, ama eğitiminden taviz vermemişti. Ta ki, yüksek öğretime kadar. Zihin dünyası ile tamamen botanik bilimine kitlenmiş olan Mendel’in fikir dünyası zengin olsa da, cebi için aynı şey söylenemezdi. Öyle ki, kız kardeşi çeyizini bile kardeşinin eğitimi için gözden çıkarmaktan kaçınmasa da, Mendel için yüksek eğitim, aşılmaz bir Çin Şeddi idi adeta. Peki pes edecek miydi? Tabi ki hayır. O da bu kitapta kendine yer bulan birçokları gibi soluğu, dinin huzur ve de aynı zamanda zihinsel faaliyetler için fazlasıyla imkan, en azından zaman veren dünyasında alacaktı. Mademki botaniğe meraklıydı, o halde, Avusturya’daki, botanik müzesi, bahçe bitkileri ve zengin kitaplığıyla ünlü Brünn Manastırı’ndan daha ideal bir çalışma ortamı olamazdı.

Yirmibeşinde papaz olan Mendel, birkaç kez denese de üniversite eğitimi almaya hak kazanamaz. Zira, her defasında sınav kurulunda, özelikle kalıtım ve evrimle ilgili olarak seslendirdiği aykırı görüşler, kapıların yüzüne kapanmasına yol açmaktadır. Ümitsizlik içinde tekrar manastır bahçesine kapanır. Mademki kendisine bir eğitim dünyası sunulmuyordur, o halde kendisi bir dünya kuracaktır!

Viyana Üniversitesi’nde bir süre fizik ve doğal tarih öğrenimi görse de, o biyolojiye aşıktır. Kapandığı manastırın bahçesi, canlıları incelemesi açısından eşsiz bir ortamdır aslında. Mendel’in kafasını kurcalayan soru ise, canlılardaki özelliklerin nasıl olup da, yavrularına geçiyor olduğuydu. Öyle ya, herkes yeni doğan yavruların bir şekilde anne ya da babaya benzediğini görüyor ama kimse bunun sebebini açıklayamıyordu. İşte Mendel, bu sebebin peşindeydi. Bir şekilde bunu bulmaya kararlıydı ve bulacaktı da. 1856’da bir avuç bezelye ile başladığı çalışmalarla yaradılışın büyük sırlarından birini çözmeye koyulacaktı...

 

 

Mendel, evrim teorisinin ilk teorisyenlerinden Jean Baptiste Lamarck’dan (1744-1829) etkilenmişti ve kendince onun bulgularının gerçekliğini gösterme heveslisiydi. İlham kaynağı Lamarck, evrimin yavaş ilerleyen bir süreçle gerçekleştiğini ve birçok neslin geçmesiyle yepyeni bir türün oluştuğunu söylüyordu. Lamarck’a göre çok uzun bir sürecin sonunda canlılar, bugünkü karmaşık ve mükemmel yapılarına kavuşmuştu. Mendel de süs bitkilerini yabani otlar arasına dikerek gözlemlemeye başladı. Uzun bitkilerle, kısa bitkileri çaprazlayarak orta boylu bitkiler elde etmeyi hesaplıyordu. Ama evdeki hesap çarşıya uymadı. Zira yetiştirdiği bitkilerin tohumları kuşaktan kuşağa aktarıldıkça sahip oldukları farklı özellikleri kaybetmiyorlar; bilakis, bu özellikleri ile bir şekilde diğer bitkiler arasından sıyrılıyorlardı. Ne kadar uğraşırsa uğraşsın, elde ettiği hep uzun boylu bitkiler oluyordu. Peki neden böyle oluyordu? Bu soruya zihin yoran Mendel, doğadaki bazı temel kalıtım birimlerinin, diğerlerine nazaran daha güçlü olabileceğini düşünmeye başladı. Kalıtımın sihirli dünyasıyla ilgili sisler dağılmaya başlamıştı.

Birbirinden farklı özelliklere ait 22 çeşit bezelyeyi, çaprazlama- adını verdiği teknik ile birbiri ile dölledi. Bu arada birçok başarısızlık yaşasa da bezelyelerin ardından aynı çalışmaları fareler üzerinde de yapmaya başlamış ve bir süre sonra deneklerin kalıtsal özelliklerinin her seferinde belli bir oranda döllerine geçtiğini görmüştü. Artık kafasındaki kalıtım kanunları ete kemiğe bürünmeye başlamıştı.

Kalıtımda, insan vücudundaki sihirli bir şey rol oynuyordu. Döneminde gen ve kromozom gibi kavramlar henüz bilinmediği için kendisinin ‘faktör’ olarak adlandırdığı birimlerle, kuşaklar arası özelliklerin nakledildiği sonucuna ulaştı. Her ne kadar kendisi on yıl süren bu çalışmalarını ‘Bitki Melezleri ile Çalışmalar’ (Versuche Über Pflanzenhybriden) başlığı ile yayınlasa da, ilginçtir, bu eseri hayatta olduğu sürece hiç ses getirmedi. Dolayısıyla onun için de ‘öldükten sonra heykeli dikilen adamlardan’ biri demek, yanlış olmayacaktı.

Mendel, istatistiki rakamlarla da desteklediği bulgularını şöyle özetliyordu: Asırlar boyunca, kalıtımın, çocuklarda, anne ve babanın karakterlerinin bir karışımı olarak ortaya çıktığına inanılıyordu. Oysa kalıtımsal özellikler gelecek kuşaklara tesadüfen geçmez. Temel kalıtım birimleri (gen yerine kullandığı ifade) birbirlerine karışmadan temel özelliklerini korurlar. Bu öğelerin bazıları baskın (dominant), bazıları ise çekiniktir (resesif). Çiftleşen bireylerin çocuklarına aktardıkları birimlerin birbirine göre baskın ya da çekinik olma durumları, çocuğun kalıtsal özelliklerini belirler.

Mendel’in bu bulguları, ölümü ile birlikte derin bir uykuya daldı. Ölümünden 16 yıl sonra, Avusturya’da E. Yon

Tschermak, Hollanda’da H. De Vries ve Almanya’da Cari Erich Correns isimli üç biyolog, birbirlerinden habersiz olarak farklı bitki türleri üzerinde yaptıkları araştırmalarla Mendel ile aynı sonuca ulaştıklarında, Mendel de bilim tarihinde hak ettiği yeri almış oluyordu. Üçlü, bulgularını, ustalarının adı ile; Mendel Yasaları adı altında toplayarak, literatüre soktuklarında, insanoğlu bir bilinmeyeni daha geride bırakıyordu.

İlerleyen yıllarda biyologların böcek, balık, kuş ve memeliler üzerinde yaptıkları benzer çalışmalar ve ardından da gen biliminin ortaya çıkması, Mendel’in kalıtıma dönük bulgularını kesin olarak ispatlamıştı. Günümüzde ise genetik mühendisleri, ustaları Mendel’in izini sürerken, büyük ustanın şu sözleri bilim koridorlarında yankı bulmaya devam ediyor: “En basit bitkilerde bile arzu edilen özellikleri sağlayan genler; diğerlerine göre daha baskın. Bu yüzden insanlığın kötülüğe evrileceğim düşünüp kötümserliğe kapılmak yerine; iyiliğin, kötülüğe baskın geleceğine emin olup, umutlarımızı tekrardan yeşertmemiz daha akla uygundur...”

NOTLAR

•             Çalışmaları ve keşifleri kendisi hayatta iken hiç kimsenin dikkatini çekmemiş olsa da, (Birçok bilim adamına tezlerini anlatmış ve birçok makalesi yayınlanmış olsa da, muhatapları, sonuçlarını kesinleyen istatistik bilimine yabancı oldukları için söyledikleri havada kalmıştı.) ölümünden sonra doğrulanan bulguları ile modern genetiğin temellerini atmış oldu.

•             Doğa aşkı ile kendince yaratıcı güç olarak gördüğü doğanın sırlarını çözmeye soyundu.

•             Meteoroloji, arıcılık ve itfaiyeciliğin yanı sıra Darwin’in evrim teorisi ile de ilgilendi. Havayla ilgili gözlemleri Avusturya-Macaristan Doğa Bilimleri Cemiyeti’nin dergisinde yayınlanmıştı

•             Bilimde çığır açan iddialarını test etmek için bezelyeleri kullandı. Zira bezelyeler, kalıtımın esrarengiz ilkelerinin çözülebilmesi açısından en uygun bitkiydi. Yedi farklı fenotipik (genetik) karakteri olması, Mendel’in çalışmalarını zenginleştirmişti.

•             Deneyleri için 28 bin bitki yetiştirmek zorunda kalmış, bunu da “Evrimin tarihi ile ilgili eşiği geçmek için cesaret verici işlere soyunmak gerekir” diyerek açıklamıştı.

Bir kölenin torunuydu; insanlığı kuduz belasından kurtardı / LOUIS PASTEUR

(1822-1895)

“Hiç kuşkum yok ki, bilim ve barış; cehalet ve savaşı yok edecektir. Ulusların yıkmak, yok etmek için değil, yaşamı yüceltmek için birleşeceğine, geleceğimizi bu yolda, uğraş verenlere borçlu olacağımıza inanıyorum. ”

Pasteur

Dericilik yaparak zar zor geçinen ailesinin içinde bulunduğu ekonomik güçlükler onun iyi bir eğitim almasına engel oldu. Napolyon’un ordusunda astsubay olan babası çılgın kumandanın düşmesiyle ordudan ayrılmıştı. Fransız Devrimiyle özgürlüğüne kavuşan bir kölenin torunu olan Louis, kendisi ve kardeşleri için her türlü sıkıntıyı göze alan ailesini mahcup etmemek için büyük bir özveriyle çalışıyordu. Ancak, okulun gelecek vadeden öğrencileri arasında değildi. Sadece resme meraklıydı. İleride büyük bir bilim adamı olmasa da, belki Picasso gibi bir ressam olabilirdi. Çizdiği portreler üstün bir yeteneğin yetiştiğinin habercisiydi. Ancak Louis, 19 yaşında, sanatı bırakıp bilime yönelmeye karar verdiğinde, kendisi farkında olmasa da insanlık için büyük bir adım atmıştı.

Bilime ilgisini keşfettikten sonra ünlü eğitim enstitüsü Ecole Normale Superieure’in yolunu tutan Louis, kısa sürede

hocalarının dikkatini çekmeyi başardı. Enstitüdeki kimya profesörünün asistanlığını yapmaya başlamıştı. Genç bilim adamı, gece gündüz demeden çalışıp tartarik asit kristalleri üzerindeki optik deneyler üzerine yoğunlaştı. Bir süre sonra laboratuardan bilim çevrelerinin dikkatini çeken buluşlarla çıkınca, dikkatleri üzerine çekmeye başladı. Çalışmaları Fransız Bilimler Akademisinde değerlendirildi. Bilim dünyasında tanınmaya başlayan Louis, bir yıl sonra Strasburg Üniversitesine yardımcı profesör olarak girmiş ve rektörün kızına aşık olmuştu. Rektör’e bir mektup yazarak kızıyla evlenmek istediğini bildirdi. Bu arada mektubunda, beş parasız olduğunu da belirtmeyi ihmal etmemişti. Açık yürekliliği ve cesareti rektörü etkilemiş, olurunu almıştı. Böylece, Marie Laurent’le 1849’da yaşamını birleştirdi. Bu mutlu beraberlikten dört çocuk dünyaya gelecekti.

Louis, 1854’te Lille Fen Fakültesinde kimya profesörlüğüne getirildi. Hemen ardından, kurulmasını istediği araştırma laboratuarının yöneticiliğine atandı. Genç bilim adamı burada, tüm insanlığın yaşamını etkileyen buluşlara imza attı. Kristaller üzerindeki çalışmaları sayesinde ‘fermantasyon’u (mayalanma) açıklayan mikrop teorisini keşfetti. Organik maddelerdeki değişikliklerin gözle görülemeyen birtakım canlılar tarafından yapıldığını ispatladı. Şarap, bira, süt, meyve suyunun uzun süre bozulmadan saklanabilmelerini sağlayan ‘pastörizasyon’ yönteminin gelişmesini sağladı. Bugün süt ve şarap sektörleri yüksek cirolarını bir bakıma Pasteur’e borçlular.

İpekçiliği kurtardı

Fransız bilim adamı, aynı yıllarda tekstil sektörünü de

kurtaracak bir işe imza atmış,      dönemin lokomotif

sektörlerinden ipekçiliği tehdit eden         bir hastalığı ortadan kaldıran bir karışım geliştirmeyi başarmıştı. Böylelikle ipekçilik de güvenilir bir üretim teknolojisine kavuşmuş oluyordu. Onun bu gayretleri olmasa, ipekböcekçiliği bugünkü kadar gelişemeyecek ve belki de ipekten dokunmuş kıyafetler, çarşı pazarı süsleyemeyecekti.

Ancak Pasteur’ü bilimin öncüleri arasına yükselten bilimsel çalışmaları bundan sonra başlayacaktı. Pasteur, bakterilerin ya da mikropların var olduklarına inanıyordu. Bununla birlikte, tıp dünyası onunla aynı düşüncede değildi. 1800’lü yılların doktorları teorilerine hep karşı çıktılar. Çünkü o doktor değil, bir mikrobiyolog ve kimyagerdi. Tıpla ilgili çalışmalar ona mı kalmıştı! Lâkin bilim Pasteur’ü haklı çıkardı. Mikrop teorisi, özellikle bulaşıcı hastalıkların denetim altına alınması yolunda yeni araştırmalara imkan verdi. Şarbon, kangren, kan zehirlemesi, loğusa humması gibi hastalıklar üzerinde araştırmalarını derinleştiren Pasteur, asıl bilimsel buluşunu, insanlığı tehdit eden kuduza karşı aşı geliştirerek yapacaktı. 1883’te Kopenhag’daki tıp kongresinde kuduzla ilgili deneylerini ve bağışıklık teorisini açıkladı. Hayvanlar üzerindeki deneylerden olumlu sonuçlar alındı. Lâkin aşının insanlarda işe yarayıp yaramayacağı bilinmiyordu.

ilk aşınırı yapılmasında tereddüt etti

O günlerde Joseph Meister adlı bir çocuk, kuduz bir köpek tarafından on beş yerinden ısırılınca, aşıları insanlar üzerinde denemenin vaktinin geldiğine karar verildi. Ancak Pasteur, daha önce insanda denenmemiş bu aşıyı zavallı çocuğun üzerinde denemek istemiyordu. Geriye kuduza karşı bilinen tek tedavi yöntemi; ışınlan yerin kızgın bir demirle dağlanması kalıyordu. Zaman daralıyordu. Mikroplar, ışınlan yerden beyne ulaştığında hiçbir yöntem çocuğu kurtarmaya yetmeyecekti. Pasteur’ün aşısı uygulanmazsa çocuk her halükarda ölecekti. Çocuğun annesinin feryatlarına ve meslektaşlarının ısrarına daha fazla direnemeyen Pasteur, sonunda aşıyı çocuğun vücuduna zerk ettirdi. Sonuç inanılmazdı. Çocuk ölmedi. Artık kuduza çare bulunmuştu. Bir yıl içinde yaklaşık 2 bin 500 kişi aşılarla tedavi edilmişti. Tüm dünya bu mucize aşıyı üretmek için seferber oldu. Napoli, Varşova, Aires, İstanbul, Harkov, Pauda, Palermo, Şamara, Buenos, Moskova, Vilnada ve Tiflis’te Pasteur’ün yönetiminde kuduz aşısı üretim merkezleri açıldı.

Tevazuyu asla elden bırakmadı

İnsanlığın başına musallat olan bu illeti ortadan kaldırması ile elde ettiği üne rağmen, bir bilim adamına yaraşır bir vakurla, alçakgönüllülüğü hiç elden bırakmadı. Öyle ki Londra’da katıldığı uluslararası bir tıp kongresinin yapıldığı salona büyük alkışlar eşliğinde girdikten kısa bir süre sonra kürsüye davet edilince, konuşmasına asık bir yüzle başlamıştı. “Bu kadar alkış olduğuna göre galiba veliaht prens de bugün aramızda. Keşke dışarıda bekleseydik, gelişini izleyebilirdik.” deyince, oturum başkanı, “Hayır sayın Pasteur. Gelen sizsiniz. Herkesin takdir edip, ayakta alkışladığı sizsiniz.” şeklinde karşılık verecekti.

Kuduz virüsü ise ilk kez, ünlü bilim adamının ölümünden 67 yıl sonra, 1962’de görüntülenecekti. Pasteur, bu büyük düşmanını kendi gözleri ile görememiş, ama onu tarihten silmişti.

NOTLAR

•             1760 yılında Mead ve Morgani adlı doktorlar, ilk olarak kuduzun tüm klinik tespitlerini yaptılar. Ancak kuduza karşı aşıyı bulmak, 123 yıl sonra Pasteur’e nasip oldu.

Bir mikrobiyolog ve kimyager olduğu için tıp doktorları onun çalışmalarını görmezden geldi. Hatta kuduza karşı bulduğu aşının ilk uygulamasını bir doktor yaptı.

Bulduğu kuduz aşısı ilk kez, kuduz bir köpek tarafından ışınlan Joseph Meister adlı çocukta denendi. Aşı işe yaradı. Meister ile birlikte insanlık da kurtulmuştu.

Halen dünya genelinde en sık görülen ölümcül enfeksiyonlar listesinin 10. sırasında yer alan kuduz, 80’den fazla ülkede her yıl 50-70 bin kişinin ölümüne yol açıyor. Ya Pasteur aşıyı bulmasaydı?

Küçükken imkansızlıklar içinde eğitimini tamamlayan ünlü bilim adamı alçak gönüllü, mütevazı bir yaşam sürdü.

Dört çocuğundan üçü küçük yaşlarında tifo ve benzer bulaşıcı hastalıklar nedeniyle öldü. Geride kalan oğlu ise 1871’deki savaşta Almanlara esir düştü. Daha sonra kurtuldu ama Pasteur Almanları hiç affetmedi.

Osmanlı İdaresi tarafından koza üretimini geliştirme programı çerçevesinde Türkiye’ye davet edilmiş, ama o kendi yerine, Montpellier Ziraat Mektebi mezunu Kevork Torkomyan’ı göndermiş, Bursa’daki ilk ipekböcekçiliği okulu Torkomyan’ın idaresinde 1888’de Harir Darü’t- talimi (İpekçilik Enstitüsü) adıyla açılmıştı.

El sıkmaya karşı alerjisi vardı. Mikrop kapar endişesi ile, kraliyet ailesi mensupları da dahil, hiç kimse ile tokalaşmamaya dikkat ederdi.

Manyetizmanın temel kurallarını açıklamasaydı radyo ve televizyon henüz icat edilmemiş olacaktı / JAMES CLERK

MAXWELL

(1831 -1879)

“Fizik dünyası Maxwell’i tanır. Ama bilim dünyası dışındakiler; renkli televizyonlarını ya da cep telefonlarını açanların çok azı, bu teknolojileri mümkün kılan ismin, Maxwell olduğunun farkındadır. ” Prof. Francis Everitt (Stanford Üniversitesi, Fizik Bölümü)

Newton ve Einstein’dan sonra tüm zamanların üçüncü büyük fizikçisi olarak tarihe geçti. Genç yaşta öldüğü için fizikte ileri sürdüğü kuramların kanıtlandığını göremedi. Satürn halkalarının sayısız küçük parçacıktan oluştuğunu tümüyle kuramsal hesaplarla ortaya koydu. Gezegene giden Vöyager I ve Vöyager II uzay araçları MaxwelPi 100 yıl sonra doğruladı.

Adam olacak çocuk geninden belli olurmuş. Ancak 19. yüzyılda henüz gen teknolojileri bugünkü kadar ilerlememişti. Yine de küçük James’in davranışlarından ileride büyük bir adam olacağı belliydi. Akranlarının gözü biberondan başka bir şeyi görmezken James, kapı, kilit, anahtar, zil gibi şeylerle ilgilenir, yeni bir şey gördüğünde “Anne, nasıl bir şeydir bu, göster bana.” derdi. Bir başka merakı da, kırlarda dolaşırken suların akışını, derelerin çizdiği yolları izlemekti. Zaten ünlü bilim adamının matematik öğretmeni William Hopkins de James’in yaşamında karşılaştığı en olağanüstü öğrenci olduğunu söylüyordu. Küçük James, önlenemeyen merakı sayesinde büyüyünce elektriğin ve manyetizmanın temel kurallarını keşfederek adını tarihe yazdırdı. Hatta 19. yüzyılın en büyük fizikçisi olmakla kalmadı, tüm çağların sayılı bilim adamlarından biri oldu.

 

 

İskoçyalı dahi matematikçi-fizikçi, 1831 yılının sıcak bir Haziran gününde, Edinburgh’un tanınmış Maxwell ailesinin tek çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Edinburgh’un meşhur avukatlarından biriydi. Ne yazık ki, henüz 8 yaşındayken annesini kaybetti. Ölünceye kadar birlikte yaşayacağı babasıyla baş başa kaldı. Babası ona hem annelik hem de babalık yaptı. 8 yaşında okula başladığında, babasının özenle hazırladığı elbiseleri giyiyordu. Şehirden uzaktaki bir okulda ilköğrenimini tamamladıktan sonra babası onu üyesi olduğu Edinburgh Kraliyet Akademisi’ne gönderdi. Burada 3 yıl boyunca matematik ve fizik öğrendi. Babasının sağladığı imkanlarla her fırsatta Edinburgh Gözlemevi’ne uğrayarak gezegen ve yıldızları gözlemledi. Aslında sınav kağıtlarına bakılırsa, James geleceği parlak bir öğrenci gibi gözükmüyordu. Ancak 14 yaşında elips üzerine ilk geometrik çözümlemesi yayımlandı. Bu onun ilk bilimsel makalesiydi. James’in müthiş başarısı karşılıksız kalmadı ve Edinburgh Kraliyet Akademisi tarafından ödüllendirildi.

Bilime ‘ışık’ tuttu

1847’de Edinburgh Üniversitesine girdi. Burada okurken iki bilimsel makale ve iki denemesi daha yayımlandı. 1850’de Edinburgh’u tamamlayarak Cambridge Üniversitesine girdi; ama burs kazanmak için Trinity College’e geçti. Matematik dalında sınıf İkincisi oldu. O günlerde özellikle elektrik, manyetizma ve ışık konularındaki çalışmalar bilimin gündemini meşgul ediyordu. Işığın yapı ve niteliği bilim adamları için çözülemeyen bir denkleme dönüşmüştü. Işık kimine göre dalgasal nitelikteydi, kimine göre ise parçacıklardan oluşmuştu.

