FÜTUHÂT-I MEKKİYYE'NİN ÜÇÜNCÜ KISMI...Kitabın Girişi

Rahman ve Rahîm Olan Allah Teâlâ’nın Adıyla

Bu kitaba öncelikle kesin delillerle ve susturucu kanıtlarla desteklenmiş inanç esasları hakkında bir bölüm koymak aklıma geldi. Sonra, böyle yapmamın daha fazlasını arzulayarak varlığın sırlarıyla cömertlik esintilerine koşmak isteyen müride güçlük çıkartacağını düşündüm. Çünkü o, halvet ve zikre devam ettiği ve (idrak) mahallini düşünceden arındırdığında, hiçbir şeyi olmayan bir yoksul gibi, Rabbinin kapısında oturduğunda, Allah Teâlâ kendisini bilmeyi, ilâhî sırları ve rabbani ilimleri ona ihsan eder.

Allah Teâlâ söz konusu ilimlerle kulu Hızır’ı övmüş ve ‘Katımızdan rahmet verdiğimiz ve ilim öğrettiğimiz kullarımızdan birisi⁵¹³⁷ demiştir. Başka bir ayette ise şöyle buyurmuştur: ‘Allah Teâlâ’dan korkunuz, Allah Teâlâ size öğretir:¹³⁸ Başka bir ayette şöyle buyurmuştur: ‘Allah Teâlâ’dan korkarsanız, sizin için bir furkan yaratır.’ ‘Sizin için bir nur yaratır, onunla yürürsünüz’'³⁹

Cüneyd-i Bağdadî’ye sorülmuş: Ulaştıklarına neyle ulaştın? Cevap vermiş: ‘Bu derecenin altında otuz küsur sene oturmakla.’ Ebû Yezid Bestamî ise şöyle dermiş: ‘Siz ilminizi ölümlülerden, biz ise ölümsüz Diri’den almaktayız.’

Hibeleri yüce ve ihsanları büyük Allah Teâlâ ile baş başa kalan himmet sahibi adma, yeryüzünde söz söyleyen herkesin bihaber olduğu bilgiler meydana gelir. Hatta bu Hakk sahip olmayan akılcılar ve kanıttan hareket edenlerin tümü, ona açılan ilimlerden habersizdir. Çünkü söz konusu ilimler, teorik aklın ötesindedir.

İlimler üç kısımdır: Birinci kısım, akıl ilmidir. Bu ilim, insanda zorunluluk hükmüyle gerçekleşen veya delilin yönünü öğrenmek tarzıyla delili incelemekle gerçekleşen ilimlerdir. Bu ilmin kuşkuları da kendi cinsindendir. Bu nedenle, nazar (teorik düşünce, araştırma) hakkmda şöyle derler: ‘Bir kısmı doğru, bir kısmı yanlış!’

ikinci ilim haller ilmidir. Haller ilmi, sadece zevk (yaşama, tatma) yoluyla elde edilebilir. Dolayısıyla akılcı kişi, onu tanımlayamaz ve öğrenilmesi için kanıt ortaya koyamaz. Balın tatlılığını, sıbır otunun acılığını ve cinsel ilişkinin hazzını bilmek; aşkı, coşkuyu, arzuyu ve bunlara benzeyen şeyleri bilmek, bu kısma girer. Bu gibi ilimler, kendileriyle nitelenmeden ve tatmadan öğrenilemeyen ilimlerdir. Sahiplerinde bu ilimlerin taşıdığı kuşkular da, kendi cinslerinden olan kuşkulardır. Söz gelişi, tatma duyusuna acı safra baskın gelen kimse balı acı hisseder, hâlbuki bal acı değildir. Burada tatma duyusuna temas eden şey sadece safranın acılığıdır.

Üçüncü ilim, sır ilimleridir. Sır ilmi, aklın gücünün üzerindeki ilimdir. Başka bir ifadeyle, Ruhu’l-Kuds’ün sırr’a üflediği ilimdir ve peygamber ve veli o ilme tahsis edilmiştir.

Sır ilmi ikiye ayrılır: Bir kısmı, bu sınıflamadaki birinci tür ilimler gibi, akılla algılanır. Fakat sır ilmini bilen, onu teorik düşünce yoluyla elde etmiş değildir, aksine o ilmin mertebesi kendisine onu vermiştir.

İkinci tür ise iki kısma ayrılır: Bir kısmı ikinci kısma katılır, fakat bunun hali daha kıymedidir. İkinci tür, rivayet ilimleri türündendir. Bunlar özü gereği doğruluğa ve yanlışlığa konu olan ilimlerdir. Şu var ki rivayet ilimlerini bildiren kişinin bildirdiği kişinin nezdinde doğru sözlülüğü sabit ve söylediği ve bildirdiği şey hakkındaki masumluğu kesindir. Bu kısma örnek olarak peygamberlerin -Allah Teâlâ hepsine merhamet etsinAllah Teâlâ’dan aktardığı haberleri, cennet ve içindeki şeyleri bildirmelerini verebiliriz.

Bu bağlamda Peygamberin¹⁴⁰ ‘Bir cennet vardır’ şeklinde bildirdiği haberler, rivayet ilmi; kıyamet için ‘Orada suyu baldan tadı bir havuz vardır⁵ şeklindeki ifadesi hal ilmindendir ve o bir zevktir. Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’in ‘Allah Teâlâ var idi ve O’nunla birlikte başka bir şey yoktu’ ve bu an-

lamda verdiği haberler ise teorik düşünceyle algılanabilen akıl ilimlerindendir.

Sırlar ilmi olan bu üçüncü sınıfın özelliği şudur: Bir insan onları bildiğinde, bütün ilimleri öğrenir ve kuşatır. Diğer ilimlerin sahipleri böyle bir imkâna sahip değildir. Dolayısıyla bu kuşatıcı ilimden daha değerli bir ilim yoktur. O, bütün bilinenleri içerir.

' Geride, sadece sırlar ilmini bildiren kişinin kendisini dinleyenlere göre doğru sözlü ve masum olması kalmıştır. Avama (sıradan insanlara) göre bu, onda bulunması zorunlu bir şarttır. Akıllı-zeki ve kendisine karşı samimî kişi ise öyle bir koşul ileri sürmez. Bunun yerine şöyle der: Bildirilen bu şey bana göre doğru veya yanlış olabilir. Masum olmayan birisi bu tarz bir ilim getirdiğinde, gerçekte bildirdiği şeylerde doğru söylüyor olsa bile, bütün akıl sahiplerinin böyle hareket etmesi gerekir. Onu dinleyen kişi tasdik etmek zorunda olmadığı gibi yalanlaması da gerekmez. Bunun yerine çekingen kalır. Onu tasdik etse bu durum kendisine bir zarar vermez. Çünkü o, imkânsız görmek bir yana, aklın mümkün gördüğü veya çekimser kalıp şeriatm herhangi bir esasını yıkmayan veya bir aslını geçersiz kılmayan bir bilgi getirmiştir.¹⁴¹

O halde sır ilimlerine ulaşmış bir insan, aklın mümkün görüp Şârî Teâlâ’nın hakkında sustuğu bilgi getirirse onu mutlaka reddetmemiz gerekmez. Bilakis kabul edip etmemede muhayyeriz. O bilgiyi getiren kişi adalet (dürüsdük, güvenilirlik) özelliğine sahip ise getirdiği bilgiyi kabul etmemiz bize zarar vermez. Nitekim onun tanıklığını kabul eder. ye onun tanıklığıyla mal ve canlar hakkında hüküm veririz. Bilgimize göre adil bir insan değilse o zaman bakarız: Bildirdiği şey, bizim nezdimizde kendisini geçerli kılan herhangi bir yorumla doğru ise kabul ederiz. Aksi halde, onu mümkün şeylerden birisi sayarız ve onu söyleyene bir şey demeyiz. Çünkü davranışımız, yazılmış bir tanıklıktır ve ondan sorumlu tutulacağız. Allah Teâlâ şöyle buyurur: ‘Onların tanıklıklarını yazacağız ve onlar sorumlu olacaklar dır. ’¹⁴²

Ben, bu konuda nefsine ilk nasihat edenim. Bu kişi, sadece Masum’un getirdiğini -s.a.vgetirmişse bu durumda bizim nezdimizde bulunan bir bilgiyi bize aktarmaktadır ve onun bildirmesiyle bizde ilâve bir fayda meydana gelmez. Onlar -Allah Teâlâ kendilerinden razı olsunşeriatın sır ve hikmetlerinden düşünce ve fikir gücünün dışında kalıp sadece , müşahede ve temkîn (sağlamlaştırma) vb. yolların dışında asla ulaşılamayan şeyleri getirir. Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’in ‘Ümmetim içinde sezgi sahipleri varsa Ömer onlardan birisidir’ buyurmasının yararı buradan ortaya çıkar. Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’in sahip olduğu bir sır nedeniyle Ebû Bekir’in diğer insanlardan üstünlüğü hakkındaki ifadesi de bununla ilgilidir.

Böyle ilimlerin bulunabileceği inkâr edilmeseydi, Ebû Hureyre’nin şu sözü bir anlam taşımazdı: ‘Allah Teâlâ’nın elçisinden iki kap aldım. Birinciyi yaydım, diğerini size bildirseydim şu boğazım (bulğum) kesilirdi.’

Fakih Ebû Abdullah Muhammed b. Ubeydullah el-Hacrî kendi evinde Sebte’de 1193 (589 h.) yılı Ramazan ayında bu hadisi bana bildirdi. Ebû’l-Velid b. el-Arabî de aynı hadisi İşbiliyye’de kendi evinde başkalarıyla birlikte 1195 (592 h.) yılında bana aktarmıştır. Bütün râviler ‘bize bildirdi’ ifade kalıbını kullanmıştır.

Ebu’l-Velid el-Arabî ise şöyle der: Ebû Hasan Şurayh b. Muhammed b. Şurayh er-Ruaynî’nin şöyle söylediğini duydum. Babam, Ebû Abdullah ve Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Manzûr el-Kaysî bana bildirmiştir. Onlar da Ebû Zer’den, o da Ebû Muhammed -ki o Abdullah b. Ahmed b. Hameveyh es-Serahsî el-Hamevî’dirve Ebû İshak el-Müstemlî, Ebu’l-Heysem’den -ki Muhammed b. Mekkî b. Muhammed el-Keşmeyhinî’dirsema’ yoluyla rivayet etmiştir. Şöyle demişler: ‘Bize Ebû Abdullah, Muhammed b. Yusuf b. el-Ferberî bildirdi.’ Şöyle demiştir: ‘Bana Ebû Abdullah el-Buharî bildirdi.’

Ayrıca bu hadisi Ebû Muhammed, Yunus b. Yahya b. Ebi’lHüseyn b. Ebi’I-Berekât el-Haşimî el-Abbasî Mekke’de Harem-i şerifteYüce Kâbe’nin Rükn-i Yemanî’sinde, 1202 (599 h.) senesinin Cemazi’lula ayında Ebu’l-Vakt Abdülevvel b. İsa es-Seczî, el-Herevî’den, o da Ebu’l-Hasen Abdurrahmân b. el-Muzaffer ed-Davudî’den, o da Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Hameveyh es-Serahsî’den, o da Ebû Abdullah el-Firebrî’den, o da Buharî’den aktardı.

Buharı es-Sahih’inde der ki: Bana İsmail şöyle bildirdi: Bana kardeşim İbn Ebî Zi’b Said elMakburî’den şöyle aktardı. Sonra hadisi zikretmiştir. Ebû Hureyre’nin ifadesinde geçen ‘bulğum’ kelimesini de açıklamıştır. Abdullah el-Buharî Kitâbu’l-ilim’de onu zikretmiş ve bulğum’un yemek borusu olduğunu belirtmiştir.

(Bu ilimler inkâr edilmeyecek olsaydı) İbn Abbas’m ‘Yedi gökleri ve yeryüzünde bulunanları yaratan Allah Teâlâ’dır, emri onların arasına indirir’¹⁴³ ayeti hakkında ^cBu ayeti yorumlasaydım, beni taşlardınız’ demesinin anlamı olur muydu? Başka bir rivayette ‘benim kâfir olduğumu iddia ederdiniz’ demiştir. Rivayeti Ebû Abdullah Muhammed b. Ayşun, Ebû Bekir el-Kadı’dan, o da Muhammed b. Abdullah el-Arabî, el-Meâfirî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tusî el-Gazalî’den aktarmış^ tır. Ya da, Ali b. Ebû Talib’in torunlarından Rıza’nm şu mısraı söylemesinin anlamı olur muydu?

Nice bilgi cevheri var ki şayet açıklasam ,

Bana ‘puta tapıcilardansın’ denilirdi Müslüman adamlar kanımı helâl görür Yaptıkları en çirkin şeyi güzel sayarlardı

Soz konusu insanlar, benim zannımca ve bilindiği kadarıyla, Efendiler ve Ebrâr’dır (İyiler). Onlar bu ilmi ve değerini, insanların büyük kısmının onun karşısındaki tavrını ve pek çoğunun onu inkâr edeceğini biliyordu. Dolayısıyla akıllı-arifin insanların bu ilmi inkâr etmelerini yadırgamaması gerekir. Çünkü Hızır ve Musa hikâyesinde onlar için bir seçenek ve her iki sınıfın varlığına kanıt vardır. Bununla birlikte Musa’nın Hızır’a tepki göstermesi, verdiği sözü unutmasından ve (yanlış inancını) Allah Teâlâ’nın düzeltmek istemesinden kaynaklanmıştı.

Bizzat bu hikâyeyle inkârcılara karşı kanıt getiririz. Fakat onlarla tartışmanın imkânı yoktur. Onlarla tartışmak yerine, kendilerine salih kulun söylediğini söyleriz: ‘Bu aramızın ayrılmasıdır.’¹⁴⁴

VASIL

(Nebevî ve Teorik ilim)

Ey araştırmacı! Peygamberlerden tevarüs edilmiş bu tür nebevî ilmin bir meselesinin filozof, kelâmcı vb. herhangi ilimdeki bir akılcı tarafından dile getirilmiş olduğunu öğrendiğinde, bu durum seni perdelemesin. Perdelenirsen o bilgiyi ifade eden muhakkik-sûfînin de filozof olduğunu iddia edersin. (Sana göre) Filozof bu meseleyi dile getirmiş, ifade etmiş ve ona inarimış, sûfî de ond?n aktarmıştır. Ya da, o bilgiyi dile getiren filozof dinsizdir diye o sûfîye de ‘dinsiz’ dersin.

Kardeşim, sakın bunu yapma! Bu, hiç bir şey bilmeyenin vereceği bir yargıdır. Filozofun bütün bilgileri geçersiz değildir. Bilhassa Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem o bilgiyi dile getirmişse aynı mesele filozofta da doğru olabilir. Bu durum, özellikle hikmetler, arzular ve nefsin tuzaklarından ve iç kötülüklerinden kaçınmakla ilgili görüşlerinde böyledir. (Bu konularda) gerçekleri bilmiyor isek, bu belirli meselede filozofun görüşünü benimsemek ve onu doğru saymak zorundayız. Çünkü peygamber veya bir sahabesi veya İmam Mâlik veya imam Şafiî veya Süfyan es-Sevrî onu söylemiş olabilir.

‘Sûfî bu bilgiyi filozoftan işitmiş veya felsefe kitaplarından öğrenmiştir’ diye iddia edersen, ya cahil ya da yalancısın; Yalan, görmediğin halde ‘bunu işitmiş veya öğrenmiştir’ demen, bilgisizliğin ise bu meselede doğru ile yanlışı ayırt edemeyişinden kaynaklanır.

Filozofun dinsiz olduğu iddiana gelince, bir insanın dinsiz olması söylediği her şeyin geçersiz olduğu anlamına gelmez. Bu durum, bütün akıl sahiplerince ilk bakışta anlaşılacak bir husustur. Böyle bir meselede sûfîye karşı çıkmakla bilgiden, doğruluktan ve dindarlıktan çıkmış, bilgisiz, yalancı, iftiracı, aklı ve dindarlığı kıt, düşüncesi bozuk sapkın insanların yoluna girmiş oldun. Bir düşün: Gördüğün bir rüya o bilgileri sana getirseydi, onların sadece bir yorumcusu ve anlamlarının araştırıcısı olmaz miydin? Sûfînin sana getirdiği şeyleri de al ve nefsine ‘pek az eğil’, algı mahallini sana gelen şey için boşalt ki, onların anlamı sana da gözüksün. Böyle davranman, kıyamet günü ‘Biz bundan habersiz idik, dahası zâlim olduk’¹⁴⁵ demekten daha hayırlıdır.

Binaenaleyh dile getirildiğinde estetik bir değer taşıyan (kulağa güzel gelen), anlaşılan ya da zihne yaklaşan (akledilir olan) ve onu duyan anlayışlı insanda bir tat meydana getiren her ilim teorik ilimdir. Çünkü o bilgi, teorik aklın algı alanındadır ve -araştırırsaakıl tek başına onu öğrenebilir. Bir ilim bu özelliklere sahip değilse o zaman, sır ilmilerindendir. Çünkü sır ilmi açıklanmak istenirse çirkinleşir, akıllar tarafından algılanmaya direnir ve belirsizleşir. Muhtemelen tutucu-zayıf akıllar onu anlamsız diye bir kenara atar. Bu nedenle bu ilim sahibi bilgisini çoğunlukla örnekler vererek ve şairane söyleyişlerle aktarır.

