Çeviri
Hz. Aliy
Hz. Aliy’nin İsim, Künye, Lâkap Ve Sıfatları
I. Hz. Ali’nin İsmi Ve Künyeleri
A. Hz. Ali’nin İsmi
Hz. Ali’ye ilk olarak annesi Fâtımâ binti Esed kendi babasının ismi ile aynı mânâda olan Haydar / Haydere ismini vermiş, babası Ebû Tâlib ise bu ismi Ali olarak değiştirmiştir. Yükseklik, yücelik, kuvvet ve kudret sahibi olmak mânâlarına gelen Ali ismi aynı zamanda Esmâ-i Hüsnâ’dan yani Allâh’ın güzel isimlerindendir. Bu ismin lügat mânâsı da müsemmâ için övgü unsuru taşımaktadır.
Hz. Ali hem âşık, hem mâşuk hem de aşktır. O, aşkına âşıktır ve ismine âgâhtır; isminin mânâsı ya da delâletine vâkıftır. Bilindiği gibi Hz. Ali’nin de ismi olan “el-‘Aliyyü”, Esmâ-i Hüsnâ’dan, yani Allah Teâlâ’nın güzel isimlerinden bir tanesidir.
1. Hazret-i Ali
2. Cenâb-ı Ali
3. Ali kerremallâhu vechehû
Genel mânâda Hz. Ali’yi, yalnız kendisine mahsus olarak ve bulûğ çağından önce müslüman olarak putlara tapınmaktan korunduğunu ifade etmek üzere kullanılan, “Allah yüzünü dâimâ ak etsin” meâlindeki meşhur övgü ve duâ cümlesiyle anılmaktadır.
4. Aliy-yi Haydar
5. Aliyyü’l-Murtazâ
6. Ali Şîr-i Hudâ
Hz. Ali’nin mirâcta arslan sûretinde temessül ettiğine dair rivayet edilir.
7. Aliyyün Veliyyullâh
8. Ali aşkına
“Ali aşkına” ibaresi, tasavvufî bir deyim olan ve kişinin karşısındakine niyâzım içeren “pir aşkına” deyimi gibi bir yemin ve ısrar ifadesidir.
9. Alilik eylemek
Hz. Ali gibi davranmak, onun hususiyetlerini taşımak mânâsında bir deyim olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.
10. Ali’nin çâkeri
“Bana Ali’nin kulu kölesi demeleri gayet yerindedir, insaf ediniz hiç böyle bir sultan sevilmez mi?” diyerek Hz. Ali’ye bağlılığı” dile getirmektir.
11. ‘Avn-i Ali
Hz. Ali’nin yardımını gördüğünü ifade etmektir.
12. ‘Ayn-ı Ali
İbaredeki ‘ayn” kelimesi, ‘ayn harfi olarak değerlendirildiğinde “Ali’nin gözü” olarak anlaşılmaktadır. Bir diğer ihtimal ise ibaredeki ‘ayn kelimesinin “aynısı, bizâtihî kendisi” veya dilimizde kullanıldığı şekliyle “benzeri” mânâsında kullanılmış olabileceğidir.
13. Cemâl-i Ali
Celâl sahibi Hz. Ali’nin cemâl sıfatıyla tecellî etmesi
14. Cûd-ı Ali
Hz. Ali’ye cömertliğinin âdetâ ona has kılındığını beyan
15. Dâd-ı Ali
Hz. Ali’nin Hakk’ın bir lûtfu olarak adalet sahibi olduğunu ifade etmek.
16. İmdâd-ı Ali
“Sen onun ihsan eteğini sadâkatle tut, bırakma ve doğruluğuna, yardım edeceğine inanarak ondan merhamet iste; darda kalan herkese Hz. Ali’nin yardımı yetişir, kimse bundan mahrum kalmaz” demektir.
17. Feyz-i Ali
Hakîkî evliyânın âlemde her yerin Hz. Ali’nin feyzinin kudreti ile dopdolu olduğunu ifade etmesidir.
18. Hâl-i Ali
19. Hayâl-i Ali
Hz. Ali’nin hayâli canlanınca, yani Hz. Ali’nin hayali gönlü doldurduğunda sineden Allah Allah feryatları yükselmesidir.
20. İlm-i Ali
21. Mihr-i Alî
22. Mîrâs-ı Ali
Peygamber evlâdında bulunan güzel huyların tamamını yine bu kişide müşâhade edilince ve Hz. Ali’nin gerçek mirasının güzel ahlâk olduğunu beyan etmektir.
23. Misâl-i/Misl-i Ali
24. Ravza-i Ali
25. Reml-i Ali
26. Semiyy-i Ali, Hem-nâm-ı Ali
27. Sırr-ı Ali
28. ‘Uluvv-i Ali
29. Visâl-i Ali
30. Yâd-ı Ali
31. Yed-i Ali
32. Aliyyü’z-zamân
33. Alî-cûd
34. Âlî-dil
35. Alî-fütüvvet
36. Alî-heybet
Hz. Ali gibi heybetli, velî rûhâniyetine sahip ve melek sûretli bir kişi olamak
37. Alî-himmet
38. Alî-ilm
39. Alî-kevkebe
40. Alî-nâm
41. Alî-sehâ
42. Alî-sıfat
43. Alî-sîret
45. Alî-vâr, Alî-veş
Hz. Ali’nin hançerlenmek sûretiyle şehid olmak…Hz. İsâ gibi çarmıha gerilse, başı kesilse ve zehirlense dahi incinmemesi gerektiğini ifade etmektedir.
B. Hz. Ali’nin Künyeleri
1. Ebû Türâb
Ebû Türâb Hz. Ali’nin en bilinen künyelerindendir. Bizzat Peygamberimiz tarafından Hz. Ali’ye verilen bu künyenin Buhârf de yer alan hikâyesi şöyledir: Hz. Fâtımâ’ya bir sebeple darılan Hz. Ali evi terk ederek Mescid’e gider ve orada yatar. Bu sırada Hz. Fâtımâ’yı ziyârete gelen Peygamberimiz dâmâdının nerede olduğunu sorar ve hâdiseyi öğrendikten sonra Mescid’e giderek Hz. Ali’yi üzerinden ridâsı sıyrılmış ve sırtına toprak bulaşmış bir vaziyette yatarken bulur. Hz. Ali’nin sırtından topraklan eliyle temizleyen Peygamber Efendimiz iki kere “Otur yâ Ebâ Türâb! Otur yâ Ebâ Türâb!” diyerek seslenir. Bu rivâyet içerisinde “Ali’ye bundan daha sevgili bir isim olmamıştır” açıklaması yer almaktadır. Aynı rivâyet Müslim'de, hasımlarının hakikati bilmeden bu künyeyi Hz. Ali’ye hakaret sadedinde kullandıkları, oysa Hz. Ali’nin en çok bu künyesini sevdiği ve bu şekilde hitâb edilmekten memnun olduğu hatırlatmasıyla yer almaktadır. “Toprağın babası” şeklinde tercüme edilebilen “Ebü Türâb”, künyesi ile anılmıştır.
2. Ebü’l-Hasan
“Hasan’ın babası” mânâsındaki Ebü’l-Hasan, Hz. Ali’nin künyelerindendir. Arap geleneğinde isimler kadar önemli yeri olan künyeler en bilinen şekliyle ilk erkek çocuğa nispetle kazanılmaktadır ve Hz. Ali’nin “Ebü’l- Hasan” künyesi de böyledir.
3. Ebü’s-Sıbteyn
“İki torun” anlamındaki “Sıbteyn” kelimesi, Hz. Hasan ve Hüseyin için âdeta âlem olmuş, bu iki sevgili torun Hz. Peygamber’e nispet edilmelerinin bir ifadesi olarak “sıbt-i Resûlullâh” olarak anılmışlardır. Bu münasebetle Hz. Ali, diğer künyeleri kadar şöhret bulmamakla birlikte “iki torunun babası” anlamındaki “Ebü’s-Sıbteyn” künyesi ile mâruftur.
II. Hz. Ali’nin Lâkap ve Sıfatları
Lâkap, bir kimsenin asıl isminden başka kendisine verilen isim ve sıfata denilmektedir ve kullanım açısından umumiyet arzeder. Arap dünyasında ayrı bir yeri ve önemi olan lâkapların çok defa birer hikâyesi, veriliş gerekçesi vardır. Lâkaplar dışında da bir kişiyi isim zikretmeksizin hatırlatan nitelemeler mevcuttur ve bunlar ilgili şahsa delâlet hususunda aynı vazifeyi görmekle birlikte, yani lâkaplar gibi hakikate dayalı bir yakıştırma içerdikleri halde onlar kadar yaygınlık kazanmamış ifadelerdir.