Maxwell, uzun uğraşlar sonucunda bilimin karanlıkta kalmış bu kısmına ‘ışık’ tuttu. Işığı uzayda dalgasal ilerleyen hızlı titreşimli bir elektro-manyetik alan olarak tanımladı. Ayrıca, ışığın yanı sıra başka elektromanyetik radyasyon formlarının varlığının da araştırılmasını önerdi. Maxwelİin ömrü bu araştırmaları görmeye yetmedi, ancak kuramsal olarak varsaydığı olaylar gerçekten de ölümünden sonra deneysel olarak ispatlandı. Üstelik Alman fizikçi Heinrich Rudolf Hertz’in düşük frekanslı radyo dalgaları ile Wilhelm Conrad Röntgen’in yüksek frekanslı X-ışınları Maxwelİi doğruluyordu. Aslına bakılırsa elektromanyetik dalgaları ilk kez Michael Faraday fark etmişti. Fakat bu olayı 1864’de Maxwell formüle dökecekti. Maxwelİin ışığın tüm özelliklerini bu dalgalarla açıklayan matematiksel kuramı bilim tarihine ‘Maxwell denklemleri’ olarak geçti. Maxwell, modern elektromanyetik kuramın özünü oluşturan bu 4 denklemle, elektrik ve manyetik özelliklerle, bu alanların maddeyle etkileşimlerini açıklıyordu. Bu denklemler sırasıyla, elektrik alanın elektrik yükler tarafından oluşturulduğunu (Gauss Yasası), manyetik alanın kaynağını, manyetik yükün olmadığını, yüklerin ve değişken elektrik alanların manyetik alan ürettiğini (Ampere-Maxwell Yasası) ve değişken manyetik alanın elektrik alan ürettiğini (Faraday’ın İndüksiyon Yasası) gösteriyordu.

Maxwell, denklemleri ile elektrik ve manyetik alanların birbirlerini oluşturarak elektromanyetik dalganın uzayda yayıldığını kanıtladı. Bu formüller sayesinde, elektromanyetik dalgaların boşlukta ışık hızında yayıldıkları, enerji ve momentumu bir bölgeden diğerine aktardıkları da ortaya çıktı. Böylece Maxwell sayesinde, fizikte Newton’unki kadar önemli bir buluşa imza atılmış oldu. Bu denklemler, bugün de geçerliğini koruyor. Oysa ilk başlarda MaxwelPin getirdiği kuramsal açıklamalara hemen herkes karşı çıkmıştı. Özellikle İngiliz bilim çevreleri onu görmezden geldi. Newtoncular açıkça buluşlarını tanımadı. Aslında onlar Maxwell’in matematiğini anlayamamıştı ve bilimi reddediyorlardı. Çünkü elektromanyetik dalganın var olduğunu ve ışığın kendisinin elektromanyetik bir hadise olduğunu kabul etmiyorlardı. Ama Maxwell yılmadı, çalıştı. Ümitsizliğe düşmeden, rakipleriyle kavgaya tutuşmadan doğru bildiği yolda ilerledi. Öne sürdüğü bilimsel gerçekler zamanla anlaşıldı. Ne yazık ki Maxwell,in varlığını matematiksel olarak kanıtladığı elektromanyetik dalgalar, ancak onun ölümünden dokuz yıl sonra, 1888’de Alman fizikçi H.Hertz tarafından deneysel olarak kanıtlanacaktı.

Maxwell,in elektromanyetik bir dalganın çarptığı yüzeyde bir basınç oluşturacağı şeklindeki önermesi ise yirmi yedi yıl sonra 1900’de Rus fizikçi Lebedev tarafından doğrulandı. Özellikle elektromanyetik kuramı açıklama gücü, bilim dünyasını kendisine hayran bıraktırdı. Ne de olsa Maxwell, Faraday’ın ‘elektromanyetik indüksiyon’u ortaya koyduğu yıl dünyaya gelmişti. Adını bilim tarihine altın harflerle yazdırdı. İlginçtir bu mütevazi bilim adamı, hayatı boyunca bilimsel bir unvan almamıştı. 1871’ de elektrik, manyetizma ve optik konularında tüm bilgileri içeren ‘Elektrik ve Manyetizma’ (Electricity and Magnetism) adlı en önemli eseri yayınlandı.

Uzaya gitmeden Satürn gezegeninin sırrını çözdü

Zekası kadar sezgileri de çok güçlü olan Maxwell, tıpkı Faraday gibi evreni dolduran son derece ince ve esnek bir ortamdan bahsediyordu. Elektromanyetik etkilerin dalgasal yayılımı, ‘esir’ denen ortamda gerçekleşiyordu. Daha sonra bu görüşten vazgeçildi. Ancak Müslümanların kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim’de de bahsi geçen esir maddesiyle ilgili araştırmalar günümüzde de sürüyor.

20. yüzyıl fiziğini etkileyen Maxwell, fiziğin başka alanlarında da önemli buluşlar yaptı. Çocukluğundan itibaren uzaya meraklı olan Maxwell, Satürn gezegeninin halkalarının sayısız küçük parçacıktan oluşması gerektiğini ileri sürüyor; bunların katı olmadığını düşünüyordu. Aksi halde dağılacaklarını matematiksel olarak ispatladı. Bunu da yine tümüyle kuramsal hesaplarla ortaya koydu. 68 sayfalık ‘dünyadışı’ başlıklı çalışması sayesinde 1852’de Adams Ödülü’nü aldı. Maxwell’in Satürn’e dair vardığı bu sonuç, ancak gelecek yüzyılda teyit edilecekti. Çünkü bu gizemli gezegen hakkında detaylı bilgilere ilk kez, 1979 yılı Ekim ayında gezegen yakınlarına giden Pioneer 11 uzay aracı sayesinde ulaşıldı. Satürn ve uydularının yakın plan fotoğrafları çekilerek dünyaya ulaştırıldı. Pioneer 11 uzay aracından sonra Vöyager I ve II uzay araçları yola çıktı ve Kasım 1980 ve Ağustos 1981’de Satürn’e ulaştı. Elde edilen yeni veriler sayesinde Jüpiter’in Büyük Kırmızı Leke’sinin küçük benzerleri keşfedildi. Satürn üzerinde manyetik bir alan bulunduğu ve Dünya’mnkinin yaklaşık altı yüz katı olduğu ortaya çıktı.

ilk renkli fotoğrafı o bastı

MaxwelPin gazların kinetik kuramı üzerindeki çalışmaları da ilgi çekiciydi. Uzun uğraşlar sonucu 1860’da gazların, her doğrultuda ve her hızda devinebilen, birbirleriyle ve gazın içinde bulunduğu kabın çeperiyle çarpışmaları tam esnek olan moleküllerden oluştuğunu açıkladı. Bu varsayımdan hareketle bir gazdaki moleküllerin hız dağılımını saptama sorununu çözdü. Böyle bir hesaplamayı olasılık ve istatistik yöntemlerini kullanarak yaptı. Modern fiziğin doğumuna öncülük eden Maxwell, fotoğrafçılığa da el attı. Görme yetisiyle ilgili araştırmalar yaparken kırmızı, yeşil ve mavi ışıkla resmi çekilen bir nesnenin rengini, olduğu gibi elde edebileceğini kanıtladı. 1861’de Londra Kraliyet Enstitüsü’nde yaptığı deneyde negatiflerden kırmızı, yeşil ve mavi filtrelerden beyaz perdeye yansıttığı, siyah beyaz üç diyapozitif elde etti. Daha sonra dünyanın ilk renkli fotoğrafını bastı. Şaşkınlıktan dona kalmış seyirci topluluğu görülmeye değerdi doğrusu.

Ünlü bilim adamı, bilimsel çalışmalardan fırsat buldukça özel hayatını da ihmal etmedi. Bazı bilim adamları gibi hayatını laboratuarda geçirmedi. 1858 Haziran ayında Katherine Mary Dewar ile nişanlandı. 1859’da da evlendi. Katherine ile birlikte otuz mutlu yıl geçirdi. Maxwell, 5 Kasım 1879’da yaşama veda etti. İskoçya’da bulunan Parton köyündeki kilise bahçesinde toprağa verildi.

NOTLAR

•             İlk bilimsel makalesini yayınlandığında henüz 14 yaşındaydı.

•             Küçüklüğünden itibaren gözlemevine giderek gezegenleri izledi. Satürn’e dair yaptığı tespitler, bir asır sonra, Voyager I ve Voyager II uzay araçları tarafından doğruladı.

•             Bilime en büyük katkısını ‘Elektro Manyetik Alan’da yaptı. Varlığını matematiksel olarak kanıtladığı elektromanyetik dalgaları, ancak ölümünden 9 yıl sonra, deneysel olarak ispat edildi.

•             Elektromanyetik ve ışık alanlarındaki buluşları radyo, radar, televizyon gibi günlük yaşamımızda kullanılan iletişim araçlarının icatlarına yol açtı.

•             Geometrik optik alanındaki bir makalesiyle ileride ‘balık gözü’ merceğinin bulunmasına yol açacak ilkeleri ortaya koydu.

•             1861’de ilk renkli fotoğrafı bastı.

•             İsmi Venüs üzerindeki bir sıradağa ve dünya üzerindeki en büyük teleskopa verildi.

•             Einstein’in ‘izafiyet teorisi’ne giden yolun taşlarını döşediği kabul edilir. Aynı zamanda kuantum fiziğinin temelleri atan bilim adamlarından biridir.

Görmediği bir dünyanın sırlarını keşfeden kimyacıların babası, elementleri hizaya soktu / DIMITRI MENDELEYEV

(1834 -1907)

“Doğadaki düzenin genel hakimiyetinin varlığını ve bu düzeni idare eden sebepleri keşfetmek, bilimin görevidir.

Ve bu keşif, eşit derecede, insanoğlunun bir bütün olarak, kainatla sosyal ve politik tüm ilişkilerini kapsar. ”

Mendeleyev

Kimyasal elementler arasında atom ağırlıklarına dayalı temel bir bağıntı bulunduğunu keşfetti. Çağdaş kimyanın bel kemiği olarak kabul edilen bu buluşunu, elementleri periyodik bir cetvel halinde sıralayarak açıkladı. Sibirya’nın Tobolsk kentinde soğuk bir Şubat günü dünyaya geldi. Büyük babası Sibirya’nın ilk gazetesini çıkarıyordu. Babası ise bir lise müdürüydü. Kahramanımız Dmitri İvanoviç Mendeleyev'in doğduğu yıl babası kör oldu. Öğretmenliği bırakarak, emekliye ayrıldı. Ardından sürgün yılları başladı. Babası çalışamadığı için ailenin geçimi annesinin ince omuzlarına yüklendi. Babasız ve yurtsuz kalan Mendeleyev için sıkıntılı yıllar başlamıştı. On yedi çocuktan en küçüğü olan Mendeleyev, ilköğrenimini sürgünde tamamladı. Ailenin direği yıkılınca annesi ona daha iyi öğrenim koşulları sağlamak için, deyim yerindeyse saçını süpürge yaptı. Bir cam fabrikasında işe başladı. Cam fabrikasının müdürlüğüne kadar yükseldi. Fabrika, 1848’de çıkan bir yangında kül oldu. Yeniden maddi sıkıntılar başladı. Tüm bunlar yetmezmiş gibi 1849’ da babasını kaybetti. Küçük çocuğunu sonuna kadar okutmakta kararlı olan anne Mendeleyev, aynı yıl liseyi bitiren oğlunu yanma alarak otostopla Petersburg’a gitti. 6 bin kilometrelik yolu otostopla kat etmek hiç kolay olmadı. Ne yazık ki çekilen bunca çileye rağmen Mendeleyev üniversiteye giremiyordu. Sibirya kökenli olduğu için ne Moskova Üniversitesi, ne de Petersburg Üniversitesi onu kabul etmemişti. Nihayet 1850’de Petersburg Üniversitesi Pedagoji Enstitüsü’ne kabul edildi. Fakat eşini kaybetmenin acısına ve sürgün gibi geçen yolculuğun yorgunluğuna daha fazla dayanamayan annesi, bu mutlu haberi aldıktan kısa bir süre sonra ölecekti.

32 yaşında profesör oldu, kimyanın kitabını yazdı

Parlak bir öğrenci olan Mendeleyev, peş peşe kaybettiği anne ve babasının yüzünü kara çıkartmadı. 1855’te altın madalya alacak kadar iyi bir dereceyle mezun oldu. Doktorasını ‘alkol ve suyun birleşmesi’ üzerine yaptı. Kırım’da bulunan Simferopol Üniversitesi Hazırlık Okulu’na öğretmen olarak atandı. Oradan Odessa Lisesi’ne geçti. Dağınık saçları ve sakallarıyla tanınan Mendeleyev, kimya çalışmalarını burada sürdürdü. Takvimler 1860 yılını işaret ettiğinde lisansüstü eğitimi için Fransa ve Almanya sokaklarını turluyordu. Heidelberg Üniversitesinde molekül kolezyonu araştırmalarına başladı. Burada katıldığı bir kongrede İtalyan kimyacı Stanislao Cannizzaro ile tanışmış, Cannizzaro’nun atom ağırlığı ile molekül ağırlığı arasında yaptığı ayrım, onu bir hayli etkilemişti. Fransa ve Almanya’daki incelemeleri, ona, 1858 Karlsruhe Kimya Konferansına katılma olanağını sağladı. Bu konferansta Avogadro Yasası1 üzerinde ateşli tartışmalar yaşanmıştı. Gariptir ki, bugün bir yasa kuvvetinde ve kesinliğinde olan Avogadro Yasası, neredeyse yarım asır kadar, kimyacılar tarafından körü körüne reddedilmiş, ancak 1860’da kabul edilmişti.

 

Mendeleyev, elementlerin sihirli dilini çözdüğünde, bilinen 63 element vardı. Periyodik Cetveli insanlığa sunup ölmesinin ardından ise, bilinen elementlerin sayısı 86’ya yükselecekti. Bu artışta, onun parlak beyninin ürünü olan bu tablonun, kendisinden sonra gelen gelen kimyacılara mükemmel bir kılavuz olmasının payı büyüktü. Kendisi her ne kadar bir kaçını öngörse de, hiçbir yeni element keşfedememişti. Yine de çabaları sonuçsuz kalmayacak; bilim dünyası, katkılarından dolayı, 1955’te Amerikalı fizikçiler tarafından sentezlenen 101 atom numaralı elemente, ‘mendelevyum’ adını verecekti.

Mendeleyev, Avrupa’daki deneyimlerinin ardından, ilk petrol kuyusunu görmek için Pennsylvania’daki petrol

 

bölgelerini gezdi. Yeni bir ticari damıtma yöntemi geliştirdi. Artık saygın bir kimyacı olarak anılmaya başlamıştı. Süratle kimya dünyasının merdivenlerini tırmanmaya başladı; 1864’te, henüz otuz iki yaşındayken Petersburg Teknoloji Enstitüsü’nde kimya profesörü, 3 yıl sonra da Petersburg Üniversitesinde genel kimya profesörü olmuştu.

1868-1870 yılları arasında Kimyanın İlkeleri adlı kitabını yazdı. Kısa sürede sekiz baskı yapan kitap, 1891’ de İngilizce’ye çevrilmiş, ardından da ders kitabı olmuştu. Ünlü kimyacı, bu kitabı yazdığı sırada, elementleri sınıflandıracak bir sistem kurmayı planlıyordu. Elementlerin, özellikleri aralarındaki ilişkileri araştırmaya başladı. Çünkü, birçok elementi ayrı ayrı incelemek çok zor bir işti. Bu yüzden elementleri, kimyacıların incelemelerini kolaylaştırmak ve özelliklerini daha kolay hatırlayabilmelerini sağlamak amacıyla, bir sınıflamaya tabi tutmayı eskiden beri düşünüyordu. Geçen yüz yılın ortalarında, şimdi bilinen elementlerin yarısından biraz fazlası biliniyordu. Bunların, özelliklerine göre bir sınıflandırma yapmak için, o zaman da kimyacılar, değişik fikirler ileri sürmüşlerdi. Mesela Dalton’un ileri sürdüğü atom teorisi ve onu hemen takip eden Avogadro Yasası, modern kimyanın kapılarını açmıştı. Berzelius’un atom kütlelerini tayini ile, atom kütleleri ile elementlerin özelliklerini karşılaştırma imkanı ortaya çıktı.

Elementlerin atom kütleleri ile özellikleri arasındaki ilişkiyi ilk sezen ise Alman kimyacı Johann Wolfgang Döbereiner olmuştu. Kimyacılar zamanla bütün elementleri içine alan, tam bir sıralama sisteminin var olabileceği düşüncesine kafa yormaya başladı. İngiliz kimyacı John Alexander Reina Newlands 1864’te, o zaman bilinen elementleri atom kütlelerine göre artan bir şekilde sıralamakla, her yedi elementten sonra gelen sekizinci elementin özelliğinin, bu sekiz elementin başlangıç elementinin özelliğine benzediğini keşfetti. Ancak kalsiyum Newlands’ın bütün hesaplarını alt üst etmişti. Kafası karışan bilim adamı, kalsiyumdan sonra gelen elementlerin bağlantısını çözemiyordu.

Nihayet periyodik sistem, bugünkü dizilime yakın şekliyle 1869’da Mendeleyev tarafından oluşturuldu. 1870’te Alman bilim adamı Lother Mey er de Mendeleyev’den habersiz olarak, bir periyodik cetvel yapmıştı. Meyer; elementleri atom hacimlerine, Mendeleyev ise, kimyasal özelliklerine göre sınıflandırmıştı. Ancak daha sonraki çalışmalarında Meyer, periyodik yasanın doğasını anlamada yetersiz kaldı. Sonunda herkesin peşine düştüğü Periyotlar Yasası’m Mendeleyev bulmuştu. Elementlerin atom ağırlıklarına ve ortak özelliklerine göre yapılan ayırımın aynı tabloda birleşebileceğini herkesten önce görmüş, o gün için bilinen 63 elementi atom ağırlıklarına göre bir sıraya koymuştu. Hatta bu cetvelden yola çıkarak o zaman henüz bilinmeyen bazı elementlerin bulunacağını ve bu elementlerin bazı özeliklerini tahmin etti. Akıp giden zaman onu haklı çıkardı. Varlığını haber verdiği elementlerden bazıları birkaç yıl sonra bulununca periyodik tablonun önemi anlaşıldı. Mendeleyev’in ne kadar büyük bir bilgin olduğu da...

Mendeleyev çalışmaları sırasında elementlerin, birbirleriyle kimyasal olarak birleşme gücünün ölçüsü olan değerlerinde belirli bir yükselme ve düşme gözlemişti. Eğer aynı değerdeki elementler alt alta sıralanıp, ayrı kolonlar halinde düzenlenecek olursa; herhangi bir kolonun üyelerinin öteki birçok kimyasal özelliklerinde de benzerlikler bulunduğu görülebiliyordu.

Bu özelliklerin periyodik olarak ortaya çıkmaları üzerine Mendeleyev, sınıflandırmasına ‘Elementlerin Periyodik Cetveli’ adını verdi. Ancak, periyodik tablosu, her ne kadar elementlerin periyodik özelliklerini gösterse de neden özelliklerin tekrarlandığı konusunda herhangi bir bilgi vermiyordu. Bilim adamı daha sonra periyodik cetveldeki boşlukları tanımladı. Bunların, daha keşfedilmemiş olan elementler olduğunu iddia etti. 4 yıl sonra haklı çıktı. Bulunmadan tanımını yaptığı elementlerden ilki; galyum keşfedildi. Bunu diğer elementler izledi. Sonraki 20 yıl içinde skandiyum ve germanyum elementleri bulunarak boşluklar doldurulmaya başlandı.

Mendeleyev’in hazırladığı ilk periyodik tablo, 17 grup (sütun) ile 7 periyottan oluşuyordu. Böylece Mendeleyev’i tüm dünya tanıdı ve başarısını kabul etti. Mendeleyev, ilk periyodik cetveli bastırdığında, henüz 63 element biliniyordu. Ölümünden bir yıl sonra bilinen element sayısı 86’ya çıktı. Periyodik Tablo 19. yüzyıl başlarında, kimyasal çözümleme yöntemlerinde hızlı gelişmelerin yanı sıra, elementlerin ve bileşiklerin fiziksel ve kimyasal özelliklerine ilişkin bilgi birikiminin genişlemesine kapı araladı. Mendeleyev’in periyodik tablosu o güne değin tek başına incelenmiş kimyasal bağlantıların pek çoğunun birlikte gözlemlenmesine de imkan tanımıştı.

101 atom numaralı element; ‘mendelevyum9

İster inanın ister inanmayın ama Mendeleyev’in periyodik cetveli hazırlarken Kuzey Amerika’da solitarie, başka yerlerde patience adıyla tanınan tek kişilik bir kağıt oyunundan esinlendiği iddia ediliyor. Bu oyunda kartlar süitlerine göre, yani maça, kupa, karo ve sinek sırasına göre yatay doğrultuda, rakamlarına göre ise dikey doğrultuda sıralanıyor. Mendeleyev de benzer bir yöntemle elementleri periyotlar denilen yatay diziler halinde ve gruplar denilen dikey sütunlar halinde sıraladı. Meydana gelmiş olan tablo, boyuna okunduğu zaman bir ilişki grubunu, enine okunduğu zaman başka bir ilişki grubunu gösteriyor. Periyotlar yasasına göre elementler artan atom ağırlıklarına göre sıralandığında, ortaya çıkan tabloda elementlerin özellikleri de periyodik olarak sıralanıyor.

Günümüzde kullandığımız, yeni elementlerin de yerleştirilebilmesine olanak tanıyan Mendeleyev’in periyodik tablosu. Ancak ilk halinden farklı olarak, elementler atom kütlesi yerine atom numarasına göre düzenlenmiştir. Buna göre periyodik tabloda, soldan sağa ve yukarıdan aşağıya doğru atom numarası artar. Tablodaki yatay sıralar ‘periyot’ olarak adlandırılır. Bir elementin periyot numarası, o elementin sahip olduğu elektronların bulunduğu en yüksek enerji seviyesini gösterir.