Hal ilimleri ise sır ilimleri ile akıl ilimleri arasında bulunur. Bunlara inananların çoğu, tecrübe sahipleridir. Söz konusu ilimler, sır ilimlerinden daha çok teorik ilimlere yakındır. Yakın olduğu ilimler zorunluteorik ilim türüdür, hatta onun tıpatıp aynısıdır. Yine de akıllar, o ilmi ancak kendisini bilen ve müşahede eden peygamber veya velinin bildirmesiyle öğrendiği için hal ilimleri zorunlu-aklî ilimlerden ayrılır. Fakat hal ilimleri, kendisini müşahede eden nezdinde, zorunlu ilimlerdir.

Ey kardeşim, bilmelisin ki: Sır ilimlerinin güzellik değeri taşıdığını görüp onları kabul ederek inandığında, müjdeler olsun sana! Çünkü bu durumda, farkında olmasan bile, sır ilminde zorunlu bir keşfe sahipsin. Bundan başkası da olamaz. Çünkü gönül ancak doğruluğuna kesin olarak inandığı şeyle serinler. Akıl buraya giremez, çünkü akıl Masum (peygamber) bildirmediği sürece, sır ilmini algılayamaz. Masum bildirdiğinde ise akıllının gönlü serinler. Masum olmayan böyle bir bilgiyi getirdiğinde ise onun sözünden sadece zevk sahibi haz alabilir.

(Hakk Ehlinin Hakka Gidiş Yöntemleri)

Dersen ki: ‘Bana, kendisini takip eden sâliki Allah Teâlâ’ya ulaştıran kıymetli yol olduğunu iddia ettiğin bu yolu ve içerdiği hakikat ve makamları en anlaşılır, veciz ve yetkin bir şekilde özede ki, ona göre davranayım ve ulaştığını iddia ettiğin şeylere ben de ulaşayım. Allah Teâlâ’ya yemin ederim ki: Onu seni denemek ve tecrübe etmek niyetiyle değil, sana karşı katıksız bir hüsn-ü zan sahibi olduğum için, seni doğrulayarak ve onaylayarak alacağım. Çünkü sen getirdiğin bilgi hakkında beni uyardın ve o bilginin, aklın mümkün ve olabilirliği hakkında hüküm verdiği ya da bir hüküm vermeksizin çekimser kaldığı şeylerden olduğuna dikkatimi çektin. Bunları bana bildirdiğin için Allah Teâlâ sana ihsanda bulunsun, seni arzularına ulaştırsın ve senin vasıtanla başkalarını yararlandırsın.’

Bilmelisin ki: Nefislerini yaratılış gayelerinden başka şeylerle meşgul eden sıradan insanlar değil de, kurtuluşlarını isteyen müminlerin seçkinlerinin takip ettiği Allah Teâlâ’ya giden yol, dört kısımdır: Dürtüler, çağrılar, ahlâk ve hakikatler. Onları söz konuşu çağrılara, dürtülere, hakikatlere ve ahlâka sevk eden şeyler ise üzerlerine farz kılınmış üç haktır: Allah Teâlâ’nın hakkı, nefislerinin hakkı ve yaratıkların hakkı.

Allah Teâlâ’nın onlarm üzerindeki hakkı, herhangi bir şeyi ortak koşmadan, kendisine ibadet etmektir. Yaratıklarınki, herhangi bir (şerî) cezanın uygulanmasıyla ilgili şeriat emri olmadıkça, onlara hiçbir şekilde eziyet etmemek, şeriatın yasaklarının dışındaki işlerde imkân ölçüsünde ve kendilerini tercih ederek onlara karşı iyi davranmaktır. Çünkü (Hakkın) maksadına uymanın biricik yolu, şeriatın diliyle ifade edilmiş olmaktır.

Nefislerinin hakkı, nefsi kurtuluş ve mutluluğunun bulunduğu yoldan başka bir yola kesinlikle sevk etmemektir. Nefs, kurtuluş ve mutluluğunun bulunduğu yola girmeye direnirse bunun nedeni, bilgisizlik ve kötü doğadır. Çünkü inatçı nefisleri erdemli huyları kazanmaya taşıyan şey, din ve mertliktir. Dolayısıyla bilgisizlik, dinin zıddıdır. Çünkü din ilim demektir. Kötü doğa ise mertliğin zıddıdır.

Tekrar Allah Teâlâ’ya giden yolun şubelerine dönecek olursak deriz ki: Çağrılar, beş tanedir: Bir sebebe bağlı ve nakru’l-hatır¹⁴⁶ (ilk düşünçe) diye isimlendirilen çağrı, irade, azim, himmet ve niyet. Bu çağrılara ait amiller ise üçtür: İstek, korku ve tazim. İstek ikidir: (Hakka) Komşu olmayı istemek, görmeyi istemek. Başka bir anlatımla, O’nun katında bulunanı istemek, O’nda bulunanı istemektir. Korku da ikidir: Azaptan korkmak ve perdelenmekten korkmak. Tazim ise Hakkın senden ayrı olması ve senin O’nunla bir olmandır.

Ahlâk üç türdür: Geçişli, geçişli olmayan ve ortak ahlâk.

Geçişli kısım ikiye ayrılır: Bir yarar ulaştırmak veya bir sıkıntıyı uzaklaştırmak için başkasına ulaşan ahlâk. Bu kısma örnek olarak cezalandırmaya ve engellemeye gücü ve imkânı olduğu halde bağışlamak, hoş görmek, tahammül etmek vb. huyları verebiliriz. Geçişli olmayan ise verâ, züht, tevekkül gibi huylardır. Ortak ahlâka örnek olarak yaratıkların sıkıntısına karşı sabretmek ve güleç olmayı verebiliriz.

(Sâlikin hedeflediği) Hakikatler, dörttür: Mukaddes zat’a dönen hakikatler, münezzeh sıfadara dönen hakikatler -ki bunlar nispederdirfiillere dönen hakikatler ve mefullere (yapılan iş) dönen hakikatler. Bunlar kün (ol emri) ve kardeşleridir. Mefullere dönen hakikatler, var olan şeyler ve olgulardır. Bu kevnî hakikatler, üç mertebedir: Ulvî akledilirlersüflî -duyulurlarve arada bulunanlar, yani tahayyül edilen şeyler.

Zatî hakikatler, bir şeye benzemeden ve nitelenmeden, dile getirilemeyen ve işaretin gösteremediği Hakkın insanı yerleştirdiği her müşahede mahallidir.

Sıfatlara nispet edilen hakikatler ise Hakkın seni yerleştirip O’nun bilen, kudret sahibi, irade eden, diri vb. gibi birbirinden farklı ya da benzer veya karşıt isim ve sıfadar sahibi olduğunu öğrendiğin her şeydir.

Kevnî (oluşla ilgili) hakikatler, Hakkın seni yerleştirip ruhların, basit ve bileşiklerin, cisimlerin, bitişme ve ayrışmanın bilgisine ulaştığın her müşahededir.

Fiilî hakikatler, Hakkın seni kendisine yerleştirip kün (ol) emrinin anlamını öğrendiğin müşahede mertebesidir. Ayrıca oradan kudretin kudret yetirilen şeye özel bir şekilde nasıl iliştiğini de öğrenirsin. Çünkü kulun fiili olmadığı gibi kulun nitelendiği sonradan yaratılmış kudretinin de bir sonucu yoktur.

Bütün bu zikrettiklerimiz haller ve makamlar diye isimlendirilir. Makam, kendisinde derinleşilmesi gerekli ve ayrılmanın mümkün olmadığı her niteliktir. Örnek olarak, tövbeyi verebiliriz. Hal, insanın sadece bir vakitte bulunduğu şeydir. Sarhoşluk ve silinme, kendinden geçme ve hoşnuduk gibi. Başka bir tanımla hal, varlığı şarta bağlı olan şeydir. Binaenaleyh hal, şarti ortadan kalktığı için ortadan kalkar. Örnek olarak, belâya sabretmeyi veya nimete şükretmeyi verebiliriz.

Huylar iki kısma ayrılır: Bir kısmı, yetkinliği insanın zâhirinde ve bâtınında bulunanlardır, örnek olarak verâ (kuşkulu şeylerden sakınmak) ve tövbeyi verebiliriz. Diğer kısım ise yetkinliği insanın bâtınında bulunanlardır. Ardından zâhir bâtına tabi, olursa bunda bir mahzur yoktur. Bu kısma örnek olarak züht ve tevekkülü verebiliriz. Bu yolda insanın bâtınında bulunmayıp sadece zâhirinde bulunan huy yoktur.

Bu makamlardan bazısı vardır ki, insanın onunla dünya ve ahirette nitelenmesi gerekir. Örnek olarak müşahede, celâl, cemal, ünsiyet, heybet ve bast halini verebiliriz. Bazı makamlar ise kulun ölünceye kadar nitelenmesi gerekli makamlardır. Örnek olarak züht, tövbe, verâ, mücâhede, riyazet, kötü huylardan arınmak, iyi huylarla bezenmeyi vb. verebiliriz.

Makamların bir kısmı, züht, tövbe, verâ, mücahede, riyazet, kötü huylardan arınmak, iyi huylarla bezenmek gibi, Hakka yaklaşmak yolunda kulun ölünceye kadar niteleneceği makamlardır. Cennette ise bunlar kendisinden düşer. Bir kısmı ise şartı ortadan kalktığı için kendisi de ortadan kalkan veya şartı geri döndüğü için kendisi de dönen şeylerdir. Bu kısma örnek olarak, sabır, şükür ve verâyı verebiliriz.

İşte -Allah Teâlâ bizi ve seni başarıya erdirsinmenzilleri sıralanmış, mana ve hakikatleri açıklanmış yolu son derece veciz ve genelin anlayacağı şekilde açıkladım. Artık o yoldan gidersen, erersin.

Allah Teâlâ bizi ve seni doğru yola ulaştırsın.

FASIL

Allah Teâlâ ehline tahsis edilmiş ilmin etrafında döndüğü esas, yedi meseledir: Onları bilene hakikat ilimlerinden herhangi bir şeyi anlamak güç gelmez. Bu yedi mesele Allah Teâlâ’nın isimlerini bilmek, tecellileri bilmek, Hakkın kullarına şeriat diliyle olan hitabını bilmek, varlığın yetkinliğini ve eksikliğini bilmek, hakikatleri yönünden insanı bilmek^ hayale dayanan keşfi bilmek, hastalık ve çarelerini bilmek.

Bütün bu meseleleri kitabın marifet bölümünde zikrettik. Allah Teâlâ’nın izni ile oraya bakabilirsin!

, TAMAMLAMA

(Kelâm ilmi Bakımından Doğru İnançların Araştırılması)

Şimdi konumuza dönüp Tanrı’nın kalbine tecellisine hazırlanan sâliki, doğru inancı kelâm ilminin yaklaşımıyla araştırmaktan neden engellediğimizi açıklayalım: . Bunun bir sebebi şudur: Doğru düşünce sahibi bütün dindarların görüş birliğiyle, sıradan insanlar, inançları sağlam ve teslim olmuş kimselerdir. Bununla beraber onlar, kelâm ilminden herhangi bir konuyu araştırmamış ve çelişik mezhepleri öğrenmemişlerdir. Allah Teâlâ, onları fıtratın sahihliği üzerinde bırakmıştır. Söz konusu fıtrat, dindar baba veya eğitmenin telkiniyle, Allah Teâlâ’nın varlığını bilmektir.

Avam, Hakkı bilmek ve O’nu tenzih etmede Kur’an’ın açık-zâhirî ifadelerinde yer almış tenzih ve bilginin hükmüne uyar. Onlar, birisi tevile yeltenmediği sürece, bu konuda -Allah Teâlâ’ya hamdolsundoğru ve sahih bilgiye sahiptir. Sıradan bir insan tevile kalkışırsa artık avam değildir ve akılcı-tevili benimseyen sınıflara katılır. Böyle bir insan, tevil şeriatın getirdiği şeyin zahiriyle çelişmediği sürece, teviline göre davranır ve o tevile göre Allah Teâlâ’ya kavuşur: Tevilinde ya doğru yapmıştır veya hatalıdır.

Binaenaleyh sıradan insanlar -Allah Teâlâ’ya hamdolsunsağlam inanç sahibidir. Çünkü onlar inançlarını daha önce belirttiğimiz gibi Yüce Kitab’ın zâhirinden almıştır ki, bu alış inancın kesin olmasını zorunlu kılar.

Şöyle ki: Tevatür,¹⁴⁷ bilgiye ulaştıran yollardan birisidir. Bilgiden amaç, kuşku ve tereddüt olmaksızın, bilinen şeyin bildiğimiz tarzda olduğuna dair kesin kanaatten ibarettir, inkâr edilemeyecek bir rivayet zinciriyle (tevatür) bizde sabittir ki, Kur’an Allah Teâlâ’nın elçisi olduğunu iddia edip iddiasının doğruluğunu gösteren kanıdar getiren bir insan tarafından bize getirildi. Söz konusu kanıt, Kur’an’dır ve kimse Kur’an’ın benzerini getirmeye güç yetiremez. Binaenaleyh Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellemin Allah Teâlâ’nın bize gönderdiği elçisi olup bugün elimizdeki Kur’an’ı getirdiği ve o kitabın Allah Teâlâ’nın kelâmı olduğunu bildirdiği inkâr edilemeyecek bir kesinlikle sabittir. Bütün bunlar, bizde tevatür düzeyinde sabit hususlardır. O halde Kur’an’ın doğru haber ve ayırıcı söz olduğuna dair bilgimiz sabittir.

Deliller, semî¹⁴⁸ veya aklî delillerdir. Bir şey hakkında hüküm verdiğimizde, o şeyin verdiğimiz hükme göre olduğunda hiçbir kuşku yoktur.

Durum belirttiğimiz gibi olduğuna göre, sâlik inancını Yüce Kur’an’dan alır. Kur’an, bir şeye delil olmada akıl kanıtı gibidir. Çünkü o ^cönünden veya ardından batılın giremediği, hikmetli ve övülenin katından gelmiş⁵¹⁴⁹ doğrudur. Sâlik, bu asıl sabit iken, akılların kanıtlarına muhtaç kalmaz. Çünkü kılıcın asılı olduğu keskin delil sabit, ona göre seçtiği akide ise kesinleşmiştir.

Yahudiler Hz. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem’e -s.a.vşöyle demiş: ‘Bize Rabbini tasvir et.’ Bunun üzerine Allah Teâlâ ihlâs suresini indirmiş, onlara akıl kanıtlarından bir tek kanıt bile sunmamıştır.

Allah Teâlâ şöyle buyurmuş: ‘De ki O Allah Teâlâ’, böylelikle varlığı ispat etmiş, ‘Tektir:¹⁵⁰ Burada sayıyı reddetmiş ve Allah Teâlâ’nın mutlak birliğini ortaya koymuştur. ‘es-Samed’dir.’ Burada ise cisim olabileceğini reddetmiş. ‘Doğurmamış ve doğrulmamıştır.’^1S1 Burada ise baba ve çocuk olmayı reddetmiştir. ‘O’nun hiç kimse dengi değildir.’¹⁵² Bu ayette eşi olabileceğini reddetmiştir. Ortağı olabileceğini de ‘Yerde ve gökte Allah Teâlâ’dan başka ilâh bulunsaydı, gök ve yer bozulurdu’'⁵³ ayetinde reddetmiştir.

Akılcı kanıtlama yöntemini benimseyen kimse bu anlamların doğruluğuna akılla kesin kanıt ister. Hâlbuki bu lafız anlamın doğruluğuna tanıktır.

Ne tuhaf! Allah Teâlâ’yı kanıt sayesinde bilmek isteyen ve araştırmayanı tekfir eden bu adam, acaba, inceleme yapmazdan önce ve yaparken nasıldı? Müslüman mı idi, kâfir mi? Namaz kılıyor müydü, oruç tutuyor muydu? Hz. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem’in peygamber olduğuna inanıyor muydu? Allah Teâlâ’nın mevcut olup olmadığına inanıyor muydu? Bütün bunlara inanıyor idiyse böyle bir şey, avamın halidir. Bu durumda böyle insanları kendi hallerine bıraksın ve hiç birisini tekfir etmesin. Bunlara ancak kelâm ilmini okuyunca ve inceleyince inanmışsa o zaman böyle bir yöntemden Allah Teâlâ’ya sığınırız. Çünkü kötü düşünce, sahibini imandan çıkmaya sevk etmiştir.

Kelâmcılar -Allah Teâlâ razı olsunbu ilmi, Allah Teâlâ’nın bilgisini zihinlerine yerleştirmek için ortaya koymuş veya bu ilimde yazdıklarını yazmış değildir. Onlar, hasımlarını susturmak için kelâm ilmini geliştirdi. Söz konusu hasımlar, Tanrı’yı veya niteliklerini veya bir niteliğini veya peygamberliği veya bilhassa Hz. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem’in peygamberliğini veya âlemin sonradanlığını (hudûs) veya ölümden sonra tekrar bedenlere iadeyi veya haşrı-neşri ve ahiretle ilgili meseleleri inkâr edenlerdir. Ayrıca onlar, Kur’an’ı inkâr eden, onu yalanlayan ve karşı çıkanlardır. İşte kelâmcılar, sıradan insanların inançlarına kuşku sokmasınlar diye, bilhassa doğru olduğuna inandığımız şeyleri geçersiz saymaya sevk ettiğini iddia ettikleri belirli bir yöntemle inkârcılara karşı kanıdar ortaya koymak istemiştir.