A. Murtazâ
Hz. Ali’nin lâkaplarındandır. Hakk’ın rızâsını kazanmış anlamındaki “Murtazâ” lâkabını Hz. Ali’nin Tebük gazâsma giderken Hz. Peygamber’in kendisini Medine’de halîfe sıfatıyla bırakması üzerine aldığı nakledilmektedir: Rivayete göre Hz. Peygamber’in Tebük savaşma çıkarken Hz. Ali’yi Medine’de vekil bırakmış, bunun üzerine Hz. Ali, “Yâ Rasûlallâh! Beni kadınlar ve çocuklar arasında mı vekil bırakıyorsun?” diyerek serzenişte bulunmuştur. Hz. Ali’nin bu itirazım Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellem Efendimiz, “Yâ Ali! Bana nisbeten sen, Mûsâ’ya nisbetle Hârûn mevkiinde olmaya râzı olmaz mısm? Şu farkla ki benden sonra peygamber yoktur” müjdesiyle cevaplamıştır. Hz. Ali’nin buna râzı olması ise onun Murtazâ olarak anılmasına sebep olmuştur.
1. Cenâb-ı Murtazâ
2. Murtazâ Ali
3. Murtazâ’nın Sırrı
4. İlm-i Murtazâ
5. Kemâl-i Murtazâ
6. Rûh-ı Murtazâ
7. Zebân-ı Murtazâ
8. Hem-nâm-ı Murtazâ
9. Hâk-i pây-ı Murtazâ
10. Nakd-i cân-ı Murtazâ
11. Murtazâ-heybet
12. Murtazâ-sîret
13. Murtazâ-şân
B. Haydar
Haydar ya da Haydere, Hz. Ali’nin lâkaplanndandır. Hz. Ali’nin arslan mânâsındaki bu lâkabı telâffuz edildiğinde hâsıl olan tesir sebebiyle yani hem kudret hem de cesareti hatıra gelir.
1. Hazret-i Haydar
2. Cenâb-ı Haydar
3. Haydar Ali
4. Haydariyyet
5. Haydar aşkına
6. Cemâl-i Haydar
7. Feyz-i Haydar
8. Hâl-i Haydar
9. Lûtf-ı Haydar
10. Misl-i Haydar
11. Nakd-i Haydar
12. Na‘ra-i Haydar
13. Nesl-i Haydar
14. Sâye-i Haydar
15. Semiyy-i Haydar
16. Ser-i Haydar
17. Sırr-ı Haydar
18. Silsile-i Haydar
19. Vâris-i Haydar
20. Rezm-i Haydar
21. Pençe-i Haydar
22. Dest-bürd-i Haydar
23. Tîğ-ı Haydar
24. Zûr-ı Haydar
25. Haydar-endazî
26. Haydar-himmet
27. Haydar-ı aşk
28. Haydar-ı devlet-me’âb
29. Haydar-ı devrân
30. Haydar-ı düldül-süvâr
31. Haydar-ı ihlâs
32. Haydar-ı neberd
33. Haydar-ı nigeh
34. Haydar-ı safder
36. Haydar-ı sânî
37. Haydar-ı tecrid
38. Haydariyyü’l-hamle
39. Haydar-âyîn
40. Haydar-azîmet
41. Haydar-ceng
42. Haydar-dil
43. Haydar-menâkıb
44. Haydar-siyer
45. Haydar-meşreb
46. Haydar-nihâd
47. Haydar-sıfat
48. Haydar-şecaat
C. Haydarı Kerrâr
Hz. Ali’nin “Haydar” lâkabına, “savaşta döne döne saldıran” mânâsındaki “Kerrâr” sıfatının eklenmesiyle “Haydar-ı Kerrâr” terkibi oluşturulmuş ve bu sıfat da en az onun “Haydar” lâkabı kadar yaygınlık kazanmıştır. Bu sıfat öncelikle, savaşlarda düşman askerlerinin arasına tıpkı ceylân sürüsüne hücum eden bir arslan gibi tek başına hamle ederek döne döne saldırdığı nakledilen Hz. Ali’nin, savaşlardaki cesaret ve kahramanlığım ifade etmektedir. Bunun yanında “ma‘nâ”, “feyz” gibi kelimelerle aynı terkip içerisinde kullanıldığında Hz. Ali’nin daha ziyade tasavvufî yönünü; “endîşe” ve “nazm” gibi kelimelerle birlikte zikredildiğinde ise Hz. Ali’nin belâgat ve fesâhat hususundaki üstün kabiliyetini ve mahâretini ifade eden bir sıfat vazifesi gördüğü dikkat çekmektedir.
1. İştiyâk-ı Haydar-ı Kerrâr
2. Lûtf-ı Haydar-ı Kerrâr
3. Makarr-ı Haydar-ı Kerrâr
4. Meded-i Haydar-ı Kerrâr
5. Nazar-ı Haydar-ı Kerrâr
6. Haydar-ı Kerrâr-ı endîşe
7. Haydar-ı Kerrâr-ı felek
8. Haydar-ı Kerrâr-ı feyz
9. Haydar-ı Kerrâr-ı gâlib
10. Haydar-ı Kerrâr-ı gazâ
11. Haydar-ı Kerrâr-ı ma‘nâ
12. Haydar-ı Kerrâr-ı nazm
13. Haydar-ı Kerrâr-ı sâhib-kudret
D. Kerrâr
Kerrâr, “savaşta döne döne saldıran” mânâsında bir sıfat olup Hz. Ali’yi tanımlamaktadır. Hz. Ali’nin “Haydar-ı Kerrâr” lâkabındaki Haydar’ın hazfı sonucu oluşan bu sıfatı da vardır.
1. Kerrâr hakkı içün
2. Esrâr-ı Kerrâr
3. Mâhiyyet-i Kerrâr
4. Râh-ı Kerrâr
5. Sâhib-i Kerrâr
6. Dest-bürd-i Kerrâr
7. Rezm-i Kerrâr
8. Savlet-i Kerrâr
9. Ser-pençe-i Kerrâr
10. Zûr-ı Kerrâr
11. Kerrâr-ı fazilet
12. Kerrâr-ı vegâ
13. Kerrâr-ı sadâret
14. Kerrâr-ı celâdet
15. Kerrâr-sıfat
16. Kerrâr-meniş
E. Şâh
Farsça’da, bir ülkenin tac sahibi hükümdarı anlamına gelen “şah”, Hz. Hüseyin ve Hz. Ali’nin isimlerinin önüne getirilerek onların sıfatı olarak kullanılmaktadır.
1. Hazret-i Şâh
2. Şâh Ali
3. Şâh aşkı
4. Şâh-ı aşk
5. Şâh-ı beka
6. Şâh-ı kerbân
7. Şâh-ı kerîm
8. Şâh-ı cümle kâinat
9. Şeh-i ‘izz ü devlet
10. Şâh-ı müzâhir
11. Şâh-ı vefâ-perver
12. Şâh-ı düldül-süvâr
F. Şâh-ı Velâyet
Velâyetin şahı yani sultânı, lideri mânâsındaki bu terkip Hz. Ali’nin sıfatlarındandır. Hz. Peygamber’in velâyetini tevârüs etmesi sebebiyle Hz. Ali bu sıfatla anılmıştır. Onun Şâh-ı velâyet olması, Peygamberimiz’e nispet edilen “Ali bendendir, ben ondanım; o benden sonra bütün mü’minlerin velîsidir” meâlindeki rivâyete ve yine Peygamberimiz’in Hz. Ali’ye zikir telkin ettiğine dair rivayetlere istinâd etmektedir. Ayrıca tarikatların tamamına yakın bir kısmının silsile itibarıyla Hz. Ali’ye nispet edilmesi de onun Şâh-ı velâyet olarak tanımlanmasının sebeplerindendir. Bu mânâda Hz. Ali gerçekten de mânevi yollan Hz. Peygamber’e ulaştıran kapı vazifesi görmüştür ve sık sık velîlerin ve veliliğin şâhı anlamındaki Şâh-ı velâyet sıfatı ile anılmaktadır.
G. Şâh-ı Merdân
Farsça bir terkip olan “Şâh-ı merdân”, erlerin, yiğitlerin şâhı demektir ve Hz. Ali’nin sıfatlarındandır. Şâirler, Hz. Ali’nin savaş meydanlarındaki kahramanlıklarını dile getirmek için “yiğitlerin şâhı” mânâsındaki bu sıfatına sık sık müracaat ettikleri gibi velâyetini söz konusu ettiklerinde de Hz. Ali’yi aynı sıfatla andıkları dikkat çekmektedir.