Sadece kimya ile değil hayatın her alanı ile ilgilendi

Mendeleyev, birçok bilim adamının aksine ticari bir zekaya da sahipti. Buluşlarını, araştırmalarını ülke yararına dönüştürmenin yollarını aramaktan da geri durmazdı. Mesela, 1867’de bir sergi nedeniyle Fransa’ya gitmişti. Orada kaldığı süre içinde kimya sanayisini inceledi. Ülkesine döner dönmez soda üretimine katkıda bulundu. 1876’da Amerika’ya yaptığı gezide petrol ürünlerinin verimliliğini ve üretim sürecini inceledi. Ülkesine dönünce bu konulardaki önerilerini Rus yöneticilerine rapor etti. Mendeleyev havacılıkla bile ilgilendi.

Tüm insanlığın yanı sıra yaşadığı topluma karşı da kendini sorumlu hisseden Mendeleyev, ticaretin yanı sıra siyasetten de geri durmadı. Siyasi eğilimi, hep ilerici ve toplumsal reformları desteklemek şeklinde kendini gösterdi. Bu yüzden çarlık rejimi sık sık başını ağrıtmıştı. Yönetimin çeşitli baskılarına maruz kaldı, ama yılmadı. Öğrencilerin haklarını aramak için mücadele etti. Hükümetin tavrını protesto etmek için üniversitedeki görevinden bile istifa etti. Liberal düşünceleri destekledi. Sembolü haline gelen saçlarını kestirmeyi reddetti. Çar’ın bütün isteklerine karşı koydu. Fakat çarlık rejimi onu hiçbir zaman işsiz bırakmadı. Bilim adamı kimliğine hep saygı gösterdi. 1891’de ağır kimyasal maddelerin dışalımı konusunda yeni bir sistem kurmakla görevlendirildi. 1893’te başına getirildiği Ağırlıklar ve Ölçüler Bürosu’ndaki görevine ölünceye dek devam etti.

Mendeleyev, Periyodik Tablo’nun yanı sıra geride 25 büyük kitaptan oluşan bir de külliyat bırakmıştı. İzomorfizm hakkındaki bilgileri organize etmesi, jeokimyanın gelişmesini sağlayacaktı. Ayrıca, kritik kaynama noktasını bulup, çözeltilerin hidrat teorisini geliştirmesi, onun büyük bir fiziksel kimyacı (fizikokimya) olarak anılmasına da kapı araladı. Yetmişten fazla akademi ve ilim topluluğunun üyesi olan Mendeleyev, Rus İhtilalinden birkaç yıl önce 2 Şubat 1907’de St. Petersburg’da hayatını kaybetti.

Kimyanın babası Mendeleyev’den sonraki iki asır boyunca kimyacılar, elementler ve bileşikler hakkında pek çok yeni bilgiye ulaştı. 1817’de Döbereiner, benzer kimyasal özelliklere sahip olan stronsiyum, kalsiyum ve baryuma bakarak, stronsiyumun atom ağırlığının kalsiyum ve baryumun atom ağırlıklarının ortasında olduğunu keşfetti. 1829’da klor, brom ve iyot üçlüsünün de benzer özellikler gösterdiği bulundu. Fransız jeolog Alexandre Beguyer de Chancourtois ise, her yedi elementte bir, aynı özelliklerin tekrarlandığının farkına vardı. Bu tablo kullanılarak birkaç metal oksidin stokiyometrisi (element ölçüsü) önceden tanımlanabildi. Ne yazık ki bu cetvel üzerinde elementlerden başka bazı iyonlar ve elementler de yer alıyordu.

İngiliz kimyacı John Newlands, 1863’te yazdığı bir yazıda benzer fiziksel özelliklere göre elementleri 11 gruba ayırmıştı. Atom ağırlıkları sekizin katı kadar olan elementlerin özellikleri benzerdi. 1864’te yazılan bir yazıda Newlands bunu Oktav Kanunu (Law of Octaves) olarak tanımladı. Bu kanuna göre herhangi bir element, tablodaki sekizinci elementle benzerlikler gösteriyordu.

1955’te Glenn Seaborg başkanlığındaki Amerikalı fizikçiler tarafından sentezlenen 101 atom numaralı elemente, Dimitri Mendeleyev’in anısına ‘mendelevyum’ adı verildiğinde, ünlü Rus kimyacı, hemen hemen her sınıfın duvarındaki yerini de garantilemiş oluyordu.

NOTLAR

•             İnsanlığı kimyanın sihirli dünyasıyla tanıştırdı. Şu anda varlığı bilinen 113 element var. Bütün bu elementler arasındaki sihirli bağı, periyodik tablo vasıtasıyla o bizlere gösterdi.

•             İlginçtir, bulduğu elementlerden tamamına yakını yaşadığı coğrafyada ortaya çıktı. Tablodaki elementlerden 99’u Kazakistan’da bulundu. 70 tanesinin rezervi tespit edilmiş durumda. 60’ı ise işleniyor.

•             Germanyum, Scandium, Technetium, Francium ve Gallium gibi elementlerin varlığını öngördü.

•             Bilim ve sanayiyi birleştirmeyi başaran Mendeleyev, ilk petrol kuyusunu görmek için Pennsylvania’daki petrol bölgelerini gezmiş, yeni bir ticari damıtma yöntemi geliştirmişti. Rusya, Karadeniz Bölgesi’ndeki modern petrol sanayini Mendeleyev’e borçlu.

•             Moskova’da kendi adını taşıyan Kimya Teknolojisi Üniversitesi bulunur.

•             Havacılıkla da yakından ilgiliydi. Geleceğin, havacılık teknolojisinde yattığını sıklıkla vurgulamış ve 1887’de güneş tutulmasını gözlemlemek

Röntgen ışınını keşfetti, Patentini bile almadı, Yoksulluk içinde öldü / YVILHELM CONRAD RÖNTGEN

(1845-1923)

“Düşünmedim, deney yaptım..

W.C. Röntgen

Bir tüccarın tek çocuğu olan Wilhelm Conrad Röntgen, 27 Mart 1845’te Rhine’in küçük taşrası Lennep’te dünyaya geldi. Tarihçiler, diğer bilim adamları gibi onun da özel bir yeteneği olmadığını kaydeder. Küçük Wilhelm, sadece mekanik alet yapımına yatkındı. Çocukluğu ve ilköğretim yılları Hollanda ve İsviçre’de geçen Wilhelm, 1862’de Utrecht Teknik Okulu’na başladı. Çizdiği bir karikatür, bu okuldan atılmasına neden oldu. Wilhelm, aslında başkasının karikatürünü çizmişti ama öğretmenlerinden birinin karikatürünü yaptığı iddia edilince kapı dışarı edildi. Geleceğin ünlü bilim adamı okuldan kovulduğu için, üniversiteye gidemiyordu. Bu kez Zürih’teki bir başka teknik okula giderek mühendis olmaya karar verdi. Fakat Alman fizikçi August Kundt’un yanında asistanlığa başlayınca, fiziğin çeşitli dallarını keşfedecek ve kendini fizik çalışmalara verecekti.

Uğradığı haksızlık karşısında bilime küsmeyen Wilhelm, 1865’te fizik okumak üzere Utrecht Üniversitesine girdi. Ancak başarısız oldu. Hiç vakit kaybetmeden Zürih’teki Polyteknik okulunun sınavlarına girdi ve makine mühendisliği bölümünde okumaya başladı. Bir başka Alman fizikçi Rudolf Clausius’un derslerine ve Kundt’la laboratuvar çalışmalarına katıldı. Her iki bilim adamı da ondan etkilendiler. 1869’da Zürih Üniversitesinde doktora yaptı.

 

 

Tıp dünyasının minnettar olduğu Alman fizikçi Wilhelm Conrad Röntgen,

bilimsel buluşların sonuçlarının tüm insanlığa ait olduğuna inanıyordu. X (Röntgen) ışınlarını buluşu, tıbbi teşhis ve tedavi yöntemlerinde devrim yarattı. Bilim ve endüstri alanında ise son derece önemli yeni gelişmelere kapı

araladı.

Bürokratik angaryaları hallettikten sonra laboratuvarına kapanan ünlü fizikçi, gazların özgül ısıları hakkındaki ilk yazısını 1870’te yayımladı. Quartzların elektriksel özellikleri, farklı sıvıların kırılma indislerinin basınç altında etkilenimleri, elektromanyetik etki altındaki polorize edilmiş ışığın değişimi, su ve diğer sıvıların sıcaklık ve sıkıştırılabilirlik fonksiyonları ve yağ damlacıklarının su üzerinde yayılışı gibi ilginç konularda araştırmalar yaptı. 1875’te Wurtemberg’de Hohenheim Tarım Yüksekokulu’na profesör olarak atandı. 1876’da Strasburg’a geri döndü ve 1879’da Giessen Üniversitesi Fizik Bölümü’nden gelen teklifi kabul ederek, orada çalışmaya başladı.

İlk önce karısının röntgenini çekti

Bilimsel çalışmalarına aralıksız devam eden Röntgen, 1895’te düşük basınçlı gazların içinden geçen elektrik akımı üzerine çalışmalarını yoğunlaştırdı. Çoğu araştırmacı gibi, o da katot ışın tüplerinde oluşan lüminesans olayını

incelemekteydi. Ancak Röntgen’in Cathode ışınları üzerine yaptığı araştırmalar yeni bir çeşit ışınımın keşfine yol açacaktı. ‘Crookes tüpü’ adı verilen içi boş bir cam tüpün içine yerleştirilen anot ve katot deney düzeneği ile çalışıyordu. Katottan kopan elektronlar anoda ulaşamadan cama çarparak, floresan adı verilen ışık parlamaları meydana getiriyordu. O dönemde birçok bilim adamının laboratuarında bulunan Crookes tüpleri sadece boşlukta elektron transferi için kullanılıyordu. Bu ışınları inceleyen Röntgen, X ışınlarının elektrik veya manyetik alanların etkisiyle yön değiştirmediğini ispatladı. X ışınlarının, cisimlerin içinden geçme kabiliyetlerini inceledi ve bu ışınların havayı iyonlaştırdığını ortaya çıkardı. Nihayet 8 Kasım 1895 günü deneyi biraz değiştirip tüpü siyah bir karton ile kapladı. Işık geçirgenliğini anlayabilmek için de odayı kararttı. Ardından deneyi tekrarladı. Deney tüpünden 2 metre uzaklıkta baryum platinocyanite sarılı kağıtta bir parlama belirdi. Deneyi defalarca tekrarladı ve her seferinde aynı olayı gözlemledi. Işınların yolu üzerine konan değişik kalınlıktaki cisimlerin farklı geçirgenlik özelliklerine sahip olduğunu gördü. Baryum platin siyanür levhasından yayılan radyasyonun, şeffaf olmayan cisimlerin içinden geçebildiğim fark etmişti. Radyasyonun 15 mm. kalınlığındaki alüminyumdan, daha indirgenmiş yoğunlukta geçebildiğim gözlemledi. Röntgen, mat yüzeyden geçebilen yeni bir ışın keşfetmişti. Bu yeni ışına bilinmeyeni simgeleyen ‘X ışını’ ismini verdi. Bu ışınları inceleyen Röntgen, X ışınlarının elektrik veya manyetik alanların etkisiyle yön değiştirmediğini ispatladı. Daha sonra ‘Röntgen ışınları’ olarak anılacak bu ışınları, eşinin yardımıyla bir kez daha test etti. Anna Bertha Ludwig, elini ışınların üzerinde bir süre tuttu. Çok geçmeden elindeki

kemiklerin ve parmağındaki yüzüğün gölgesinin palete düştüğünü gördü. Yumuşak dokudan geçebilen X ışınları kemikler tarafından emilerek kemiğin fotoğrafını görünür hale getirmişti. Tarihteki ilk röntgen filmi de böylece çekilmiş oluyordu. Daha sonra kemiğe saplanan bir kurşunun yerini röntgen sayesinde tespit etti. Röntgen’in karısının elinin filmini çekmesini takip eden seksen yıl içinde, konvansiyonel röntgen film tekniği çok fazla değişmeyecekti.

Eti delip geçen ışınlar Nobel ödülü getirdi

Röntgen, bu önemli keşfini 28 Aralık 1895 tarihinde resmi olarak duyurdu. Olayın fiziksel açıklaması ancak 1912’de yapılabildi. Buluş fizik ve tıp dünyasında büyük heyecan ile karşılandı. Çoğu bilim adamı, bu buluşu modern fiziğin başlangıcı olarak kabul edecekti. Çünkü bir maddeye X ışını verilerek maddenin atom yapısı kesinlikle tespit edilebiliyordu. X ışınlarının keşfi ile tıpta yeni bir dönem başladı. Ancak bu durumdan hoşnut olmayanlar da vardı. Röntgen, X ışınlarını bulmasından dolayı kıskanç, hazımsız bilim adamlarının saldırılarına uğradı. Daha sonra Max Vön Laue ve öğrencileri bu ışınların, ışıkla aynı elektromanyetik yapıya sahip, fakat yüksek frekanslardaki salınımlarda farklı özellikler gösterdiğini keşfettiler. X-ışınları Aralık 1896’da ilk kez tedavi amacıyla kullanıldı. Ünlü fizik profesörü 1900’de Bavyera hükümetinin özel teklifini kabul etti. Hayatının sonuna kadar kalacağı bilim yuvasına, Münih Üniversiteline gitti. Röntgen, 1901’de fizik dalında Nobel Bilim ödüllüne layık görüldü. Mütevazi bilim adamı ödülün tüm gelirini Würzburg Üniversitesine bağışladı. Hatta tüm insanlığın özgürce kullanabilmesi için X ışınının patent altına alınmasını kabul etmedi. Çünkü o birçok bilim adamının aksine bilimsel buluşların sonuçlarının tüm insanlığa ait

olduğuna inanıyordu. Nitekim öyle de oldu. Röntgen’in kendi adını taşıyan buluşu sayesinde bilimin günlük yaşama uygulanması, tüm ulusların yararına oldu.

Röntgen, 19. yüzyıl sonlarına doğru savaş alanlarında da kullanılmaya başladı. Ne acıdır ki, bu mütevazi bilim adamı, 1923 yılında, I. Dünya Savaşı’nın yol açtığı ekonomik çöküntü ortamında maddi sıkıntılar içinde Münih’te hayata gözlerini kapadı.

Alman fizikçi buluşuyla, tıbbi teşhis ve tedavi yöntemlerinde devrim yapmıştı. X ışınları bilim ve endüstri alanında son derece önemli çözümlerin kapılarını araladı. Wilhelm Conrad Röntgen’in adı bugün dünyanın bütün hastanelerinde yaşıyor. 1895’te X ışınını bulmasından kısa bir süre sonra bu güçlü ışınlar, tümör tedavisinde kullanılmaya başlandı. Geçen yüzyıldaki teknik ilerleme sayesinde tedavilerde büyük başarılar kazanıldı. Röntgen, X ışınlarını keşfettiğinde tıp teknolojisinin bugünkü kadar ilerleyebileceğini tahmin bile edemezdi. Ama onun yaktığı bu ışık sayesinde, bugün bir hasta X ışını yayan bir cihazın altından geçtiğinde tüm vücudu, radyoloji, ultrason, tomografi, MR, invivo gibi görüntüleme sistemleri tarafından didik didik ediliyor, sorunları ile ilgili tüm bilgilere ulaşılabiliyor.

Röntgen’in X ışınlarını keşfetmesinin ardından 19. yüzyılın sonuna gelinirken pek çok bilim adamı, artık fizikte gerçekleştirilecek bir yenilik kalmadığı inanandaydı. Oysa Röntgen’in keşfi tümüyle yeni bir fizik dalının ortaya çıkarılmasını tetikleyecekti. Röntgen’in X Işını’m bulduğunu açıklamasının ardından, J.J. Thomson ve Ernest Rutherford gibi fizikçiler bu konuda çalışmaya başladılar. Ve X Işım’mn gazlar içinden geçerken çok sayıda artı ve eksi elektrik yüklü parçacık ortaya çıkmasına, yani iyonlaşmaya yol açtığını ve

bu parçacıkları yeniden birleştirerek nötr atom oluşturduğunu keşfettiler. Rutherford ayrıca bu iyonların hızını ve birbirleriyle birleşerek yeniden gaz molekül oluşturma süresini belirlemeye yönelik bir yöntem icat etti. İyonlaşma gücü yüksek olan ama kolaylıkla soğurulabilen ışın türünü Alfa Işını, daha az iyonlaşmaya yol açan, ama girim gücü daha yüksek olan ışınları da Beta Işını olarak isimlendirdi. Rutherford üç yıl gibi kısa bir süre içinde fizikte Radyoaktiflik dalını ortaya çıkardı. Radyoaktifliğin, bir elementin atomlarının başka bir elementin atomlarına kendiliğinden dönüşme süreci olduğu sonucuna vardı. Rutherford 1911’de meşhur ‘Atom Modeli’ni geliştirecekti.

 

1895’de çekilen bu ilk röntgen filmi, ünlü bilim adamı Röntgen’in kendi eşi Anna Bertha Ludwig’e aitti. Röntgen, buluşunu ilk olarak eşinin eli üzerinde

denemişti.

 

X ışını teknolojisi, diğer buluşların aksine iki yıl sonra Türkiye’ye ulaşmıştı. Türkiye’deki ilk röntgen cihazı mütevazı imkanlarla Dr. Esad Feyzi tarafından Tıbbiye’de kuruldu. Bu cihaz, o yıl patlak veren Yunan savaşında yaralanan askerlerin rahatsızlıklarının teşhis ve tedavileri için kullanıldı. Dr. Esad Feyzi, Opr. Dr. Cemil Paşa ve Dr. Rıfat Osman öncülüğündeki hekimler, Yıldız Hastanesi’nde, bu teknik sayesinde yaralı erlerin vücutlarındaki kırık, çıkık ve mermi parçalarını tespit ettiler.

Dr. Esad Feyzi Bey, daha sonra X ışınlarının, radyoloji ders müfredatına girmesini sağladı. Cerrahi kliniği şefi Cemil (Topuzlu) Paşa’nın oluruyla Röntgen Işınları ile Muayene Şubesi’ni açtı. Geleceğin radyoloji uzmanlarını yetiştirdi. 1899’da klinik radyoloji uygulamalarını ve Yıldız Hastanesi’ndeki çalışmalarını kapsayan uzunca bir makaleyi Nevsal-i Afiyet’te yayınladı. Röntgen, çalışmalarını Şua’âtı ve Tatbikat-ı Tıbbiye ve Cerrahiyesi isimli 176 sayfalık kitapta topladı. Böylece Türkiye’nin ilk klinik radyoloji eseri yayınlanmış oldu.

NOTLAR

•             Başka bir bilimsel çalışmayı hedeflerken tesadüfen bulduğu X ışınları, tıpta bir çığır açtı.

•             X ışınlarını keşfi her 8 Kasım’da ‘Dünya Radyoteknoloji Günü’ olarak kutlanıyor.

•             X ışınlarını keşfinden dolayı diğer bilim adamlarının kıskançlık dolu saldırılarına maruz kalsa da, tüm bunlar 1901’de fizik alanında Nobel ödülü almasını engelleyemedi.

•             Tüm insanlığın özgürce kullanabilmesi için x ışını olayının patent altına alınmasını reddetti.

•             Mısır tarihinin en gizemli firavunlarından biri olan Tutankamun’un ölüm nedeni bile röntgen sayesinde çözülmeye çalışılıyor. Bilim adamları, 3 bin 300 yıllık mumyanın ölümüyle ilgili sır perdesinin aralanması için özel bir röntgen yöntemi kullanıyor.

Telgrafları konuşturan; sinemaya hayat veren; yüzlerce icadı ile elektrik dünyasını alt üst eden ve hepsinden önemlisi ampul ile karanlık dünyamızı aydınlatan süper mucit / THOMAS EDISON

(1847-1931)

“Eğer bir şeyi yapamamanın on bin yolunu bulmuş isem,

bu başarısız olduğum anlamına gelmez.

Moralim bozulmaz. Çünkü her başarısız adım, başarıya giden yeni bir adımdır. ” Edison (Ampüle giden yolda deneylerinin başarısız olması üzerine)

O, bu kitabın, bilim adamı sıfatına sahip olmayan tek konuğu. O aslında bir mucit. Diğer bir deyişle, bilim adamlarının beyin güçlerini uygulamaya döküp, hayatımızı kolaylaştıran icatlara dönüştüren bir tür sihirbaz. Ama sokaktaki insan açısından bunun bir önemi yok; zira bu müstesna şahsiyetin adı, zihinlerimizde, haklı ya da haksız ‘bilim adamı’ olarak yer etmiş durumda. Yaptıkları ile de, akademik boyutta olmasa da, o ‘gönüllerin bilim adamı’. Diğer bir deyişle, bu kitabı belki de ışığı altında okuduğunuz ampulün mucidi Thomas Edison. Ama onu, her ne kadar olağanüstü bir icat da olsa, sadece ampul ile özdeştirmek, ‘dünyamızı aydınlatan’ bu adama haksızlık olacaktır. Neden mi? İşte hikâyesi.

Algısı güç diye okuldan alındı ama...

1847’de Amerika’nın Ohio eyaletinde doğan Edison, yedi yaşındayken ailesi ile Michigan’a taşınmış; Yüzlerce icada imza atmış bu parlak beyin, ilginçtir, ilkokul öğretmeninin “Bu çocuk okuyamayacak kadar aptal!” demesi sonucu okuldan alınmıştı! Oysa aptal falan değildi. Küçükken geçirdiği bir hastalık, algılamasında yavaşlamaya sebep olmuştu. Öğretmeni gibi düşünenler, yanıldıklarını ileride anlayacaklardı. Bu arada eğitimci olan annesi çocuğunun eğitimini evde devam ettirdi. Bu arada çocuğunun fizik ve kimya kitapları ile kendinden geçtiğini de fark etmişti. Bu arada Edison, okuldaki durağanlığına rağmen, dışarıda oldukça parlak bir girişimciydi! Üstelik küçük yaşına rağmen.