Bu bağlamda mücadele alanında bir türedi çıkar çıkmaz, bir Eşarî veya başka bir akılcı onun karşısına dikilmiş, inkarcılardan bir kişiyi bile olsa kesin kanıtla inanca döndürmek ve Muhammed ümmetine katma hırsı ve arzusuyla kılıca başvurmamıştır. Çünkü iddiasının doğruluğunu gösteren susturucu kanıt getiren kimse -ki o Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’diartık yoktu. Bu nedenle bilgili insan için kesin kanıt, peygamberin mucizesinin yerini almıştı. Kanıda Müslümanlığa dönen kişi, kılıç nedeniyle Müslüman olandan daha doğru Müslüman’dır. Çünkü korku, insanı ikiyüzlülüğe sevk etmiş olabilir. Hâlbuki kanıt sayesinde Müslüman olan böyle değildir. Bu nedenle kelâm bilginleri cevher ve araz ilmini geliştirmiştir ki, başka bir gayeleri de yoktu. Bir şehirde bir kelâmcı kâfi!

Binaenaleyh insan Kur’an’ın Allah Teâlâ kelâmı olduğuna tam ve kesin olarak inanmışsa inancını tevile veya yoruma sapmadan doğrudan Kur’an’dan almalıdır.

Allah Teâlâ ‘Ö’nun benzeri yoktur, 0 işiten ve görendir’¹⁵⁴ ayetiyle yaratıklarından birisinin O’na veya O’nun bir şeye benzemesinden kendisini tenzih etmiştir. Başka bir ayette ‘İzzet sahibi Rabbin onların nitelemelerinden münezzehtir’¹⁵⁵ buyurmuş.

Allah Teâlâ ahiret diyarında görüleceğini ‘0 gün yüzler vardır Rablerine bakarlarⁿ⁵⁶ ayetinin zâhiriyle ortaya koymuştur. Başka bir ayette ise ‘Hayır, onlar o gün Rablerinden perdelidir’,¹⁵⁷ buyurmuştur.

Allah Teâlâ (hakikat ve mahiyetinin bilinmesi anlamında) ihata edilemeyeceğini ‘Gözler O’nu idrak edemez’¹⁵* ayetiyle ifade etmiştir.

Allah Teâlâ kâdir (güç yetiren, yapabilen) olduğunu ‘0 her şeye güç yetirendir’¹⁵⁹ anlamındaki ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ, Alim (bilen) olduğunu ‘Her şeyi bilgi olarak kuşatmıştır’¹⁶⁰ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ Mürîd (irade eden, dileyen) olduğunu ‘Dilediğini yapandır’¹⁶¹ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ Semî (işiten, duyan) olduğunu ‘Allah Teâlâ işitmiştir’¹⁶² ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ Basîr (gören) olduğunu ‘Allah Teâlâ’nın gördüğünü bilmez mi?’¹⁶³ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ Mütekellim (konuşan) olduğunu ‘Allah Teâlâ Musa ile konuşmuştur⁵¹⁶⁴ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ Hayy (diri, hayat sahibi) olduğunu ‘Allah Teâlâ kendisinden başka ilâh olmayandır, O diri ve her şeyi ayakta tutandır⁵¹⁶⁵ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ peygamberler gönderdiğini ‘Biz senden önce de kendilerine vahyettiğimiz adamları elçiler olarak gönderdik’¹⁶⁶ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ Hz. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem’in peygamberliğini ‘Muhammed Allah Teâlâ’nın peygamberidir’¹⁶⁷ ayetiyle, son peygamber olduğunu ise ‘Peygamberlerin sonuncusu’ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ her şeyi yaratanın kendisi olduğunu ‘Allah Teâlâ her şeyin yaratıcısıdır’¹⁶⁸ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ cinlerin yaratılmasını ‘Cinleri ve insanları bana ibadet etsinler diye yarattım’¹⁶⁹ ayetiyle ortaya koymuştur.

Allah Teâlâ bedenlerin yeniden yaratılacağını ‘Sizi onlardan yarattık ve onlarda sizi yenileriz ve onlardan çıkartırız’¹⁷⁰ ayetiyle ortaya koymuştur. Çeşitli ayetlerde iman etmek, haşır-neşir, kaza, kader, cennet, cehennem, kabir, mîzân, havuz, sırat, hesab, amel defterleri gibi hususları ve inanılması gereldi her şeyi dile getirmiştir. Bir ayette şöyle buyurur: ‘Biz kitapta hiçbir şeyi ihmal etmedik’.¹⁷¹

Kur’an, kendisine karşı çıkılmak istendiğinde aciz bırakma özelliğiyle Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’in mucizesidir. Onun benzerini getirme talebi ‘Onun gibi bir kitap getiriniz’¹⁷² ayetiyle dile getirilmiş, ardından karşı koymanın asla başarılamayacağını şu ayetle kesin olarak belirtmiştir: ‘Cinler ve insanlar böyle bir Kur’an getirmek üzere toplansaydı, birbirlerine yardımcı olsalar bile benzerini getiremezlerdi’.¹⁷³ Başka bir ayette Kur’an’ın benzerini getirmek isteyen kimsenin acizliğini ve böyle bir şey yapabilmenin güçlüğünün itirafını şöyle dile getirmiştir: ‘Sonra düşünmüş ve ölçmüş... Kuşkusuzbu etkili bir sihirdir (demiş).’¹⁷⁴

Üçüncü Kısım Kitabın Girişi 87

. j .

Binaenaleyh akıllı insan Kur’an’a muhtaç olduğu gibi onda dermansız hastalar için deva ve şifa da vardır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: ‘Biz Kur’an’dan müminler için şifa ve rahmet olan şeyleri indirmekteyiz.^n7S Kur’an, kurtuluş yoluna niyetlenip yüksek derecelere ulaşmak isteyen ve kuşku ve tereddütlerin bulaşıp vakti zayi eden ve sıkıntılara yol açan bilgileri terk etmek isteyen için şifalı ve ikna edicidir. Çünkü böyle bir yola (kelâm ilmi) yönelen kimse nadiren kuşkudan kurtulabilir ve kendi nefsini terbiye ve onu güzel huylarla süslemekle ilgilenebilir. Çünkü bu yola giren kimse vaktini dışta bulunmayan hasımları ikna ve onların kuşkularını gidermede harcar. Bu kuşkular, hasımda bulunabileceği gibi bulunmayabilir de. Kuşkular mevcut ise o zaman şeriatın kılıcı daha ikna edici ve susturucudur.

Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem şöyle buyurur: ‘İnsanlarla ‘Allah Teâlâ’dan başka ilâh yoktur’ deyip bana ve benim getirdiğime inanmcâya kadar savaşmakla emrolundum.’ Bu Peygamber buyruğudur. Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem, bizi inkârcılarla tartışmaya teşvik etmedi. Kendilerine söylenenlere karşı direnirlerse o zaman kılıç ve cihat konuşur. Nasıl olur da vaktimizi, görmediğimiz ve bize bir şey söylememiş mevhum bir hasma harcayabiliriz ki? Hâlbuki böyle bir durumda biz, sadece kendi içimizdeki kuşkuyla karşı karşıyayız ve onun başkasından geldiğini zannetmekteyiz.

Bununla beraber kelâmcılar -Allah Teâlâ razı olsun!gayret sarf etmiş, yapmadıkları iş, kendilerini meşgul edene nazaran daha lüzumlu olsa bile, sadece iyiliği amaçlamıştır. Allah Teâlâ, herkesi kendi maksadına göre yararlandırır.

Sözü uzatmaya sebep olmasaydı, ilimlerin makam ve mertebelerinden söz eder, değerli olsa bile insanların büyük bölümünün kelâm ilmine muhtaç olmadıklarını açıklardım. Bir şehirdeki tek doktor gibi, bir kelâmcı bir şehre yeterlidir. Dinin fiırû’ (amelî, pratik) meselelerini bilen fakihler ise öyle değildir. İnsanlar şeriat bilginlerinin çok olmasına muhtaçtır. Şeriatta ise Allah Teâlâ’ya hamdolsun, herkes için yeterli ve kâfi bilgiler vardır. •

Bir insan teorik ilim sahiplerinin cevher, araz, cisim, cisimsel, ruh, ruhsal vb. gibi terimlerini bilmeden ölse Allah Teâlâ bundan bir şey ona sormaz. Allah Teâlâ, insanlara özellikle kendilerine farz kıldığı vecibelerden soracaktır. Allah Teâlâ, bizi kendisinden utanmak duygusuyla rızıklandırsın!

VASIL

Genel Anlamda İnanılması Gereken Meseleler Bunlar Bir Delile veya Kanıta Bakmaksızın Kabul Edilen, İslam Ehlinin Akidesidir.

Müslüman kardeşlerim! Allah Teâlâ bize ve size iyilik yazsın! Kur’an’da kendisini ve peygamberliğini yalanlayan kavmine Hûd Peygamberin ‘Ben Allah Teâlâ’ya iman ediyorum ve sizin ortak koştuklarınızdan da uzak olduğuma tanıklık ediyorum’ dediğini biliyoruz. Hûd peygamber -as.Allah Teâlâ’nın kullarını huzurunda toplayıp zaten bildiği şeyi onlara soracağını öğrendiği için, kendisinin Allah Teâlâ’ya ortak koşmaktan uzak durup O’nun mutlak birliğini ikrar ettiğine, -yalanlamış olsalar bilekavmini tanık tutmuştur. Bildiği halde Allah Teâlâ’nın kullarına onu sorması, her tanığın tanıklığını yapması için, kulların leh ve aleyhinde kanıt ortaya koymak amacı taşır.

Bir rivayette ezan sesinin ulaştığı yerlerde ezanı duyan canlı-cansız herkesin müezzinin lehinde tanıklık edeceği bildirilmiştir. Bu nedenle, ‘şeytan ortaklarıyla birlikte ezan okunurken sırtını döner.’ Başka bir rivayette ise ‘yellene yellene’ denilir. Bunun nedeni, şeytanın müezzinin sesini duyup onun lehinde tanıklık etmek zorunda kalmak istememesidir. Tanıklık ederse bu tanıklık sayesinde lehinde tanıklık edilenin mutluluğu uğruna çalışan kimselerden birisi olurdu. Hâlbuki şeytan serapa düşmandır ve ondan bize asla bir iyilik gelmez. Allah Teâlâ’nın lâneti üzerine olsun.

Kendisini tanık tutman itibarîyle, düşmanını bile lehinde tanıklık etmek zorunda bırakıyorsan, dostun, sevgilinin ve dindaş ve yoldaşının lehinde tanıklık etmesi daha uygundur. Senin de dünya ve ahirette kendi nefsine karşı birlik ve imanı kabul ettiğine dair kendi nefsini tanık tutman en uygunudur.

Birinci Tanıklık

Kardeşlerim ve dosdarım! Allah Teâlâ hepinizden razı olsun. Zayıf, yoksul, her an ve saniyede Allah Teâlâ’ya muhtaç, bü kitabın yazarı olan kul, sizi kendisine tanık tutar. Bu kitabın yazarı, Allah Teâlâ’yı, meleklerini ve müminlerden yanında hazır bulunan ve onu duyanları tanık tuttuktan sonra, sizi de söz ve inanç olarak şunları kabul ettiğine tanık tutar:

Allah Teâlâ tek ilâhtır, Ulûhiyetinde İkincisi yoktur.

O, eşten ve çocuktan münezzehtir.

Her şeyin sahibidir, ortağı yoktur, hükümdardır, veziri yoktur.

Yaratan’dır, O’nunla beraber idareci yoktur.

Özü gereği vardır, kendisini var edecek bir Yaratan’a muhtaç değildir. Aksine kendisinin dışındaki her mevcut, var olmada O’na muhtaçtır. Dolayısıyla bütün âlem O’nun vasıtasıyla mevcut olmuştur. Sadece O, özü gereği varlık ile nitelenmiştir.

Varlığının başlangıcı yoktur, bekâsının sona ermesi mümkün değildir. O sırf varlıktır, sınırlanmaz.

Kendi kendine vardır. Mekânlı bir cevher değildir ki O’nun adına bir mekân takdir edilebilsin; araz değildir ki bekası imkânsız olsun; cisim değildir ki hakkında cihet ve yönde bulunmak düşünülebilsin.

O, yönlerden ve boyudardan münezzehtir.

Dilerse kalplerle ve gözlerle görülür.

Ayette buyurduğu gibi ve kendi kast ettiği anlamda Arş’ı üzerinde istiva etmiştir. Nitekim Arş ve onun dışındaki her şey de, Allah Teâlâ vasıtasıyla denge bulmuştur. İşin başı ve sonu O’na aittir.

O’nun akledilir bir benzeri olmadığı gibi, akıllar da O’na delil olamaz. Zaman O’nu sınırlayamaz, herhangi bir mekân O’nu taşıyamaz. Aksine Allah Teâlâ var idi ve hiçbir mekân yoktu, şimdi de öyledir.

Allah Teâlâ mekânı ve mekânlıyı yaratmış, zamanı inşa etmiş ve ‘Ben Tek, Diri’yim’ demiş. Yaratıkları korumak kendisine güç gelmez. Yaratılmışları yaratmaktan dolayı daha önce sahip olmadığı bir nitelik kendisine dönmez.

Allah Teâlâ, sonradan var olanların O’na veya O’nun onlara yerleşmesi veya onların O’ndan önce veya O’nun onlardan sonra olmasından münezzehtir. Bilakis şöyle denilir: ‘Allah Teâlâ var idi ve O’nunla beraber başka bir şey yoktu.’ Çünkü ‘önce’ ve ‘sonra’ Tanrı’nın yaratmış olduğu zamanın kiplerindendir. Allah Teâlâ, uyumayan el-Kayyûm, karşı konulamayan el-Kahhâr’dır. ‘O’nun benzeri yoktur.’

Allah Teâlâ Arş’ı yaratmış ve onu istiva sınırı yapmıştır. Kürsü’yü var etmiş ve ona gök ve yerleri sığdırmıştın

Allah Teâlâ el-Aliy’dir. Levha’yı ve Yüce Kalem’i örneksiz bir şekilde yaratmış, ayırım ve hüküm gününe kadar yaratıkları hakkındaki bilgisine göre katip diye görevlendirmiştir.

Allah Teâlâ bütün âlemi daha önceki bir örnek olmaksızın yaratmıştır. Yaratıklarını yaratmış, ibda etmiş ve yaratanların yaratanıdır.

Ruhları bedenlere eminler olarak indirmiş, ruhların indirildiği bu bedenleri yeryüzünde (ruhlar adına) halife yapmıştır.

Göklerde ve yeryüzünde bulunan ‘her şeyi kendisinden bize amade kılmıştır.’ Dolayısıyla her bir zerre, O’ndan ve O’na doğru hareket eder.

Allah Teâlâ her şeyi kendilerine ihtiyaç duymadan ve onu yaratması için zorlayıcı bir neden olmaksızın yaratmıştır. Allah Teâlâ’nın ilmi yarattığı şeyleri yaratacağını belirlemiştir.

Dolayısıyla Allah Teâlâ ‘İlk, Son, Zâhir ve Bâtın’dır.’¹⁷⁶ ‘O her şeye güç yetir endir.’¹⁷⁷

‘Allah Teâlâ her şeyi bilgi olarak kuşatmış’,¹⁷⁸ ‘her şeyi sayıca saymıştır.’¹⁷⁹ ‘O, gizliyi ve açığı bilendir.’¹⁸⁰ ‘Gözlerin hain bakışını ve gönüllerin sakladığını bilir.’¹⁸¹ Her şeyi yaratmışken, nasıl olur da her şeyi bilmesin? ‘Yaratan bilmez mi? O latîf ve her şeyden haberdardır.’¹⁸²

Allah Teâlâ şeyleri var olmadan önce bilmiş, bilgisine göre yaratmış, dolayısıyla Allah Teâlâ şeyleri sürekli bilicidir. Yaratma yenilendiğinde Allah Teâlâ’nın bilgisi yenilenmez. O, bilgisiyle şeyleri sağlamca yaratmış ve tahkim etmiş. Dilediğini bilgisiyle şeyler üzerinde hükümran yapar.

Allah Teâlâ mutlak anlamda tümelleri bildiği gibi sahih akıl sahiplerinin görüş birliği ve ittifakıyla tikelleri de bilir. Allah Teâlâ, ‘gaybı ve şahadeti bilendir.’¹⁸³ ‘Allah Teâlâ onların koştuğu ortaklardan münezzehtir.’¹⁸⁴

Allah Teâlâ ‘dilediğini yapandır.’¹⁸⁵ O yeryüzü âleminde ve göklerde var olanları irade etmiş. İrade edinceye kadar kudreti herhangi bir şeye ilişmediği gibi bir şeyi bilmeden o şeyi irade etmez.¹⁸⁶ Çünkü Allah Teâlâ’nın bilmediği bir şeyi dilemesi ya da yapmama gücüne sahip Muhtar Allah Teâlâ’nın dilemediği bir şeyi yapması aklen imkânsız olduğu gibi bu hakikatlerin nispederinin başka bir diride bulunması ya da niteliklerin kendileriyle nitelenenden başkasında bulunması imkânsızdır.