H. Şâh-ı Necef
Hz. Ali, Necef in şahı mânâsındaki “Şâh-ı Necef” sıfatıyla zikredilmektedir. Necef ise tarihte Bağdad vilâyetinin Kerbelâ sancağına bağlı bir kasaba olup Hz. Ali’nin türbesine ev sahipliği yapmaktadır. Bu münâsebetle Necef, Meşhed-i Ali olarak da bilinmektedir. Hz. Ali’nin Şâh-ı Necef sıfatıyla zikredildiği beyitlerden seçilen örneklerle konuyu açıklığa kavuşturmak mümkündür.
İ. Şîr
Hz. Ali, arslan mânâsındaki Haydar lâkabının Farsça karşılığı olan Şîr sıfatı ile de anılmaktadır.
2. Şîr-i ceberut
3. Şîr-i merdân
J. Şîr-i Hudâ
Şîr-i Hudâ, “Allâh’ın arslanı” mânâsında Farsça bir terkip olup Hz. Ali’nin sıfatlarındandır. Bu sıfatın hem Hz. Ali’nin lâkaplarından olan Esedullâh’ın tercümesi, hem de husûsen İranlıların Hz. Ali’ye verdikleri bir lâkap olduğu söylenmektedir.
K. Şir-i Yezdan
Şîr-i Yezdân, Allâh’m arslam mânâsında Farsça bir terkip olup Hz. Ali’nin sıfatlarındandır. Hz. Ali’nin bu sıfatı da esâsen Şîr-i Hudâ gibi “Esedullâh” lâkabının Farsça tercümesidir ve daha ziyade şecaati söz konusu edildiğinde Hz. Ali, Şîr-i Yezdân sıfatıyla anılmaktadır.
L. Şîr-i Hak
Hak, Allâh Teâlâ’nın güzel isimlerinden olup “fiilen var olan, mevcûdiyeti ve ulûhiyyeti gerçek olan” mânâsındadır. Şîr-i Hak ise Hak Teâlâ’nın arslanı mânâsında bir terkip olup Hz. Ali’nin sıfatlarındandır. Hak esmâsı gibi yine Esmâ-i Hüsnâ’dan Gafur ve Rahmân isimleriyle oluşturulan “Şîr- i Gafur”, “Şîr-i Rahmân” tamlamaları da Hz. Ali’nin birer sıfatı olarak kullanılmaktadır.
M. Esedullâh
Allah’ın arslanı mânâsındaki Esedullâh, Hz. Ali’nin lâkaplanndadır ve Hz. Ali müslümanlara karşı sonsuz diğergamlığı ve din düşmanlan karşısında cesaretinin büyüklüğü sebebiyle verilmiş bir lâkaptır.
N. Tanrı Arslanı
Hz. Ali “Esedullâh” lâkabının doğrudan bir tercümesi olan “Tanrı arslanı” sıfatıyla da zikredilmektedir.
O. Arslan
Hz. Ali, Esedullâh veya Şîr-i Hudâ gibi lâkaplarının tercümesi olan “Tann Arslanı” sıfatıyla konu edildiği gibi doğrudan doğruya Haydar lâkabının Türkçe karşılığı olan “Arslan” sıfatıyla da zikredilmektedir. Bu tercihte arslan kelimesinin Türkçe’de dâimâ güç, kudret ve cesaret gibi övgüye değer hususiyetleri hatıra getirmesi kadar Hz. Peygamber’in mi‘râcda Hz. Ali’yi arslan suretinde gördüğüne dair inanışın da etkisi olmalıdır.
R. Sâkî-i Kevser
Kevser sûresinde, “(Rasûlüm!) Kuşkusuz biz sana Kevser’i verdik (Kevser sûresi 108/1)” meâlindeki âyet-i kerîmenin de işaretiyle “Hz. Peygamber’e cennette bahşedilen nehir” şeklinde izah edilen kevser, yine Rasûlullâh’a bahşedilen nübüvvet, hikmet, ilim, çok sayıda ümmet, tevhid vb. mânevî nimetler şeklinde de yorumlanmışta.
S. Fâtih-i Hayber
Hz. Peygamber’in yönettiği bir savaşla fethedilen (7/628) Hayber şehri, en muhkem kalelerinden birisi olan Kamus kalesinin fethinde Hz. Ali’nin gösterdiği fevkalâde muvaffakiyet sebebiyle İslâm kültür tarihinde asıl şöhretine ulaşmıştır. Hz. Ali’nin Hayber fethinde gösterdiği insan üstü mücadele örneği, hadis kaynaklarında da geniş şekilde yer almıştır. Rivayete göre Hz. Peygamber, Hayber kuşatması sırasında elindeki sancağı, “Bir gün sonra ‘Allah ve Resûlü’nü seven’ birisine vereceğini ve zaferin de onun eliyle kazanılacağını” söylemiş ve ertesi gün Hz. Ali’ye teslim etmiştir.
III. Hz. Ali’nin Diğer Sıfatları
Hz. Ali’nin lâkapları kadar yaygınlık arzetmese de hilâfetini, Hz. Peygamber ile neseben ve sıhren yakınlığı ile velâyetini ifade eden bazı sıfatlarla tavsif edildiği tespit edilmektedir. Özellikle Ali na‘tlarında zikredilen bu sıfatların Hz. Ali’ye delâletleri ekseriyetle doğrudan olmakta, bazı örneklerde ise karine ile anlaşılmaktadır.
A. Emîrü’l-Mü’minîn
Hz. Ebü Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’dan soma İslâm’ın dördüncü halifesi olan Hz. Ali hilâfetini ifade eden “emîrü’l-mü’minîn”, yani mü’minlerin lideri sıfatıyla da anılmaktadır.
B. Emir
Emîr, liderlik ifade eden bir sıfat olup hilâfeti tanımlayan “emîrü’l- mü’minîn” ibaresinin de kısa söylenişidir.
1. Emîr-i Yesrib ü Bathâ
2. Emîrü’n-nahl
C. İMÂM
İmâm, kendisine tâbî olunan kimsedir.
1. İmâmü’l-mü’minîn
2. İmâmü’l-müttakîn
3. İmâm-ı ins ü cin
4. İmâm-ı dîn ü dünyâ
D. İbn-İ ‘Amm-i Mustafâ
Hz. Ali, Peygamberimiz’in amcası Ebû Tâlib’in en küçük oğludur. Mekke’de baş gösteren kıtlık üzerine Hz. Peygamber, amcası Ebû Tâlib’in yükünü hafifletmek maksadıyla Hz. Ali’yi himâyesine almış, Hz. Ali beş yaşından itibaren hicrete kadar Rasûlullâh’ın yanında kalmıştır. Peygamber Efendimiz’in gözetiminde yetişen Hz. Ali, dolayısıyla Hz. Peygamber için herhangi bir amca oğlu değildir. İşte Hz. Ali’nin Peygamberimiz’e bu yakınlığını ifade maksadıyla şâirler Hz. Ali’yi, Rasûlullâh’ın amcasının oğlu olduğunu ifade eden “ibn-i ‘amm- i Mustafâ” ibaresiyle Hz. Peygamber’e nispet ederek medhetmektedirler.
E. Dâmâd-ı Peygamber
Hz. Ali, Resûlullâh’ın dâmâdıdır. Hz. Fâtımâ ile evlenen Hz. Ali’nin Hz. Peygamber ile zaten mevcut olan akrabalık bağı, sıhriyet ile daha da güçlenmiştir. Ayrıca bu izdivâcı Hz. Peygamber’in de bizzat arzuladığı nakledilmektedir.
1. Sıhr-i Nebî
2. Zevc-i Fâtımâ
F. Mahremi Esrâr
G. Vasî
El-Vasiyyu, Hz. Ali’nin lâkablarındandır. Fakat bu lâkap genelde “el- Vasiyyu” şeklinden ziyade Hz. Peygamber’e izâfe edilen “Her peygamberin bir vasisi vardır, benim vasim ve vârisim ise Ali’dir” meâlindeki rivayetleri telmîhen, vasiyy-i Resûl, vasiyy-i Nebi, vasiyy-i Mustafâ terkipleriyle kullanılmıştır.