12 yaşındayken tren istasyonlarında gazete satarak harçlıklarını çıkarmaya başladı. Bu arada Edison merakını icraata döküp, evlerinin bodrumunda bir laboratuar kurmuştu! Burada yaptığı kimyasal deneylerle kendinden geçiyor, bilim denizinin sihirli dünyasında kulaç atıyordu. Bu arada elektriğin gizemli dünyasını da keşfetmiş, Volta kaplarından elektrik akımı elde etmek için girişimlerde bulunmaya başlamıştı. Kurduğu kendine özgü telgraf sistemi arkadaşlarıyla haberleşiyordu! Yalnız bir sorunu vardı; işitme güçlüğü çekmeye başlamıştı. Bunun sebebi olarak, Port Huron Detroit demir yolunda deney yaparken çıkardığı yangın sonucu istasyon şeflerinden birinin sert tokadının kulağında patlaması gösterilir. Yine de bu konudaki rivayetler muhtelif, ciddi işitme güçlüğü çektiği gerçekti. İletişimini kolaylaştırmak için mors alfabesini bile öğrenmişti. Bu arada Edison, telgraf konusundaki merakı derinleşmiş, telgrafın gelişmesinde büyük rol oynamış mucit Franklin Leonard Pope’un çalışmalarından çok etkilenmişti. Akıl hocalığını da yapan Pope, genç adamdaki cevheri görmüş, güçlükle geçinen Edison’u himayesi altına almıştı. Edison’un bilime ve elektrikli aletlere merakının meyveleri çok geçmeden dibine düşmeye başlayacaktı. 1864’te tek tel üzerinden karşılıklı konuşmayı sağlayan telgraf aletini icat edince, birçok şirketin mühendisliğini yapmaya başladı. Bu aleti 40 bin dolar gibi, o zaman için iyi bir rakama satınca ekonomik açıdan rahatladı. Şimdi icatları ile daha fazla ilgilenebilecekti. Bu arada bir mucit olarak şöhreti de yayılmaya başlamıştı. Çok geçmeden elektrikli telgraf alanındaki bir başka icadına imza atıyordu. Bu, borsadaki değerleri kaydeden (stock ticker) bir cihazdı ve Edison’ın cebi ile birlikte kariyerini de dolgunlaştırmıştı. Ardından 1 Haziran 1869’ da bilinen ilk patentli icadı; elektrikli oy kaydedicisi gelecekti. Ama ilginçtir bu icadına kimse ilgi göstermemişti!

 

 

New Jersey’de kurduğu Menlo Araştırma Laboratuarı’nda fizik, kimya ve elektrikle ilgili çalışmalarına hız verdi. Bu laboratuarda patlama yapmıştı adeta. İcatları peş peşe gelmeye başladı. 1876’da Graham BelPin geliştirdiği telefona yoğunlaştı. Neden daha iyisini yapamasındı ki? Cihaza karbondan biriletici, diğer bir deyişle mikrofon ekleyerek Graham BelPin aslında ‘sesli telgraf’ olarak da tanımlanabilecek telefonunu, gerçek anlamda bir telefona dönüştürdü. Ses dalgalarının doğasına dair yaptığı bu çalışmalar, bir başka icadı getirecek ve 1877’de sesi kaydedip yineleyebilen Fonograf’ı (ilk ses kaydedici) geliştirecekti. Bu buluşlar, Edison’m marka değerini yükseltmişti. Aynı yıl elektrikli yazı makinesi Motograf’ı geliştirmiş, bunu Telefonograf ve Aerograf (basınçla ilgili meteorolojik olayları takip etmek için kullanılan cihaz) takip etmişti. Ama bunlar, sadece devede kulaktı. Ya da büyük icadı öncesindeki ısınma turları.

Karanlıkları aydınlatıyor...

1878’de William Wallace,ın ürettiği 500 mumluk ark lambası, Edison’ı tam anlamı ile kamçıladı. Kendisi daha ucuz, güvenli ve rahat kullanılabilir bir elektrik lambası geliştirmeliydi. Bu işin kolay olmadığını ve desteğe ihtiyaç duyduğunu biliyordu. Bunun üzerine kendi adı ile kurduğu Edison Electric Light Company çatısı altında çalışmalarına, zengin iş adamlarından aldığı paralarla bir de fon oluşturarak başladı. Wallace’ı geçebilmek için oksijenle yanan elektrik arkı yerine havası boşaltılmış, vakumlu bir ortamda ışık yayan ve düşük akımlarda çalışabilen bir ampul yapmalıydı. Tam on üç ay sürecek olan deneyler serisine başladı. Tek hedefi flaman olarak kullanabileceği bir metal tel geliştirebilmekti. Ve nihayet takvim yaprakları 21 Ekim 1879’u gösterdiğinde Edison, özel yüksek voltajlı elektrik üreteçlerinden elde ettiği akımla çalışan karbon flamanlı elektrik ampulünü elinde tutarak laboratuvar kapısında belirdi. Ampul ışıl ışıl parlıyordu. Edison, geride on bin kadar başarısız deney bırakmış olmasına rağmen pes etmemiş ve hayalini gerçekleştirmişti! Elektrikli cihazlarda devrim olarak kabul edilen ampul, gündelik hayatımızın ayrılmaz bir parçası olmakta gecikmedi. Çok geçmeden başta Amerikan şehirleri olmak üzere, dünyanın önde gelen şehirleri Edison’ın ‘alın teri’ ile aydınlanmaya başlamış, ampul devrimi tüm dünyayı etkisi altında almıştı.

Edison aynı zamanda bir sinema meraklısı idi. Her ne kadar şöhretini telgraf ve ampul üzerine yaptığı çalışmalar ve icatlarla geliştirmiş, ses kaydeden ve çalan gramafon’un patenti ile cilalamış olsa da, sinema sektörüne de büyük katkıları olmuştu. 1891’ den itibaren kullanılmaya başlanan ve beyaz perdeye ivme kazandıran Kinetograf (kamera) ve Kineteskop (sinema göstericisi) gibi icatların ardında da yine o vardı. 1908’de kurduğu The Motion Picture Patents Company (Hareketli Resimler Patent Şirketi) ile bu sektörde onlarca yeniliğe imza atacaktı.

1880’lerde zengin ve şöhretli bir adamdı. Bilime inanmış, çalışmış ve tüm dünyanın saygınlığını kazanmış bir mucit olmuştu. Florida’ya yerleşti ve komşusu, otomobil endüstrisinin önde gelen ismi Henry Ford ile sıkı bir dostluk geliştirdi. İcatlarıyla gelen ekonomik gücü ve şöhreti ile ticarete atılarak, aralarında Amerika’nın dev şirketlerinden General Electric’in de bulunduğu onlarca devasa şirketin temellerini attı.

NOTLAR

•             Michael Faraday’ın ‘Elektrikte Deneysel Araştırma’ (Experimental Research in Electricity) isimli eserini okuyunca adeta dünyası değişti ve onun deneylerini taklit ederek çalışmalarına başladı.

•             Başta ampul olmak üzere inanılmaz icatları ile hayatımızı değiştirmesine rağmen, ortaya hiçbir bilimsel yenilik koymamıştı! Hep bilinenlerden hareketle, farklı ürünler geliştirdi.

•             1883’te molekül boşluğunda ısıtılmış bir telin elektron yaydığını keşfetmişti. Bilime yaptığı bu ‘biricik’ katkısı, ‘Edison Etkisi’ olarak isimlendirilse de, ilginçtir, bu etkiden hareketle Diyot Lambasını geliştiren J.F Fleming olmuştu.

•             İlk çalışmalarını yaptığı Menlo halkı tarafından, o zaman için garip gelen icatları üzerine ‘Menlo Park’m Büyücüsü’ olarak isimlendiriliyordu.

•             Bilimsel çalışmalarını yürütmek için New Jersey’de kurduğu Menlo Park Laboratuarı, Amerika’daki ilk kurumsal bilim merkeziydi.

•             Hep yapılanın daha iyisini yapmak için gayret gösterdi. Telgraf, ampul ve gramofon gibi icatları ilk bulan o değildi, ama hepsinin ‘daha iyisini’ yaptı!

•             İcatlarından dolayı Amerikan hükümeti tarafından dört yüz kez farklı şekillerde ödüllendirildi; adı savaş gemilerine verildi.

•             Tanrı kavramına inanmaz ama büyük bir yaratıcı gücün varlığına inandığını ve kendisini Hıristiyanlıkla, saldırgan agnostisizm arasında bir yerde gördüğünü söylerdi. Birçok demecine bakılırsa da natüralistti.

•             İki kez evlendi. Altı çocuk sahibi oldu. Ardında çığır açan bin kadar icat ve devasa şirketler bırakarak 1931’de New Jersey’de hayata gözlerini yumdu.

İlahiyat öğrencisiyken bilime merak sardı; köpeklerin dilini çözdü, ‘Fizyolojinin Prensi’ oldu / IVAN PETROVITCH

PAVLOV

(1849-1936)

“Sadece gerçekleri kaydetmekle kalmayın, aynı zamanda kökenindeki sırlara da nüfuz etmeye çalışın. ”

Pavlov

Üzerinde düşünülmeden verilen tepkilerden sonra kullandığımız ‘Pavlov’un köpekleri gibi!’ benzetmesinin mimarı İvan Petrovitch Pavlov, çağrışım ve öğrenme alanında yaptığı çalışmalarla çığır açmakla kalmadı, sürekli kulaklarını çınlattığımız için, aynı zamanda gündelik hayatın reyting listelerine de girmiş oldu. Peki bunu nasıl yaptı? Pavlov, bilim tarihine ‘şartlı refleks’ olarak geçen kuramı bulmuştu. Çağdaş psikolojinin pek çok alanında etkisi hissedilen Pavlov, fizyoloji ve psikoloji alanındaki çalışmaları ile psikofizyoloji- ve deneysel psikolojiyi de derinden etkiledi. İşte refleks kavramının üzerindeki sır perdesini kaldıran adamın hikayesi.

Rusya’nın bir taşra kasabasında köy papazının 11. çocuğu olarak dünyaya gelen Pavlov, 7 yaşında geçirdiği kazada kafasına önemli bir darbe alınca, 11 yaşma kadar okula gidemedi. Babası, teoloji eğitimi almasını planladığı Pavlov’un parlak zekasını farkedince fikrini değiştirdi ve onun bilim adamı olması gerektiğine karar verdi. Bu yüzden 1860’ta papazlığa hazırlanma niyetiyle başladığı teoloji okulundan ayrıldı. Zaten kendisi de, henüz çocuk yaşlarda gittiği kasaba okulunda, Darwin’in teorileri ile tanıştığında, ilahiyat eğitiminin kendisine göre olmadığına karar vermişti. Bu aşamadan sonra Pavlov’un hayatının yönü tamamen değişecekti.

 

 

Orta öğretim yıllarında, öğretmeninin teşvikiyle su yüzüne çıkan araştırma merakı, zamanla yaşam boyu sürecek bir tutkuya dönüştü. Eğitimini, yaşadığı kasabada tamamladıktan sonra Petersburg Üniversitesi Doğa Bilimleri Fakültesi’nde tıp okuyan Pavlov, hiçbir zaman gerçek anlamıyla hekimlik yapmadı. Zaten tıbbı da bu alanda çalışmak için tercih etmemişti. Tek amacı bilimsel çalışmalarını sürdürebileceği bir laboratuvar açmaktı. Bir süre sonra, özel bir klinikle birlikte küçük çaplı bir laboratuvar kurdu ve çalışmalarına burada devam etti.

Fakir ama yoluna sadık bilim adamı!

Pavlov’un hem çocukluk yıllarında, hem de eğitim ve çalışma hayatı boyunca belirleyici olan faktör, yoksulluk oldu. Çok zor şartlarda ve kısıtlı imkanlarla aldığı eğitiminden sonra, yine kısıtlı şartlarda çalıştı. Uzun bir süre asistan bile tutmadan çalışan bilim adamı, ancak yaptığı deneyler ses getirdikten sonra Petersburg Askeri Tıp Akademisi’ne profesör olarak atanabildi. Bir süre sonra da Deneysel Araştırma Enstitüsü’nün başkanlığına getirildi. Yoksul, ancak her güçlüğün üstesinden gelebilecek kadar inançlı olan Pavlov’un en büyük yardımcısı eşi Sara oldu. Onu, günlük hayatın rutinlerinden ve sorumluluklarından kurtarırken, bir anlamda gözü kulağı haline geldi. Eşiyle bir evi paylaşacak ve bir apartman dairesi tutacak kadar maddi gelire sahip olmayan Pavlov, geceleri laboratuvardaki bir yatakta uyurken, karısı akrabalarının yanında kalıyordu! 1883 yılında doktora tezini hazırlarken ilk çocukları doğdu. Zayıf ve sağlıksız olan bebek, ailesinin ona temiz havalı, kırsal bir bölgede yaşama imkanı sunamamasından dolayı ölecekti. İkinci çocukları olduğunda ise, eşi ve oğlu, bir akrabalarının yanında pansiyoner olarak kalıyordu. Pavlov’un işsiz-güçsüz, eğitimsiz bir insanmışçasına, hayatı boyunca yaşadığı maddi sorunlarından haberdar olan öğrencileri, konferansları karşılığında ona bir miktar para bile vermişti. Fakat Pavlov’un gözü bilimsel çalışmalarından başka hiçbir şeyi görmüyordu. Bu parayı da laboratuvarındaki çalışmalarında kullandığı hayvanları için harcamayı tercih edecekti.

Maaşını çekemez, tramvaydan düşer...

Kendisini bilime adayan Pavlov’un, giyim, kuşam ve alışveriş gibi günlük ritüellerle de ilgisi yoktu. Neredeyse bir keşiş gibi yaşıyordu, bile denilebilir. Bu işleri kendisi adına yapabilecek birileri bulunursa ne ala, ancak bulunmadığında mutlaka bir sorunla karşı karşıya kalırdı. Akademide ders verdiği yıllarda, maaş tarihini unutan profesöre, parasını alması gerektiğini sürekli karısı Sara hatırlatırdı. “O kendisine bir takım elbise alma konusunda bile güvenilemeyecek birisidir. ” diyen Sara, eşinin normal hayatın akışından kopukluğunu böyle dile getiriyordu. Bununla ilgili bir başka anekdota göreyse, 73 yaşındayken laboratuvarına gitmek için bir tramvaya binmiş ve tramvay durmadan inmeye çalıştığı için düşüp bacağını kırmıştı. O sırada trende bulunan ve olaya şahit olan bir yolcu “Burada çok zeki ama ayağını kırmadan tramvaydan nasıl ineceğini bilemeyen bir adam var” ifadelerini kullanacaktı. Hayatın diğer alanlarında beceriksiz görünen ve günlük hayata adapte olamayan bilim adamı, konu kendi işine geldiğinde son derece hassas davranıyordu. Hatta ihtilali bile bahane kabul etmeyecek kadar! Anlatılanlara göre, 1917 Rus İhtilâli’nin yapıldığı gün, yollardaki askerlerden, onların kontrollerinden ve ortalığa dökülen kalabalıktan dolayı, işine bir saat geciken asistanı kendisinden sıkı bir azar işitir. Kızgınlığı karşısında, ((İhtilâl yüzünden geciktim.” diyen asistanı, hocasını yine sakinleştiremez ve Pavlov’dan, “Bir bilim adamının, ölüm dışında ihtilâl veya herhangi bir olay dolayısıyla çalışmalarını bir saat bile geciktirmeye hakkı yoktur! ” cevabını alır.

 

Pavlov ekibi ile köpekler üzerinde çalışırken.

 

Şartlı mı şartsız mı!

Ünlü bilim adamı laboratuvarda uykusuz geçen yılların karşılığını almaya başlamıştı. ‘Sindirim Bezleri Üzerine Çalışma’ (Lectures on the Work of the Principal Digestive Glands) adlı yapıtıyla 1904’te Tıp ve Fizyoloji alanında Nobel ödülünü aldı. Nobel alan ilk Rus bilim adamı olan Pavlov’un, akut deneye karşı kronik deneyi kullanması, metodolojide önemli bir aşama olarak kabul edildi. İşlediği ana tez, sindirim dahil, bedensel tüm fonksiyonların sinir sisteminin denetiminde olduğuydu. Tabi, o zamanlar hormonların sindirim sürecindeki rolü bilinmiyordu. Cerrahi yeteneği sayesinde köpeklerin midelerinde, tükürük bezlerinde ve pankreatik bezlerinde fistüller (iki organ ya da iki doku yüzeyi arasında normalde olmayan bir bağlantı) oluşturarak, başka bakımlardan sağlıklı olan bu hayvanlarda, bu organların fonksiyonunu inceledi.

NobePi almasına rağmen Pavlov’un bilim dünyası tarafından tanınmasına neden olan başka bir şeydi: köpekler üzerine yaptığı deneyler. Hatta bu nedenle Türkçeye bile bir deyim kazandırmıştır. Birine “Pavlov'un köpekleri gibi... ” dendiği zaman, bunun ne anlama geldiğini herkes çok iyi bilir!

“Düşünmeden, yani otomatik olarak yaptığımız davranışlar ve gösterdiğimiz tepkiler acaba öğrenilebilir mi?” sorusunu kendisine soran bilim adamı, bu sorunun cevabını köpekler üzerine yaptığı deneylerde aradı. Kapalı yerde tuttuğu bir köpeğe zil sesinden sonra yemek veren Pavlov, önce, havyan üzerinde herhangi bir tepkiye rastlamadı. Ancak kısa bir süre sonra bunun alışkanlık yaptığını ve köpeğin zil sesinden sonra yemek beklediğini keşfetti. Zil sesi duyduğunda köpek, yemeğin geleceğini biliyor ve ağzı sulanıyordu. Aynı deneyi farklı bir şekilde tekrarlamak isteyen Pavlov, bunun için de, köpekleri uyarmak için zil sesi yerine birbirinden farklı iki ışık kullandı. Çember ışıktan sonra köpeğe yiyeceğini verip, oval ışıktan sonra vermeyen Pavlov, köpeğin bu duruma da refleks geliştirdiğini ve bir süre sonra çember ışığa tepki verirken, ovale vermediğini gördü. Daha sonra, oval ve çember ışığı birbirine karıştırarak aynı deneyi tekrarlayan bilim adamı, köpeğin hırçınlaşarak havlamaya başladığını gözlemledi. Tezini ispatlamak için farklı deneyler ortaya koyan Pavlov, bu aşamadan sonra ‘koşullu refleksten kurtulma’ aşamasına geçti.

Öğrenilmiş çaresizlik

Şartlandırdığı köpekleri aynı yolla çözmeye çalışan Pavlov, bu defa yaptığı deneylerde zili çaldı, ama yemeği vermedi. Köpekte bir süre sonra beklenti zayıflarken, deney süresi sonunda da koşullanma ortadan kalkmıştı. Zil sesine karşılık köpekte hiçbir refleks görülmedi. Deneyimle kazanılan ve kaybedilen refleks, salt fizyolojik bir olay değil, psikolojik bir davranıştı. Pavlov’un ulaştığı bu sonuç, Davranış Psikolojisi (Behaviorism) denilen sahanın temelini oluşturacaktı.

Şartlı refleks konusunda, bitişiklik, habercilik, pekiştirme, sönme, genelleme, ayırt etme, birden fazla uyarıcıya koşullanma ve gölgeleme kavramlarını ortaya koyan ve bu durumları inceleyen Rus bilim adamı, bunların da ötesinde günlük hayatımıza, sıklıkla kullandığımız bir kavramı da hediye etti. Aslen psikolojik olan, ancak toplumsal konularda sıklıkla kullanılan, öğrenilmiş çaresizlik kuramı Pavlov’a aittir ve bu deneyin bir parçasıdır. Şöyle ki; insan veya bir canlı ne yaparsa yapsın durumu değiştiremeyeceğini öğrenirse, bütün olumsuz durumlar karşısında pasif kalmayı tercih eder. Öğrenilmiş çaresizlikte kanaati tamamlamak ya da cezadan kaçınmak için davranış göstermeye karşı isteksizlik, pasiflik, korku, depresyon ortaya çıkar.

Ölüm döşeğinde bilim merakı

Tüm sanat ve bilim adamları gibi Pavlov da ülkesindeki yönetimle iyi geçinemiyordu. Sovyet rejimi ile olan ilişkileri karmaşık ve kötü olan bilim adamı, hükümeti ve devrimi açıktan eleştiriyordu. S talin’e eleştiri mektupları yazan ve bilim toplantılarını boykot eden Pavlov, bununla birlikte hayatının son yıllarında siyasi otoriteyle barış içinde yaşadı. Muhalif tavrına rağmen, bilim adamlığı sıfatı ile Rus hükümetinden cömert yardımlar alan ve baskıdan uzak kalan Pavlov, hayatının sonuna kadar da bilimsel çalışmalarını sürdürdü. Ekim Devrimi’nden sonra Lenin’in çıkarttığı özel bir kararname ile Pavlov’un yaşam ve çalışma şartları düzeltilmişti. Hatta kendisine bir biyoloji istasyonu bile kurulmuştu.

Pavlov hayatının son devresinde sinir patolojisi ile ilgilendi. Deneysel nevroz kavramını geliştirdi. Son önemli çalışması Sovyet Büyük Tıp Ansiklopedisi için yazdığı Şartlı refleks maddesiydi. Her ne kadar Sherrington’un buluşları, Pavlov’un yayılma ve yoğunlaşma kuramının yıkımına sebep olsa da, Pavlov’un çalışmaları, psikoloji ve psikofizyoloji konularındaki bilgi birikiminin temellerini oluşturmaya devam etti.

Hastalandığında kendi hastalığını inceleyecek kadar bilim tutkunu olan Rus alim, zatürreden yatağa düştüğünde bile bir doktor çağırarak şunları söylemişti: “Beynim iyi çalışmıyor; saplantılı duygular ve istemsiz hareketler ortaya çıkıyor; kangren yerleşiyor olabilir” Doktoru ile bu belirtilerin anlamını tartışan Pavlov, bu tartışmadan sonra uyudu. Uyandığında eşini son kez dünya gözüyle gördü, ardından vefat etti.

NOTLAR

•             Sindirim sistemi üzerine yaptığı önemli çalışmalarla 1904 yılında Tıp ve Fizyoloji alanında Nobel ödülünü alan ilk Rus bilim adamı oldu.