Varlıkta bulunan isyan-itaat, kazanç-hüsran, köle-hür, soğuk-sıcak, diri-ölü, gcrçckleşme-kaybolma, gündüz-gece, itidal-sapma, kara-derya, çift-tek, cevher-araz, iyilik-hastalık, sevinç-keder, ruh-beden, karanlıkaydınlık, yer-gök, bileşme-ayrışma, çok-az, dal-kök, beyaz-siyah, uykuuykusuzluk, zâhir-bâtın, hareketli-durağan, kuru-yaş, kabuk-öz; kısaca birbiriyle çelişen ya da zıt veya benzer bütün bu bağıntılar, Tanrı tarafından irade edilmiştir.

Nasıl olur da kendisini yarattığı halde, bir şey Hakkın muradı olmasın? Nasıl olur da el-Muhtar (Seçen) dilemediği bir şeyi yaratır? O’nun emrini geri çevirecek kimse olmadığı gibi hükmünü engelleyecek kimse de yoktur.

‘Allah Teâlâ mülkü dilediğine verir ve dilediğinden çeker alır. Dilediğini aziz eder, dilediğini zelil eder.^,,s7 ‘Allah Teâlâ dilediğini saptırır ve dilediğini hidayete erdirir.’ Allah Teâlâ ne dilerse o olur ve neyin olmasını dilemezse o olmaz.

Bütün yaratıklar Allah Teâlâ’nın dilemediği bir şeyi dilemek üzere toplansaydı onu dileyemez, yaratmak istemediği bir şeyi yapmak için toplansaydı, onu yapamazlardı. Onlar, sadece Allah Teâlâ dilemelerini istediğinde onu dileyebilir. Aksi halde, onu yapamaz, ona güç yetiremez ve Allah Teâlâ onlara bu gücü vermezdi.

O halde küfür ve iman, itaat ve isyankârlık, Allah Teâlâ’nın meşiyeti, hikmeti ve iradesinden kaynaklanır. Allah Teâlâ ezelden beri daima bu iradeyle nitelenmiştir.

Alem (ilâhı) ilimde kendi hakikatinde sabit olsa bile yoktur, mevcut değildir. Sonra, Allah Teâlâ onu yaratmıştır. Allah Teâlâ’nın âlemi yaratmasında bir düşünce veya bilgisizlik veya bilginin olmayışından kaynaklanan bir düşünme (tedebbür) bulunup o düşünce ve inceleme bilmediğinin bilgisini Allah Teâlâ’ya vermiş değildir. Allah Teâlâ böyle bir şeyden pek yüce ve münezzehtir. Allah Teâlâ ezelî bir ilme göre ve âlem hakkında hüküm sahibi münezzeh-ezelî bir iradenin belirlemesiyle âlemi zaman, mekân, olgular ve renklere sahip bir şey olarak var etmiştir. Binaenaleyh varlıkta Allah Teâlâ’dan başka gerçek anlamda irade sahibi yoktur. Nitekim Allah Teâlâ ‘Siz Allah Teâlâ dilerse dileyebilirsiniz’¹⁸⁸ diye buyurandır. ^:

O Allah Teâlâ bilip (ilmine göre) sağlamca yarattığı, dileyip dileğine göre özelleştirdiği ve takdir edip var ettiği ulvî ve süflî âlemden hareket eden ve etmeyen her şeyi işitir, görür. Uzaklık onun duymasını engellemez; çünkü O, çok yakındır! Yakınlık görmesini engellemez. Aynı zamanda O, çok uzaktır. O nefsin iç konuşmasını veya dokunuş anındaki gizli temas sesini duyar. Kapkaranlık içindeki siyahı veya suyu suda görür. Karışma veya karanlıklar veya ışık O’nu perdelemez. ‘O her şeyi duyan ve görendir.’

Önceki bir suskunluktan veya mevhum bir sükûttan olmaksızın, Allah Teâlâ, tıpkı bilgisi, iradesi ve kudreti ve benzeri diğer niteliklerinde olduğu gibi, ezelî-kadîm bir kelâm ile konuşmuştur. Allah Teâlâ Musa ile konuşmuş, konuşmasını Tenzil (Kur’an), Zebûr, Tevrat ve İncil diye isimlendirmiştir. Konuşmada harfler, sesler, nağmeler, diller yoktu. Çünkü Allah Teâlâ seslerin, harflerin ve dillerin yaratıcısıdır.

Allah Teâlâ’nın konuşması dilsiz ve damaksız olduğu gibi işitmesi de kulaksız ve duyma kanalı olmaksızın, görmesi de göz bebeği ve kirpiksiz, irade etmesi kalp ve uzuvsuz, bilgisi de zorunluluk veya kanıtı inceleme olmaksızın vardır. Allah Teâlâ’nın hayatı, unsurların karışımından meydana gelen kalbin teneffüs etmesine bağlı değildir. O’nun zatı, artma ve eksiklik kabul etmez.

Münezzehtir, münezzeh! Uzaktan yakındır, otoritesi güçlüdür, ihsanı yaygın, lutfu boldur. O’nun dışındaki her şey cömertliğinden taşmıştır. O’nun ihsan ve adaleti kendisi için açar ve daraltır.

Alemi örneksiz yaratıp var ettiğinde, onu en güzel ve mükemmel şekilde gerçekleştirdi. Mülkünde ortağı yoktur ve yönetiminde O’nunla beraber bir idareci yoktur.

Bir nimet verir de nimetlendirirse bu O’nun ihsanıdır. Şayet sıkıntı verir ve azap ederse bu da O’nun adaletidir. Allah Teâlâ başkasının mülkünde tasarruf etmemiştir ki, haksızlık ve zulüm yaptığı söylenebilsin. Başkası nedeniyle bir hüküm kendisine yönelmez ki, bu nedenle korkmak ve çekinmekle nitelensin. O’nun dışındaki her şey, kahrının otoritesi altındadır. Allah Teâlâ kendi irade ve emrine göre tasarruf eder.

Allah Teâlâ sorumluların nefislerine takva duygusunu ve taşkınlığı ilham edendir. O dilediklerinin günahlarını siler, dilediklerininkini dünyada ve diriliş günü'cezalandırır. O’nun adaleti ihsanında hükümran olmadığı gibi, ihsanı da adaletinde hükümran değildir.

Allah Teâlâ âlemi iki kabza¹⁸⁹ olarak ortaya çıkartmış, alenidekiler için iki mertebe yaratmış ve şöyle buyurmuş: ‘Şunlar cennete, onlarla ilgilenmem ve şunlar cehenneme, onlarla da ilgilenmem.’ Burada: hiç kimse itiraz etmez, çünkü orada Hakkın dışında kimse yoktur. Dolayısıyla her şey Tanrı’nın isimlerinin tasarrufu altındadır. Binaenaleyh birisi azap isimlerinin, diğeri ise nimet isimlerinin altında bulunur.

Allah Teâlâ bütün âlemin mutlu olmasını dilemiş olsaydı, mutlu olur, bütün âlemin bedbaht olmasını dileseydi hiç birisi mutlu olamazdı. Fakat Allah Teâlâ öyle bir şey dikmemiştir. Dolayısıyla her şey O’nun istediği gibi olmuş, dünyada ve kıyamet gününde bir kısmı mutlu, bir kısmı bedbaht olmuştur. el-Kadîm’in verdiği hükmün değiştirilmesi imkânsızdır.

Allah Teâlâ elli vakit mesabesindeki beş vakit olan namaz hakkında şöyle buyurmuş: ‘Benim katımda söz değişmez ve ben kullarıma zulmedici değilim:¹⁹⁰ Çüıikü ben kendi mülkümde tasarruf etmekteyim ve kendi irademi mülkümde uygulamaktayım.

Bunun nedeni, baş gözü ve iç gözün körleştiği, düşünce ve gönüllerin kavrayamadığı bir gerçektir. Söz konusu gerçek, Tanrı’nın ilgi gösterdiği ve bildirme mertebesinde takdir edildiği kullarına yönelik ilâhı bir vergi ve rahmanî bir cömertlik sayesinde bilinebilir. Böylece o kul, bildirildiğinde, Ulûhiyetin bu taksimi verdiğini ve onun elKadîm’in ince sırlarından birisi olduğunu öğrenir.

Kendisinden başka fail olmayan Allah Teâlâ münezzehtir. O’nun dışındaki hiçbir şeyin varlığının kaynağı kendisi değildir. ‘Allah Teâlâ sizi ve yaptik. larınızı yaratmıştır.’¹⁹¹ ‘O yaptığından sorumlu değildir, onlar ise sorumlu olacaktır.’¹⁹² ‘Kesin kanıt Allah Teâlâ’ya aittir, şayet dileseydi, onların hepsine hidayet ederdi.’¹⁹³

ikinci Tanıklık

Allah Teâlâ’yı, meleklerini, bütün yaratıklarını ve sizleri Tanrı’nın birliği konusunda kendime tanık tuttuğum gibi, aynı şekilde Allah Teâlâ’yı, meleklerini, bütün yaratıklarını ve sizleri seçtiği, ayırdığı ve bütün yaratıkları içinden temyiz ettiği kişiye iman ettiğime de tanık tutuyorum. O Efendimiz Muhammed’dir (sav). Allah Teâlâ onu bütün insanlara ‘müjdeleyen, korkutucu’¹⁹⁴ ve ‘izniyle Allah Teâlâ’ya çağıran ve aydınlatıcı bir kandil olarak’¹⁹⁵ göndermiştir.

Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem Râbbinden kendisine indirilen şeyleri tebliğ etmiş, verilmiş sorumluluğu yerine getirmiş, ümmetine nasihader etmiş ve kendisine uyan herkesin bulunduğu Veda Haccı’nda vakfe yapmış, hutbe okumuş ve hatırlatmış, korkutmuş ve sakındırmış, müjdelemiş, uyarmış, ödül vaat etmiş, tehdide korkutmuş, yağmış ve gürlemiştir. Bu hanrlatmayı bir kişiyi dışlayıp diğerine tahsis etmemiş, tebliğini Bir ve es-Samed’in izniyle yapmış, sonra şöyle buyurmuştur: ‘Dikkat ediniz, tebliğ ettim mi?’ Orada hazır bulunanlar ‘Tebliğ ettin, Ey Allah Teâlâ’nın peygamberi!’ diye karşılık verince Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem ‘Allah Teâlâ’m! Tanık ol’ demiştir.

Ben, Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’in getirdiği her şeye bildiklerim ve bilmediklerimle beraber iman ediyorum. Onun getirdiği hususlardan birisi, ölümün Allah Teâlâ katında belirlenmiş bir süreden sonra gerçekleşeceğidir. Ölüm geldiğinde artık ertelenmez. Ben de buna hiçbir kuşku ve tereddüt olmaksızın inanıyorum.

Kabirdeki iki sorgu meleğinin sorgusunun gerçek olduğuna inanıyor ve bunu kabul ediyorum. Kabir azabı ve bedenlerin kabirlerden diriltilmesi haktır. Allah Teâlâ’ya (amel defterinin) sunulacağı haktır, havuz haktır, terazi haktır, defterlerin açılması haktır, sırat haktır, cennet haktır, cehennem haktır. ‘Bir grup cennete ve bir grup cehenneme’¹⁹⁶ ifadesi haktır. Bir grup hakkında o günün güçlükleri haktır, başka bir grup için ise ‘En büyük korku kendilerini üzmez’¹⁹⁷ denilmesi haktır.

Meleklerin, peygamberlerin, müminlerin şefaat etmesi ve Merhametlilerin Merhametlisinin şefaatten sonra dilediklerini ateşten çıkartması haktır. Müminlerden büyük günah işleyen bir grubun cehenneme gireceği ve ardından şefaat ve ihsan sayesinde oradan çıkacağı haktır. Müminlerin ve birleyenlerin cennederde ebedî nimette kalacakları haktır. Cehennemliklerin de ateşte ebedî kalacağı haktır. Peygamberlerin ve kitapların Allah Teâlâ katından getirdiği her şey -anlamı bilinse de bilinmese dehaktır.

İşte bu, kendi nefsim hakkındaki tanıklığımdır. Bu tanıklık, her nerede bulunursa bulunsun, kime ulaşırsa sorulduğunda yerine getirmesi gereken bir emanettir. '

Allah Teâlâ bizlere ve size bu imanla fayda versin ve bu dünyadan ebedî hayat diyarına göçerken onun üzerinde kalmayı nasip etsin! Allah Teâlâ bizi orada ikram ve hoşnutluk diyarına yerleştirsin ve bizim ile ‘içecekleri katran’ olanların bulunduğu yer arasına perde koysun!

Allah Teâlâ bizleri kitaplarını sağ elle alan ve içeceği reyyarı olan Havuz’a gidenlerden ve terazisi ağır gelen ve sırat köprüsünde ayakları kaymayan kimselerden eylesin. O nimet veren ve ihsan edendir. ‘Bizi buna ulaştıran Allah Teâlâ münezzehtir. Bize hidayet etmemiş olsaydı, biz ona ulaşamazdık. Kuşkusuz ki Rabbimizin elçileri doğruyu getirmiştir.’¹⁹⁸

, *** " .

İşte bu, özetle ve kısaca, taklitçi ve akılcı (ehl-i nazar) müminlerden avamın inancıdır. Ardından -Allah Teâlâ izin verirseel-îhtisâr fi’l-î’tikad’m içerdiği şâdiye ve nâşiye (eğitimli ve avam) akidesini en veciz bir anlatımla zikredeceğim. Onda bu dinin delillerinin kaynaklarına dikkat çekeceğim ve öğrenmek isteyen onu kolayca ezberleyebilsin diye onu Risâletü’l-Ma‘lum min Akaidi Ehli’r-Rüsûm diye isimlendirdim. Ardından Ehlullah’ın seçkinlerinin akidesini zikredeceğim. Onlar, Allah Teâlâ yolunun muhakkikleri ve keşif ve vecd ehlidir. Onu da Marifet diye isimlendirdiğim bir risalede özetledim. Onun ile bu kitabın girişi tamamlandı.

Seçkinlerin inancına ise içerdiği kapalılık nedeniyle, müstakil bölüm ayırmadım. Bunun yerine kitabın çeşidi bölümlerine yeterli ve açık bir şekilde -fakat dağınıkserpiştirdim. Allah Teâlâ, kimi o inançları anlamayla rızıklandırırsa seçkinlerin halini anlar ve başkalarından ayırt eder. Çünkü o, ardında varılacak bir hedef bulunmayan gerçek bilgidir ve doğru sözdür. Gören ve kör onda eşittir. O inanç, uzakları yakına katar, düşükleri yükseklere eklemler.

Allah Teâlâ başarıya erdirendir, O’ndan başka Rab yoktur.

VASIL

İnançlar Karşısında Eğitimli ve Sıradan İnsanlar

Eğitimli şöyle demiş: Dört bilgin istiva çizgisinin altındaki Eryen kubbesinde buluşmuş. Birincisi Mağripli, İkincisi doğulu, üçüncüsü

Şamlı, dördüncüsü Yemenli idi. Bilimler hakkmda ve isimler ve betimler arasındaki farktan söz etmiş, birbirlerine şöyle demişler: ‘Sahibine ezelî muduluk vermeyen ve taşıyıcısını zamanın etkisinden kurtarmayan bilgi yararsızdır. Geliniz! Sahip olduğumuz ilimler arasından hangisinin istenilenlerin en yücesi, kazanılan ilimlerin en kıymetlisi, öğrenilenlerin en üstünü ve övünülen şeylerin en kıymetlisi olduğunu araştıralım. Batılı şöyle demiş: ‘Bende (arazlarm) taşıyıcısı kendi başına var olan cevherin bilgisi vardır.’ Doğulu ‘Bendeki ilim, taşıyan-taşınan ve gereklinin bilgisidir’, Şamlı ‘Bende örneksiz yaratma ve bileştirme ilmi’, Yemenli ‘Bende özetleme ve düzenleme ilmi vardır’ demiş. Ardından şöyle demişler: ‘Her birimiz sahip olduğu bilgiyi izhar etsin ve ortaya koysun.’

BİRİNCİ FASIL

Batılının Diliyle Kâim Taşıyıcının (Cevherin) İlmi

Batılı imam kalkmış ve şöyle demiştir: ‘ilmimin mertebesi nedeniyle öncelik benimdir. İlkseller hakkındaki hüküm, benim hükmümdür.’ Toplantıda bulunanlar şöyle demiştir: ‘Anlat ve özede! Doyurucu ve susturucu şekilde konuş.’

Bölüm: Sonradan Var Olanın Sebebi Vardır

Batılı âlim şöyle demiş: Var olmayıp sonradan meydana gelen ve hakkmda zamanların eşit olduğu şey için (var olduğu) o anda bir oluşturucu (yaratıcı) bulunmalıdır. '

Bölüm: Sonradan Var Olanlardan Boşta Kalamayanın Hükmü

Ardından şöyle demiştir: ‘Bir durumdan müstağni kalamayan her hangi bir şey, o durumun hükmüne sahiptir. Fakat bu durum, söz konusu şeyin yaratma âleminden olmasına bağlıdır. Dolayısıyla araştırmacı onu incelemeli ve inceleyen ona güvenmelidir.’