H. Seyyid
Seyyid, efendi, lider mânâsında bir kelimedir. İbn-i Abbas’tan gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber, Hz. Ali’yi işaret ederek “Sen dünya ve âhiretin seyyidisin” buyurmuştur. Ayrıca Peygamber Efendimiz’in Hz. Ali’yi “seyyidü’l-Arab”, yani Arapların efendisi olarak tanımladığı da rivayet edilmektedir. Hz. Peygamber, “Arapların efendisini görmek isteyenler Ali b. Ebı Tâlib’e baksınlar” buyurunca Hz. Âişe, “Ey Nebiyyallâh, ‘seyyidü’l-Arab’ sen değil misin?” diye sormuş, Hz. Peygamber ise “Ben ‘imâmül-müslimîn’ ve ‘seyyidü’l-muttakînim’; seyyidü’l-Arab’ı görmek istersen Ali b. Ebî Tâlib’e bak” diyerek sözünü tekrar etmiştir. Bir başka rivayette ise Hz. Peygamber’in “Ben Âdemoğlu’nun seyyidiyim, Ali ise seyyidü’l-Arab’dır” buyurduğu nakledilmektedir. Hz. Ali’nin “seyyid” sıfatı ve bu sıfatla oluşturulan terkiplerle tavsif edildiği tespit edebiliriz.
İ. Şâfi’i Mahşer
Hz. Ali, mahşerde şefaat edeceğini ifade eden “şâfi‘-i mahşer” sıfatıyla tanımlanmaktadır.
J. Kasîmü’n-Nâr
Kasîmü’n-nâr, Hz. Ali’nin lâkaplarındandır. Cehennemin taksim edicisi, yani kimlerin cehenneme gireceğini ta‘yin eden kişi anlamındaki bu ibare, İbn Cevzî’de Hz. Ali’den naklen, “Ben, bu benimdir bu şenindir diyerek cehenneme girenleri taksim ederim” meâlindeki rivayete de istinâd etmektedir. Hz. Ali’nin “Kasîmü’n-nâr” lâkabı söz konusu rivayetteki ibarenin bütün olarak zikredilmesiyle yani “Kasîmü’n-nâri ve’l-cenneh” şeklinde yer almaktadır.
Hz. Ali’nin cennet ve cehenneme girenleri belirleyecek kişi olduğunu ifade eden ibaresinin rivayetleri hatıra getirmektedir. Mahşer günü kurulacak mahkemede terâzî ve mizanın Hz. Ali’nin elinde olacaktır.
K. Düldül-Süvâr
Mısır hükümdârı Mukavkıs’ın Hz. Peygamber’e gönderdiği değerli hediyeler arasında bulunan düldül, daha sonra Hz. Ali’ye intikal etmiş ve Hz. Ali’nin bineği olarak asıl şöhretine ulaşmışta.
L. Kur’ân-ı Nâtık
Hz. Ali’nin bir sıfatı da “Kurân-ı nâtık”, yani konuşan Kur’an’dır. Onun bu şekilde tavsifi öncelikle Kur’ân’a vukûfunu ifade etmektedir. Çünkü Hz. Ali’nin, “hangi âyetin ne zaman ve nerede, hangi sebeple nâzil olduğunu” bildiği nakledilmekte, kaynaklarda Hz. Ali’nin bu iddianın haklı sahibi olduğu bilgisi yer almaktadır. Ayrıca Hz. Ali ve Kur’ân-ı Kerîm’le ilgili olarak Rasûlullâh, “Ali Kur’ân ile Kur’an da Ali ile beraberdir; ikisi Havz’a gelinceye kadar ayrılmazlar” buyurmuştur. Hz. Ali ayrıca Peygamber Efendimiz hayatta iken Kur’ân-ı Kerîm’in tamamım ezberlemiş bulunan az sayıdaki sahâbîden birisi idi ve Kur’ân’ın meselelerine hakkıyla vâkıftı.
M. Noktavî
Hz. Ali kerremallâhü aleyhi veçheye atfedilen “Ben bâ’nın altındaki noktayım” sözünü de hatırlatan “Noktavî” sıfatı ile anılmıştır.
N. Velî
Hz. Ali, Peygamber Efendimiz’in velâyetinin vârisidir; Hz. Ali için “velî” sıfatım bizzat Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellemin zikrettiği nakledilmektedir. Rivayete göre ashâbdan bir kısmı Hz. Ali’nin liderliğinde gerçekleşen bir seriyye sonunda Hz. Ali’yi Hz. Peygamber’e şikâyet etmişler, Peygamberimiz ise bu yakınmaları, “Ali bendendir, ben ondanım; o benden sonra bütün mü’minlerin velîsidir” buyurarak engellemiştir. Bursevî ise Hz. Ali’nin velâyetini, onun Hak Teâlâ’nın “Velî” esmâsma mazhariyeti şeklinde izah etmektedir. Hz. Ali kelamda doğrudan doğruya “velî” sıfatı ile zikredilmemekle birlikte “evliyâ” ve “velâyet” kelimeleriyle teşkil edilen terkiplerle tanımlanmıştır. “Velî” başlığı altında tasnif edilen bu terkiplerle ilgili nazım birimi örnekler şunlardır:
1. Delîl-i evliyâ
2. Evliyâlar Serveri
3. Serfirâz-ı evliyâ
4. Şehriyâr-ı evliyâ
5. Pîşvâ-yı evliyâ
6. Veliyy-i tâc u külâh
7. Hâkim-i velâyet
8. Velâyet meskeni
O. Mevlâ
Hz. Ali, muhtemelen Hz. Peygamber’in “Ben kimin mevlâsı isem Ali de onun mevlâsıdır” sözüne istinâden “Mevlâ /Efendi” sıfatıyla anılmaktadır. Bazı kaynaklarda bu rivâyet, “Allah’ım ona dost olanlara dost ol, ona düşmanlık besleyenlere düşman ol” meâlindeki duâ ile tamamlanmaktadır.
P. Mazhar-ı Esmâ
Yükseklik, yücelik, kuvvet ve kudret sahibi olmak mânâsındaki Ali ismi, lûgattaki karşılığıyla mânâsıyla başlı başma bir övgü unsuru olması yanında “el- ‘Aliyyü” şekliyle Esmâ-i hüsnâdan olup Allah’ın zâtî sıfatlarındandır. Hz. Ali’nin ismi ile Esmâ-i hüsnâdan olan “el-Aliyyü” arasındaki benzerlik bazı şâirlerin Ali isminde tevriye yapmasına imkân tanımıştır. Bununla birlikte bazen Hz. Ali’nin doğrudan doğruya Hakk’ın esmâsının mazharı olduğu ifade edilmektedir. Esâsen velâyet makamı, insân-ı kâmilin makamıdır ve insân-ı kâmil bi’l-asâle Peygamber Efendimiz, bi’l-vekâle peygamberler ve onların vârisleridir. Hz. Peygamber, İlâhî isimlerin zuhur mahalli ve peygamberlik mesleğinin hâtemidir. Şu halde Hz. Peygamber’in velâyetini tevârüs eden Hz. Ali’nin de İlâhî isimlere mazhar olduğunu kabul etmek gerekmektedir.
1. Hak
2. Evvel, Âhir, Zâhir, Bâtın
3. Vâhid, Ehad, Ferd, Samed
4. Mâlikü’l-mülk
5. Sübhân
6. Rahmân
7. ‘Aliyyü’l-‘azîm
8. Hüve’llâh
Hilye İma’dır, Zâtını Görmektir.
Sözlükte “süs, ziynet, kolye” gibi mânâlara gelen hilye, mecâzen “yaratılış, sûret ve güzel vasıflar” demektir. Osmanlı kültüründe hilye, Resûlullâh’ın vasıflarını, bu vasıflardan bahseden kitap ve levhaları ifade etmek için kullanılmıştır. Hilyenin edebî bir tür olarak edebiyatımızda çok rağbet görmesinin sebeplerinden biri Hz. Ali kerremallâhü aleyhi vechehden rivâyet edilen,
“Hilyemi gören beni görmüş gibidir. Beni gören insan bana muhabbetle bağlanırsa Allah ona cehennemi haram kılar; o kişi kabir azâbından emin olur, mahşer günü çıplak olarak haşredilmez” meâlindeki hadistir.
Hz. Peygamber hakkında yazılan hilyelerin en meşhur örneği, Hâkânî Mehmed Bey’in Hilye-i Hâkânî adlı eseridir. Zamanla diğer peygamberler, Hulefâ-i râşidîtı ve aşere-i mübeşşere ile din ve tarikat büyükleri için de bu tür eserler kaleme alınmış olup bunlar da hilye olarak adlandırılmışlardır. Dört halîfe hilyesi hakkında kaleme alman eserlerden, Şeyhülislâm Es‘ad Mehmed Efendi’nin Gülistân-ı Şemail adlı eseri ile İbrahim Cevrî’nin Hilye-i Çehâr-yâr-i Güzin'i bu türün en tanınan örneklerindendir.