•             Asıl ününü köpekler üzerine çalışmalarıyla kazandı. Daha hayattayken ‘Dünya Fizyolojisinin Prensi’ olarak kabul edilmiş, köpeklerin tükürük bezlerini beyinlerine açılan bir pencere olarak görmüş, yaptığı binlerce deney sonucunda meşhur koşullu refleks kavramlarını oluşturmuştu.

•             Bolşevik devriminden sonra Sovyet yönetimi, kendisini el üstünde tuttu. Bu, belki de onun yöntemiyle ‘Halkların’ Marksist ideolojiye kolayca koşullandırılabileceği beklentisinden ileri gelmişti.

•             Hastalandığında bile kendi hastalığını inceleyecek kadar bilim tutkunuydu. Zatürreden yatağa düştüğünde, doktorlarıyla kendi hastalığının bilimsel yönlerini tartışmıştı.

•             Kendisi ünlü kuramcı Darwin’i okuyarak din adamlığından bilime yönelirken, torununun torunu Konstantin Leon İdas Pavlov, Yalova depreminden sonra yardım çalışması için geldiği Türkiye’de Müslüman olup, Barbaros ismini aldı.

•             İkinci kuşaktan torunu Dmitry Pavlov, İngiltere’de tanıştığı Türk kızı Duygu Taşlıca ile Eskişehir’de Ağustos 2007’de dünya evine girdi.

•             Koşullu refleks üzerine çalışmaları sadece tıp alanında değil, reklamcılık sektöründe de, tüketicileri daha çok alışveriş yapma yönünde kışkırtmak/teşvik etmek için sıklıkla kullanılıyor.

Bastırılmış duygularımızı ortaya çıkardı; rüyaları sayesinde psikanaliz kuramının

temellerini attı / SIGMUND SCHOLOMO

FREUD

(1856-1939)

“Marx ve Freud Hıristiyanlığı yıkanlar arasında en önde gelen isimlerdir. İlki, sevgi yerine nefreti yerleştirmiş; İkincisi ise insani sorumluluk

kavramının altını boşaltmıştır. ” Malcolm Muggeridge (İngiliz Gazeteci)

Bir oda hayal edin. Bir odadasınız, karşınızdaki kişi size sorular soruyor ve arkasından o klasik cümleyi ekliyor: “Çocukluğunuza inelim lütfen...” Bu, daha çok film karelerinde karşılaştığımız bir sahne. Psikiyatr, hastasının sorunlarına çözüm bulabilmek için onunla konuşmaktadır. İşte bu, ünlü tıp doktoru ve ruh bilimci Sigmund Freud’un hayatını adadığı ve temellerini attığı psikanalist kuramının bir parçasıdır. Freut; tıp alanındaki çalışmalarından dolayı, ‘ekstra ordinaryüs’ derecesini alan ve Yahudi olduğu için kitapları Berlin’de Naziler tarafından büyük bir meydanda yakılan isim.

Tıbba, özelde ise psikolojiye pek çok kuramı kazandıran ünlü bilim adamı Sigmund Freud, hem yaşadığı dönemlerde hem de ölümünden sonra pek çok konuda çığır açıcı ve üstat olarak kabul edilirken, birçok bilim adamının başına geldiği gibi, eleştiri oklarından fazlasıyla nasibini almıştı.

Freud, Avusturya İmparatorluğu’nun Pribor şehrinde (Bugün Çekoslavakya sınırları içinde kalır.) 6 Mayıs 1856’da doğdu. Yahudi bir yün tüccarının tek erkek çocuğu olan Freud, ‘okulda tıntın, sonradan alim’ bilim adamı prototipine karşın, lise yıllarında gayet parlak bir öğrenciydi.

Öncelikle okumayı planladığı Hukuk Fakültesi’ne girdi, lâkin, bir konferansta dinlediği ve Goethe’ye ithaf edilen ‘Doğaya dair’ (On Nature) isimli denemenin etkisiyle okulunu terk etti. 1873’te Viyana Üniversitesi Tıp Fakültesine giren geleceğin bilim adamı, mezun olduktan sonra da üniversitede çalışmalarını sürdürdü. 1876’da Viyana Fizyoloji Enstitüsü’nde Ernst Brücke’nin yanında çalışmaya başladı. Bu enstitüde özellikle merkezi sinir sistemi üzerine araştırmalar yaparken, anatomi ve fizyoloji üzerine ilk yazılarını da yayımlamıştı.

O dönemde öğretim görevlilerinin aldığı ücretler çok düşüktü. Hem bu yüzden hem de Yahudi olduğu için üniversitede kariyer yapmasının zor olacağını düşündüğünden, üniversiteden ayrılarak Viyana Hastanesi’nde çalışmaya başladı. 1883’te dönemin en büyük beyin anatomisi ve nöropatoloji- uzmanı sayılan Theodor Meynert’in yönetimindeki psikiyatri kliniğinde asistan olarak çalışmaya başladı. Onun yaptığı çalışmalardan etkilenerek nöropatolog olmaya karar verdi. Kokain üzerine yaptığı araştırmalarda, bu maddenin ağrı kesici, uyuşturucu ve bağımlılık yapıcı etkilerini izledi. Bu aşamadan sonra ise, tamamen psikolojiye yönelmesine sebep olan dünyaca ünlü nörolog Dr. Jean Martin Charcot ile tanışacak ve hayatının akışı değişecekti.

Hipnoz9dan Psikanalizce giden yol

O günlerde insan beyninin işleyişi üzerine kafa yoran arkadaşı Viyanalı hekim ve fizyolog Josef Breuer’in çalışma yöntemlerini inceliyordu. Hatta, Breuer’in bir hastasına uyguladığı tedavinin, Freud’a psikanalizin kapısını açtığı bile söylenebilirdi. Anna isimli bir hastada, babasının ölümünden sonra histeri belirtileri görülmeye başlamıştı. Görme ve konuşmada sıkıntı yaşıyor, kol ve bacaklarına felç geliyordu. Breuer, hastası kendisine bu rahatsızlıklardan söz ettikçe, belirtilerin yok olduğunu gözlemledi ve bir sonraki aşama için de hipnoz uygulamaya karar verdi. Tedavi sürecinde Breuer’i izleyen Freud, hekim arkadaşı ile birlikte hastayı konuşturarak tedavi etme yöntemini geliştirdi.

Freud’a ilham veren ikinci önemli gelişme ise Paris’te yaşanacaktı. Bir sinir kliniğinde hastasına, sihirli bir çekim kuvveti uygulayan doktor Jean-Martin Charcot’u yakından izledi. Doktor, histeri hastalarını hipnoz ve telkinle tedavi etmeye çalışıyordu. Bunu yaparken insan bilinci ve zihni çalışmıyor, doktor da hastasının bilinçaltına ulaşıyordu. Ancak kısa bir süre sonra aralarında görüş ayrılıkları belirdi. Breuer’in duygusal boşalmayı sağlayan yönteminin ve Charcot’un hipnozunun ancak geçici rahatlamalar sağladığı görüşünden yola çıkan Freud, serbest çağrışım tekniğini geliştirdi. Böylece cinselliğin insan yaşamında oynadığı rolü ve bilinçdışının gücünü keşfedecekti.

İki ünlü meslektaşından gördükleri üzerine kendi kuramını bina eden Freud’un asıl esin kaynağı serbest çağrışım düşüncesiydi. Ona göre, bilinçaltındaki olayları yeniden bilinç düzeyine çıkarmak ve canlandırmak mümkündü. Bunun için hastayla yalnızca konuşulması ve terapi yapılması yeterliydi. Bu aşamada hasta, içsel bir yolculuğa çıkarak çağrışım zincirlerini izliyor, anıları arasında dolaşıyor ve sonunda kendisini rahatsız eden konuya ya da olaya ulaşıyordu.

Her ne kadar Freud ve psikanaliz, ayrılmaz bir ikili olarak tıp tarihindeki yerini almış olsa da, ortaya atıldıktan sonra ciddi eleştirilere maruz kalan psikanalizin bilimsel geçerliliği konusunda önemli şüpheler yok değil. Bir kısım bilim adamı,

Freud gibi düşünerek bu yolu takip etse de, bir o kadarı da Freud’a karşı çıkmakta.

Freud’un psikanalizi, şu görüşlere dayanıyordu: “Bilinçdışı çatışmalar nevrozunm kaynağıdır. Bu hastalık, psikanaliz yoluyla bilinçdışı isteklerin ve bastırılmış düşüncelerin bilince geri getirilmesi ile tedavi edilebilir. İstekler üzerine yaşanan çatışmalar; kendilerini rüyalarda ve dil sürçmelerinde ifade ederler. Psişik sistem, cinsel ve saldırgan istekleri baskılar ve bu istekler düşüncenin bilinçdışı sisteminde saklanır. ”

Freud psikanaliz kavramını ortaya atarken ve sonrasındaki çalışmalarında Alfred Adler ve Cari Gustave Jung ile birlikte hareket etmişti. Birlikte ilk psikanaliz kongresini de düzenleyen bilim adamlarından Adler 1911’de, Jung ise 1914’te Freud ile yollarını ayırdı.

Babasını kaybetti, kavram yarattı...

Psikanalizi ortaya koyan ve bu çalışmalar üzerine yoğunlaşan Freud, aynı yıl içinde babasını kaybedince, yeni bir kavrama doğru yol almaya başladı. Nöroloji alanından gittikçe uzaklaşan ve klinik psikolojiyle ilgilenmeye başlayan Freud, hastalar üzerindeki çalışmaları sonucunda, nevrozun temelinde cinsel çatışmaların yattığı sonucuna varmıştı. Histerinin ise çocukluk evresinde yaşanan sarsıcı bir cinsel deneyimden kaynaklandığına inanıyordu. Çalışmalarında çocukluktaki cinsel deneyimler ve fanteziler üzerine yoğunlaşmıştı. Babasının ölümü üzerine yaşadığı bunalımdan sonra, 1897’de sistemli biçimde kendi kendini analiz etmeye başladı. Çalışmaları sonucunda, çocuklukta gelişen bazı nevrozların kökenini açıkladığı, Oedipus Kompleksi- kavramım geliştirdi. Bu kavramı özetle, erkek çocuğun babasını annesinden kıskanması ve babasının ölmesini istemesi olarak tanımlayacaktı. Buna ve halen bir çok tıpçı tarafından kabul edildiğine göre: Oedipus kompleksi, 3-6 yaş arasında yaşanan bir psikoseksüel gelişim dönemine tekabül ediyordu.

O günlerde ‘Düşlerin Yorumu’ (Die Traumdeutung) adlı eserini yazan Freud, rüyaların da bilinçaltı üzerine kurulduğuna inanıyordu. Rüyaların temel işlevinin isteklerin doyurulması olduğunu, bu isteklerin rüyalarda açığa çıktığını öne sürüyordu. Kendi zamanının bilimsel anlayışı çerçevesinde ise rüyalar için şu teknik benzetmeyi yapıyordu: “Değişik fotoğrafların üst üste binmesi sonucu yeni bir fotoğraf oluşur. Biz rüyada bu son fotoğrafı görürüz, ama onu oluşturan fotoğrafları tek tek göremeyiz. Analiz bize bu fotoğrafları gösterir. Artık kendi gerçekliğimizi farklı bir algılama şekli içinden görmeye başlarız.”

Benlik kuramı: ilkel benlik, ego ve süper ego

Freud, daha sonra geliştirdiği yapısal teoriye göre kişilik kuramını üç temel kavrama dayandıracaktı. Ona göre, id (ilkel benlik), ego (benlik) ve süper ego (üst benlik) zihnin bölümlerini oluşturuyordu. İd, cinsellik, saldırganlık, açlık gibi ilkel arzuları saklayan benlikti. Haz ilkesi ile hareket eden idin amacı, bir an önce doyuma ulaşmaktı. Enerjisini idden alan ve bu enerjiye göre şekillenen egoysa, bilince ve gerçekliğe karşılık geliyor ve haz ilkesinin aksine, gerçekçilik ilkesi ile hareket ediyordu. İd ve egonun üzerineyse süper ego bina edilmişti. Burada eğitimle şekillendirilen dünya görüşü yer alıyordu. Freud, egonun her iki kimliğin dengeleyicisi olduğunu savunuyordu. İşte klasik psikanalize göre bu üç yapı, insan gelişimini belirliyor ve kişiliğini oluşturuyor.

Genç ruh doktorunun şöhreti özellikle 1900’den itibaren arttı. 1902’de profesör oldu. Aynı yıl Alfred Adler, Max Kahane, Rudolf Reitler ve Wilhelm S tekel’in katılımıyla meşhur ‘Çarşamba Toplantıları’m başlattı. Psikanaliz üzerine tartışmaların yapıldığı bu toplantılara İngiliz Ernst Jones, İsviçreli Cari Jung, Macar Sandor Ferenczi, Amerikalı Brill, Alman Kari Abraham gibi ünlü psikanalistler katılıyordu. Viyana Psikanaliz Enstitüsü’nün kurulması fikri de 22 kişilik beyin takımının başının altından çıkmıştı.

Freud, kariyerinin zirvesine doğru koşarken, sağlığı kötüye gidiyordu. 1923’te teşhis koyuldu. Çene kanseri olmuştu. On altı yılda otuzdan fazla ameliyat geçirdi. Tüm bu sancılı sürece rağmen bilimsel çalışmalarından geri durmayacaktı.

Hitler, 1933’te iktidara geldiğinde Einstein ve Hemingway’le beraber onun kitaplarını da yaktırdı. 1938’de Naziler Avusturya’yı işgal ettiğinde evi defalarca Naziler tarafından basıldı. Buna rağmen Freud Viyana’yı terk etmemekte ısrarlıydı. Ancak kızı Anna tutuklanınca Londra’ya geçmeyi kabul edecekti.

1939’da acıları dayanılmaz hale geldiğinde doktoruna işkence çektiğini söyleyecek, o da, iddialara göre, zamanında kendisine gereksiz acı çektirmeyeceğine söz verdiği için, fazla dozda morfinle Freud’un hayatına son verecekti.

Londra’da çene kanserinden ölen Freud, bilimsel disipline inanan, katı bir deterministti. Ancak, bu tutumunda her zaman ısrarcı değildi. Her ihtimali bilim adamı kimliğiyle incelemiş ve bazı kanaatlerini, çalışmalarında sonradan edindiği bulgular sonucunda değiştirmekten kaçınmamıştı. Bugün Freud’un dünyasına ve ortaya koyduklarına ilgi duyanlar, sadece psikolog ve psikiyatrlardan ibaret değil. Sanatçılar, filozoflar, toplumbilimciler, din adamları, hatta siyasetçiler bile Freud’un görüşlerinden yararlanmaktan geri durmuyor. Kızı babasının ölümünden sonra bayrağı devralarak görüşlerine yenilikler kattı ve onun izinden giderek, ‘Ben’ psikolojisinin öncüleri arasında yer aldı.

Freud haklı mıydı?

Neredeyse tabu haline gelen görüşlerinin Batidaki etkinliği tartışılmaz olsa da, Freud’a, dini hassasiyeti yüksek bilim adamlarından sıkı eleştiriler gelmekte. Freud’un, kişiliği id, ego ve süper ego şeklinde tanımlamasından hareketle, psikanalizin, insanın kişiliğinin oluşumunda ‘libido’ olarak tanımladığımız cinsel enerjiyi merkeze alması eleştirilir ve ego ve süper ego’nun sadece insanın kişisel denge mekanizması olmadığı, aynı zamanda, insanı kişilik yönünden geliştiren ahlak, din, hukuk gibi faktörleri de barındırdığı savunulur. Özetle insanoğlu, Freud’un lanse etmeye çalıştığı gibi sadece et ve kemikten ibaret; çoğunlukla cinsel dürtüleri ile zihin dünyası şekillenen bir canlı değil, aynı zamanda bunların çok üzerinde ve hepsini kapsayan kozmik bir varlıktır da. Beynin gücü ve özellikleri ile yapılan analizlerde ruh boyutunun ıskalanması, insanoğlunun zihinsel şifrelerinin çözümünde sadece hipnoz, serbest çağrışım ve de rüya analizi gibi teknik uygulamalarla sınırlı kalınması, teşhis ve tedaviyi çıkmaza sokacaktır.

Tüm bu eleştiriler haklı olmakla birlikte Freud’un, insanın kendini keşfetme sürecinin önde gelen kaşiflerinden biri olduğu da gerçektir.

NOTLAR

•             Anatomi ve fizyoloji üzerine çalıştı. Daha sonraları beyin anatomisi üzerine yoğunlaşıp kokainin klinik kullanımına yönelik araştırmalar yaptı. Çocuklarda beyin felci ile ilgili ayrıntılı çalışmalar yürüttü.

Uygulamalarında hipnozla telkin yöntemini kullanmaya başladı. Breuer ile birlikte yaptığı çalışmalarda, histerinin hipnoz ile tedavisi üzerinde yoğunlaştı. Daha sonra hipnoz yerine ‘serbest çağrışım’ adını verdiği tekniği geliştirdi. Buna göre Freud, hastaları ile her konuda konuşuyor, serbest sohbet yöntemini benimsiyordu.

Kendi düşünceleri ve rüyalarını temel alıp, analiz ederek; psikanaliz kuramının temellerini attı. Amacı, bastırılmış düşünce ve duyguları bilinç yüzeyine çıkarmaktı. 1896, psikanaliz (ruh çözümleme) teriminin ortaya çıktığı yıl oldu.

‘Cinsellik Kuramı Üzerine Üç Deneme’ adlı çalışmasıyla insanda bebeklikten başlayarak yetişkinliğe kadar cinsel dürtünün gelişimini ele aldı.

Nöroloji, psikiyatri, psikoloji, psikoterapi ve kendisinin ortaya koyduğu psikanaliz alanlarında çalıştı.

Alfred Adler, Viktor Frankl, Ernest Jones, Cari Jung, Melanie Klein, Jacques Lacan, Fritz Perls, Otto Rank, John Bowlby, Maud Mannoni, Donald Winnicott gibi önemli isimlere hocalık yaptı.

Psikanalitik kuramın temel ilkelerini ortaya koyduğu en önemli çalışması olan Rüyalar ve Yorumlar’m yanı sıra Günlük Yaşamın Psikopatolojisi, Cinsellik Kuramı Üzerine Üç Deneme, Psikanalize Giriş, Uygarlıkta Tedirginlik çok bilinen eserlerinden.

William Shakespeare (Arden), Isaac Newton (Ayscough), Johann Sebastian Bach (Lammerhirt), Ludwig Van Beethoven (Keverich), Albert Einstein (Koch) gibi ünlülerin yanı sıra, Freud da annesinin soyadını kullananlardan! Ünlü bilim adamı eğer babasının soyadını kullansa idi, tarihe Sigmund Nathanson olarak geçecekti.

Kuantum Teorisi’ni ortaya attı; fiziğin temel çerçevesini değiştirdi / MAX KARL ERNST LUDWIG PLANCK

(1858-1947)

“En keskin bilimsel araştırmalar bile hayal gücümüzün

yaratıcı yeteneği olmaksızın bir adım ileri gidemez. Bir insan ‘Nedensellik Yasasına ’ aykırı şeyler üzerine bir kez olsun kafa yormazsa,

onun uğraştığı bilimden bir zerrecik olsun yeni bir düşünce beklemek boşunadır. ”

Planck

Yirminci yüzyılda bilim adamlarının fizik bilim dalında yapılacak bir şey kalmadığı dediği dönemde radyoaktivite çalışmalarıyla fiziği yeniden dirilten Ernest Rutherford’un, “Fiziğin şahlandığı bir çağda yaşıyoruz. ” şeklinde özetlediği dönemin öncülerinden biri Einstein ise, bir diğeri de Max Kari Ernst Ludwig Planck’tı.

Einstein, izafiyet teorisi (görecelilik kuramı) ile zaman ve yerçekimi kavramlarına yeni anlamlar kazandırırken, Planck da Kuantum Teorisi’nin temellerini atarak söz konusu şahlanışın öncülerinden oldu. Yirminci yüzyıla damgasını vuracak ‘Kuantum Teorisi’ni geliştirerek termodinamik yasaları üzerinde araştırmalar yapan, kendi adıyla anılmakta olan ‘Planck Sabiti’ni ve ‘Planck Işınım Yasası’m ortaya çıkaran Planck’ın bu teorisi, o zamana dek kabul edilmiş olan fizik yasaları için bir devrim niteliği taşıyordu. Enerjiyi kesintisiz bir akış olarak gören klasik enerji teorisi yerine, Kuantum Teorisi’ni ortaya atan Alman fizikçisi Planck’ın deneysel araştırmalara dayanan bu çalışması, enerjinin kesik kesik ya da paket paket de olabileceğini öngörüyordu. Albert Einstein, Planck’ın bu teorisini 1905’te fotoelektrik olayını açıklarken kullandı. DanimarkalI fizikçi Niels Bohr da Kuantum Kuramı sayesinde atomdaki elektron düzenini ilk açıklayan kişi oldu.

Planck’ın Kuantum Teorisi, enerjinin sürekliliği fikrini temelden sarstı. Öyle ki; “Natura non facit saltus!” (Doğa asla sıçramaz) şeklinde Latince özdeyişin yanlış olduğu anlaşıldı ve klasik fiziğin temellerinden belki de en önemlisi çökmüş oldu.

Einstein’m İzafiyet Teorisi’nden sonra doğa olaylarını ve olgularını mekanik modellere oturtmak yerine soyut matematiksel ilişkiler yoluyla açıklayan ikinci ve belki de daha önemli bilimsel devrim, Planck’m ortaya attığı Kuantum Teorisi ile gerçekleşmiş oluyordu.

Max Kari Ernst Ludwig Planck, 18 Nisan 1858’de Almanya’nın Kiel şehrinde dünyaya geldi. Babası Kiel Üniversitesinde seçkin bir hukuk profesörü olan Planck, asker ve hukukçularla dolu ailesinin de bir parçası olduğu entelektüel bir çevrede yetişti. Orta öğrenimini Münih Max Milian Lisesinde tamamladı. Berlin’de Kirchoff ve Hemholtz gibi seçkin profesörlerin yanında öğrenim gördü. 1879’da Münih Üniversitesi’ni bitirdi. Münih’te 5 yıl ders verdi ve Kiel Üniversitesi’nde matematik profesörü olarak çalışmalarını sürdürdü. 1889’da Kirchoff’tan boşalan fizik kürsüsüne davet edildi ve 1928’de emekliye ayrılana kadar burada kaldı.