Bölüm: Bekâ ve Kadîm’in Yokluğu

Varlık bir şeyin ayrılmaz özelliği ise o şeyin yokluğu imkânsızdır. Yok iken var olan şeyin de, kadîm olması imkânsızdır. Böyle bir şeyin yokluğu imkânsız olmasaydı, kadimlikte zıddının (hâdislik) kendisine eşlik etmesi gerekirdi. Zıddının yokluğu imkânsız değil ise o zaman kendisinde hâdislik daha yerleşiktir. Zıddı mevcut ise var olmuş olan bu şey için de (yokluk) imkânsızlaşırdı. Şart sahih olduğu ve bağ sağlamca durduğuna göre, onun kendisi nedeniyle yok olması imkânsızdır.

Bölüm: Gizlenme ve Görünme

Dış varlığı ortaya çıkıp hüküm gerektirmeyen bir şeyin zâhir olması imkânsızdır. Çünkü o bir bilgi ifade etmez.

Bölüm: Arazın Yer Değiştirmesi ve Kendisi Nedeniyle Yokluğu

Fikrinin Çürütülmesi

Arazın mekânları doldurması imkânsızdır. Çünkü araz, var olduktan sonraki ikinci anda bulunduğu yerden kendisi nedeniyle ayrılamaz. Ayrılabilseydi, kendi başına var olabilir ve bir mahalle muhtaç kalmaz, kendisi yoksunluk ile (hiçlik) nitelendiği için zıddı veya bir fail onu yok etmezdi. Çünkü senin hiçlik yapmiştır demen akıllının söyleyeceği bir söz değildir.

Bölüm: Başlangıcı Olmayan Sonradan Yaratılmış Fikrinin Çürütülmesi .

Varlığı bir şeyin yok olmasına bağlı olan her şey, söz konusu şey yok oluncaya kadar var olamaz. Var olmuşsa o zaman varlığının bağlı olduğu şey yok olmuş ve (varlığı için) sebep gerçekleşmiştir. Bir şeyin öncelediği herhangi bir varlık, önceleyen şeyin aşağısındadır ve orada sınırlanmıştır. Sonsuza dek olsa bile, bu nitelik kendisinden ayrılmaz. Böylece varlık, iki Lâm vasıtasıyla sabit olmuştur.

Bölüm: Kadimlik ...

, ‘Bir şeye dayananın hükmüyle dayanılan şeyin hükmü aynı olsaydı, iş teselsüle gider ve var olmak geçerli olmazdı.’

Bölüm: Gevher Değildir / :

Sonra şöyle demiştir: Varlığını ispat ettiğimiz şey boşalsa ve dolsaydi (halâ ve mele’), hiç kuşkusuz:, kendisi yok olur, başkasını yok edemezdi.

Bölüm: Cisim Değildir

Sonra şöyle demiştir: Bileşimi kabul etse ayrışır, telifi kabul etseydi yok olur, benzerlik olsaydı, (bir şeye dayananın dayanılandan) üstünlük ortadan kalkardı.

Bölüm: Araz Değildir

Sonra şöyle demiştir: ‘Onun varlığı var olmak için başkasını gerektirseydi, bu başka kendisine dayanmazdı. Hâlbuki ona dayandığı ortadadır. O halde varlığının başka bir şeye dayanması geçersizdir. Kuşkusuz yaratmakla onu sınırlamıştır. Sonra, niteliğin niteliği olması imkânsızdır. Dolayısıyla bu inanca yol yoktur.

Bölüm: Yönlerin Reddi

Sonra şöyle demiştir: Küre yok olucu bir şey olsa bile, herhangi bir yönü yoktur. Yönler bana doğru, hükümleri benim üzerimde olsa bile, ben onlardanım ve onların dışındayım. O halde, o vardı ve ben yoktum. O halde tartışma ve didişme hangi konudadır!

Bölüm: îstiva

Sonra şöyle demiştir: Bir yere yerleşen herhangi bir şey oradan ayrılabilir ve yer değiştirebilir. Bizzat bir şeyin paralelinde olan, oradan uzaklaşabilir. Çünkü üçlü onu sınırlar ve belirler. Bu aklın daha önce ortaya koyduğu hükmüyle çelişir.

Bölüm: Mutlak Birlik

Sonra şöyle demiştir: ‘Bir şey, türdeş ya da farklı iki bağımsız şeyden var olsaydı, varlıkta ayrışma ve bir araya gelmeler görmezdik. Takdir edilmiş şeyin hükmü gerçekleşen şeyin hükmüyle aynıdır. Burada itiraz eden için takdir yararlı değildir.’

Bölüm: Görmek

Sonra şöyle demiştir: ‘Bir şey dış varlığında mevcut olduğunda, göz sahibinin yüzüyle ve göz kapaklarıyla sınırlanmış gözüyle onu görmesi mümkündür. Eşarîlerin büyük kısmının görüşüne göre, görmeyi gerektiren sebep bir yapı ile ya da onsuz varlıktır. Bir yapı bulunmalıdır. Görmek, görülende etkin olsaydı, bunu imkânsız görürdük.’

Kanıdanmak istenilen şeyler, böylece, kanıdariyla birlikte açıklanmıştır.

Sonra, Allah Teâlâ’ya hamd ve Peygambere salât selâm getirdikten sonra, oturmuş, oradakiler veciz anlatımı ve anlamları ince işaretlere sığdırması nedeniyle kendisine teşekkür etmiştir. /

İKİNCİ FASIL

A ' •

Doğulu Alimin Diliyle Taşıyıcı-Taşınanın Bilinmesi

Bölüm: Kudret

Doğulu âlim ayağa kalkmış ve şöyle demiştir: Bir şeyi bir şeyden oluşturmak meyil, onu hiçlikten oluşturmak ise ezelin güç yetirmesidir. Sana karşı koyamayan şey, kudretinin işlediği kimsedir ve bu süreklidir.

Bölüm: ilim

Muhkem bir şeyde sağlamlığı var etmek, sağlam yapanın bilgisini kanıdar.

Bölüm: Hayat

Bilende hayat, ayrılmaz bir şart ve kendisinde bulunan bir niteliktir.

Bölüm: İrade

Bir şey önde olmayı ve gecikmeyi kabul ederse özelleşmenin gerçekleşmesi için bir belirleyici gerekir. İşte bu, akla ve âdete göre, iradenin ta kendisidir. '

Bölüm: Yaratılmış irade

İrade sahibi, olmayan bir şeyi dileseydi, o şey olmaması yönüyle irade edilmiş olurdu.

Bölüm: Bir Mahalde Olmayan İrade

Sonra şöyle demiştir: Manalar, hükümlerini kendisiyle var oldukları şeyin dışında zorunlu kılamaz. Dikkat ediniz!

3ölüm: Kelam

İçinde geçmişi dile getirenin bu konuşması, iradeye bağlı değildir. Delil, kelâm hakkında böyle hüküm ve yargı vermiştir.

Bölüm: ilmin Kadimliği

Kadîm yenilenmeyi kabul etmez, aksini düşünme. Onda kendisinden olmayan bir şey meydana gelseydi, bu niteliğin olmamasıyla eksik kalırdı. Yetkinliği akıl ve nasla sabit olana eksiklik nispet edilemez.

Bölüm: İşitmek ve Görmek

‘Seni görmese ve duymasaydı, hakkında pek çok şeyi bilemezdi. Bilgisizliğin ona nispeti imkânsızdır. O halde bu iki niteliğin bir şekilde onda yok sayılması imkânsızdır. Duymak ve görmeyi yok sayma günahını işleyen kimse büyük bir günah işlemiş demektir.’

Bölüm: Niteliklerin İspatı

Hükmün zorunlu olması, bir anlamın onu gerektirmesi olduğu gibi kendi başma var olmayan bir anlamın zorunluluğu da mahalle gerek duymaktır.

Ey cedelci! Daha ne kadar tartışacaksın. Sayıdan korkmaktan başka nedir bu durum? Bu ise Bir ve Mutlak Tek’in hakikatini geçersiz kılmaz. Saymm bir olduğunu bilseydin, hiç kimseyle tartışmaya ğirişmezdin. ,

Doğulu şöyle demiştir: ‘İşte size bu bilgilerin taksimine göre’ Taşıyan-taşınan, arız ve lazım olan hakkında gerekli olanı açıkladım.’ .

Sözünü bitirdikten sonra yerine oturmuştur. .

ÜÇÜNCÜ FASIL

Şamlının Diliyle Yaratma ve Bileşimin Bilinmesi

Bölüm: Alem Allah Teâlâ Tarafından Yaratılmıştır

Şamlı bilgin ayağa kalkmış ve şöyle demiştir: ‘Sonradan var olanlar birbirlerine benzeşip, kudretin onlara ilişmesi sadece zattan kaynaklanmışsa onların içinden mümkünlerin bir kısmının varlığa çıkması hangi delille izah edilebilir?

Bölüm: Kesb

İrade, irade edilen şeye gerçek anlamda ilişip yoldaki bozulma nedeniyle meydana gelen kudret kendi gibi olmamış ise işte bu, kesptir. Kul kesp eder ve Rab takdir eder. Bunun açıklanması, seçimli harekete ve zorunlu sarsılmaya bağlıdır.

Bölüni: Kesp Allah Teâlâ’nın İrade Ettiği Şeydir

Kudretin şartı, bilgi ve irade imkân verdiğinde, var etmedir. Adet fikrini benimsemekten sakın! Ulûhiyetin eksikliğine sebep olan her şey, reddedilmiştir. Sonradan meydana gelmiş varlıkta Allah Teâlâ’nın irade etmediği bir şeyin olduğunu kabul eden herkes, bilgiden kovulmuş ve tevhit kapısı yüzüne kapatılmıştır. Bazen emir kast edilir ve emredilen şey amaçlanmaz. Bu doğrudur ve son derece açıktır.

Bölüm: Alemin Yaratılması Zorunlu Değildir

Allah Teâlâ hakkmda bir durumu zorunlu gören kimse O’nun hakkmda zorunlunun tanımım zorunlu saymış demektir. Hâlbuki böyle bir şey, doğru mezheplerde, Allah Teâlâ hakkmda imkânsızdır, ilmin öne geçmesi nedeniyle zorunluluğu benimseyen ise Zorunlu hakkmda bilginlerin bile geldiği hükmün dışına çıkmıştır. Hâlbuki o hüküm, doğru bir hükümdür.

Bölüm: Yapılamayarak Şeyle Yükümlü Tutma

Kulun yerine getiremeyeceği şeyle yükümlü tutma, akla göre mümkündür. Biz, bunu kendi gözlerimizle gördüğümüz gibi başkaları da bize bu gibi olayları aktarmıştır.

Bölüm: İyiyi Hasta Etmek Ona Zulüm Değildir

Hiçbir şeyingerçekte hükmünün dışına çıkmadığı kimse mülkünde icra ettiği şey nedeniyle haksızlık ve zulüm yapmakla nitelenemez.

Bölüm: İyilik ve Kötülük

Muhtar (seçen), en uygunu gözetmek zorunda değildir. Kuşkusuz bu durum sabit ve geçerlidir. Çirkin ve kötü, sadece şeriata ve gayeye göre sabittir. Bir insan ‘iyilik ve kötülük, iyi ve kötünün zatından kaynaklanır’ diye iddia ederse o bilgisizin tekidir.

Bölüm: Allah Teâlâ’yı Bilmenin Zorunluluğu

Allah Teâlâ’yı ve başka bir şeyi bilmenin şartı, yerine getirilmediğinde gelecekteki bir zararın onunla irtibatı ise bu durumda akla göre zorunluluk doğru değildir. Çünkü o, bilinemez.

Bölüm: Peygamberler Göndermek

Akıl herhangi bir işi kendi başına biliyor, başka bir işi ise tek başına bilmiyorsa o zaman bağımsız bir şeyin aklı bilmediğine ulaştırması gerekir. Dolayısıyla peygamberlerin gönderilmesi imkânsız değildir ve onlar yaratılmışlar içinde gaye ve yollan en iyi bilen kimselerdir.

Bölüm: Bizzat Bir Peygamberin Peygamberliğini İspat

Bir yalancının dürüstün getirdiği şeyi getirmesi mümkün olsaydı, hiç kuşkusuz hakikatler değişirdi ve kudret acizliğe dönüşürdü. Ayrıca böyle bir durumda yalan, izzet mertebesine dayanmış olurdu. Bunlar, Bir ve Ilk’in bütün yön ve anlamlarda İkinciyi ispat etmesi itibarıyla imkânsız, son derece anlamsız şeylerdir.

DÖRDÜNCÜ FASIL

Yemenlinin Diliyle Sıralama ve Özetleme ilmi

Bölüm: Yeniden Yaratma

Yemenli bilgin ayağa kalkmış ve şöyle demiş: Bir şeyi yarattıktan sonra bozan kimse onu yarattığı gibi yeniden inşa edebilir.

Bölüm: Kabir Suali ve Azabı

Ruh, insanın herhangi bir parçasında bulunduğunda ona canlı ismini verebiliriz. Uyuyan yanında bulunan uyanığın görmediğini görebilir. Bunun nedeni, bilgi yollarının farklılığıdır. Canlı, haz ve acı duyabilir. Neden kabul etmiyorsun ki!

Bölüm: Mizan

Bir şeyin bedeli onun yerini alır ve onun hükümleri kendisi için zorunlu olur.

Bölüm: Sırat

Kuşları havada tutabilen -ki kuşlar cisimdirkimse, bütün cisimleri havada tutabilir.

Bölüm: Cennet ve Cehennemin Yaratılması

Yaratılış tamamlanmış ve daire yerleşmezden önce uçları birleşmiştir.

Bölüm: imamlığın Gerekliliği

Dini uygulamak -ki gaye odurancak emniyet altında mümkün olduğuna göre her zamanda bir imam (yönetici, başkan) edinmek şarttır. •

Bölüm: İmamlığın Şartlan

Sonra şöyle dedi: Şartlar yerine geldiğinde (imam ile halk arasında) sözleşme gerçekleşir ve âlemin ahde vefa göstermesi gerekir. Söz konusu şartlar: Erkek olmak, yetişkin olmak, akıllı olmak, bilgili olmak, hür olmak, takva sahibi olmak, cesaret, yeterlilik, Kureyşli olmak, duyuların sağlam ve yerinde olması, ilim ehli ve akılcılardan bir kısmı böyle demiştir,

Bölüm: İki İmamın Birbiriyle Çatışması

‘İki imam çatışırsa daha çok bağlısı bulunan imam olur. Yaygın bir bozgunculuğun ortaya çıkabileceği nedeniyle eksik imamın, görevden alınması mümkün değilse imam bırakılması zorunludur ve görevden alınması caiz değildir.

Eğitimli şöyle demiştir: Böylelikle dört bilginden her birisi kendisince şart gördüğü şeyleri zikretmiş ve bilgi yoluna katılmış ve bağlanmıştır.

VASIL

Allah Teâlâ Ehlinden Seçkinlerin Teorik Düşünce ve Keşif Arasındaki İnançları

Hamd himmetlerin neticelerinde akılları hayrete düşüren Allah Teâlâ’ya, salât ve selâm Hz. Muhammed sallallâhü aleyhi ve sellem ve O’nun ailesi üzerine olsun.

Akılların alıcı olmak yönünden değil, tefekkür etmeleri yönünden sınırında durduğu bir haddi vardır. Akla göre imkânsız olduğunu söylediğimiz bir şey, bazen ilâhî bir nispet bakımından imkânsız olmayabileceği gibi akıl açısından mümkün herhangi bir şey de bazen ilâhî nispet yönünden imkânsız olabilir.

Hakk, yani varlığı özü gereği zorunlu olan ile mümkün -ki mümkün zatın veya bilginin bunu gerektirmiş olması nedeniyle bazı kimselere göre zorunludurarasındaki ilişkinin varlığının delili ve kaynağı, varlık kanıtlarından sahih olarak ortaya konabilir. Delil ile delilli, kanıt ile kanıtlı arasında ilişkiyi gerçekleştiren bir yön bulunmalıdır. Bu yön ile delil ve bu delil ile ulaşılan şey arasında bir bağıntı olmalıdır. Bu yön olmasaydı, delilliye delil ile ulaşılamazdı.

Tanrı ile yaratıkların zat yönünden herhangi bir yönde ortak olması mümkün değildir. Fakat o zatın bir takım niteliklerle nitelenmiş olması yönünden bir ilişki olabilir. Söz konusu şey, akılların kendi başlarına öğrenebileceği başka bir hükümdür.

(Mesele: Zat ve Ulûhiyet)

Aklın tek başına algılayabileceği her hangi bir şeyi bilmek bize göre onu görmeyi önceleyebilir. Hakkın zatı ise bu hükümden uzaktır. Çünkü Hakkın zatını müşahede, O’nu bilmeyi önceler, hatta müşahede edilir, fakat bilinmez. Nitekim Ulûhiyet bilinir ve görülmez. Zat ise Ulûhiyetin karşıtıdır. Kelâmcı bilginlerden nice akılcı, teorik düşüncesi yönünden zatın bilgisine ulaştığını iddia eder, hâlbuki o bu konuda yanılır. Çünkü o düşüncesiyle olumsuzlama ve ispat arasında gidip gelir.

İspat sahibine döner: Çünkü akılcı, bilen, güç yetiren, irade eden olması gibi nitelikleriyle Hakka dair neyi ispat etse kendisinin taşıdığı bir niteliği ispat etmiş demektir. Olumsuzlama ise yokluğa ve yok saymaya döner. Yok sayma ise zatî bir nitelik olamaz. Çünkü varlıkların zatî nitelikleri, sübûtî (var sayılan olumlu) niteliklerdir. Şu halde yok sayma ile ispat arasında gidip gelen bu düşünür, Allah Teâlâ’yı bilmek hakkında bir şey elde etmemiştir.