Hz. Ali Kerremallâhü Aleyhi Vecheh İle İlgili Sûre, Âyetler
Söz konusu bazı sûre ve âyetlerin Hz. Ali kerremallâhü aleyhi vecheh ile ilgili olduğu daha doğrusu bazı sûre adları ve âyetlerin Hz. Ali olduğu zikredilmektedir.
A. SÜRELER
1. Fâtihâ sûresi
Fâtihâ sûresi, Mekke devrinde nâzil olan sûrelerdendir ve yedi âyetten ibarettir. Kur’ân-ı Kerîm onunla başladığı ve bir bakıma önsöz gibi olduğu için bu ilk sûre “Fâtihâtü’l-Kitâb” adıyla anılmış, bu tamlamanın kısaltılmış şekli olan “Fâtihâ” ismiyle de tanınmıştır. Ayrıca sûre “El-hamdü li’llâh” ibaresiyle başladığı için “Sûretü’l-hamd” olarak adlandırılmış, bunun kısaltılmış şekli olan “Elham[d]”s sûrenin Türkçe’deki en yaygın adı olmuştur.
Fâtiha sûresi ve Şâh-ı merdân olan Hz. Ali arasında doğrudan bir alâka kurulmamaktadır. Fakat Fâtihâ sûresinin, Kur’ân-ı Kerîm’in ilk sûresi ve bir bakıma onun özeti hükmünde olduğundan bütün ilimleri ihtivâ ettiği kabul edilmektedir; Hz. Ali de bir rivâyete göre ilim şehrinin kapısıdır , yani ilim şehrine ancak onun delâletiyle girilebilir. Şu halde Fâtihâ sûresi ile Hz. Ali arasında ilme kaynaklık etmeleri bakımından bir iştiraki düşünmek mümkün görünmektedir. Ayrıca mahşer günü Muhammed ümmetinin Hz. Peygamber’e ait olan ve Hz. Ali’nin taşıyacağı “Livâ-yı hamd” adı verilen sancak altında toplanacağını da telmih etmektedir.
2. Âl-i İmrân sûresi
Kur’ân-ı Kerîm’in üçüncü sûresi olup Medine devrinde nâzil olmuştur. Sûre, ismini otuz üçüncü âyette geçen âle îmrâne ibaresinden almaktadır. Bu terkipteki “âl” kelimesi, “âile, sülâle, akraba ve hânedân” mânâsındadır. Aynca bu kelime “peygamberlerin ümmeti, hükümdarların sadık tebâası ve has kullan” anlamına da gelir. “İmrân” ise özel isimdir.
Âl-i îmrân 200 âyetten oluşan bu uzun sûre ile Hz. Ali arasında doğrudan bir alâka kurabilmek mümkün görünmemektedir. Ancak bununla birlikte Buhârî’de Hz. Ali’nin Âl-i İmrân olarak tanımlanmasına ışık tutabilecek bir hadis-i şerif mevcuttur. Bu rivâyete göre Hz. Peygamber, Hz. Ali ile kendi arasındaki yakınlığı Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un yakınlığına benzetmektedir.
İmrân’ın, Hz. Ali’nin atası olduğunu ve Âl-i îmrân sûresinin de onun hakkında nâzil olduğunu rivayet edilmektedir. Tefsirlerde ve sebeb-i nüzûle dair eserlerde bu sûrenin Hz. Ali hakkında nâzil olduğuna dair bir bilgiye ulaşılamamakla birlikte bu sûrenin “De ki: Geliniz sizler ve bizler dahil olmak üzere, siz kendi çocuklarınızı biz kendi çocuklanmızıi siz kendi kadınlarınızı, biz de kendi kadınlarımızı çağıralım (3/61)” meâlindeki âyeti nâzil olduğunda Resûlullâh’ın Ali, Fâtımâ, Hasan ve Hüseyin’i yanına alarak, “Allah’ım! Benim âilem bunlardır” buyurduğu nakledilmektedir. Ne var ki bu hâdise de âyetin nüzûl sebebi olmaktan çok neticesi mahiyetindedir.
Hz. Peygamber sallallâhü aleyhi ve sellem, Hz. Ali’ye hitâben, “Senin bana bağlılığın, Hârûn’un Mûsâ’ya bağlılığı derecesinde olmandan râzı olmuyor musun?” buyurmuştur. Peygamber bunu, Tebük seferine çıkarken Ali’yi Medine’de halef bıraktığı ve Ali’nin de sefere katılmak istemesi üzerine söylemişti. O hadiste “Şu kadar var ki benden sonra peygamber yoktur” fıkrası da vardır.
3. İsrâ sûresi
Bu sûre Kur’ân-ı Kerîm’in Mekke döneminde nâzil olan son sûrelerinden olup adını, Hz. Peygamberin Mekke’den Kudüs’e götürülüşünden bahseden ilk âyetindeki “gece yürüyüşü” anlamına gelen isrâ kelimesinden almıştır. Söz konusu âyet, “Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmım gösterelim diye (Muhammed) kulunu Mescid-i Haram’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid- i Aksâ’ya götüren Allah noksan sıfatlardan münezzehtir; O, gerçekten işitendir, görendir (17/1)” meâlindedir.
Hz. Peygamber ve Hz. Ali’nin sırrını öğrenmek isteyenin İsrâ sûresine veya hadisesine bakması gerektiğini ve bu sırdan haberdâr olanların büyük müjdeden de haberdâr olacaklarını veya bu sırrı öğrenenlerin büyük müjde ile karşılaşacaklarından bahsedilir. Öncelikle İsrâ sûresinin ilk âyetinde de anlatıldığı gibi mi‘râcın ilk safhasını ve dolayısıyla Hz. Peygamberin mirâcını işaret ederek Hz. Peygamber ve Hz. Ali’nin sırrının da bu mûcizevî yolculukta gizli olduğunu îmâ etmektedir. Mirâcın en büyük sırrı ise Hz. Peygamberim Hak Teâlâ ile perdesiz olarak görüşmüş olmasıdır.
Mi‘râcdan sonra Peygamber Efendimiz’in bu görüşmenin mâhiyetine dair esrarı Hz. Ali’ye tevdî ettiğine dair bir inanış da mevcuttur.
4. Hel etâ /İnsan sûresi
Hz. Ali ile alâkalı olarak şiirlerde en fazla zikri geçen âyet, Hel etâ âyeti; daha doğrusu bu âyet ile başlayan ve bu adı da taşıyan İnsan sûresidir. Hel etâ'nın Hz. Ali şânında nâzil olduğunu veya bu sûrenin Hz. Ali’yi vasfettiğini belirtmektedir.
Tefsirlerde İnsan sûresinin, Hel etâ ibaresiyle başlayan, “İnsanın üzerinden, henüz kendisinin anılan bir şey olmadığı uzun bir süre geçmedi mi?” meâlindeki ilk âyeti ile Hz. Ali arasında doğrudan bir münasebet kurulmamaktadır. Ancak aynı sûrenin, “O kullar, şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarak verdikleri sözü yerine getirirler (76/7)” meâlindeki âyetinden veya bir başka yoruma göre “ebrar” kavramının yer aldığı “iyiler ise, kâfür katılmış bir kadehten (cennet şarabı) içerler (76/5)” meâlindeki âyetinden itibaren “(Onlara söyle denir) Bu, sizin için bir mükâfâttır. Sizin gayretiniz karşılığım bulmuştur (76/22)” meâlindeki âyete kadar olan kısmın nüzûl sebebi olarak Hz. Ali ve âilesinin sabır ve diğergamlık örneği davranışları gösterilmektedir.