Oğlunu gözden çıkardı ama Nazilere boyun eğmedi

Fizik öğrenimi için üniversiteye başvurduğunda, dönemin büyük fizikçisi Hermann Helmholtz, uFizik\e artık yapılacak fazla bir şey kalmadı; ilerlemeye açık başka bir bilim dalını seçsen daha iyi olur. ” demişti. Ama fizikten vazgeçmedi ve ışıma ve paketçik çalışmalarıyla 1920 yılında Nobel Fizik Ödülü’nü kazandı. Rusya Bilimler Akademisi’nin sekreterliğine getirildi ve zamanla en çok saygı duyulan Alman fizikçilerinden biri oldu. 1930’da Başkanlığına getirildiği Berlin Kaiser Wilhelm Enstitüsü, II. Dünya Savaşı’nın ardından Max Planck Enstitüsü olarak isimlendirildi. Planck, Nazi rejimi döneminde Almanya’da kaldıysa da Hitler’in Yahudi meslektaşlarına yönelik uygulamalarına açıkça karşı çıkınca, 1937’de enstitüden zorla istifa ettirildi. Öte yandan özel hayatı, bilimde olduğu kadar parlak değildi. İlk eşini 1909’ da, oğullarından birini ise Birinci Dünya Savaşı sırasında kaybetti. Yine savaş yıllarında iki kızı, torunlarını doğururlarken öldü. Yeniden evlendi ve bir oğlu oldu.                       

 

 

Takvimler 1900 yılına kilitlenmişken Max Planck, siyah cisim ışımasını açıklamak için ışığın kuantumlu olabileceğini ileri sürdü. O zamana dek, ışığın şiddetiyle enerjisinin doğru orantılı olduğu sanılıyordu. Oysa ışığın frekansıyla enerjisi doğru orantılıydı. 1905’te Einstein bu kurama dayanarak fotoelektrik olayını açıkladı. Işık, dalga özelliği yanında foton denen kuantum (enerji paketleri) özelliği de gösteriyordu. Planck’ın kuantum teorisinin doğrulanması ile birlikte insanlık, atom altı parçacıkların oluşturduğu gözle görünmeyen dünyadan ışığa, oradan uzaya varıncaya kadar, neredeyse yaşama dair her şeyi analiz eden ve bunu yaparken de ‘mutlak doğrular yoktur’ yaklaşımı ile hareket eden yeni bir bilim dalı ile karşı karşıya kalıyordu.

Son yıllarında Hitler rejimine karşı çıktığı için rejimin demir yumruğundan o da nasibini almakta gecikmedi. İkinci Dünya Savaşı’nda evi müttefiklerin bombardımanına hedef olunca, tüm notları ve çalışmaları yok oldu. Yedi çocuğundan tek hayatta kalanı; ikinci karısından olma oğlu Erwin, 1944’te Hitler’e suikast suçlamasıyla yakalandı. Naziler, Nazizme inanç ve bağlılık duyurusunu imzalaması karşılığında oğlunu serbest bırakmayı teklif ettiler. Ancak Alman fizikçi, tek çocuğunu kaybetme pahasına da olsa duyuruyu imzalamadı.

Durumu öğrenen başka bir Alman fizikçi, Amerikalılardan Planck’ı daha güvenilir bir yer olan Göttingen’e götürmelerini istedi. Yaşamının son iki yılını burada saygın ve seçkin bir bilim adamı ve insan hakları savunucusu olarak geçiren Planck, 90’ inci yaş gününü kutlamaya hazırlandığı sırada, 4 Ekim 1947’de, 89 yaşında hayata veda etti. Geride miras olarak fizik ile felsefeyi harmanlayarak insanoğlunun önünde yeni bir çığır açan Kuantum Fiziği’ni bırakmıştı.

Nobel Ödülü Getiren Çalışma: Kuantum Fiziği

Alman Planck’m uzmanlık alanı ve şöhretinin kaynağı, termodinamik teori diye bilinen ısı bilimiydi. Planck, ışık radyasyonu üzerinde çalıştığı sıralarda ısıtılarak kor haline gelmiş bir metalin çıkardığı ısı ve ışık radyasyonu, birçok fizikçinin çözmeye çalıştığı bir problemdi. Klasik fizik teorilerine göre kor haline gelmiş metalin saldığı radyasyonun dalga uzunluğu, muhtemel en kısa dalgalardan ibaret olmalıydı. Yani ısınan küçük cisim bile son derece parlak bir ışık vermeliydi. Radyasyon enerjisi de süreğen bir akış olarak kabul edildiğinden, spektrumun yüksek frekans kesiminin oldukça geniş, hatta sınırsız olması gerekliydi. O dönemde çalışmalar daha çok yalnız sıcaklık faktörüne dayanan ‘siyah cisim’ denilen aydınlatma standardı olan radyasyon üzerinde toplanmıştı. Kara cisim (veya herhangi bir metal) spektrumu enerjinin farklı dalga uzunlukları arasında nasıl dağıldığını göstermekteydi.

Planck çalışmaya başladığında, bu enerji dağılımı zaten ölçülebiliyordu; ancak ölçüm sonuçları klasik teorilere göre olması gerekene uymuyordu. Sonuçlarda dalga uzunluğunun giderek kısalmasıyla, enerjinin sonsuza doğru arttığı görülüyordu. Dönemin fizikçiler de bu durumu ‘morötesi- katastrof’ diye niteliyorlardı. Ancak Planck’ın yaptığı deneylerde hiçbir maddenin, ne denli kızdırılırsa kızdırılsın, ne denli akkor haline getirilirse getirilsin, sonsuz enerji vermediği ortaya çıktı. Üstelik çıkan enerjinin büyük kısmı da orta dalga uzunluğundaydı. Deney sonuçlarına göre spektrumda çok değişik bir enerji dağılımı vardı. Bunu açıklamak için klasik teorilerden ve radyasyon enerjisinin sürekliliği varsayımından vazgeçmek gerekiyordu. Kabul edilen teoriler ile deney sonuçları arasındaki farklılık çok açıktı. Ancak o dönemde doğanın/enerjinin sürekliliği, bir hipotez ya da varsayım değil, kuşku götürmez bir gerçek gibi görülüyordu. Newton’un mekanik teorisinin yanı sıra MaxwelPin elektromanyetik teorisi de doğanın sürekliliğini temel almıştı. Planck, klasik teorilerle deneyleri arasındaki bu tutarsızlığı ve çözüm için sunduğu formülü açıkladığında, belki bunun, fiziği temelinden sarsabileceğini düşünmemiş, sunduğu çözüme de, ölçme sonuçlarını ve bu sonuçlar arasındaki ilişkiyi matematiksel olarak dile getiren masum bir formül gözüyle bakmıştı.

Planck’m siyah cisim üzerinde yürüttüğü kuramsal çalışması ve sunduğu çözüm önerileri 1900’de yayımlandı. Sunduğu çözüm önerisini dayandırdığı temel düşünce şuydu: “Her maddenin kendine özgü radyasyon salan bir titreşim frekansı vardır. Vibratörler enerjiyi sürekli bir akıntı olarak değil, bir dizi kesik akımlarla salmaktadır. ”

Planck, problemin çözümünü ararken Boltzmann’ın istatiksel yönteminden de faydalandı. Bir durumun meydana gelme ihtimalini belirleyen bu yöntem, inceleme konusu ilişkilerin sayılabilir olmasını gerektiriyordu. Bu yüzden, sayılabilir bir birim elde edebilmek için radyasyon enerjisinin bireysel bölümlerden oluştuğunun varsayılması; aynı şekilde enerjinin de birtakım kesinti veya bölümlerden ibaret olması gerekiyordu.

Mor-ötesi katastrof beklentisine düşmekten kurtulmaya çalışan Planck, enerji bölümlerini birleştirmeden bıraktı ve tam bu noktada formülünde dile getirdiği ilişkiyi belirledi. Çünkü paketler halinde olan enerji, sonsuza dek bölünemezdi. Bu da radyasyon enerjisinin sürekli veya sonsuz olmadığı anlamına geliyordu.

Planck, bu yoldan giderek Kuantum Kuramı’nın temel taşı olan basit formülüne ulaştı: (E = h.f) Formülde E enerji; f radyasyon frekansı; h ise ‘Planck değişmezi’ (Planck Sabiti) denen sayıyı (Joule-saniye) göstermektedir. Bu sabit bir sayı C.G.S. sisteminde 0.0000000000000000000000000066 veya kısaca 6.6x10-27 birim erg-saniye olarak simgelenmekteydi.

Bu formül, Planck’ın ‘kuantum’ dediği bir enerji parçacığıyla bir dalga frekansı arasındaki ilişkiyi ortaya koyuyordu. Bir enerji kuantumu, dalga frekansıyla Planck değişmezinin çarpımına eşittir. Ayrıca herhangi bir radyasyonda verilen enerji miktarı dalga frekansına bölünürse sonuç daima Planck sabitine (h) eşit çıkar. (Işık hızı gibi Planck sabiti de doğanın temel değişmezlerinden biri olarak kabul edilir).

Planck’ın bu buluşu, enerjinin sürekliliği fikrini temelden sarstı. “Natura non facit saltus/ Doğa asla sıçramaz” şeklindeki eski Latin özdeyişi yanlıştı. Çok geçmeden, Einstein’ın 1905’te ortaya koyduğu ‘Fotoelektrik etki’ diye bilinen teorisiyle ışık da kuantum teorisinin kapsamına girdi. Isı, ışık, elektromanyetizma gibi radyasyon türlerinin kuant biçiminde alınıp verildiği hipotezi böylece doğrulandı. Bohr, Schrödinger ve Heisenberg gibi bilim adamlarının da yapacağı katkılarla bugünkü kuantum mekaniğine kuramı oluşmuş oldu.

“Kuantum fiziği sizi şok etmediyse ...”

Planck, büyük bir devrime öncülük yapmıştı. Tüm bu rakamlar ve garip ifadeler muhtemelen kafanızı karıştırdı değil mi? Öyle ise doğru yoldasınız; zira, ünlü bilim adamı Bohr’un da dediği gibi: “Kuantum fiziğiyle ilk kez karşılaşanlar eğer şok olmadılarsa, muhtemelen onu anlamamışlardır! ”

Planck, enerjinin kuantlaşmış doğasına ilişkin bu keşfi için 1918’de Nobel ödülünü kazandı. Ödülü ise ancak bir yıl sonra alabildi. Çağımızın ünlü fizikçisi Max Born, Planck’ın bilimsel kişiliğini kısaca şöyle tarif etmişti: “Tutucu bir kafa yapısı vardı, devrim yapmaya yönelik hiçbir arzusu veya eğilimi yoktu. Spekülasyonları sevmezdi. Ancak deney sonuçlarına olan saygısı ve güveni nedeniyle, fiziği temelinden sarsan en devrimci düşünceyi de ileri sürmekten geri durmadı. ”

Çevremizde ve evrende var olan maddi varlıkların içinde derinlere daha derinlere gidildikçe hangi taneciklerin var olduğunu, oralarda hangi olayların nasıl meydana geldiğini, kısacası mikro-evren dediğimiz bu evreni yöneten yasaları araştıran Kuantum Fiziği’nin fikri temellerini atan Planck, insanoğlunun ufkunda patlamalar meydana getirmişti. Bu patlamalar artarak devam etmekte. Bugün elektronların sihirli dünyasından, bilgisayar işlemcilerinin nasıl çalıştığına, beynimizde olan bitenlerden, otomobillerin fren sistemindeki balataların nasıl çalıştığına varıncaya kadar her bir şeyi inceleyen kuantum fiziği, temel olarak atom altı parçacıklarla ilgilidir ve evrendeki her şey de, atomlardan müteşekkildir.

Belki de kuantum fiziği, mikroskobik seviyedeki her türlü madde davranışını; kısaca hayatın ta kendisini inceler. Bunun mimarı da Planck’tır!

NOTLAR

•             18 Nisan 1858’de Almanya’da Kiel’de dünyaya geldi.

•             Fizik öğrenimi için üniversiteye başvurduğunda, dönemin büyük fizikçisi Hermann Helmholtz, kendisine “Fizikle artık yapılacak fazla bir şey kalmadı; ilerlemeye açık başka bir bilim dalını seçsen daha iyi olur.” demişti.

•             Kara-cisim üzerinde yürüttüğü kuramsal çalışmasına yönelik çözüm önerisi olarak sunduğu ‘kuantum kuramı’ fiziğin temelini sarstı.

•             Öncülük ettiği devrime Bohr, Schrödinger ve Heisenberg gibi bilim adamlarının da yaptığı katkılarla bugünkü kuantum mekaniği kuramı oluşmuş oldu.

•             Enerjinin kuantlaşmış doğasına ilişkin keşfi için 1918’de Nobel ödülünü kazandı.

•             Einstein, Planck’ın Kuantum Teorisi’ni “Bilimin gelişmesi için fiziğe gönderilen en güçlü titreşim. ” şeklinde tanımladı.

•             Müzikle de arası iyiydi. Einstein ile birlikte keman çalarlardı.

•             İkinci karısı, ilk karısının yeğeniydi.

•             Fizikteki devrimiyle zihinlerde deprem yaratarak insanoğlunun dünyaya bakışını değiştirse de, bilime adanmışlığı, ruha bakışını değiştirmedi. Sıkı bir Hıristiyan’dı.

Saçım bilim için süpürge etti; radyumu ayrıştırdı; Nobelleri topladı / MADAM

CURIE

(1867-1934)

“Her gün giydiğim bu elbisemden başka elbisem yok.

Eğer bana yeni bir tane alma nezaketi göstereceksiniz, lütfen siyah renkte ve giyimi kolay bir şey alın ki,

laboratuarda da giyebileyim. ”

Madam Curie

O, belki de bilim dünyasındaki erkek egemen yapıyı kıran tek kadın alim oldu. Üstelik bunu yaparken, bilimsel şöhreti ile kendi kulvarındaki erkek rakiplerini de ezip geçmişti. Üstelik başarısız olması durumunda öne sürebileceği onlarca mazeret varken o, hayata meydan okurcasına, karşılaştığı tüm zorlukları ekarte ederek, bilimin sihirli dünyasında hak ettiği yeri almıştı. Kim miydi bu kadın? Tabi ki Marie Skladowska ya da daha bilinen şekli ile Madam Curie!

1867’de Lehistan’ın (Polonya) Varşova şehrinde hayata gözlerini açtı. Hem annesi hem de babasının öğretmen olması, onu yaşıtlarına karşı avantajlı kılacaktı. Petersburg Üniversitesinde yüksek tahsil yapmış ve sonra Varşova’da fizik ve matematik dersleri vermeye başlamış olan babası Vladislav Sklodowska ve yine eğitimci annesi Madam Sklodowska sayesinde, kısa zamanda okumayı sökmüş, küçük yaşlarda fen ile tanışmıştı. Özellikle evlerindeki fen cihazları dolabı, Curie’nin bir numaralı eğlence kaynağıydı. Hafızasının kuvvetli olmasıyla da sınıfında dikkat çekiyordu. Ailesi, o tarihlerde Rus esareti altında bulunan Polonya’da, Rus hakimiyetine karşı yürütülen gizli faaliyetleri destekliyordu.

s

 

\

£

 

Felaketler peş peşe gelmeye başladı. Önce ablasını ardından da annesini kaybetmesine rağmen Curie, 1883’te onur madalyasıyla ortaöğrenimini tamamlamayı başaracaktı. 16 yaşında olmasına rağmen, akranları gibi geçici heveslerin peşinde koşmaktan ziyade, tercihini idealleri peşinde koşmaktan yana kullandı. Bir ülkenin kalkınması için anarşist faaliyetlerden ziyade, iyi yetişmiş nesillere ihtiyaç duyulduğuna inanan Curie, Varşova Üniversitesi bayan öğrenci almadığından Paris’e gitmeye karar verdi. Önce, eğitim masraflarını çıkarmak için zengin ailelerin çocuklarına öğretmenlik yaptı. 1891’e gelindiğinde hayallerinin ilkine ulaşmış, Sorbon Fen Fakültesinde okumaya başlamıştı. Özellikle fizik derslerinde kendini göstermeye başladı.

Fizik derslerinde hocalarının kâinattaki düzenle ilgili söyledikleri ve laboratuvarlarda yaptıkları deneyler, genç

bilimcinin şevkini arttırıyor, onu daha fazlasını bilmek ve öğrenmek için kamçılıyordu. Marie gayretli çalışmalarının mükâfatını çabuk gördü. Kısa zamanda başarısı ile adından söz ettiren bir öğrenci olmuştu. 26 yaşına geldiğinde, kendisi gibi bilime gönül vermiş Pierre Curie ile tanışacaktı. Pierre Parisliydi ve Marie ile tanıştığında iyi bir bilimsel kariyere sahipti. Kardeşiyle beraber Pizoelektrik etkiyi keşfeden Pierre, fiziğe ilk kez grup kavramını getirmişti. Özetle, tencere yuvarlanıp kapağını bulmuştu. Çift 1895’te evlenince, Marie de artık Madam Curie olarak anılmaya başlayacak ve ikili tüm mesailerini bilme adayacaktı.

Madam Curie 1897’de ilk çocuğunu dünyaya getirdiğinde, iki lisans imtihanı ve su verilmiş çeliklerdeki mıknatıslanma hakkında bir etüt çalışması gerçekleştirmişti! Annelik gibi büyük bir sorumluluk bile bilimsel hızını kesemiyordu. Eşinin önerisiyle Becquerel ışınları üzerine tez yapmaya karar vermişti.

Bu arada Röntgen, 1895 Kasıminda efsanevi X ışınları ile röntgen teknolojisinin temellerini atıyor, Henri Becquerel X Işınları ile floresanlanma arasındaki ilişkiyi araştırıyordu ama halen radyoaktivite zincirinde kayıp bir halka vardı. Bunu bulmak da Madam Curie’ye kısmet olacaktı.

İlk kez 1897’de BecquerePin dile getirdiği (uranyum tuzlarının yaydığı ve sonraları radyoaktivite olarak adlandırılacak olan) ışın üzerine detaylı araştırmalara başlamıştı. Bir yıl sonra toryumun da bu ışınları yaydığını fark edince eşi Pierre ile bu konu üzerine çalışmaya başladılar. Bu arada Becquerel de boş durmamış iki farklı uranyum mineralinin daha aktif olduğunu keşfetmiş; bir takım çalışmalarla, polonyum ve radyum elementlerini elde etmişti. Temmuz 1898’de Curie çifti, yeni bir radyoaktif element olan ve uranyumun radyoaktif bozunmasından ortaya çıkan polonyumu bulduklarını açıkladılar. Bu arada maddenin adını da, Marie’nin anavatanı Polonya’dan esinlenerek koymuşlardı. Durmadılar ve Eylül 1898’de doğal radyoaktif element radyumu bulduklarını duyurdular. Bu gelişmeler üzerine Marie, 1903’te doktorasını vermiş ve Fransa’da ileri bilim alanında doktora unvanı alan ilk kadın olmuştu. Aynı yıl içinde eşi ve Becquerel ile birlikte, Nobel Fizik Ödülü’nü de alıyor ve tarihte Nobel Ödülü alan ilk kadın oluyordu.

 

 

Marie ve Pierre Curie laboratuarlarında çalışırken...

1904’te eşi Pierre Sorbonne’da öğretmenliğe başlarken, kendisi de Sevr’deki bir kız okulunda fizik öğretmenliği yapmaya başlamıştı. Her şey yolunda gibi görünüyordu, lâkin bilmedikleri bir şey vardı; uğraştıkları alan olan radyoaktivitenin ölümcül yan etkileri! Çift radyasyondan kaynaklanan rahatsızlıklar geçirmeye başladı. Radyumun zararlı etkileri yavaş yavaş kendini göstermeye başlamıştı. Pierre Curie’nin bir kaza sonucu ölmesi üzerine iki çocuğu ile dul kalan Marie, eşinin Sorbonne’daki öğretmenlik görevini devraldı ve içinde bulunduğu tüm olumsuzluklara rağmen, inatla hayata sarıldı. 1908’de Sorbonne’daki ilk kadın profesör olarak, bir başka ilke imza atıyordu. Her ne kadar radyoaktivite bedenini yavaş yavaş esir almaya başlasa da, Madam Curie, kariyerinde devasa bir sıçrama daha yapacak, 1911’de radyum ve polonyumun keşfindeki rolünden dolayı, Nobel Kimya Ödülü’ne layık görülecekti. Sonuç olarak Madam Curie, tarihte iki Nobel ödülüne sahip ilk kişi oluyordu! Bunun ardında ise, bir elementin radyoaktif işlemlerden sonra başka bir elemente dönüşebileceğini göstermesi yatıyordu. Bu, kimya alanında yepyeni bir sayfa açılması manasına geliyordu. Tabi tüm bu bilimsel başarılara rağmen, hayatındaki her şey güllük gülistanlık değildi. Söz gelimi erkekler sorun teşkil etmeye başlamıştı. Tüm üyeleri erkeklerden oluşan Fransız Bilim Akademisi, bir oyla üyeliğini reddediyor, hakkında aşk dedikoduları çıkarılıyordu. Bir süre depresyona girse de, 1914’te Paris Üniversitesinde kurulan Radyum Enstitüsü’nün başına getirildi. Radyumun tıptaki önemine binaen, Birinci Dünya Savaşı boyunca X Işını teknolojisinin öğretilmesine ağırlık verdi; fizik tedavi uzmanlarına savaş ortamında radyoloji ekipmanını nasıl kullanacaklarını öğretti. Tabi bu arada yüksek dozda radyoaktif ışına da maruz kalıyordu!

1920’li yıllarda da bilimsel çalışmalarına devam etti; anavatanının başkenti Varşova’daki Radyum Enstitüsü’nün kurulmasına ön ayak olurken, aynı zamanda Amerika Başkanı Hoover’ın kendisine verdiği 50 bin dolarlık ödülle de, enstitüde kullanılması için radyum alıyordu.

Narin bedeni yılların yorgunluğuna ve maruz kaldığı aşırı dozdaki radyasyona dayanamadı ve kadınların bilim arenasındaki bu başarılı temsilcisi, 1934’te Fransa’nın Savoy şehrinde 67 yaşında hayata gözlerini yumdu. Kan kanserinden öldüğü tespit edilen bu bilim işçisi, ardında çilelerle örülü devasa bir bilimsel kariyer bırakmış ve Einstein’in ifadesiyle “Bütün meşhur olmuş insanlar içinde, şan ve şöhretin bozmadığı tek varlık. ” olarak hatırlanmayı hak etmişti.