(Mesele: Sınırlının Sınırsızı Bilmesi)

Zatı gerektirmediği halde sınırlı, Mutlak’ı nasıl bilebilir ki? Mümkünün sahip olduğu bütün yönler, yokluk ve ihtiyaç özelliğine sahiptir. Bu durumda, kendisi nedeniyle Zorunlu ile mümkün arasında birleştirici bir yön bulunsaydı, mümkün hakkmda bu yön dolayısıyla caiz olan muhtaçlık ve yok oluş, Zorunlu hakkında da caiz olurdu. Bu ise Zorunlu için imkânsızdır.

Binaenaleyh Zorunlu ile mümkün arasında ortak bir yönün tespiti, imkânsızdır. Çünkü mümkünün yönleri kendisine tabidir. Mümkün kendiliğinde yokluktur, dolayısıyla ona tabi şeyler de, bu hükmü almaya daha lâyık ve önceliklidir.

Özü gereği Zorunlu ile mümkünü bir yön birleştirseydi, birleştirici yönden mümkün için sabit hüküm, özü gereği Zorunlu için de sabit olurdu. Hâlbuki özü gereği Zorunlu için sabit olup da aynı yönden mümkün için sabit bir şey yoktur. O halde mümkün ve özü gereği Zorunlu arasmda birleştirici bir yön bulunamaz.

Gerçekte tek hüküm olsalar bile, Uiûhiyetin bir takım hükümleri vardır. Ahiret hayatında tecelli, bu hükümlerin suretinde gerçekleşir. Çünkü daha önce de zikrettiğimiz gibi Peygamberin Rabbini görüp görmediği konusunda görüş ayrılığı vardır. Kuşkusuz ‘inci ve yakut Refrefınde en büyük nur’ vb. hadisler rivayet edilmiştir.

(Tanrı’nın eyleminde) İradenin bulunduğunu benimsiyorum, fakat seçimin bulunabileceğini benimsemiyorum. Çünkü seçim ile hitap, neden ve sebebinden soyut olarak, sadece mümküne göre gelmiştir.

Güvenilir keşfin verdiği bilgiyle şöyle derim: ‘Allah Teâlâ var idi ve O’nunla beraber başka bir şey yoktu.’ Burada Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem’in sözü bitmiştir. Bundan sonra gelen ilâve, hadisin anlamında içkindir. Bu ek, sûfilerin ‘O şimdi de nasıl idiyse öyledir’ ifadeleridir. Hükümde böyle olduğu kastedilir. ‘Şimdi’ ve ‘idi’ bize dönen iki ifadedir. Çünkü ‘şimdi’ ve ‘idi’ ve benzeri şeyler, bizimle ortaya çıkar. Böylece Zorunlu ile mümkün arasında ilişki reddedilmiş oldu.

(Mesele: Ulûhiyet ve Zat)

‘Allah Teâlâ var idi ve O’nunla beraber başka bir şey yoktu’ denilen şey, zat değil, Ulûhiyettir. Çünkü zat için İlâhî ilimde sabit her hüküm, Ulûhiyet hakkındadır. Ulûhiyet bir takım bağıntılar, izafetler (tamlama) ve olumsuzlamalardır. O halde çokluk hakikatte değil, bağıntılardaki çokluktur (ki onlar Ulûhiyetin hükümlerindendir).

Burada sıfatlar hakkındaki görüşlerinde, teşbihi kabul eden (ulûhiyet) ile etmeyeni (zat) ortak kılanların ayaklan kaymıştır. Onlar, bu meselede birleştirici bir takım meselelere dayanmıştır. Birleştirici meseleler delil, hakikat, neden ve şarttır. Böylece bunlar vasıtasıyla görünen ve görünmeyen hakkında hüküm vermiştir. Bu bağlamda, görülen hakkında verilen hükmü biz de kabul ediyoruz. Görünmeyen hakkındakini ise kabul etmiyoruz.

Amâ deryası, Hakk ile âlem arasında berzahtır (ara bölge, vâsıta). Bu deryada mümkün, bilen, güç yetiren ve bildiğimiz bütün ilâhî isimlerle nitelenmiştir. Yine, bu deryada Hakk şaşırma, sevinme, gülme, ferahlama, beraberlik ve var olanlara ait niteliklerin büyük kısmıyla nitelenmiştir. Artık O’na ait olanı bırak, sana ait olanı al! inmek O’na, çıkmak, bize aittir. O’na ulaşmak istediğinde, ancak kendin ve O’nun vasıtasıyla ulaşabilirsin: ‘Kendin ile’, çünkü sen onu talep etmektesin; ‘O’nun ile’, çünkü O, senin yöneliş yerindir. O halde Ulûhiyet, bunu ister, zat ise istemez.

(Mesele: Yaratmaya Yönelen Ulûhiyet)

Allah Teâlâ’nın dışındaki her şeyi var etmeye yönelen şey, hükümleri, bağıntıları ve izafederiyle Ulûhiyet’tir. Söz konusu şeyler, eserlerini talep

eden şeylerdir. Çünkü kahredilen olmaksızın kahreden, güç yetirilen olmaksızın güç yetiren olamaz. Bu durum, uygunluk, bilkuvve, bilfiil ve varlık olarak böyledir.

Ulûhiyete özgü en özel nitelik, kadir olmaktır. Mümkün, kendisinden bir güce sahip değildir. Dolayısıyla İlâhî etkinin kendisine ilişmesini kabul etmek özelliğindedir.

Mesele: (Kesb)

Kesb mümkünün iradesinin herhangi bir şeyi, ama sadece onu yapmaya yönelmesidir. Böylece İlâhî iktidar, bu ilişme esnasında onu meydana getirir. İşte bu, mümkün için kesb diye isimlendirilen şeydir.

Muhakkike göre cebr (fiillerde zorunluluk) geçerli değildir. Çünkü cebr, kulun fiil işlemesini ortadan kaldırır. Cebr, direnmesi var iken mümkünü bir şeyi yapmaya zorlamaktır. Cansız varlık ise zorlanamaz. Çünkü ondan bir eylem düşünülemez veya onun bir aklı yoktur.

O halde, mümkün (fiilinde) mecbur değildir. Çünkü eserler kendisinden ortaya çıksa bile onun kendisinden kaynaklanan bir eylemi ve gerçek bir düşüncesi olamaz.

(Mesele: Alemdeki Hastalık ve Afiyet)

(Ulûhiyet) âlemde belâ ve afiyet olmasını gerektirir. el-Muntakim (intikam alıcı) isminin varlıktan silinmesi, el-Gafur (mafiret eden) veya Zü’l-afv’ın (affedici) veya el-Mün‘im’in (nimet verenin) kalkmasından" öncelikli değildir. Herhangi bir isim hükümsüz kalsa idi, işlevsiz kalırdı. Hâlbuki ulûhiyette işlevsizlik imkânsızdır. Dolayısıyla isimlerin eserinin olmaması imkânsızdır.

(Mesele: Algılayan ve Algılanan)

Algılayan ve algılanandan her birisi iki durumdadır: Tahayyül gücü olan bilen-algılayan ve tahayyül gücü olmadığı halde bilen-algılayan. Algılanan da iki türlüdür: Surete sahip algılanan. Tahayyül gücü olmayan kişi onu suretiyle bilir ve onu tasavvur edemez. Tahayyül gücü olan kişi onu tasavvur eder ve bilir. Diğeri ise sureti olmayan algılanandır Bu ise sadece bilinir. ,

Bilmek, bilinenin tasavvur edilmesi olmadığı gibi aynı zamanda bilineni tasavvur eden bir anlam da değildir. Çünkü bilinen her şey tasavvur edilemediği gibi bilen herkes de tasavvur edemez. Bilenin tasavvur etmesi, tahayyül edici olmasından kaynaklanır. Bilinen için suret ise hayalin kendisini tutabileceği bir halde olmasına bağlıdır. Bu bağlamda hayalin asla tutamayacağı bazı bilinenler vardır. Böylelikle onların sureti olmadığı da açıktır.

(Mesele: Mümkünün Fiili)

Mümkünden bir fiil meydana gelmesi geçerli olsaydı, onun kadir olması da mümkün olabilirdi. Hâlbuki mümkünün fiili yoktur, dolayısıyla kudreti de yoktur. O halde mümkünün kudreti olduğunu söylemek, sağlam kanıtı olmayan bir iddiadır.

Bizim bu konudaki yargımız, kendisinden fiili düşürmekle birlikte kudreti kabul eden Eşarîlere yöneliktir.

(Mesele: Bütün Yönlerden Bir olandan Sadece Bir Çıkar)

Tüm yönlerden Bir olandan, sadece bir meydana gelir. Bu nitelikte olan var mıdır, yok mudur? İnsaf sahibinin bu konuyu incelemesi gerekir.

Eşarîler, yaratmayı kadir olması açısından, mümkünün varlığını yokluğuna tercih etmesini irade eden olması, âlemi ayakta tutmasını bilen olması yönünden Hakka izafe etmiştir. Bir şeyin irade eden olması, kadir olmasının aynı değildir. Dolayısıyla Eşarîlerin bunun ardından söylediği ‘Hakk her açıdan birdir’ sözleri, genel bağlamda geçerli değildir. Nasıl olabilir ki? Onlar zata ilâve ve O’na dayanan nitelikleri kabul eder. Aynı şekilde, bağıntı ve izafederi kabul edenler de benzer durumdadır.

Hiçbir fırka, bütün yönlerden birliği kanıdayamamışür. Her fırka, kendi mezhebinden kaynaklanan bir mecburiyede, birliği yok saymakla kabul etmek arasında gider gelir. Birliği ispat, Ulûhiyettedir. Başka bir ifadeyle ‘Allah Teâlâ’dan başka ilâh yoktur⁵ ifadesidir. Bu doğrudur ve kanıdanabilir bir hükümdür.

Bârî Teâlâ bilen, diri, kadir olmak vb. bir takım niteliklerle nitelendiğinde, bütün bunlar bağıntı ve izafederdir, onların ilâve bir gerçekliği yoktur; Aksini düşünmek, Bârî’nin eksik olduğunu düşünmeye yol açardı. Çünkü ilâve bir şey sayesinde yetkin olanın özü gereği yetkinliği, kazandığı yetkinlikten eksiktir. Hâlbuki Allah Teâlâ, özü gereği yetkindir.

O halde, özü gereği bir şeyin zata ilâve olması imkânsız iken bağıntı ve izafeder ile ilâve olması imkânsız değildir. . ;

‘Sıfadar O’nun zatının ne aynı ne de ondan başkadır’ diyenin ifadesi ise gerçekten son derece uzaktır. Bu görüşü benimseyen kimse ilâvenin -ki başka demektirvarlığını kesinlikle delillendirmiş, fakat böyle bir isimlendirmeyi inkâr etmiştir. Sonra tanımda başka hakkında şöyle hüküm vermiştir: İki başka şey, birisinin diğerinden zaman-mekân, varlık-yokluk olarak ayrılması mümkün olan şeydir. Fakat konuyu bilen bütün bilginlere göre bu, iki başka hakkmda gerçek bir tanım değildir.

Bir şeyin farklı şeylere ilişmesi, onun zatında bir olmasına etki etmez. Sözün bölünmesi (fiil, isim, bağlaç veya geçmiş, gelecek ve şimdiki zaman), onun birliğine etki etmez.

Bir şeyin zatî nitelikleri çok olsa bile, bu durum, o şeyin kendisindeki çokluğu göstermez. Çünkü (akılda ve bilgide) birbirlerinden ayrı bilinseler bile (gerçekte) nitelikler, zatm bütünlüğünden ibarettir.

Âlemdeki he;r suret, cevherdeki bir arazdır. Suret, farklı cevherlere girer ve ayrılır. Cevher ise tektir. Bölünme, cevherde değil, surettedir.

(Mesele: İlk Nedenlideki Çokluk)

Birisi şöyle diyebilir: İlk Nedenlinin kendisi bir olsa bile, içerdiği üç itibar nedeniyle, çokluğun kaynağıdır. Bu üç itibar, nedenini düşünmesi, kendisini düşünmesi ve mümkün oluşunu düşünmesidir.

‘ Onlara şöyle deriz: Bu durum, yani bir olduğu hâlde, itibarların onda bulunuşu hakkındaki görüşünüz', İlk Neden’de de sizi bağlar. Peki, niçin İlk Neden’den bir’den başka bir şeyin çıkabileceğini imkânsız gördünüz? Bu durumda, ya çokluğun İlk Neden’den çıktığını zorunlu olarak kabul edersiniz ya da ilk nedenliden de bir’in çıkmasını kabul etmelisiniz. Hâlbuki her iki durumu da kabul etmiyorsunuz. .........................................................

Özü gereği yetkin ve özü gereği zengin olması zorunlu varlık, herhangi bir şeyin nedeni ölâmaz. Çünkü önün neden olması, nedenliye dayanması anlamına gelir. Zat ise herhangi bir şeye dayanmaktan milnezzehtir. Fakat (buna rağmen Tanrı’nın âlemin nasıl nedeni olduğunu açıklarsak) ulûhiyet izafetleri kabul eder.

Şöyle iddia edilebilir: İlâh, zatı yetkin olan ve hiçbir şeye muhtaç olmayana denilebilir. Burada bağıntı ve izafeti kast etmiyoruz.

Buna yanıt olarak deriz ki: Lafızda bir sorun yok. Neden ise böyle değildir. Çünkü neden, asıl anlamında ve kullanımında, bir nedenli gerektirir. Neden ile ilâh derken kastedilen anlatılmak istenmişse bu kabul edilebilir. O zaman lafızdaki tek sorun, şeriat açısından kalır: Şeriat böyle bir lâfzı kullanmayı yasaklar mı, kabul eder mi veya hakkında susar mı?

(Mesele: Ulûhiyet Sim)

Ulûhiyet Zat’a ait bir mertebedir ve sadece Allah Teâlâ o mertebeyi Hakk edebilir. Böylece Ulûhiyet kendisini Hakk edeni talep etmiş -ki o Allah Teâlâ'tır-, Allah Teâlâ onu talep etmemiştir.

İlâhlı, ulûhiyeti talep ettiği gibi ulûhiyet de onu talep eder. Zat ise her şeyden müstağnidir. Zikrettiğimiz bu bağlayıcı sır (Ulûhiyet ve ilâhlı arasındaki sır ve bağ) ‘ortaya çıksaydı’, Ulûhiyet batıl olurdu, (fakat) zatın yetkinliği batıl olmazdı. ‘Ortaya çıksaydı (zahere)’, yok olsaydı ve ayrılsaydı demektir. Nitekim şöyle denilir: Zaharû ani’l-beled, yani şehirden ayrıldılar. Bu ifade, İmam’ın şu sözüdür (Sehl b. Abdullah): ‘Ulûhiyetin bir sırrı vardır, ortaya çıksaydı, Ulûhiyet batıl olurdu.’

(Mesele: Bilgi, Bilinen ve İlgi)

Bilgi bilinenin başkalaşmasıyla başkalaşmaz, fakat ilgi başkalaşır. İlgi belirli bir bilinene dönük bir bağıntıdır. Söz gelişi bilgi Ali’nin olacağıyla ilgili olur ve o da olur. Bilgi onun şimdiki halde olacağıyla ilgili olmuş ve olmaya başlamasıyla bilginin ilgisi ortadan kalkmıştır.

İlginin başkalaşmasından bilginin başkalaşması lazım gelmez. Aynı şekilde görülen ve duyulan şeyin başkalaşmasıyla görme ve duyma başkalaşmaz.

O halde, bilginin başkalaşmayacağı sabittir. Dolayısıyla bilinen de başkalaşmaz. Çünkü bilginin bildiği şey, bilinen iki gerçek duruma ait bir bağıntıdır. Söz gelimi cisim hiçbir zaman başkalaşmayan bir bilinendir. Ayakta olmak da hiçbir zaman başkalaşmayan bir bilinendir.

Ayakta olmanın cisme bağıntısı, başkalaşmanın eklendiği bilinen bir şeydir. Bağıntı da başkalaşmaz. Bu somut bağıntı ise o şahıstan başkasına ait değildir ve dolayısıyla başkalaşmaz.

Bu dördün dışında bilinen başka bir şey yoktur. Bunlar gerçekte üç durumdur: bağıntı, bağıntılanan şey ve bağıntının kendisine yapıldığı şey ve de somut-özel bağıntı.

Şöyle denilebilir: Başkalaşmayı bağıntının kendisine yapıldığı şeye kattık. Çünkü onu bazen bir halde, bazen de başka bir halde görüniz.

Herhangi bir durumun nispet edildiği şeye baktığında, ona hakikati yönünden bakmış olmazsın ki, hakikati başkalaşmaz. Ya da söz konusu şeyin ona nispet edilmesi yönünden bakmış değilsin. Bu da onun asla başkalaşmayan hakikatidir. Sen ona belirli bir halin kendisine mensup olması yönünden bakmışsındır. O halde diğer bilinen, artık yok olduğunu söylediğimiz bu halin nispet edildiği şey değildir. Çünkü o, kendisine nispet edilen şeyden ayrılmaz. Burada başka bir nispetle yapılan başka bir şey vardır.