İsmail Hakkı Bursevî bu hadiseyi tefsirinde şöyle anlatmaktadır:
Hz. Hasan ve Hüseyin hastalanmışlardır, ziyaretlerine gelen Hz. Peygamber ve bazı sahabîler Hz. Ali’ye adak tavsiyesinde bulunurlar. Bunun üzerine Hz. Ali ve Fâtımâ, çocukları iyileştiği takdirde tutmak üzere üç gün oruç adarlar; duâlan kabul olunca da oruca başlarlar. Hz. Ali ev halkının üç iftarlık yiyeceğini temin eder. Birinci günün iftarında sadece ev halkını doyuracak kadar yemek hazırlanmıştır, iftar vakti kapıya gelen ve “miskin”lik derecesinde fakir olan bir sâil, onları “Ey Hz. Peygamber’in ehli beyti” diyerek selamladıktan sonra yiyecek ister; onlar da yiyeceklerini dilenciye vererek su ile iftar ederler, ikinci gün yine iftar vaktinde bu defa bir “yetim” kapılarına gelir ve onları aynı şekilde selâmlayarak yiyecek ister; yiyeceklerini dilenciye veren ev halkı su ile iftar ederler. Nihayet üçüncü günün akşamında üç günlük yiyeceğin kalan son kısmı hazırlanır ve yine tam iftar vakti kapılarına bir “esir” gelerek onları “Ey Peygamber’in ev halkı” diye selamlar ve yiyecek ister; bu dilenciye de öncekiler gibi muamelede bulunan Ali âilesi ellerindeki son ekmeği de ona verirler. Üç gün boyunca sudan başka bir gıda ile oruçlarım açamayan Hz. Ali âilesinin fertleri za‘fiyet geçirirler. Kızı, damadı ve sevgili torunlarının bu durumundan haberdar olan Peygamber Efendimiz mahzun olur ve bu hadise üzerine Cebrail, Hz. Peygamber’i “Allah ehli beytin hususunda seni kutluyor” sözleriyle tebrik ederek İhsan sûresini okur. Bu sûrenin özellikle “Onlar kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler (76/8)” meâlindeki âyeti, tam olarak yukarıda nakledilen hadiseyi hikaye etmektedir. Neticede Hz. Ali ve âilesinin bu emsalsiz davranışı, ilgili âyetlerin âhirete dair getirdikleri müjdeli haberlerle tebrik edilmiş olmaktadır ki bu mukabele bütün mükâfâtların üzerindedir.
İnsan sûresinin bir bölümü için nüzûl sebebi olarak gösterilen bu hadise, esâsen ilgili âyetlerin nüzûl sebeplerine dair farklı rivayetlerden sadece bir tanesidir. Ayrıca bu hadisenin yegâne kahramanı da Hz. Ali değildir; Hz. Ali ile birlikte Hz. Fâtıma aleyhisselâm, Hz. Hasan ve Hüseyin’den müteşekkil Ali âilesidir. Ancak bu husus Hz. Ali’nin ilgili rivayetteki rolünü azaltmayıp aksine sonsuz cömertlik hususunda Peygamber âilesinin yek vücut olduklarını ve aynı mânâyı müştereken benimsediklerini göstermektedir. Hz. Ali şahsında tebellür [Billurlaşmak. Parlak, şekilli olup ve donup katılaşmak] eden Peygamber âilesi hakikati, Hel etâ sûresinin Hz. Ali şânında nâzil olduğunu ısrarla ve sarahatle ifade etme imkânı sağlamıştır.
Hz. Mûsâ’nın yed-i beyzâsının da Hz. Ali’ye ait olduğunu, esasen İmrân soyundan gelen Hz. Mûsâ’nın da Hz. Ali’den başkası olmadığım ifade edilmektedir.
B. ÂYETLER
Hz. Ali kendi ifadesine göre hangi âyetin ne zaman ve nerede, hangi suâle cevap olarak nâzil olduğunu bilecek kadar Kur’ân âyetlerine vukufu olan bir sahâbîdir. Bunun yanında Kur’ân-ı Kerim’de bizzat Hz. Ali’yi işaret eden veya ona dair herhangi bir husûsiyetin altını çizen ayetlerin bulunduğu da nakledilmektedir.
1. “Bismillâh”
Allah’ın adıyla (başlarım) mânâsındaki “Bismillâh”, aynı zamanda Nemi sûresindeki bir âyet olan “Bismillâhirrahmânirrahîm” âyetinin kısa ifadesidir. Dinimizde gerek dünya gerek âhiretle ilgili olsun her meşrû işe besmele ile başlamak tavsiye edilmiştir. Besmele ile başlamayan her işin bereketsiz ve sonuçsuz olacağına dair hadis-i şerif vardır. Ayrıca besmelenin başındaki bâ harfinin Allah ile âlem, özellikle de insanlık âlemi arasındaki münasebete işaret ettiği kabul edilmektedir. Bazı peygamberlerin hecâ harflerini mevcudâtın merâtibi ile aynı hizâda değerlendirdiklerini söyleyen Kâşânî’ye göre mevcüdât, bismillâhın M’sında zahir olmuştur. Çünkü bâ, zât-ı İlâhî hizasına konulmuş olan eliften sonra gelen bir harftir. O halde bâ, evvel-i mahlûk olan ve “Bana senden sevgili ve daha mükerrem hiçbir mahluk yaratmadım, seninle veririm, seninle alırım, seninle sevap ve seninle ikab ederim” meâlindeki hadis-i kudsîye muhatap bulunan akl-ı evvele işarettir. İbnü’l-Arabî’ye göre ise varlık mertebelerinden ikinci mertebede olan bâ harfi, bu mertebedeki ilk mevcûd olduğundan değerli bir harftir. Bundan dolayı Hazret-i Allah, Kur’ân’a “Besmele” ile başlamıştır. Hz. Ali de “Allah’ın kitabında ne varsa Fatiha’da, Fatiha’da ne varsa Besmele’de, Besmele’de ne varsa başındaki bâ harfindedir. Bâ harfinde ne varsa altındaki noktadadır. Ben M’nın altodaki noktayım” sözüyle bâ’nın kutsiyetine işaret etmektedir.
2. “înnemâ”
Hz. Ali’nin Hak Teâlâ tarafından innemâ ibaresiyle ya da bu ibarenin yer aldığı bir âyetle medhedildiğini ifade etmektedir.
Bu âyetler arasında Hz. Ali medhini de ihtiva ettiği nakledilen âyet, Mâide sûresinin, “Sizin dostunuz (velîniz) ancak Allah’tır, Resûlüdür, iman edenlerdir; onlar ki Allah’ın emirlerine boyun eğerek namazı kılar, zekâtı verirler (5/55)” meâlindeki âyetidir.
Nüzûl sebepleri arasında Hz. Ali’nin sehâveti gösterilen bu âyet ile ilgili İbn-i Abbas ve Ebû Zer’den gelen rivâyet şöyledir:
Resûlullâh ve ashabı öğle namazından sonra mescidde bulunurlarken bir sâil [dilenci] gelir ve “Şâhid ol Ya Rab! Resûlullâh’ın mescidine geldim, dilendim, kimse bana bir şey vermedi” diye şikâyetçi olur. O sırada namazda, rukûda olan Hz. Ali, dilenciye serçe parmağındaki yüzüğü işaret eder ve dilenci de gider, yüzüğü alır. Bu hadiseye şâhit olan Hz. Peygamber, “Allahım, kardeşim Mûsâ senden, “Rabbim! Yüreğime genişlik ver, bana işimi kolaylaştır (Tâ Hâ sûresi 20/25-26)” diye niyaz etti, sen de “Seni kardeşinle destekleyeceğiz ve size öyle bir kudret vereceğiz ki, âyetlerimiz (mûcize yardımlarımız) sayesinde onlar size erişemeyecekler. Siz ve size tâbî olanlar üstün geleceksiniz (Kasas sûresi 28/35)” diye Tevrat’ı inzal buyurdun. Allâhım ben de peygamberin Muhammed’im, benim de sîneme genişlik ver, işimi kolaylaştır, bana da ehlimden Ali’yi vezir yap ve bununla arkamı kuvvetlendir” diye duâda bulunurlar. Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellem sözlerini henüz tamamlamadan Cebrâil, Mâide sûresinin 55. âyetini getirir.
Yâ Sîn sûresinin sırlarının, Hamse-i âl-i abâda toplandığını, Hz. Ali’nin ise Tâ-Sîn ibâresiyle başlayan Nemi sûresinin remzi olduğunu ve innemâya mazhar olduğunu ifade edilmektedir. Hamse-i âl-i abâ ise bilindiği üzere Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellemin abâsı altına aldığı Hz. Ali, Hz. Fâtımâ, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’den ibarettir.
3. ‘“urvetü’l-vüskâ”
Kur’ân-ı Kerim’de ‘urvetü’l-vüskâ ibaresi, Bakara sûresinin “O halde kim tâğutu reddedip Allâh’a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmıştır (2/256)” meâlindeki âyeti ile Lokman sûresinin “iyi davranışlar içinde kendini bütünüyle Allâh’a veren kimse, gerçekten en sağlam kulpa yapışmıştır (31/22)” meâlindeki âyetinde zikredilmektedir. “En sağlam kulp” olarak Hz. Ali’nin sıfatı olarak kullanmıştır.