NOTLAR

•             Uranyumla yaptığı deneyler sonucu radyoaktiviteyi keşfetti.

•             Radyoaktivite üzerine yaptığı çalışmalarla iki kez Nobel

•             Ödülü kazandı ve Radyoloji biliminin kurucusu oldu.

•             Toryumun radyoaktif özelliğini buldu ve Radyum elementini ayrıştırdı.

•             Bilimsel çalışmaları sonucu maruz kaldığı radyasyondan hastalanıp ölmüş olmasından dolayı ‘bilim için ölen kadın’ olarak anılageliyor.

•             Radyoaktivite çalışmalarından dolayı, radyoaktivite birimine ‘curie’ denildi.

•             Nobel ödülü alan ilk kadın oldu.

•             Kendisi ile anılır olan radyumdan çıkan ışınların kanserin bazı çeşitlerinde tümörleri iyi ettiği ortaya çıkınca, kanser tedavisinde, soyadından ilham alınarak, curieterapi (kemoterapi) olarak bilinen tedavi dönemi açıldı.

Atomun çekirdeğini ortaya çıkardı; nükleer fiziğin kapısını araladı / ERNEST RUTHERFORD

(1871-1937)

“Kim, atomun dönüştürülmesinden faydalı bir enerji elde edilebileceğini düşünüyorsa, boş konuşuyor demektir. ”

Rutherford (Nükleer santral fikri üzerine)

O, konuya el atana kadar insanoğlunun atoma dair bildikleri sınırlıydı. Atom katı ve parçalanamazdı. Peki gerçekten öyle miydi? ‘Hayır’ dedi genç adam; ‘Yanlış biliyorsunuz. Ötesi de var...’

20. yüzyılda bilim alanında gerçekleştirilen devrimlerden söz edilince akla ilk önce Einstein veya Planck gelir. Hâlbuki bu iki bilim adamı dışında 20. yüzyıl biliminde devrim niteliği taşıyan çalışmalarda bulunan başka isimler de vardı. Bunlardan biri de radyoaktivite üzerinde araştırmalarda bulunan Ernest Rutherford’du.

Rutherford, 30 Ağustos 1871’de Nelson’dan Yeni Zelanda’ya göç etmiş İskoçyalı, tekerlek yapımcı bir babanın 12 çocuğundan dördüncüsü olarak dünyaya geldi. Liseden itibaren eğitimini hep burslu olarak devam ettiren Rutherford, 1892 ve 1893’te 2 yıl içerisinde Christchurch’teki Canterbury College’tan hem lisans hem de yüksek lisans derecesi aldı. Bu dönemde, demirin yüksek frekanslı manyetik alanlardaki mıknatıslanma özelliği üzerine incelemelerde bulundu.

Yoksul ve kalabalık bir ailenin içinde büyümesine rağmen daha küçük yaşta sahip olduğu öğrenme isteği, en iyi okullarda okumasını sağladı. Özellikle üniversitede kazandığı burs, yaşamında yeni bir dönemin başlangıcı oldu ve 1895’te

•                           • •

Ingiltere’deki Cambridge Universitesi’ne kaydoldu. Burada Cavendish Laboratuarı’nda ünlü fizikçi Thomson’un yanında çalışmaya başladı. İlk yılını radyo dalgaları, ikinci yılını yeni keşfedilmiş olan X-ışınları üzerinde çalışmalarda bulunarak geçirdi. Ardından ölene kadar üzerinde çalışacağı, radyoaktivite konusundaki araştırmalarına başlayacaktı. Cavendish’te elektromanyetizma üzerindeki deneylerini sürdüren Rutherford, deneylerinde Hertz dalgalarını 3 kilometre uzaklıktan gönderip almayı başardı.

Rutherford ve Thomson, Wilhelm Conrad Röntgen’in Aralık 1895’te X ışınını bulduğunu açıklamasının ardından bu konuda çalışmaya başladı. İki bilim adamı, incelemelerinde X ışınının gaz içerisinden geçerken çok sayıda artı ve eksi elektrik yüklü parçacık ortaya çıkmasına sebep olduğunu (iyonlaşmaya), bu parçacıkların da yeniden birleştirilmesiyle nötr atom elde edildiğini keşfetti. Rutherford ayrıca ortaya çıkan iyonların hızlarını ölçen ve iyonların birleşerek yeniden gaz molekülleri haline gelme sürelerini ortaya koyan bir metot geliştirdi. İyonlaşma gücü yüksek ve soğurulabilme özelliğine sahip ışın türüne ‘alfa’; az iyonlaşmaya sebep olan, ancak girim gücü daha yüksek ışın türüne de ‘beta’ adını verdi.

Fizikte bulunacak bir şey kalmadığına inanılıyordu ki...

20. yüzyıla yaklaşırken birçok fizikçi artık bu alanda ortaya çıkarılacak bir yenilik kalmadığına inanıyordu. Ancak Rutherford, radyoaktivite çalışmalarıyla böyle düşünenleri yanıltacak ve fizikçiler için yeni bir sahanın ortaya çıkmasını sağlayacaktı.

 

Rutherford, çalışmalarıyla bir şekilde, sonucunda atom bombasının üretildiği Manhattan Projesi’ne de ilham vermişti. Nükleer Fiziğin babası olarak isimlendirilse de, nükleer reaktörlerin faydalı enerji üretmek için kullanılabileceği iddiasını ‘saçmalık!’ olarak değerlendirmişti.

Radyoaktiviteyi; bir elementin atomlarının, başka bir elementin atomlarına kendiliğinden dönüşmesi olarak tanımlayan Rutherford’un bu görüşüne, o dönemde maddenin değişemeyeceğine inanan birçok bilim adamı karşı çıktı. Radyoaktivite çalışmalarıyla ünü kısa bir sürede yayılan

 

Rutherford, 1898 yılında Kanada’da bulunan McGill Üniversitesi tarafından fizik profesörlüğü teklif edildi. Henüz 27 yaşında olan Rutherford’u zor bir seçim bekliyordu. Ya erişilmesi güç ve saygın bir unvana sahip olacak veyahut da birçok araştırmasını gerçekleştirdiği ve kendisine geniş imkânlar sağlayan Cavendish Laboratuvarı’ndan vazgeçecekti. O sırada maddi sıkıntılar içinde olan ve evlilik hazırlığı yapan Rutherford, eğer Kanada’ya giderse bu sıkıntılarının büyük kısmından kurtulacaktı. Nihayetinde Kanada’ya gitmeyi tercih etti. Sıkı bir rekabet duygusuna sahip olan Rutherford, Kanada’da iken Thomson’a yazdığı mektuplarda yalnızlık çektiğini belirtecekti. Ancak yine de Kanada’ya gidişi doğru bir karar oldu. Kendisini, bilim dünyasından uzaktaymış gibi hissetmesine rağmen Kanada’ya gidişinin üzerinden bir yıl geçmeden Avrupa’nın genç bilim adamları, onun yanına, Montreal’e gelmek için can atmaya başlamışlardı.

McGill’de çalıştığı 10 yıl gibi kısa bir süre içerisinde radyoaktif atomların, kendi kendilerine hem de farklı özelliklere sahip atomlara dönüştüğünü ispatladı.

Rutherford, radyoaktivitenin günlük yaşamda da kullanılabileceğini düşünüyordu. Kısa zaman içinde her radyoaktif maddenin, yarım miktarlık bir kısmının bozunması (ayrışma veya çözünmesi) için gerekli olan sürenin (maddelerin yarı ömürlerinin) hep aynı olduğunu fark etti. Maddelerin sabit ve güvenilir olan ve hiç değişmeyen bu bozunma hızlarının, saat gibi bir çeşit zaman belirleyici olarak da kullanılabileceğini belirledi. Eğer bir maddenin ne kadar radyasyonu olduğu ve hangi süratte bozunduğu bilinirse, geriye doğru yapılacak bir hesaplamayla o maddenin yaşının belirlenebileceğini düşünüyordu. Bu düşüncesini hemen deneylerine uyguladı ve parça uranyumlu maden cevherinin 700 milyon yıllık olduğunu hesapladı.

Radyoaktivite konusundaki başarıları 1903’te Royal Society üyeliğine seçilmesini sağladı. Aynı yıl alfa ışınlarının, elektrik yüklü ve manyetik alanlarda sapmaya uğradığını ve bu ışınları artı elektrik yüklü parçacıkların oluşturduğu neticesini elde etti. Bunun yanı sıra artı elektrik yüklü bu parçacıkların hızlarını ve elektrik yükü/kütle oranını ölçmeyi başardı. 1904’te ‘Radyoaktiflik’ isimli eserinde bu alandaki araştırmalarının sonuçlarını yayınladı. Eserinde radyoaktiflik etkinliğinin, sıcaklık ve kimyasal değişimler gibi dış etmenlerden etkilenmediğini, radyoaktif süreçlerde kimyasal tepkimelere nispeten daha fazla ısı açığa çıktığını, radyoaktif dönüşümlerin sonucunda da kimyasal nitelikleri farklı yeni ürünlerin ortaya çıktığını yazdı. Aynı yıl, Royal Society’nin başarılı bilim adamlarına verdiği Rumford Madalyası’m kazanacaktı.

1904’te Londra’ya giderek İngiliz Kraliyet Enstitüsü’nde ‘yeni radyoaktif bozunma kuramı ’ hakkında konferans verdi. Konferansa katılanlar arasında dünyanın 24 milyon yaşında olduğunu savunan Lord Kelvin de vardı. Kelvin başka ısı kaynağı bulunması halinde Dünya’nın yaşı üzerindeki hesaplarının geçerliliğini yitireceğini söylüyordu. Rutherford, konferansta Kelvin’in bahsettiği bu kaynağı bulduğunu söyledi. Radyoaktivite sayesinde, Yerküre’nin yaşının, Kelvin’in iddiasının aksine 24 milyon yıl değil, çok daha fazla olduğunu söyledi.

Çekirdekli Atom Modeli9ne geçiş...

Rutherford, McGill Üniversitesi’nde çalıştığı yedi yıl boyunca seksen bilimsel makale yayınladı. Kendisine birçok üniversite profesörlüğü teklif edilmesine rağmen, 1907’de Manchester Üniversitesinin önerisini kabul ederek, İngiltere’ye döndü. Alfa ışınları üzerindeki araştırmalarını burada da sürdürdü; ancak Manchester’a geldiğinde ilk ele aldığı konu atomun yapısı oldu. Asistanı Hans Geiger ile geliştirdikleri parçacık sayacı denen bir aletle radyumun saldığı alfa parçacıklarını tek tek saydı ve tek bir alfa parçacığının toplam elektrik yükünü hesapladı.

Araştırma yaparken beta parçacıklarından sekiz bin kat daha yoğun olan alfa parçacıklarını kullanmanın daha faydalı olacağı kanısına varan Rutherford, alfa parçacıklarının ince bir altın yaprağına çarptığında nasıl dağıldıklarını inceledi. Alman sonuçlara göre, parçacıklar, altın yapraktan doğrudan geçiyor gibi görünüyordu ve görünürde altın yaprağının yapısında geçişi engelleyecek hiç bir atom yoktu. Ancak yaprağa çarpan alfa parçacıklarının yaklaşık yirmi binde biri geri tepiyordu.

Rutherford, bu deneylerinde atomun yapısına dair ipuçları elde etti. Atomun kütlesi pozitif elektrik yüklü bir çekirdekte toplanmış olmalıydı. Çekirdek etrafında hızla dönen elektronlar negatif yüklüydü ve nispeten daha küçüktü. Rutherford, atomun yapısının güneş sistemine çok benzediğini gördü. Böylece alfa parçacıklarının altın yapraktan hiçbir engelle karşılaşmadan geçmeleri açıklık kazanmış oldu.

Rutherford, 1908’de alfa parçacığının, iki elektronunu da kaybetmiş helyum çekirdeği olduğunu buldu. Alfa parçacıklarının ince metal levhalardan geçerken artı yüklü olduğunu, geçiş sırasında ise metal atomlarındaki artı yüklerin itmesinden dolayı küçük sapmalara uğradığını hesapladı. Gerçekten de deney safhasında alfa parçacıklarının genel olarak çok küçük sapmalar gösterdiği, ama arada büyük açılarla sapan parçacıkların da bulunduğu, hatta bazen bir parçacığın hareket yönünü değiştirip geriye döndüğü tespit edilecekti.

Rutherford’a göre bu olay, bir merminin bir kâğıda çarparak geri dönmesi gibi bir şeydi ve bu durum, o zaman için kabul edilmiş olan atom modeline uymuyordu. Böyle bir şeyin olabilmesi için atomdaki bütün artı yüklerin ve kütlenin çok küçük bir hacimde yoğunlaşmış olması gerekiyordu. Rutherford’a göre bunun bir tek açıklaması vardı: “Geri dönen parçacıklar atomun merkezindeki küçük ve yoğun bir şeye çarpıyor; diğerleri ise hiçbir engelle karşılaşmadan atomun içinden geçip gidiyorduAtomun merkezinde çok yoğun bir çekirdek olduğu çok açıktı. Rutherford’un, buna dayanarak oluşturduğu atom modeli, Rutherford Atom Modeli ya da Çekirdekli Atom Modeli olarak isimlendirilecekti.

Bu çalışmaları, Rutherford’a aynı yıl Nobel Kimya Ödülü kazandırdı. Ama Nobel Ödülü’nü fizik alanında değil, küçümsediği kimya alanında almıştı.

Ayrılmak Zorunda Kaldığı Cavendish9 m Başına Geçti

Rutherford, Nobel Ödülü’nü kazandıktan 6 yıl sonra 1914’te ‘Lord’ unvanını aldı. Birinci Dünya Savaşı yıllarında sualtı akustiği ve denizaltıların algılanması üzerine çalışmalarda bulundu. 1919’da bir zamanlar ayrılmak zorunda kaldığı Cavendish Laboratuvarinın başına geçti ve Cavendish, onun yönetiminde dünyanın en deneysel fizik merkezlerinden biri halinde geldi. Burada da alfa ışınları üzerine çalışmalarını sürdürdü ve 1919’da ilk kez bir elementi yapay yoldan başka bir elemente dönüştürdü. Azot atomunun, alfa parçacıkları ile bombardımanı sonucunda gerçekleştirilen bu ilk yapay dönüşüm, nükleer enerji çağının da başlangıcı oldu.

Dönüşüm deneyinde alfa parçacıklarının, nitrojen atomları gibi daha hafif atom çekirdeklerine çarptığında geriye dönmeyip çekirdekle kaynaştığını ve nitrojen atomunun oksijen atomuna dönüştüğünü gören Rutherford, çekirdeğin temel taşı saydığı pozitif yüklü bu parçaya ‘proton’ adını verdi. Ancak deneyde kütle olarak diğerlerine benzeyen; ama elektrik yükü olmayan üçüncü bir parçacık daha keşfetti. Bu parçacık daha sonra 1932’de Rutherford’un asistanı James Chadwick tarafından ‘Nötron’ olarak isimlendirildi.

Kendisiyle birlikte ileride büyük işlere imza atacak fizikçiler ve kimyacılar yetiştiren Rutherford, bu alanda öngörülerinden çok azı yanlış çıkmış nadir insanlardan biridir. En büyük yanılgısı da atom çekirdeğindeki enerjinin, hep orada kalacağı şeklindeki düşüncesiydi. Ölümünden sadece iki yıl sonra, çekirdekteki enerjiden atom bombası imal edileceği düşüncesi, artık kabul edilebilir bir varsayım olmuştu. Ancak Rutherford, Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombalarını görme talihsizliğini yaşamaktan kurtulacaktı.

1922’de Royal Society’nin en büyük ödülü olan Copley Madalyası’m alan Rutherford, 1925’te aynı kurumun Başkanı oldu. 1931’de ‘Baron’ unvanı aldı. Ciddi bir fıtık rahatsızlığı geçirdiği 1937 yılının 19 Kasımında öldü.

NOTLAR

•             Alfa ve beta ışınlarını buldu.

•             Atomun merkezinde çok yoğun bir çekirdek olduğu düşüncesine dayanarak Rutherford Atom Modeli ya da Çekirdekli Atom Modeli olarak bilinen modelini oluşturdu.

•             Radyoaktiviteyi; yani bir elementin atomlarının, başka bir elementin atomlarına kendiliğinden dönüşmesi kavramını ortaya atınca, dönemin birçok bilim adamı buna karşı çıktı.

•             Yerküre ’nin yaşının, 24 milyon yıl değil, çok daha fazla olduğunu ispatladı.

•             Birinci Dünya Savaşı yıllarında sualtı akustiği ve denizaltıların algılanması üzerine çalıştı.

•             İlk kez bir elementi yapay yoldan başka bir elemente dönüştürdü. Bu ilk yapay dönüşüm, nükleer enerji çağının da başlangıcı oldu.

•             Bilim olarak sadece fiziği kabul ederdi. Bilimin diğer dalları ona göre çocuk oyuncağı idi. Küçümsediği kimya, ona Nobel ödülü kazandırdı.

•             Çağdaşları tarafından ‘Atom fiziğinin Newton ’u ’ olarak kabul edildi.

•             Adı Mars ve Ay’daki iki kratere verildi. Aynı zamanda elementlerden biri de Rutherfordium olarak isimlendirildi.

Bir formül ile dünyayı değiştirdi; atomu parçalattı; yeni bir çağı başlattı / ALBERT

EINSTEIN

(1879-1955)

“İzafiyetle ilgili teorim başarıyla kanıtlanırsa, Almanya benim bir Alman olduğumu iddia edecek. Fransa ise dünya vatandaşı olduğumu açıklayacak. Yok aksi olursa, Fransa bir Alman olduğumu söyleyecek; Almanya ise bir Yahudi olduğumu iddia edecektir. ”

Einstein

Dağınık saçları, düşünceli yüzü, çorapsız giydiği ayakkabıları ve beyaz önlüğü ile zihinlerimizdeki o bildik bilim adamı imajının yerleşmesinde büyük katkısı olan Einstein, günlük konuşmalarımızın da tartışmasız bir numaralı referans noktası olmuş, adeta neredeyse tek başına bilim dünyasını temsil eder hale gelmiştir. Üstelik bu sadece ülkemize has bir şey değil, tüm dünyada, reklamlara varıncaya kadar, yazılı ve görsel dünyada kabul edile gelmiş bir Einstein imajı vardır. Peki bu nasıl olmuştur? Einstein ne yapmıştı da sadece fikirlerini değil, imajını da zihnimize kazıyacak kadar güçlü bir etki bırakmıştı?

Cevabımız net: Sadece atomun parçalanmasına giden süreci başlatarak, insanoğlunu atom bombası dehşetiyle (ve daha sonra da nükleer enerji seçeneğiyle) baş başa bırakmakla kalmamış, aynı zamanda, zaman ve mekan kavramlarını da değiştirerek, kucağımıza “Zamanda yolculuk mümkün mü, değil mi?” şeklinde tadından yenmez bir de tartışma bırakmıştır.

1879’da Almanya’nın Ulm şehrinde doğmuş ama dünyanın bundan pek de haberi olmamıştı! Zaten geç konuşmaya başlaması ve bir de üstüne üstlük içine kapanık bir çocuk olması, etrafındakilerin onu fark etmesini geciktirecekti. Lâkin günün birinde, ki beş yaşlarındaydı, amcasının hediye ettiği pusulaya odaklanan gözleri, o andan itibaren dünyaya farklı şekilde bakmasına sebep olacak, yıllar sonra da şu fakir, oturup Einstein’ı yazmak zorunda kalacaktı! Pusulanın çağrıştırdığı hayal dünyası ile etrafı daha uyanık bir şekilde kollamaya başlayan Einstein’ın, okulla pek arası yoktu. Zaten sonraları, sık sık, bulunduğu yere gelmesinde okulun hiçbir rolü olmadığını söyleyecekti.

1916’da kendisini tanıyanlar arasında bir söylenti patlak verdi. “Duydunuz mu, akıl almaz bir teori geliştirmiş bu garip adam/” şeklindeki tartışmalar dört nala gidiyordu. Evet, gerçekten de duyanları şok eden şeyler söylüyordu, henüz kariyerinin başında olan 26 yaşındaki genç Einstein. İzafiyet (Genel Görelilik Kuramı, Theory of Relativity) ismini verdiği teori, başlangıçta her duyanın kafasını karıştırıyordu. Kütle diyor, ışık diyor, zaman diyor; kısaca bir hayli ‘karışık’ konuşuyordu. Daha açık olsan, diyenlere ise şöyle cevap veriyordu: ‘Newton’un iddia ettiği gibi zaman, her yerde aynı değildir. Bu kişiye göre değişir, göreceli bir şeydir!’ Yine anlaşılmamıştı. Bu kez şöyle cevap verdi:

“Bakın ben saatte 100 km hızla gidiyorum, benim yanımdan 150 km hızla giden adamı, ben 50 km hızla gidiyormuşum gibi görürüm. Ama bizi dışardan izleyen birine göreyse ben 100 km, diğer kişi de 150 km hızla gidiyordur. Yani özetle, zaman dediğimiz şey görecedir! ”

İşte bu örnek işe yaramış, meramı az da olsa anlaşılmıştı. Gerçekten de mantıklı konuşuyordu! Ama yine de, ‘güzelliğin göreceli olduğu’ önermesiyle büyüyenler, zamanın göreceli olabileceğini anlamakta zorlanıyordu. İşte o zaman, çiçeği burnundaki bilim adamı, bilimsel dili bir kenara bırakarak, herkesin anlayabileceği bir şekilde konuşmaya başladı:

“Şimdi bakın; yanmakta olan bir sobanın üzerine 2 dakika otursanız, bu size 2 saat gibi gelir! Ama güzel bir kadınla oturup 2 saat sohbet etseniz, bu size iki dakika gibi gelir! İşte zamanın göreceliği budur! ”

 

Einstein’a kadar yaygın kanaat, bir maddenin yaratılamayacağı veya yok edilemeyeceği şeklinde idi. O ise maddenin enerjiye, enerjinin de maddeye

 

dönüşebileceğini ileri sürmüş, bunu E=mc2 şeklinde formüle etmişti. E’nin ‘enerji’, M’nin ‘kütle’, C’nin ise ‘ışık hızı’ olarak kabul edildiği bu formül ile, atom parçalanmış, atom bombasına ve atom santrallerine giden yol açılmıştı.