Binaenaleyh ne bilgi ne de bilinen başkalaşır. Sadece bilgi için bilinenlerle ilgiler veya bilinenlerle ilgili olma söz konusudur. Hangisini istersen, öyle söyle.

(Mesele: Kavramsal Bilgi)

Kavram bilgisinin herhangi bir kısmı, teorik düşünceyle kazanılmış değildir. Kazanılmış bilgiler, kavramsal bir bilinenin kavramsal bir bilinene nispet edilmesinden ibarettir. Mutlak anlamda bağıntı da kavramsal bilgidendir. Kazanmayı kavramsal bilgiye nispet ettiğinde bu durum, bir grubun herkesçe bilinen , belirli bir anlam için terimleştirdiği bir lafzı duymuş olman yönünden gerçekleşir. Fakat bü lafzın o anlamı gösterdiğini herkes bilemez. Bu nedenle, lafzın verildiği anlamın hangi anlam olduğu sorulur?

Bu soruya, sorulan kişi bildiği şekilde yanıt verir. Soruyu soran, mana ve o terimle şahsın kast ettiği şey hakkında bilgi sahibi olmasaydı, söyleneni kabul etmez ve anlamazdı. O halde bütün anlamların nefiste kazılı olması gerekir, ardından zamanla peyderpey ortaya çıkar.

Bilginin ‘bilinenleri kuşatıcılık’ ile nitelenmesi, bilinenlerin sonlu olmasını gerektirir. Hâlbuki bilinenlerin sonlu olması imkânsızdır. Şu halde ‘kuşatıcılık’ imkânsızdır.

Fakat şöyle denilir: Bilgi bilinen her şeyin hakikatini içerir. Aksi halde o şey, kuşatıcılık yönünden bilinmiyor demektir. Çünkü bir şeyi bütün yönlerinden değil de sadece bir yönden bilen kişi, o şeyi kuşatmamıştır.

Basiret (iç göz) görmesi bilgidir, göz görmesi ise bilginin meydana gelme yoludur. Buna göre İlâh’ın işiten ve gören olması, ayrıntılı bir ilgidir. Dolayısıyla onlar, ilmin iki hükmüdür.

Burada ilgi konusu -ki onlar işitilen ve görülen şeylerdirnedeniyle ikilik meydana gelmiştir.

(Mesele: Ezel)

Ezel olumsuzlayıcı bir nitelemedir ve başlangıcın olmaması demektir. Ulûhiyet hakkında ille dediğimizde, kast edilen sadece mertebedir.

Eşarîler Allah Teâlâ’dan başka her şeyin sonradan meydana gelişine, mekânlıların ve arazlarının meydana gelişiyle kanıt getirmiştir. Bu kanıtlama, Allah Teâlâ’nın dışındakilerinin zikrettiklerinde sınırlı olduğunu kanıtlayıncaya kadar geçerli olmaz. Biz onların sonradan meydana geldiklerini söyledikleri şeylerin sonradan meydana geldiğini kabul ediyoruz.

(Mesele: Mekansız Mevcut)

Kendi başına var olan her mevcut, mekânsızdır. Zamanlar onun varlığıyla beraber değildir ve mekânlar onu talep etmez.

Eşarîlerin ilk mümkün hakkındaki kanıtlama yöntemleri, o şeyin var olduğu zamandan önce veya sonra olmasının imkânına dayanır. Bu meselede zaman, ona göre, mevcut değil, takdir edilmiştir. Belirlenim, belirleyenin varlığını gösterir. Bu delâlet, zaman olmadığı için, geçersizdir. Böylece onun delil olması da anlamsız Hakk gelmiştir.

Bir Eşarî şöyle iddia edebilir: Mümkünlerinbarlığa veya varlığın onlara nispeti, mümkün olması bakımından, değil, nispet oluş bakımından tek nispettir. Binaenaleyh bazı mümkünlerin seçilmiş olması, onların bir seçicisinin olduğunu kanıtlar. Bu da Allah Teâlâ’nın dışındaki her şeyin meydana gelişinin ta kendisidir.

(Mesele: Zaman)

Birisi şöyle iddia edebilir: Zaman feleğin hareketinin kat ettiği mevhum bir süredir. Bu çelişik bir düşüncedir. Çünkü mevhum olan gerçekleşmiş bir varlık değildir. Onlar, ilk mümkünde zamanın takdir edilişini Eşarîlere karşı inkâr eder. Buna göre feleğin hareketleri, hiçlikte gerçekleşir.

, Başka birisi şöyle diyebilir: Zaman feleğin hareketidir, felek ise mekânhdır. O halde hareket ancak mekânlıda gerçekleşir.

(Mesele: Eşarîler ve Mücessime Arasındaki Ortak Lafız)

İki büyük grubun ortak lafız hakkındaki sürçmelerine şaşılır: Eşarîler ve Mücessime. Nasıl olur da onu teşbihe ait sayabilmişler? Hâlbuki dilde iki durum arasında benzetme, misli ifadesiyle ya da (gibi) anlamındaki benzetme edatıyla yapılabilir. Bu, onların teşbih saydığı ayet ve rivayetlerde nadiren bulunur.

Eşarîler, tevil ettikleri zaman teşbihten çıkacaklarını sanmış, hâlbuki teşbih kendilerini bırakmamıştır. Şu var ki onlar, cisimlere teşbih yapmaktan mahiyet ve tanımda kadîm niteliklerden farklı olan yaratılmış anlamlara teşbihe geçmişlerdir. O halde Eşarîler, (Hakkı) yaratılmışlara teşbihten kesinlikle uzaklaşmamıştır.

Onların görüşlerini benimseseydik, söz gelişi, yerleşmek-karar kılmak anlamındaki istiva’dan ‘istilâ’ anlamındaki istiva’ya onlar gibi dönmezdik. Özellikle de Arş, bu istiva bağıntısında zikredilmiştir. Serîr’i zikretmekle istilâ anlamı kaybolur ve onun istikrarla çelişecek başka bir anlama çevrilmesi imkânsızlaşır. \

Teşbih, söz gelişi, ya istiva etmek ile gerçekleşir. İstiva -istiva yeri değil, çünkü o bir cisimdirbir anlamdır. Başka bir anlatımla istiva, akıldaki manevî bir hakikattir ve hakikatinin gerektirdiği şekilde bütün zatlara nispet edilebilir. Bu durumda istiva’yı zâhirî anlamından çıkartmamız gerekmez. Bu, gizlisi saklısı olmayan açık bir yanılgıdır.

Mücessimeye gelince, ‘O’nun benzeri gibi yoktur’ ayetine iman ettikleri halde onların zikredilen lafızla lafzın anlamlarından birisini aşmaları uygun değildir. ; .

Allah Teâlâ kötülüğü emretmediği gibi, aynı şekilde, onu dikmemiştir. Fakat onun varlığına hükmetmiş ve onu belirlemiştir.

Allah Teâlâ’nın onu dilememiş olmasını şöyle açıklayabiliriz: Bir şeyin kötülük olması, o şeyin kendi hakikati değil, Allah Teâlâ’nın ondaki hükmüdür. Allah Teâlâ’nın eşyadaki hükmü, yaratılmış değildir. Üzerinde yaratmanın gerçekleşmediği şey ise irade edilmiş olamaz.

İtaat hakkında da aynı durum vardır diye karşı görüş ileri sürülürse biz de bu iddiayı kabul ederiz ve şöyle deriz: İtaatin irade edilmesi, aklen değil vahiyle gerçekleşmiştir. Dolayısıyla siz de, kötülük hakkında aynı durumu kabul ediniz. Biz, araz olmalarına rağmen, amellerin tartılmasını ve suretlerinin varlığını kabul ettiğimiz gibi onu inanarak kabul etmekteyiz. O halde, delil bunu gerektirdiği için bu durum vardığımız görüşe zarar vermez.

(Mesele: Mümkünün Yokluğu)

Hükümde mümkünün varlığını önceleyen yokluk, irade edilmiş değildir. Fakat var olduğu anda -ki var olmasaydı o zaman yokluk kendisine işlemiş olacaktıhüküm itibarıyla varlıkla eş zamanlı yokluk, mümkünün varlık anında irade edilmiştir. Mümkünün yokluğu -ki irade edilmemiştiözü gereği Zorunlu’nun varlığının karşısındadır. Çünkü mutlak varlığın mertebesi mümküne ait yokluğun tam karşısında bulunur. Mümkünün bu mertebede var olma imkânı yoktur. Bu ise sadece Ulûhiyettedir, başka bir şeyde değil.

(Mesele: Kadimlerin Çoğalması) .

Akla göre, ilâh olmayan bir Kadîm’in var olması imkânsız değildir. Böyle bir şey mümkün değil ise başka bir bakımdan değil, sadece duyma (vahiy) yoluyla böyledir.

(Mesele: Mümkünün Varlığının Yokluğuna Tercihi)

Tercih edenin (Hakk) herhangi bir mümkünün varlığını irade etmesi ve seçmesi, onun varlık olması yönünden değil, başka bir mümküne de nispet edilebilir olan nispeti yönündendir. Belirli bir mümkün bakımından değil de, mutlak anlamda mümkün bakımından varlık, irade edilmiş değildir ve herhangi bir mümkün yönünden olmaksızın gerçekleşmiş değildir. Varlık, herhangi bir mümkün sayesinde irade edilmiş ise o, mahiyeti açısından değil, bir mümküne nispeti yönünden irade edilmiştir. .

(Mesele: Seçim Sebebi)

Kanıt, özelleştiren bir sebebin bulunduğunu gösterdiği gibi, söz gelişi, bu özelleştirmenin öznesine nispet edilen olumsuzlama ve ispat gibi şeylerde tevkifin (Tanrı tarafından belirlenim) bulunduğunu gösterir. Aramızdaki bir tartışmada bir kelâmcı bana böyle demişti. Biz de onun zannettiği gibi tevkifîliği kabul ediyorduk. Fakat kanıt, gönderen tarafından bir elçinin varlığını da gösterir. Dolayısıyla ilâhı nispetleri (Tanrı’nın sıfatlarını) peygamberden aldık ve böylece O’nun şöyle olduğuna ve böyle olmadığına hükmettik.

Varlığına apaçık kanıt varken ve varlığı zatının aynısı iken, başkasına muhtaç olmak anlamına geleceği için, özü gereği neden de değildir. O, her yönden yetkindir. Şu halde O, mevcuttur ve varlığı zatının aynıdır.

Mümkünün özü gereği Zorunlu’ya muhtaç olması ve Zorunlu’nun zatından kaynaklanan müstağniliği, ilâh diye isimlendirilir (Hakkın böyle isimlendirilme yönüdür). Özü gereği Zorunlu’nun kendi nefsine ve ister var ister yok olsun gerçekleşmiş bütün hakikatlere ilişmesi, bilgi diye isimlendirilir; kendiliklerinde bulundukları Hakk göre mümkünlere ilişmesi ihtiyar diye isimlendirilir. Bilginin mümkünün varlığını öncelemesi bakımından zat’ın mümküne ilişmesi, meşiyet diye isimlendirilir, iki olabilirden birisini kesin olarak belirlemesi itibarıyla mümküne ilişmesi, irade diye isimlendirilir. Alemi yaratmaya ilişmesi kudret diye isimlendirilir. Yaratılana var olmasını işittirmeye ilişmesi emir diye isimlendirilir.

Emir iki türlüdür: Dolaylı ve doğrudan. Vasıtalar ortadan kalktığında emir mutlaka uygulanır. Dolaylı olduğunda ise uygulanması şart değildir ve aslında o bir emir de değildir. Çünkü Allah Teâlâ’nın emrinin karşısında hiçbir şey duramaz.

Zorunlu zat’ın, oluşundan veya ondan meydana gelebilecek herhangi bir şeyden yüz çevirtmek amacıyla oluşana uzaklaşmayı duyurmaya ilişmesi, yasak diye isimlendirilir ki bunun formu, emir tarzındadır (yapma!). Zorunlu Zatsın bir şeye o şeyi bulunduğu Hakk göre meydana getirmek üzere ilişmesi, bildirmek, onun ne olduğuna dair ilişmesi istifham diye isimlendirilir. Emir kipiyle kendisine inerek ona ilişmesi dua diye isimlendirilir. Emrin o şeye ilişmesi yönünden ilişmesi kelâm diye isimlendirilir. Bilmek şart olmaksızın zat’ın söze ilişmesi, duymak diye isimlendirilir; zat söze ilişir ve bu ilişmeyi anlamak takip ederse anlayış diye isimlendirilir. Işığın keyfiyetine ve taşıdığı görülenlere ilişmesi, görmek diye isimlendirilir. Bu ilişmelerden herhangi birisinin kendisi olmadan gerçekleşemeyeceği algılanan her şeye ilişmesi ise hayat diye isimlendirilir.

Bütün bunlarda hakikat tektir. Sadece ilişilenlerin hakikatleri nedeniyle ilişmeler artmış, isimlendirilenler nedeniyle isimler çoğalmıştır.

(Mesele: Akıl ve İman Nuru)

Aklın özel durumları algılamayı sağlayan bir nuru olduğu gibi imanın da bir engel olmadığı sürece her şeyin algılanmasını sağlayan bir nuru vardır. Akıl nuruyla Ulûhiyetin bilgisine, ona gereken ve hakkında imkânsız olan ve imkânsız olmayıp da mümkün olan şeylerin bilgisine ulaşılır. İman nuruyla ise akıl, zatın ve Hakkın kendisine izafe ettiği niteliklerin bilgisine ulaşır.

(Mesele: Zat’ın Hükümlerinin Bilinmesi)

Bize göre, nispet edilen zadar ve onlara nispet edilen şeyler bilinmediği sürece, zatlara nispet edilen hükümlerin niteliği de bilinemez. Bunlar bilindiğinde ise özel zata nispet edilen özel nispetin niteliği de bilinebilir. Örnek olarak istiva, beraberlik, el, göz vb. şeyleri verebiliriz.

(Mesele: Hakikatlerin Değişmesi)

Varlıklar değişmez ve hakikatler başkalaşmaz. Binaenaleyh ateş suretiyle değil hakikatiyle yakar. Allah Teâlâ’nınn ‘Ey ateş serin ve selâmetli ol’¹⁹⁹ hitabı, surete yönelik bir hitaptır. Suret korlardır. Korların cisimleri ise ateş vasıtasıyla yakıcıdır ve ateş onlarla var olduğunda ateş diye isimlendirilmiştir. Böylelikle sıcaklığı kabul ettiği gibi soğukluğu da kabul etmiştir.

Bekâ, bâki olanda varlığın sürekliliği demektir^ o kadar. Bekâ, başka bir bekâya muhtaç olarak teselsüle giden bir nitelik değildir. Eşarilerin hâdis (sonradan var olan) hakkındaki görüşleri böyle değildir. Bekâ arazdır ve bu nedenle başka bir bekâya muhtaç değildir. Bu durum sadece Hakkın bekasında böyledir.

(Mesele: Kelâm)

Kelâm, kelâm oluşu bakımından tektir. Bölünme kelâmda değil, konuşulan şeydedir. Emir, yasaklama, haber verme ve istemek kelâmda tektir.

(Mesele: İsim, İsimlendirilen ve İsimlendirme)

İsim, isimlendirilen ve isimlendirmedeki farklılık lafızdaki farklılıktır. Bu bağlamda ‘Rabbinin ismi mübarektir’,²⁰⁰ ‘Rabbinin ismini tespih et’²⁰¹ diyenin sözü, ‘Mushafla düşman bölgesine yolculuğun yasaklanması’ gibidir.

‘Sizin isimlendirdiğiniz isimler’ ifadesiyle ismin isimlenen olduğuna kanıt getirene gelince, ibadet edilen, şahıslardır. Dolayısıyla onlar, Ulûhiyet nispetine ibadet etmiştir. O halde, ismin isimlendirilenin aynı olduğu hakkında kanıt yoktur. Olsaydı, anlamın hükmüne göre değil, sadece dil ve konumlama hükmüne göre olabilirdi.

(Mesele: Mümkünlerin Var olması)

Mümkünlerin var olması, varlık ve bilgi mertebelerinin yetkinleşmesi içindir, başka bir şey için değil.

Her mümkün iki kısımdan birisinde bulunur: Ya gizlidir veya açıktır. Mümkün, son derece mükemmel ve yetkin bir şekilde var olmuştur, dolayısıyla ondan daha yetkini yoktur. Daha yetkini olsaydı, yetkinliğin yaratılması tasavvur edileceği için, iş sonsuza giderdi. Hâlbuki mümkün, yetkinlik mertebesindeki durumuyla örtüşerek var olmuş ve dolayısıyla yetkin olmuştur.

(Mesele: Bilinenlerin Sınırlanması)

Bilinenler, algılanmaları bakımından dış ve iç -ki nefsî algı demektirduyuda veya bedihî ve bundan bileşik şeylerle sınırlıdır. Bedihî ve duyu verisinin bileşimi ise bir anlam ise akledilerek, suret ise tahayyül edilerek algılanır. Bu meyanda hayal, bilhassa suretleri birleştirir. Akıl hayalin birleştirdiğini akleder. Hayal aklın aklettiği şeylerin bir kısmına suret vermeyi başaramaz. İlâhî iktidarın ise bütün bunların dışında bir sıirrı vardır ki, akıl o sırrın sınırında durur.