4. “meveddete fi’l-kurbâ”
Şûrâ sûresinin “İşte Allâh’ın, imân eden ve iyi işler yapan kullarına müjdelediği nimet budur. De ki: Ben buna karşılık sizden akrabalık sevgisinden başka bir ücret istemiyorum. Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz. Şüphesiz Allah bağışlayan, şükrün karşılığını verendir (42/23)” mealindeki âyetinde yer almaktadır.
‘urvetü ’l-vüskâ olan Hz. Ali kerremallâhü aleyhi vecheh ümmet için bir istinad noktasıdır. Şûrâ sûresinin 23. âyetinde zikri geçen iki kelimeyi iktibas eden şâir, Hz. Ali’nin meveddet nûrunun idiği yer ve Hz. Peygamber’e yakınlığın da sırrı olduğunu söylemektedir. Hasan Basri Çantay, söz konusu âyet-i kerîmede yer alan fi’l-kurbâ ibaresinin Resülullâh’a akraba olmak olarak tefsir edildiğini, Hz. Peygamber’in yakın akrabalarının ise Hz. Ali, Hz. Fâtımâ, Hz. Hasan ve Hüseyin olduğunu ifade etmektedir.
Bursevî ise bu âyet nâzil olduğunda Hz. Peygamber’in, “Ey Allâh’ın Resulü, bu âyet ile sevmemiz emredilen akrabaların kimlerdir” suâlini “Ali, Fâtımâ ve onların oğulları Hasan ve Hüseyin’dir” şeklinde cevapladığını nakletmektedir.
5. “mâ evhâ”
Mâ evhâ ibaresi mi'râcın söz konusu edildiği Necm sûresinin, “Bunun üzerine Allah, kuluna vahyini bildirdi (Necm 53/10)”meâlindeki âyetinde yer almaktadır. Elmalılı, Hz. Peygamber’in mi'râcda vasıtasız olarak kendisine vahyedileni ifade eden mâ evhâ ibaresinin tefsirine dair rivayetleri naklettikten sonra o husûsî meclisteki vahyin tafsilatım ancak Hak Teâlâ ve Resûlullâh’ın bileceğini ifade etmektedir.
6. “ve’l-kamer”
Şems sûresinin, “Güneşe ve kuşluk vaktindeki aydınlığına, güneşi takip ettiğinde aya yemin ederim (91/1-2)” meâlindeki âyetlerinde yer alan ve’l-kamer ibaresini aşağıdaki beytinde Hz. Ali olarak yorumlanmakta, daha doğrusu âyetteki ve ’l-kamer ibaresinin Hz. Ali’yi işaret ettiğini ifade edilmektedir:
Hz. Peygamber’i Şemsü’d-duhâ, Hz. Ali’yi ve’l-kamer ibareleriyle tanımlamışlardır. Yani Hz. Peygamber’in güneşe; Hz. Ali’nin de aya benzetilmiştir.
İbn-i Abbas’a dayandırılan bir rivayete göre Hz. Peygamber, Kur’ân-ı Kerim’de kendi isminin Ve’ş-şemsü ve duhâhâ (91/1), Hz. Ali’nin ve ’l-kameri izâ telâhâ (91/2), Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in isimlerinin ise Ve’n-nehâri izâ cellâhâ (91/3), yani “Onu açığa çıkarttığında gündüze yemin ederim” şeklinde olduğunu beyan etmektedir.
Bilindiği gibi ay, nûrunu güneşten alır; gündüz güneş ile aydınlanan dünya, gece ayın ışığıyla karanlıkta kalmaktan kurtulur ki vech-i şebeh de bu olmalıdır. Çocukluğundan itibaren Hz. Peygamber’in terbiyesinde yetişerek Peygamber ahlâkım şahsında en güzel şekilde temsil eden Hz. Ali ve evlâdı, Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellemden aldıkları velâyet nûru ile Hz. Peygamber devrinden uzaklaşıldıkça daha fazla belirginleşen küfür karanlığına karşı âlemi tenvîre devam etmişler ve etmektedirler.
7. “ve’d-duhâ”
“Kuşluk vaktine yemin ederim” meâlindeki ve ’d-duhâ ibâresi, Kur’ân-ı Kerim’in 93. sûresi olan Duhâ sûresinin ilk âyetidir. Mekke’de nâzil olan sûre 11 âyettir ve burada Hz. Peygamber’in yetim olması konu edilerek tesellî edilmektedir. Çantay, duhâ ibaresi ile ilgili te’villeri naklederken bu kelimenin Ehl-i beytin erkekleri olarak da yorumlandığını söylemektedir.
Hz. Ali Kerremallâhü Aleyhi Vecheh İle İlgili Hadisler
Hz. Ali’nin ilmi, fazileti ve menkıbelerine dair rivayetler, diğer sahâbîler hakkında vârid olanla kıyaslanamayacak kadar çoktur. Bunun sebepleri arasında öncelikle Emevî döneminde Hz. Ali’ye muhalif olan bazı idarecilerin onun fazileti hakkında hadis rivayet edenleri tehdit etmeleri gösterilmektedir. Bu baskı karşısında sahabîler, Hz. Ali ile ilgili olarak Hz. Peygamber’den duydukları her sözü, her hâdiseyi tespit ederek nakletmek hususunda özel bir gayret göstermişlerdir. Bu gayretin bir neticesi olarak Hz. Ali ve Ehl-i beytinin faziletleri konusunda 300.000’den fazla hadis uydurulduğu da nakledilmektedir ki Kandemir bu rakamın mübalağalı olmakla birlikte bu alandaki terâküm hakkında fikir verdiğini ifade etmektedir. Hz. Ali’nin faziletleri hakkındaki 200 kadar hadisi İmam Nesâî, uydurulmuş olanları ayıklamak süretiyle Kitâbü’l-hasâ’is fi fazlı Alî b. Ebî Tâlib adlı eserinde toplamıştır. Ahmed b. Hanbel’in Fezâilü’s- sahabe adlı eserinde de Hz. Ali’nin faziletlerine dair 300 kadar hadis mevcuttur.
Hz. Ali kerremallâhü aleyhi vechehin ilmi ve fazileti hakkındaki hadislerle Hz. Peygamber’in ona yakınlığı ve muhabbetini dile getirdiği bazı sözlerinin arasında özellikle “Ben ilim şehriyim, Ali de kapısıdır” ve “Ben kimin mevlâsı isem Ali de onun mevlâsıdır” meâlindeki hadis-i şerifler pek çok defa konu edilmiştir. Bu çok tekrar edilen hadisler yanında Hz. Ali ile ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen fakat sıhhati tartışmalı olan “Eti etimden, rûhu rûhumdandır” meâlindeki rivayet ve varyantları epeyce fazla söylenir.
Hz. Peygamber’in yine Hz. Ali ile yakınlığını ifade sadedinde “Sen bendensin ben de sendenim” ifadesi ile “Ali ve ben bir tek nurdan yaratıldık” meâlindeki rivayetler, Nâdı Ali” olarak bilinen ve Uhud’da Hz. Peygamber’in yaralandıktan sonra Cebrâil’in tavsiyesi üzerine Hz. Ali’yi çağırması, daha doğrusu ona seslenmesi meşhurdur. En nihayet, hadis olmasa da hadis kitaplarında yer alan ve “Ali’den başka yiğit, zülfikârdan başka kılıç yoktur” mealindeki sözün Arapça’sı da asırlar boyunca Türk-İslâm edebiyatında bazen redif, bazen de bütün bir mısrâ olarak kullanılmıştır.
l. “Ene medînetü’l-‘ilmi ve Aliyyü bâbühâ”
“Ben ilim şehriyim Ali de onun kapısıdır. İlim öğrenmek isteyen bu kapıya gelsin” mealindeki bu hadis-i şerif bazı kaynaklarda “Ben hikmet eviyim” şeklinde yer almaktadır.
Besmele’deki bâ harfinin Hz. Peygamber’e, bu harfin altındaki noktanın da Hz. Ali’ye delâlet ettiğini ifade edenler Hz. Peygamber’in ilim şehrinin şâhı, Hz. Ali’nin ise bu şehrin kapısı olduğu rivayetini nakletmektedirler.