Gayet net. Ya sizce?

Durmadı Einstein:

“Dünyada ikizi olan biri, ışık hızında 10 yıl uzayda gezinse, dünyaya döndüğünde ikizini kendisinden 10-15 yaş daha yaşlı bulabilir. Çünkü hız arttıkça zaman yavaşlar; bu mantıkla yaşlanma da azalır. Hızla seyahat eden kişi, dünyadaki ikizinden daha genç görünebilir!”

İşte bu önermesiyle taşlar yerine oturmuş, meramı anlaşılmıştı. Kim bilir, kitleler belki de özellikle ‘daha az yaşlanma’ kısmına ilgi göstermişlerdi! Genç bilim adamının bu teorisi, üç yıl sonra ispatlandığında da; uzay yolculuklarından atom bombasına, elektronlardan kuantum fiziğine varıncaya dek, ilk olarak Einstein’ın zihninde yarattığı bir dünyada yaşamaya başlayacaktık!

Zaman’a dair tüm bilinenleri altüst eden bu adam, beş yaşındayken, babası ve abisinin Münih’te kurduğu Einstein - Cie isimli elektrik mühendisliği şirketi, ailesi ile birlikte İtalya’ya taşınmak zorunda kaldı. Okulda başarısız gibi görünse de, zehir gibi işleyen bir kafası vardı. Amcasının hediye ettiği pusula ile bilimin sihirli dünyasıyla tanışan ve manyetizmanın küçük dünyasında kaybolan Einstein, on iki yaşında iken, kendi ifadesi ile hayatının dönüm noktalarından biri olan Öklid geometrisiyle tanışınca kararını vermişti: Kesinlikle bilim adamı olacaktı! İleriki yıllarda “Bu geometrinin büyüsüne kapılmayan bir kimsenin, ileride kuramsal bilimde parlak bir atılım yapabileceğini hiç sanmam” diyerek, Öklid’in hayatındaki önemine atıfta bulunacaktı.

Lise öğrenimini 1894’te İsviçre’de tamamlayan Einstein, 1896’da Zürih Politeknik Enstitüsüne girdi ve aynı dönemde fizik öğrencisi Sırp asıllı Mileva Mariç ile evlendi. Eşi, ilerleyen yıllardaki çalışmalarının matematik ayağında kendisine çok yardımcı olacaktı.

1905: Einstein9m harikaydı

Dönemin önde gelen bilimsel yayınlarından Annalen der Physik dergisinde ikisi özel relativite, biri kuantum teorisi ve biri de Brownian hareketi üzerine toplam dört makalesi yayınlanan Einstein, birden bilim çevrelerinin aranan siması olmuştu. İki yıl sonra ise ‘hayatımın en parlak fikri9 diyerek tanımladığı Genel İzafiyet Teorisini geliştirecekti. 1909’da Patent ofisinden istifa ederek Zürih Üniversitesinde doçent olarak çalışmaya başlayan Einstein, 1911’de Prag’daki Alman Üniversitesi’nde profesörlüğe başlayacak, bir yıl sonra da, İsviçre’ye dönecekti. 1914’te kendisi gibi ünlü birçok bilim adamının da bulunduğu Berlin-Kaiser Wilhelm Bilim Akademisi’nde profesörlük yapıyordu ve artık bekardı. Eşi, çocuklarını da alarak Zürih’e dönmüştü. 

 

Einstein, 1939’da Amerika Başkanı Roosevelt’e, atom bombasının tehlikelerine karşı başkanı uyarmak için yazılan mektubu imzalasa da, bu girişimi, Japonların iki atom bombasıyla katledilmesine engel olamayacak ve Einstein, her ne kadar, bu inanılmaz gücün barışçıl amaçlarla kullanılmasını

 

istemiş olsa da, atomun yıkıcı gücü konusunda insanlığı uyandırmış olmasının

pişmanlığını hep yaşayacaktı.

Takvimler 1915’i gösterdiğinde Genel İzafiyet Teorisi’ni tamamlamıştı. Bu teori ile uzay ve zamana dair o dönemde geçerli olan tüm teorileri alt üst ediyor, yeni bir çekim anlayışı ortaya koyuyordu. Aynı dönemde, siyasi hareketlere de ilgi duymaya ve halkı, savaş karşıtı bildirilere imza atmaya çağırmaya başlamıştı.

Bir süre sonra Berlin’deki Kaiser-Wilhelm Enstitüsü’nün kurucu başkanı oldu ve bilimsel çalışmalarına daha da hız verdi; ikizler paradoksu üzerine makaleler yazdı, kozmolojik sabiti ortaya attı. Bu arada yoğun tempodaki çalışmalar, vücudunu iflas ettirecek, yataklara düşecekti. Ağır geçen hastalık döneminde yanında olan kuzeni Elsa Einstein Löwenthal, daha sonra ikinci eşi oldu.

1921’de Avrupa’daki siyasi iklim bozulmaya başlamıştı. Einstein’ın şöhreti ile birlikte Almanya’daki Yahudi karşıtı milliyetçilik de artıyordu. Einstein, Kudüs’teki Hebrew Üniversitesi’ne para toplamak amacıyla Amerika’ya gitti ve aynı yıl, “Teorik fiziğe yaptığı katkılardan dolayı ve özellikle fotoelektrik olayı bulduğu için” Fizik dalında Nobel’e layık görüldü. 32 bin dolarlık para ödülü ise, boşanma anlaşması gereği eşi Mileva’ya verilmişti. Bu esnada Birleşik Alanlar Teorisi üzerine ilk makalesini de tamamlamıştı.

Nazilerin Almanya’daki iktidarı ele geçirmesiyle birlikte, gidişatın iyi olmadığını sezen Einstein, 1933’te, Amerika’ya

•             • • giderek, Princeton Üniversitesi ileri Araştırmalar Enstitüsü’nde çalışmalarını sürdürmeye karar verecekti. 1936’da eşi Elsa vefat edince, bir kez daha yalnız kalıyordu. O günlerde Dünya, ikinci büyük savaşın pençesine düşmüştü ve Naziler, tüm dünyayı titretiyordu.

Einstein ve atom bombası

Her ne kadar Einstein’ın İzafiyet Teorisi ile ilgili çalışmaları, günümüzde elektrik üretmek için nükleer santrallerde kullanılan atom enerjisinin kapılarını açmış olsa da, aynı çalışmaları, ne yazık ki, atom bombası ile hidrojen bombasına giden kapıyı da aralamıştı!

Zira Einstein, kendisinin 1905’te İsviçre’de iken hayalinde canlandırdığı teorinin kırk yıl sonra atom bombasına ilham vereceğini tahmin edememiş olsa da, o meşhur E=mc2 denklemi ile izah ettiği teorisi, Güneşin çekirdeğinde bulunabilecek kadar yüksek ısılarda, maddenin nasıl enerjiye dönüşeceğini göstermişti bir kere! Bu denklem ile, çok küçük miktarda bile olsa, uranyum ya da plütonyumdan korkunç bir enerji çıkartılabileceğini öngören Einstein’ın talihsizliği, birilerinin bu enerjiyi bomba yapmak için kullanabileceğini hesaplamamış olmasıydı belki de. Kendisinin yirmili yaşlarda ortaya attığı bu teori, o zamanlar, “Sen şimdi bir yığın kömürde bütün Prusya süvarilerinde olduğundan daha fazla beygir gücü olduğunu söylüyorsun/” türü eleştirilere maruz kalsa da, 30’lu yıllarda atomun doğasının çözülmesi ile birlikte, atom bombasına giden yol açılacaktı. Kendisi de teorik olarak inansa da, pratikte böylesi bir enerjinin nasıl açığa çıkartılabileceğini bilmiyordu. O temelleri attı, ardından gelenlerse çatıyı kuracak, atomu parçalayacaktı.

İlginçtir, Almanya’dan önce atom silahı yapılması gerektiğine dair Amerika Başkanı Roosevelt’e gönderilen mektupta Einstein’ın da imzası olsa da, Almanların yenilmesinin ardından ünlü bilim adamı tavır değiştirecek ve bombanın kullanılmaması için girişimlerde bulunacaktı. Lâkin bunda başarılı olamayınca, zamanında bomba için verdiği desteği, ‘hayatının en büyük hatası’ olarak hatırlayacaktı.

Einstein, 1940’ta Amerikan vatandaşı olmuş ve 1944’de, 65 yaşında, Princeton’dan emekliye ayrılmıştı. Hayatının geri kalanında, atom parçalanmasının fikri mimarı ve atom bombalarının yıkımına şahit olmuş biri olarak, nükleer silah karşıtı lobilerin önde gelen ismi oldu. 1955’te dünya kamuoyunu nükleer silahların yıkımına karşı bilinçlendirmek için ‘Russell-Einstein Manifestosu’nu imzalamış ve 18 Nisan 1955’te Princeton’da aort yırtılmasından ölmüştü. Bu büyük bilim adamının beyni, bedeninden çıkartılıp incelenmek için ayrıldı, bedeni ise krematoryumda yakıldı.

NOTLAR

•             Teorileri ile ışık, enerji, hareket, yerçekimi, uzay ve zaman gibi esrarengiz kavramlara dair insanoğlunun tüm algısını değiştirdi.

•             Teorilerini bizzat laboratuvarda sınayan bilim adamlarından olmadı. Her şeyi kendi zihninde kurguladı. Teorileri zaman içersinde başkaları tarafından hayata geçirildi.

•             Hitler’e ve Nazilere karşı tavır alınca, Hitler evini yıktırdı, malına mülküne el koydu. Tutuklanması için büyük paralar vaat etti.

•             1952’de başbakan olması için İsrail başbakanı tarafından yapılan teklifi geri çevirdi.

•             Ölümünün ardından beyni incelenmek için çıkartıldı. Birkaç parçası, dehası üzerine araştırmalar yapılması için farklı araştırmacılara gönderildi.

•             Tırnaklarını düzenli kesmediği için kendisine çorap dayanmıyordu. O da hiç çorap giymemeye başladı.

•             Ömrü boyunca kadınlarla arası iyi oldu. Ölümüne kadar birçok kadın, çocuğunun babasının Einstein olduğunu iddia etti!

•             Savaş karşıtı kampanyalarda kullanılması için izafiyet teorisi ile ilgili el yazısı makalesi açık arttırmada 6 milyon dolara satılmıştı.

Kuantum fiziği ile ilgili olarak “Tanrı zar atmaz” şeklinde meşhur bir cümlesi olsa da, kendisi inanç açısından agnostikti (bilinmezci). Bir keresinde kendisine Tanriya inanıp inanmadığı sorulduğunda; “Büyük bir şaşkınlıkla kâinattaki otoriter düzeni araştırmaya ve anlamaya çalışan birine bu soru sorulmamalı.” diyecekti.

“Büyük Patlama ile her şey başladı” dedi; insanlığın kainata bakışını değiştirdi / STEPHEN HAWKING (1942-)

“Atom bombası yüzünden Einstein ’z suçlamak, yer çekimi yüzünden düşen uçaklar için Newton’u suçlamakla aynı şeydir/”

Stephen Hawking

O, kitabımızın halen hayatta olan tek kahramanı. Halen bir tekerlekli sandalyede yaşayan, konuşamayan ve dış dünya ile iletişimini sadece kendisi için özel olarak tasarlanmış bir bilgisayar ile yapabilen; çağımızın yaşayan en büyük fizikçisi olarak kabul edilen bu isim; şimdiden kainatın içeriği ve kaynağına dair yaptığı tespitlerle, neredeyse dünyayı algılayış biçimimizi değiştiren bir beyin olarak tarihe geçmeye hak kazandı. Ya da kısaca; Stephen Hawking.

Ünlü gökbilimci Galileo’nun doğumundan tam üç yüz yıl sonra, 8 Ocak 1942’de İngiltere’nin bilim yuvası Oxford şehrinde doğdu. Aslında ailesi Kuzey Londra’da oturuyordu ama Alman bombardımanından kaçmak için Oxford’a taşınmışlardı. Trinity Koleji’nde öğrenim gördükten sonra Caius Koleji’nde öğretim görevlisi oldu. Kozmoloji alanında doktora yapmak üzere Cambridge’e geçen Hawking burada Deniş Sciama ile çalıştı. 1973’te Matematik ve Teorik Fizik

bölümüne geçen Hawking halen, bu bölümün başkanlığını yürütüyor. 17. yüzyılda aynı görevi Isaac Newton yürütmüştü.

1960’ların başında, henüz yirmi bir yaşında iken, motor nöronların zamanla yüzde seksenini öldürerek sinir sistemini felç eden; ancak beynin zihinsel faaliyetlerine dokunmayan Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS) hastalığına yakalanınca, elektrikli sandalyeye mahkum oldu.              

 

 

Zamanın Kısa Tarihi isimli ses getiren eserinde ‘İzafiyet Teorisi, mutlak zamanı çöpe attı. Bir çift ikizi düşünelim. Bu ikizlerden biri dağın tepesinde yaşasın, ötekisi deniz yüzeyinde. İlk ikiz, İkincisinden daha çabuk yaşlanacaktır. Yani yeniden karşılaştıklarında öbüründen daha yaşlı olacaktır.” gibisinden tespitlerle Einstein’m izinden giderek zihinleri çalkalayan Hawking, evrenin var oluşunu, yine, kendisinden önceki kuantum fizikçilerinin çalışmalarını yorumlayarak, Büyük Patlama Teorisi ile açıklıyordu. Diğer bir deyişle, ‘Her şey bir anda bir patlama ile başlamıştı! ’

Başkaları için hayata küsme sebebi olabilecek bu durum, Hawking’i durdurmayacak, bilakis ‘hayatın sırrını’ çözmek için daha çok kafa yormaya başlayacaktı!

İzafiyet teorisi ile kuantum mekaniğinden yararlanarak kara deliklerin özelliklerini kuramsal olarak ortaya koymaya soyunan Hawking, klasik termodinamik ile kuantum mekaniğin yasaları arasındaki ilişkiyi ortaya koyan önemli çalışmalara imza attı. 1979’da Isaac Newton için kurulan Lucas Kürsüsü’ne getirilen matematik profesörü Hawking,

Einstein’dan bu yana dünyaya gelen en parlak teorik fizikçi olarak kabul edilmeye başlandı.

Büyük Patlama9yı savundu

Hawking’in en çok merak ettiği şey içinde yaşadığımız evrenin temel oluşum prensipleriydi. Bir başka İngiliz bilim adamı Roger Penrose ile birlikte Einstein’m Uzay ve Zamanı kapsayan Genel İzafiyet Teorisinin Big Bang’le- (Büyük Patlama) başlayıp kara deliklerle sonlandığım ortaya koydu. Bu sonuç, Kuantum Teorisi ile Genel İzafiyet Teorisi’nin birleştirilmesi gerektiğini ortaya koyuyordu. Bu bulgusu, 20. yüzyılın ikinci yarısının en büyük buluşlarından biri olarak kabul edilecekti. Hawking bu çalışmasıyla; kara deliklerin aslında tamamen kara olmadığına, fakat radyasyon yayıp buharlaştıklarına ve görünmez olduklarına işaret ediyordu. Aynı zamanda ulaştığı bir başka sonuca göre de, evrenin bir sonu ve sınırı yoktu! Bu bulgusu, evrenin başlangıcının tamamen bilimsel kurallar çerçevesinde meydana geldiği şeklinde yorumlandı. Kendisi de sıklıkla, evrenin yaratılmış olması için bir Tanrı kavramına ihtiyaç olmadığını ve var oluşun fizik kuralları ile açıklanabileceğini söyleyerek bu yorumları destekledi. Hawking aynı zamanda “Görünür olan üç boyut var. Dördüncü boyut ise zaman. Ancak bunların ötesinde bir de beşinci boyut var ki bu, evren ve zamandan oluşuyor. (Büyük Patlama’nm nedeni de beşinci boyuttaki şartlar. ” diyerek, bilinen boyut teorilerini genişletmişti. Bununla birlikte evren, uzay ve zaman gibi kavramların hepsinin ‘Büyük Patlama’ ile var olduğunu; bundan önce hiçbir şeyin söz konusu olmadığını savunması, kendisini bir anda, Tanrı’nın her şeyi bir anda yarattığına inanlarla aynı safa geçirmişti! Zaten Hawking’in kendisi de, her ne kadar dünyanın en çok satanları arasına giren ve 1988’de yayımlanan ‘Zamanın Kısa Tarihi’ (A Brief History of Time) isimli kitabında ‘Büyük Patlama’ ile merkezinde Tanrı olan bir yaradılış teorisi arasında bağlantı kurulmasına karşı çıksa da, savunduğu Büyük Patlama’dan önce ne olduğu sorusuna cevap veremiyor. Kimilerine göre ise Hawking’in teorileri sadece Tanrinın evreni yarattığı andan itibaren yaşanan gelişmeleri yorumlamaya yetebiliyor; öncesi ise halen muamma...

Hawking, Zamanın Kısa Tarihi’nden sonra en çok ses getiren kitabı ‘Ceviz Kabuğundaki Evren’ de yaptığı öngörülerle de ses getirdi. Değişik ortamlarda yaptığı konuşmalarında dünya nüfusunun süratle artmasının mutlaka aile ve nüfus planlamasıyla önüne geçilmesi gerektiğini savunan Hawking, 7 milyara yaklaşan dünya nüfusunun her kırk yılda bir ikiye katlandığını hatırlatarak, “Böyle giderse 2 bin 600 yılında dünyada tüm insanlar omuz omuza duracaklar. ” diyor, ayrıca bu nüfusu besleyebilecek elektrik üretiminin de yerküreyi korlaştıracak kadar ısıtabileceğim iddia ediyor. Ünlü bilim adamı bununla da kalmıyor, gelecek yüzyılda gen teknolojisi ile insan ırkının farklılaştırılacağım ve daha mükemmel hale getirileceğini de iddia ediyor.

Hawking, dünyanın büyük bir felaketle karşı karşıya kalabileceğini ve bu yüzden uzayda insan kolonileri kurulması gerektiğini söyleyince, ilahiyat profesörü Y. Nuri Öztürk kendisini “Dabbetü’l-Arz”a (kıyamet habercisi yaratık) benzetmişti.

Dünyanın en önemli bilim adamlarından Cambridge

•             • •

Üniversitesi astrofizik profesörü Hawking, “insanoğlu, evren tarihinin sadece küçük bir dönemi boyunca varlığını sürdürüyor. Karşılaşacağımız yabancı bir yaşam formu, bize göre çok daha ilkel veya çok daha gelişmiş olabilir.” gibi

tespitleriyle, hem kendi zihnini hem de bizimkileri sarsmaya devam ediyor...

NOTLAR

•             Asıl ilgisi matematik üzerineydi. Başladığı okulda matematik bölümü olmayınca, fizik okumaya başladı. Kuantum fiziği ve kara deliklerle ilgili iddiaları ile ses getirdi.

•             Bu alandaki teorileri ile dünya ve evrene bakışımızı değiştirdi.

•             Zamanın Kısa Tarihi (A Brief History of Time), Kara Delikler ve Bebek Evrenler (Black Holes and Baby Universes) gibi kitapları, 40 dile çevrildi ve bilim kitaplarında görülmedik şekilde milyonlarca kopya sattı.

•             “Gelecek yüzyılda kendimizi yok etmezsek, gezegenlere ve yakın yıldızlara gidebileceğiz. ” diyerek, insanoğlunun uzun uzay seyahatleri için zihinsel-bedensel yeteneklerini geliştirmek zorunda olduğunu savunuyor.

•             UFO’lara ve evrende insandan daha gelişmiş canlı türleri olabileceğine inanmıyor.

•             Üç çocuğu ve bir torunu var.

•             210 IQ ile dünyanın en zeki adamı olduğu kabul ediliyor.

•             2004’te yaptığı bir açıklama ile ölü yıldızlardan oluşan kara deliklerin sanıldığının aksine ‘yuttukları nesneleri geri püskürtmelerinin mümkün’ olduğunu savunmaya başladı. 70’lerde ortaya attığı konuyla ilgili ilk teorisi, kara delikleri birer ‘dipsiz kuyu’ gibi ele alıyor ve çekim alanına giren tüm nesneleri barındırdığını öne sürüyordu. Yeni teoriye göre ise, kara delik tarafından ‘yutulan’ nesnelerin dışarı çıkması mümkün.

6             Çaprazlama; genetikte, hayvanlarda çiftleşme, bitkilerde tozlaştırma şeklinde organizmalar arasında yapılan kontrollü döllenme çalışmalarıdır.

7             Avogadro Yasası: Amedeo Avogadro’nun 1811’de bulduğu bir gaz yasasıdır. Bu yasa, eşit hacimleri gazlar, eşit sıcaklıklarda aynı sayıda parçacık ya da molekül olduğunu öne sürer. Buna göre, belili bir hacimdeki gazın bulundurduğu molekül sayısı, gazın kütle ya da boyutundan bağımsızdır. Örnek olarak, aynı hacimdeki hidrojen ve nitrojen verilebilir. Buna göre, hidrojen de nitrojen de aynı molekül sayısına sahiptir.

8             Öğrenme, duyum, algı, performans, motivasyon, bellek, dil, düşünme, iletişim ve problem çözme, yeme, okuma gibi davranışların altında yatan fizyolojik süreçlerin araştırılmasıyla ilgili dal.

9             Sinir sistemi hastalıklarını inceleyen bilim dalı, anatomik patolojinin alt birimi.

10          Korkular ve korkulara karşı oluşturulan savunma mekânizmaları ile çatışmalı eğilimleri uzlaştırma çabalarının ortaya çıkarttığı bir psikolojik düzensizlik.

11          Erkek çocuğun, annesine karşı duyduğu bilinçsiz yakınlık nedeniyle babasını kıskanması ve bununla ilgili ruhsal bozukluklar bütünü.

12          Evrenin yaklaşık on ila yirmi milyar yıl önce çok yoğun ve sıcak bir noktadan meydana geldiğini; bu meydana gelişin büyük bir patlama ile başladığını ve evrenin halen bu patlamanın etkisi ile genişlemeye ve aynı anda soğumaya devam ettiğini savunan teori.

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Benzer Yazılar