(Mesele: İyi ve Kötü)

İyilik ve kötülük, iyi ve kötü için özlerinden kaynaklanan iki niteliktir. Fakat bir şeyin iyiliği ve kötülüğü, yetkinlik veya eksiklik veya maksat veya yatkınlık veya doğa veya nefret veya alışkanlığa göre algılanır. Bazı şeylerin kötülüğü ve iyiliği sadece Hakkın bildirmesiyle -ki şeriat demektiranlaşılır. Böylece ‘şu kötü’, ‘bu iyidir’ deriz. Bu* şeriattan bir bildirimdir, hüküm değildir. Bu nedenle, zamana, şahsa ve hal koşuluna göre iyilik ve kötülükten söz ederiz. ,

Bunu şart koşmamızın nedeni, öldürmeden söz ederken kasten veya had cezası olarak veya kısas gereği öldürme gibi farklr yargılar verdiğimizi söyleyenlerdir. Bu konuda başka bir örnek, evlilik ilişkisi veya zina durumunda erkeğin cinsel uzvunun kadının cinsel organına girmesindeki farklılıktır. Hâlbuki girme yönünden her ikisi de birdir. Biz ise bu görüşte değiliz. Çünkü zaman farklıdır ve evliliğin ayrılmaz özellikleri zinada bulunmaz. Yasaklanan şey aynı olsa bile, bir şeyin helâl kılınma zamanı onun yasaklanma zamanı değildir. Ali’nin bir zamandaki hareketi başka bir zamandaki hareketi olmadığı gibi Mehmet’in hareketi de Ali’nin hareketinin aynı değildir. O halde kötü asla iyi olamaz. Çünkü iyilik ve kötülükle nitelenen o hareket, asla yenilenmez. Allah Teâlâ iyi ve kötüyü bilir, biz bilemeyiz.

Bir şey kötü olduğunda eserinin de kötü olması şart değildir. Çünkü onun eseri bazen iyi olabilir. İyi için de aynı durum söz konusudur. İyinin eseri bazen kötü olabilir. Söz gelişi dürüstiük bazı yerlerde kötü sonuç verebileceği gibi kötü olan yalan da bazı yerlerde iyi sonuç olabilir.

Artık dikkatini çektiğimiz meseleyi iyice araştır ki, doğruyu bulasın.

Delilin geçersiz olmasıyla delillinin ortadan kalkması gerekmez. Bu yaklaşımla, hulûl (Tanrı’nın eşyaya yerleşmesi) fikrini benimseyenlerin şu yargısı doğru değildir: Allah Teâlâ bir şeyde ise İsa’da olduğu gibi, kuşkusuz ölüyü diriltirdi (Yani Allah Teâlâ, bulunduğu yer bir şeyi diriltmezse bile her yerdedir).

(Mesele: Kaza’dan Razı Olmak)

Allah Teâlâ’nın kazasından razı olan kimsenin kazanın gereğinden de razı olması şart değildir. Kaza Allah Teâlâ’nın hükmü ve hoşnut olmamızı emrettiği şeydir. Onun gereği ise hakkında hüküm verilen şeydir ve dolayısıyla ondan hoşnut olmamız şart değildir.

(Mesele: İhtira, yani, Tasarlayarak Yaratma)

ihtira derken var edilen şeyin Yaratan’ın nefsinde meydana gelmesi kast edilirse -ki esasta anlamı budurbu anlamda ihtira’ Allah Teâlâ hakkında imkânsızdır, ihtira derken yaratılan şeyin varlıkta örneksiz meydana gelmesi kast edilirse kuşkusuz Hakk, bu anlamda ihtira özelliğiyle nitelenmiştir.

(Mesele: Alemin Allah Teâlâ ile İrtibatı)

Alemin Allah Teâlâ ile irtibatı mümkünün Zorunlu ile yaratılmışın Yaratan ile irtibatıdır. Âlemin ezelde bir varlık mertebesi yoktu. Çünkü varlık, özü gereği Zorunlu’ya aittir. Zorunlu ise Allah Teâlâ’dır. Âlem ister mevcut ister yok olsun, O’nunla beraber başka bir şey yoktur.

Allah Teâlâ ile âlem arasmda bir aralık bulunduğunu vehmedip o aralıkta mümkünün var olmasının öne alındığı veya geciktirildiğini farz etmek, dayanağı olmayan geçersiz bir kuruntudur. Bu nedenle âlemin sonradanlığım kanıdama yönteminde Eşarîlerin yönteminden farklı bir yola gittik. Onu bu açıklamada zikretmiştik.

(Mesele: Bilginin Bilinene ilişmesi)

Bilginin bilinene ilişmesinden, bilinenin veya onun benzerinin bilenin'nefsinde meydana gelmesi gerekmez. Bilgi, varlık ve yokluk itibarıyla bulundukları Hakk göre, bilinenlere ilişir.

Şöyle bir iddia ileri sürülebilir: ‘Bazı bilinenlerin varlıkta dört mertebesi vardır: Zihin, dış, lafız ve yazı mertebesi. Zihin ile kast edilen bilgi değil de hayal ise böyle bir şey olabilir. Fakat her bilinende ve her bilende özel olarak tahayyül edilir. Fakat bu durum bilhassa zihinde geçerli olabilir. Çünkü zihin, surette dışla örtüşür.

Lafızdaki ve yazıdaki bilinen ise böyle değildir. Çünkü lafız ve yazı delâlet etmek ve anlatmak için konulmuştur. O halde (lafız veya yazıdaki bilinen) sureti bakımından dıştaki surete indirgenmez. Lafız ve yazıda Zeyd, z, y ve d’dir. Onun ne sağı ne solu ve ne yönleri, ne gözü ne kulağı vardır. Bu nedenle şöyle deriz: Suret bakımından ona indirgenmez, fakat delâlet açısından indirgenir. Bu nedenle delâleti ortadan kaldıran bir ortaklık gerçekleştiğinde, niteliğin belirtilmesine, aynı anlama gelen başka bir kelimenin zikredilmesine ve bağlaca gerek duyarız. Zihinsel bilinene ise hiçbir şekilde ortaklık giremez. Anla!

(Mesele: İlk Akl’a Ait Bilgilerin Yönleri)

Daha önce Mârifetü’l-Ülâ kitabında akim âlemdeki bilgi yönlerini zikretmiş, bu sınıflamayı nereden çıkarttığımıza dikkat çekmemiştik.

Bilinmelidir ki: Akim üç yüz altmış yönü vardır ki, her yön, Yüce Hakkın katından üç yüz altmış yönün tam karşısmda durur: Allah Teâlâ katındaki yönlerden her birisi, yekdiğerinin vermeyeceği bir bilgiyle aklın yönlerine yardım eder. Akün yönleri alma yönleriyle çarpıldığında, ortaya çıkan sonuç, akla ait ve korunmuş Levha’da -ki tümel Nefs’tiryazılmış ilimlerdir.

İlâhî bir keşif olarak zikrettiğimiz bu bilgileri herhangi bir aklî kanıt tahayyül edemez, bu nedenle söyleyenden keşfi kabul ederek alır. Başka bir ifadeyle akıl, İlk Akıl’a ait üç itibarı bir kanıt olmaksızın söyleyen filozoftan postüla olarak aldığı gibi bunu da keşif sahibinden kabul ederek aür. Keşif sahibinin bilgisi bir postüla sayılmaya daha lâyıktır. Çünkü filozof, İlk Akıl’daki itibarlardan söz ederken kaynağının teorik düşünce olduğu iddiasında bulunur. Bu nedenle Uyûnü’l-MesâiMc beyaz inci -ki beyaz inci İlk Akıl’dırbahsinde belirttiğimiz gibi düşünce onun söylediğine katışır. Bizim bu zikrettiğimiz ise kuşkuya açık değildir. Çünkü biz onu teorik bilgi olarak değil (Hakk yönünden) bildirim diye zikrettik.

Dolayısıyla inkâr edenin söyleyeceği son şey şudur: ‘Yalan söylüyorsun.’ Bu bilgiye inanan da şöyle der: ‘Doğru söyledin.’

İşte bu İlk Akıl’da üç itibarı kabul edenlerle bizim aramızdaki farktır.

Gerçeğe ulaştıran Allah Teâlâ’dır.

(Mesele: Mümkünün Yâratılı; Aleminden İki Yönü)

Yaratılış âlemindeki her mümkünün mutlaka iki yönü vardır. Birinci yönü sebebine, ikinci yönü ise Allah Teâlâ’ya bakar. Her türlü karanlık ve perde, sebebi yönünden, aydınlık ve açıklık işe hakikati yönünden mümküne ilişir.

Emir âleminden olan mümkün hakkında ise perde düşünülemez. Çünkü onun sadece tek yönü vardır, dolayısıyla emir âleminden olan her şey, sırf nurdur. Allah Teâlâ şöyle buyurur: ‘Dikkat ediniz! Halis diri Allah Teâlâ’nındır.’

(Mesele: Emir ve Kudretin Konusu)

Akıl delili, kudretin konusunun var etme olduğunu göstermiştir. Allah Teâlâ, varlığın ilâhî emirden meydana geldiğini bildirerek, şöyle buyurur: ‘Olmasını istediğimiz bir şeye sözümüz ol’dur ve o şey olur.’²⁰²

Vahiy ve akim uzlaşabilmesi için, emrin neye iliştiğine bakmamız gerek: Onun mahiyeti nedir? Kudretin iliştiği şeyin mahiyeti nedir?

Şöyle deriz: Emre uymak, olur ifadesiyle gerçekleşti. Emredilen, olmak’tır. İrade, iki mümkünden birisini seçmeye ilişmiştir ki, o da var olmak’tır. Kudret de mümküne ilişmiş, böylece onda var etmeyi meydana getirmiştir. O, yokluk ve varlık arasında akledilir bir haldir. Binaenaleyh emir hitabı şu seçilmiş hakikate ol şeklinde ilişmiş, söz konusu şey de emre uymuş ve olmuştur.

Mümkünün bir hakikati olmayıp o nedenle varlık ile nitelenmeseydi -ki var olmasıyla ilgili ilâhî emir o hakikate yönelmiştirvarlık meydana gelmezdi. Ol ifadesini açıklamada, irade edilen şeyin hazırlanması yorumunu benimseyen doğru düşünmüyor.

(Mesele: Başkası Nedeniyle Varlığı Zorunlu’nun Önceliği)

Başkası nedeniyle varlığı zorunlu için ilk olmanın anlamı, mutlakzorunlu varlık oluştan olumsuzlayıcı bir bağıntıdır. Bu yönüyle, başkası nedeniyle zorunlu varlık, sınırlı her şey için ilktir. Çünkü bu mertebede başka bir şeyin bulunması mümkün değildir. Bulunsaydı, ya zorunlu varlık olurdu. Bu durumda ya kendisi olurdu -ki bu imkânsızdırveya onunla var olan bir şey olurdu. Bu da çeşidi açılardan imkânsızdır. Birincisi, zorunlu-mutlak varlık kendi başına vardır. İkincisi, kendisiyle var olsaydı Mutlak Varlığın muhtaç olması gerekirdi. Bu durumda ise ya kendisini var eden -ki böyle bir şey imkânsızdırveya mertebesini ayakta tutan olması gerekirdi ki, o da imkânsızdır.

Mutlak Zorunlu için ilk olmanın anlamı, vad‘î (konumsal) bir nispettir. Onun hakkında akıl, mümkünün kendisine dayanmasından başka bir şey bilemez. Mutlak Zorunlu bu anlamda ilktir. Mümkünün ne bilkuvve ne bilfiil varlığının olmadığı takdir edilmiş olsaydı, Mutlak Zorunlu’dan ilk olmak Özelliği nefyedilirdi. Çünkü bu durumda, ilk olmanın ilişeceği bir şey bulunmazdı.

(Mesele: Allah Teâlâ’yı Bilmemiz)

Mümkünlerin en bilgilisi, Yaratıcısını sadece O’nun açısından bilendir: Söz konusu kimse nefsini ve kendisinden var olduğu kimseyi bilir. Bundan başka bir şeyi bilmesi geçerli değildir. Çünkü bir şeyi bilmek, onu kuşatmaya ve onu tüketmeye imkân verir. Böyle bir şey ise ilâhı katta imkânsızdır. O halde O’nu bilmek imkânsızdır. ‘Ondan’ bilmek de (kısmî bilgi) geçerli değildir, çünkü parçalara bölünemez. Şu halde sadece ‘O’ndan olan şey⁵ hakkında bilgi söz konusu olabilir. Ondan olan şey ise sensin. O halde, bilinen sensin.

Şöyle bir iddia ileri sürülebilir: ‘O şöyle değildir’ diye bilmemiz de O’nu bilmedir. Şöyle yanıt veririz: Bu tarz bilmede, delil arada bir ortaklık olamayacağına hükmettiği için, sen kendi niteliklerinden O’nu soyudamışsındır. Böylelikle kendinde, kendisine bilindiği tarzda sana bilinmeyen bir zattan farklılaştın. Yoksa kendiliğinde sahip olduğu olumlu nitelikleri bulunmadığı için senden farklılaşmış değildir. O halde neyi bildiğini öğren ve şöyle de: ‘Rabbim! Benim ilmimi artır.’²⁰³

O’nu bilseydin O olmazdı; O seni bilmeseydi sen olmazdın. Binaenaleyh Allah Teâlâ, bilgisiyle seni var etmiş, sen de acizliğinle ona ibadet etmişsindir. Dolayısıyla O O’dur, O’na aittir, sana değil. Sen de sensin, kendine aitsin ve O’na aitsin. Şu halde sen, O’nunla irtibatlısın, tersi değil.

Genel anlamda daire noktayla irtibatlıdır ve fakat nokta aynı anlamda daireyle irtibatlı değildir. Dairenin noktası daireyle irtibatlıdır. Aynı şekilde, mutlak zat da seninle irtibatlı değildir. Zatın Ulûhiyeti ise dairenin noktası örneğinde olduğu gibi, ilâhlı ile irtibatlıdır.

(Mesele: Allah Teâlâ’yı Görmemizin ve Bilmemizin Konusu)

Hakkı görmemiz, O’nun zatıyla ilgilidir. O’nu bilmemiz ise izafet ve olumsuzlamalarla O’nu ilâh olarak ispatlamayla ilgilidir. Böylelikle ilgi konusu değişir. Dolayısıyla görmek hakkında ‘bilgideki açıklık ve seçildiktir’ denilemez. Çünkü bilgiyle görmenin konuları farklı farklıdır. Bununla birlikte Hakkın varlığı mahiyetinin aynıdır. Şu halde zatın anlamının O’nun mevcut oluşundan ayrı bir anlam olduğunu inkâr etmiyoruz.

(Mesele: Yokluk Sırf Kötülüktür)

Yokluk mutlak kötülüktür. Bu, gelmiş-geçmiş gerçek bilginlerin görüşüdür. Onlar bu lafzı kullanmış, fakat anlamını açıklayamamıştır.

Hakk yolunun bir yolcusu karanlık ve aydınlıktaki yolculuktaki uzun bir sohbette bize şöyle dedi: ‘İyilik varlıktaj kötülük yokluktadır.’ Böylece Hakkın herhangi bir sınırlanma söz konusu olmadan mutlak varlık sahibi olduğunu öğrendik. Hakk, hiçbir şekilde kötülüğün bulunmadığı mutlak iyiliktir. Zıddı ise hiçbir iyiliğin bulunmadığı sırf kötülük olan mutlak yokluktur.

İşte bu, söz konusu bilginlerin ‘yokluk mutlak kötülüktür’ şeklindeki görüşlerinin anlamıdır.

(Mesele: Allah Teâlâ Hakkında Olabilirlik Düşünülebilir mi?)

Hakikat bakımından şöyle denilemez: ‘Allah Teâlâ’nın bir şeyi var etmesi veya etmemesi mümkündür.’ Çünkü Hakkın eşyayla ilgili eylemi, kendisine göre, mümkün veya herhangi bir zorlayanın gerektirmesine bağlı değildir.

Fakat şöyle denilebilir: Şu durumun var olması ve olmaması mümkündür. Böylece söz konusu şey, bir tercih ediciye muhtaç kalır ki, o da Allah Teâlâ’dır. Şeriatı baştan sona inceledik ve söylediğimizle çelişen bir şey görmedik. Bizim Hakka dair söylediğimiz şey, ‘O’nun için şu zorunludur veya şu imkânsızdır’ şeklindedir. ‘O’nun hakkında şu caizdir’ demeyiz. '

İşte bu, Allah Teâlâ ehlinden seçkinlerin inancıdır. Seçkinlerin seçkinlerinin Allah Teâlâ hakkındaki inancı, bunun üzerindedir ve onu bu kitabın bölümlerine serpiştirdik. Çünkü düşünceleriyle perdelenmiş akılların büyük kısmı, perdelerinden kurtulamadığı için onu algılayamaz.

Böylece kitabın girişi sona ermiştir. Bu bölüm kitaba bir ilâve gibidir. Dileyen onu kitapta yazar, dileyen yazmaz. Allah Teâlâ hakkı söyler ve doğru yola ulaştırır.

Üçüncü kısım tamamlanmıştır. Hamd Allah Teâlâ’ya mahsustur.

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Bu Blogda Ara

İsmail Hakkı Altuntaş

FÜTUHÂT-I MEKKİYYE'NİN ÜÇÜNCÜ KISMI...Kitabın Girişi

Benzer Yazılar

Yorumlar

Arşivleme