2. “Lahmüke lahmî”
Hz. Peygamber’in Hz. Ali ile yakınlığım beyan sadedinde “Ali bendendir, ben ondanım; o benden sonra bütün mü’minlerin velîsidir” buyurduğu bilinmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber’e, “Ali’nin eti benim etimden, kanı benim kanundandır. Onun bana olan yakınlığı Hârun’un Mûsa’ya yakınlığı gibidir” sözü isnad edilmektedir. Peygamberimiz’in Hz. Ali’ye muhabbet ve iltifatının derecesini beyan sadedindeki bu söz, İbn-i Abbas kanalından gelen daha mufassal bir rivayet ile Yenâbi ‘ül-mevedde adlı eserde de mevcuttur. Buna göre Hz. Peygamber; “Ey Ali, seni sevmediği halde beni sevdiğini söyleyen kimse yalancıdır. Çünkü sen bendensin ben de şendenim. Etin etimden, kanın kanundan, rûhun rûhumdan, sırrın sırrımdan ve aleniyetin de benim aleniyetimdendir. Sen ümmetimin imâmı ve benim vasîmsin; sana itaat eden mesut, sana isyan eden ise bedbaht olur; seni dost edinen kazanır, düşman olan kaybeder. Senden ayrılmayan kazanır, senden ayrılan ise helak olur” buyurmuştur.
3. “Men küntü mevlâhu”
Hz. Peygamber’in Gadir Hum günü Hz. Ali ile ilgili olarak “Ben kimin mevlâsı isem Ali de onun mevlâsıdır” buyurduğu nakledilmektedir. Bazı kaynaklarda bu rivâyet, “Allah’ım ona dost olanlara dost ol, ona düşmanlık besleyenlere düşman ol” meâlindeki duâ ile tamamlanmaktadır. Gadir Hum günü Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellem, Hz. Ali’nin elini tutarak “Ben kimin mevlâsı isem Ali de onun mevlâsıdır” buyurmuş, bunun üzerine Hz. Ömer “Ey Ebû Tâlib’in oğlu, benim ve bütün müslümanlann efendisi oldun” sözleriyle Hz. Ali’yi tasdik ve tebrik etmiştir. Bu rivâyetin devamında ise o gün, “Bugün size dîninizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm’ı beğendim (Mâide sûresi 5/3)” meâlindeki âyetin nâzil olduğu belirtilmektedir.
4. “Min nûri vâhid”
Hz. Peygamber’e, Hz. Ali ile yaratılıştan gelen birlikteliğini ifade eden “Ali ve ben bir tek nurdan yaratıldık” sözü isnâd edilmektedir. Bu rivayetin kaynaklarda yer alan daha tafsilâtlı ifadesi şöyledir: “Ben ve Ali bir tek nurdan yaratıldık. Adem yaratılmadan binlerce sene evvel biz arşın sağındaydık. Sonra Allah Adem’i yarattı ve ademoğlunun sulbüne intikal ettik. Sonra Abdülmüttalib’in sulbüne konulduk. Sonra kendi isminden bizim isimlerimizi ayırdı. Allah Mahmud, ben Muhammed; Allah el-A‘lâ, Ali ise Ali’dir.”
5. “Ente minnî”
Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellemin Hz. Ali’ye olan yakınlığını beyan mahiyetinde “Ali bendendir, ben ondanım; o, benden sonra bütün mü’minlerin velîsidir” buyurduğu nakledilmektedir. Bu hadis-i şerifte Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve sellemin Hz. Ali’ye muhabbeti söz konusu edildiği gibi müslümanların Hz. Ali karşısında alacakları tavra da zımnen işaret edilmektedir.
6. “Kasîmü’l-cenneti ve’n-nâr”
Hz. Peygamber’e isnad edilen bir rivayete göre Hz. Ali, cennetin ve cehennemin taksim edicisidir; onu sevenler cennete ona düşmanlık edenler ise cehenneme girecektir. Cennet ve cehennemin taksim edicisi, yani kimlerin cennete, kimlerin cehenneme gireceklerini ta‘yin eden kişi anlamındaki bu ibarenin sadece cehennemle ilgili olan kısmı İbn Cevzî’de Hz. Ali’den naklen, “Ben, bu benimdir bu senindir diyerek cehenneme girenleri taksim ederim” şeklinde yer almaktadır ki cehenneme girecekleri belirlemek aynı zamanda cennette kalacakları da tâyin etmek anlamına gelmektedir. Bütün bu rivayetlerin neticede Hz. Ali’nin Hak katındaki derecesinin yüksekliğini gösterdiği ve yine bu sebeple ona muhabbeti âmir olduğu anlaşılmaktadır.
7. “Seyencelî” (Nâdı Ali)
Nâdı Ali, “Ali’yi çağır” mânâsında bir ibare olup Bektâşî-Alevî zümrelerinde okunan ve şifahî olarak nakledilen bir duânın ilk iki kelimesidir. Hz. Ali’den istimdâd sadedinde okunan bu duânın hikâyesi şöyledir: Uhud savaşı esnâsında yaşanan kargaşada Rasülüllâh salla'llâhü aleyhi ve selleme isabet eden bir taş O’nun bir çukura düşmesine sebep olur ve iki dişini şehid eder. Bu arada şeytan “Muhammed öldü” diye bağırır ve bunu duyan ashabın savaşma azmi kırılır. Bu sırada Cebrâil Hz. Peygamber’in yanına gelerek Hz. Ali’yi çağırmasını tavsiye eder ve Resûlullâh ile birlikte Nâdı Ali duâsını tekrar eder. Hz. Ali uzakta olmasına rağmen velâyet kuvvetiyle Resûlullâh’ın çağrısına icâbet eder, “lebbeyk” diyerek imdâdına koşar ve savaşın müslümanlar lehine dönmesine sebep olur. Duâ’nın Türkçe tercümesi şöyledir: “Allâh’m kudret eseri olan kerâmetlerin zuhûr ettiği (veya kerâmet sahibi olan) Ali’yi çağır. Vekillerin arasında onu yardımcı bulursun. Allâh’a muhtâcım. Bütün dert ve üzüntüler ey Allah’ım senin azametinle, ey Muhammed senin nübüvvetinle ve ey Ali senin velâyetinle açılır ve aydınlığa dönüşür. Hâlimi değiştiren O’dur. Ey Ali bana yetiş (üç defa).” Aliyyül-Kârî bu duânın Hz. Peygamber’e ait olmayıp Şi‘a’nın uydurması olduğunu söylemektedir.
نَادِ عَلِياً مُظهِرَ العَجَائِب تَجِدهُ عَونَاً لَكَ في النَّوَائِب
كُلُّ هَمٍّ وَغَمٍّ سَيَنجَلي بِعَظَمَتِكَ يا الله بِنُبُوَّتِك يا محمد
بولايتك يا عليُّ يا عليُّ يا عليُّ
8. “Küntü kenzen mahfiyyen”
“Ben gizli bir hazîne idim, bilinmeyi istedim ve bilinmek için mahlûkâtı yarattım” meâlindeki bu rivâyetteki küntü kenz ibaresi Hz. Ali’nin de İlâhî sırlar hazînesinin mazharı olduğunu ifade etmektedir.
9. “Lâ fetâ illâ Alî lâ seyfe illâ zülfikâr”
Bedir günü Rıdvan adlı meleğin semâdan “Zülfikârdan başka kılıç, Ali’den başka yiğit yoktur” anlamına gelen Lâ seyfe illâ zülfikâr lâ fetâ illâ Ali diye seslendiği rivayet olunmaktadır. İbn Hişam ise aynı hâdisenin Uhud günü gerçekleştiğini nakletmektedir. Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün veznindeki bu sözün Hz. Ali için bizzat Cebrâil tarafından söylendiğini belirten Gölpınarlı, bu ibarenin Farsça ve Türkçe birçok murabbâ muhammesin mütekerrir mısrâı olarak İslâmî edebiyatta yaygın bir şekilde kullanıldığını ifade etmektedir.
Hilye-i Pâk-i Ali
Hz. Ali kerremallâhü aleyhi vechehin “Hilye-i Pâk-i Ali” başlığı altında ve Arapça olarak yer alan hilyesi meâlen şöyledir:
“Hz. Ali buğday tenliydi, boyu uzundan kısaya daha yakındı, saçı çoktu. Sakalı geniş ve sarıydı, başının tepesinde ve önünde saç yoktu, başının arkasında vardı. Güzel yüzlüydü. Karnı büyüktü, bir miktar semizliğe mâildi. Gözleri kara ve büyükçe idi. Omuzlarının arası genişti. Bilek ve pazusu birbirinden fark edilmezdi. Sırtı enliydi. Avuçları etliydi. İri kemikliydi. Boynu gümüş ibrik gibiydi. Arkası hariç başında saç yoktu. Yürüdüğü zaman önüne eğilerek yürürdü.”
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar