Tilki İmgesi

 

KLASİK ÇİN YAZININDA ve MO YAN'IN ESERLERİNDE TİLKİ İMGESİ

Hazırlayan: Erdem KURTULDU

"Yine bir tilki hikâyesi duymak iste misin?" diye sordu, "Eğer tilki ruhlarının da bir kitabın konusu olabileceğini daha önceden bilseydim sana bir tren dolusu hikâye anlatırdım."

Mo Yan'ın Terk Edilmiş Bebek adlı hikâyesinden^[9]

GİRİŞ

Mitoloji ve edebiyatta önemli bir rol oynayan hayvanlar her zaman ve her yerde varolagelmiştir. Mircea Eliade, "Belli bir dönemde ve belli bir yerde kutsallık kazanmamış hemen hemen hiçbir hayvan yoktur,"^[10] der. Jean-Paul Roux, Van der Leeuw'un, türdeşlerinden belirgin bir biçimde ayrılan bazı hayvanların daha gizemli oldukları için daha kutsal olduklarını varsaydığını ve tipik örnek olarak da yılanı ve kurdu gösterdiğini aktarır.^[11] Dünyanın belli coğrafyalarında, özellikle Kuzey Çin'de kutsal sayılan tilki, neredeyse tüm dünya mitolojisi ve edebiyatında zeki, kurnaz ve hilekâr bir figür olarak belirir.

Tilki, Çin tarihi boyunca biyolojik doğasını aşmış ve son derece zengin çağrışımlarla dolu olan eşsiz bir kültürel imgeye dönüşmüştür. Çin mitolojisindeki ejderha gibi efsanevi hayvanları bir yana koyarsak, tilki gibi derin kültürel öneme sahip hemen hemen hiçbir hayvanın olmadığı söylenebilir. Tilki, sadece roman, şiir, halk hikâyeleri gibi edebi türlerde önemli bir rol oynamakla kalmaz, aynı zamanda tarihi kayıtlarda ve felsefi metinlerde de görülür.

Eberhard, Çin Hikâyeleri'nin önsözünde hikâyenin Çin edebiyatındaki önemini vurgulayıp tarihi gelişimini anlattıktan sonra, bu hükümleri sadece vermiş olmakla kalmamak, delilleriyle birlikte ileri sürmüş olmak için, birçok hikâye külliyatını inceden inceye tetkik ettiğini belirtir. Eberhard, bütün hikâye külliyatlarının tipik bir örneği olarak gördüğü He Bang'e'nin (1736?-1795?和邦额)，Yetan Suilu (夜谈随录)^[12] adlı hikâye külliyatı üzerine yaptığı incelemenin sonucunda kitapta 157 hikâyenin olduğunu söyler. Ardından bu 157 hikâyeyi içeriklerine göre, (1) Cinler ve tanrılar, (2) İyi ve kötü işlerin mükâfatlandırılması ve cezalanması, (3) Hortlaklar, (4) Hayvan hikâyeleri, (5) Cinsî maceralar, (6) İnsan hayatına ait maceralar olmak üzere altı gruba ve her grubu da kendi içinde alt gruplara ayırır. Eberhard'ın sınıflandırması hemen hemen bütün hikâye külliyatlarının tipik karakterini verir; yalnız bazı külliyatlarda bu konulardan sadece birine, bazılarında da başka birine ağırlık verilir.

YTSL'deki sınıflandırma içinde tilkiye, hayvan hikâyeleri ve cins î maceralar^[13] olmak üzere iki grupta rastlarız. Bu iki grupta bahsi geçen tilki hikâyelerinin alt grupları ve sayıları şöyledir:

Tilkilerin iyi, ahlâklı hayvan olmaları:        10

Tilkilerin kötü hayvan olmaları:                  6

Dişi tilkilerle cinsî maceralar:                     12

Hikâyeler hem el yazması ya da basılı olarak elden ele hem de sohbetlerde anlatılarak kulaktan kulağa yayılır. Çin'de içinde hayaletlerin, iblislerin, tanrıların ve tilki ruhlarının olduğu tuhaf olayların anlatıldığı, Çincede "tilkilerden ve hayaletlerden bahsetmek" （Tan Hu Shuo Gui 谈狐说鬼）diye ifade edilen sözlü bir hikâye anlatma geleneği vardır. He Bang'e, YTSL'nin önsözünde şunu söyler:

"Sık sık birkaç arkadaşla birlikte bir araya gelmeyi severim. İçkiden sarhoş olmuş ya da küçük bir masanın etrafına toplanmış ça^y içerken mumları söndürüp hayaletler hakkında konuşur ya da ayışığı altında tilkilerden bahsederiz, ”^[14]

"Tilki tilkiliğini anlatıncaya kadar post elden gider.”

Türk Atasözü

Birinci Bölüm

Dünya Mitolojisi ve Edebiyatında Tilki İmgesi

Bu bölümde tilkinin sözlük tanımına, biyolojik özelliklerine, dünya üzerindeki dağılımına, dünya üzerinde, uygarlık tarihinde ve dünya edebiyatında ilk ortaya çıkışına değinilecektir. Tilkinin bir imge olarak dünya mitolojisi ve edebiyatında nasıl algılandığına dair örnekler verilecektir. Örnekler, tilkinin dünyadaki ortak algısıyla sınırlı tutulmuş ve bunların Çin'deki tilki algısıyla benzerliklerine dikkat çekilmiştir.

Tilkinin Sözlük Tanımı

Tilki:

isim, hayvan bilimi: Köpekgillerden, uzunluğu 90, kuyruğu 30 santimetre kadar, ırklarına göre çeşitli renklerde olan, ağız ve burnu uzun ve sivri, kümes hayvanlarına zarar veren, kürkü beğenilen bir tür memeli (Vulpes).

isim: Bu hayvanın postundan yapılan manto vb: "İki hanım yaşları geçkince olmasına bakmayarak sürmüşler, boyanmışlar, omuzlarına tilkilerini almış, kurulmuşlar." - Memduh Şevket Esendal

sıfat, mecaz: Çok kurnaz: Ne tilkidir o, bilmezsiniz.^[15]

Ülkemizde de görülen tilki ya da kızıl tilki (Vulpes vulpes) kızıl sarı postlu, uzun kaba kuyruklu, iri üçgen kulaklı bir hayvandır. Bütün Avrupa'da, Hindistan'a kadar Batı Asya'da ve Kuzey Afrika'da bulunur. Kuyruk dibi bezleri pis kokulu bir madde salgılar. Tilki gece avlanan bir hayvandır; çok sayıda kemirgen yok ederse de böcek ve kuş yemekten de geri kalmaz; kümeslerde bazen yaptığı kıyım yüzünden amansızca avlanmış ve tarım için yararlı olan bu hayvanın sayısı hayli azalmıştır. Kuzey Amerika'da da buna çok yakın bir tür yaşar: V. Fulva. Kuzey yarıküredeki tilkilerle pek az yakınlığı olmasına karşın, Güney Amerika'daki bazı köpekgillere de "tilki" adı verilmektedir.^[16]

狐hû:哺乳动物，形状略似狼，尾巴比身子长，毛赤褐色、黄褐色或灰褐 色。性狡猾多疑，遇敌时能放出臭气，乘机逃跑。多栖息于树洞或土穴，昼伏夜 出，捕食鼠类、鸟类、昆虫类和野果等。毛皮很珍贵，可做衣毛。通称狐狸。^[17]

Tilki: Memeli bir hayvan, görünüşü biraz kurdu andırır, kuyruğu gövdesinden uzundur, tüyleri kırmızımsı kahverengi, sarımsı kahverengi ya da grimsi kahverengidir. Karakteri kurnaz ve kuşkucudur, düşmanla karşılaştığında pis bir koku yayıp fırsattan istifade ederek kaçar. Daha çok ağaç kovukları ya da toprağa açtığı çukurlarda yaşar, gündüzleri saklanıp geceleri dışarı çıkar, avladığı kemirgenler, kuşlar, böcekler ve yabani meyvelerle beslenir. Kürkü çok değerlidir, kürkünden giysi ve şapka yapılabilir. Yaygın olarak "huli" diye bilinir.

Klasik Çincede sözcükler tek, Çağdaş Çincede ise iki imle ifade edilir. Hu ve li İkilisi klasik Çin yazınında hu-tilki ve li-rakun köpeği (Nyctereutes procyonoides) olmak üzere iki hayvanı birden ifade eder. Bu konuda Huainanzi'da şöyle denir:

"Şimdi tilkiye rakun köpeği dersen, kesinlikle tilkiyi bilmiyorsun, rakun köpeğini de bilmiyorsun. Eğer hiç tilki görmediysen, kesinlikle hiç rakun köpeği de görmemişsindir. Tilki ve rakun köpeği farklı değildir, aynı türe aittirler. Fakat tilkiye rakun köpeği dersen, ne tilkiyi ne de rakun köpeğini biliyorsun. ”^[18]

Legge'nin bu ikiliyi tilki ve çakal diye çevirdiğini hatırlatan Watters, tilkinin çömelerek oturduğundan "fu"犭伏^[19] (bu iki imin birlikte yazılmış haline baktığım hiçbir sözlükte rastlamadım, birlikte yazıldıklarında biçimsel olarak köpek+insan+köpek diye bir bileşke ortaya çıkar) ve ayaklarının şeklinden dolayı "niu" 狃(wry foot-eğri/çarpık ayak) diye de adlandırıldığını söyler. Hu (狐)imi içindeki gua (瓜)imini, gu (孤,yalnız, öksüz) imiyle ilişkilendirerek tilkinin yalnız bir hayvan olduğuna, sürü halinde dolaşmadığına, ayrıca gu/a'nın tilkinin çıkardığı sesi^[20] işaret ediyor olabileceğine dikkat çeker.^[21]

Tilkinin Biyolojik Özellikleri

Serge Lariviere ve Maria Pasitschniak-Arts aktardığına göre^[22], Vulpes vulpes, kızıl tilki, tilki türünün en yaygın ve en bilinen cinsidir. Uzun kuyruğu (kafa ve gövde uzunluğunun %70'i) ve tipik renkleri kızıl tilkinin anında fark edilmesini sağlar (Voigt, 1987). Tüylerinin rengi üst kısımlarda soluk sarımsı kırmızıdan koyu kırmızımsı kahverengiye kadar değişir, alt kısımlarda ise beyazdır. Kulaklarının uçları, bacaklarının ve ayakların alt kısımları siyah, kuyruğunun ucu ise beyazdır (Nowak, 1991; Voigt, 1987). İnce uzun bir burna, büyük sivri kulaklara, kafa ve gövdesinden çok daha uzun, yuvarlak ve gür bir kuyruğa sahip olan, nispeten küçük sayılan, ince bir hayvandır (Hall, 1981; Stroganov, 1969). İnce uzun bacaklara, küçük ayaklara, ortalama büyüklükte gözlere ve oval gözbebeklerine sahiptir (Banfield, 1987; Jackson, 1961). Tipik bir kızıl tilkinin gövdesinin üst kısmına sarı ila kırmızımsı kahverengi tonlar hâkimdir; yanakları, çenesi, boğazı ve karnı beyazdır; yüzü ve sağrısı pas rengidir; bacakları ve kulaklarının uçları siyahtır; belirgin bir beyaz ucu olan kuyruğunun kızıllığı arasına bolca siyah karışmıştır (Jackson, 1961).

Tilkinin Dünya Üzerindeki Dağılımı

Avrupa, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Rusya'da görülür ancak tundranın iç kısmına veya Sibirya'nın en kuzeyine nüfuz etmez. Afganistan, Cezayir, Arabistan, Küçük Asya (Anadolu), Çin, Hindiçin, Kıbrıs, Mısır, Hindistan, Irak, Japonya, Libya, Mançurya, Moğolistan, Fas, Filistin, İran ve Tibet'te bulunur. Kızıl tilkiler 1868'de Avustralya'ya getirilmiş ve kıtanın çoğuna yayılmıştır (Corbet ve Hill, 1980; Ellerman ve Morrison-Scott, 1966; Voigt, 1987; Wozencraft, 1993). Kuzey Amerika'da, Kuzey Kutbu'nun, Güney Atlantik kıyı bölgesinin, Güneybatı çölünün, Pasifik kıyı bölgesinin ve Büyük Ovalar'ın güneydeki bazı bölgeleri dışında, Kanada (Baffin Adası, Kuzeybatı Bölgeleri dâhil) ve ABD'de (Alaska dâhil), bulunur (Samuel ve Nelson, 1982; Voigt, 1987).

Dünyadaki Genel Tilki Algısı

Kızıl tilki, köpekgiller ailesinden bu "kurnaz" ve "kuşkucu"^[23] hayvan, dünyada en yaygın bulunan etobur hayvanlardan biridir.^[24] Dünyanın hemen hemen her yerinde bulunduğu için, sadece klasik Çin yazınında değil, çoğu halkın mitoloji ve edebiyatında hem hayvan hem de kurgusal bir karakter olarak önemli bir yer tutar. Tüm dünyada zeki, kurnaz ve hilekâr bir figür olarak belirir.

Kutadgu Bilig'de düşmana karşı sefere çıkmak ve ordunun hareketini idare edebilmek için, komutanın "aynı zamanda, kızıl tilki gibi, hilekâr olması"^[25] gerektiği yazar. Michael Allaby, hayvan hikâyeleri yazan Latin yazarlarının tilkinin Latince adı

olan           vulpis'in           (vulpes),           volupes'ten          ^[26]           (twisty           foot-

kıvrılan/yalancı/şaşırtıcı/bükülen/dönen/hileli ayak) geldiğine inandıklarını ve bununla tilkinin asla düz bir çizgide koşmadığı varsayımına atıfta bulunduklarını söyler.^[27] Bu sözcük, tüm dünyada hileci bir figür olarak bilinen tilkinin düz bir çizgide koşabilse de düşmanlarını şaşırtmak için dolambaçlı yolları seçtiğini, zekâsını ve kurnazlığını vurgulamak için biçilmiş kaftan gibidir. Michael Allaby, Latin yazarlarının aynı zamanda tilkinin, tüylerini kanı çağrıştıran kırmızı çamura bulayıp ölü taklidi yaparak avlandığına inandıklarını da söyler.^[28] Tilkiyi ölü sanıp yanına gelen kuşlar tilkiyi gagalamaya çalıştıklarında tilkinin avı olurlar.^[29]

1.5. Tilkinin Dünya Üzerinde ve Uygarlık Tarihinde İlk Ortaya Çıkışı

Çin'de omurgalı paleontolojinin babası sayılan C. C. Young (pinyin ile Yang Zhongjian diye yazılır), Björn Kurten'in aktardığına göre, kızıl tilkinin muhtemelen, yeryüzünde birçok hayvanın evrimleştiği ve Buz Devri'nin başlangıcından hemen önceki dönem olan "Villafranchian devrindeki popülasyonda bulunan Vulpes alopecoides'ten türediğini ya da Çinli Vulpes chikushanensis ile bağlantısı olduğunu"^[30] belirtir.

Tilki, uygarlık tarihinde karşımıza ilk kez yaklaşık on iki bin yıllık geçmişiyle insanlık tarihini değiştiren, bugün bilinen en eski ve en büyük tapınma merkezi sayılan Göbeklitepe'de bulunan dikilitaşlarda çıkar, bu dikilitaşlarda yer alan hayvan kabartmalarının içinde yılandan sonra en çok kullanılan motif tilkidir.^[31] Luckert, Göbeklitepe'deki kabartmaları totem olarak görür ve bu totemlerin, tilki, kurt ve her tür köpeği içeren Canidae ailesinin alt türleri olabiliceğini, bu hayvanların, çalışmanın başına koyduğumuz tilkinin tanımında da tilkinin aynı ailenin başka hayvanlarıyla karıştırılabileceğini belirtiğimiz üzere, bir arada tek bir tür olarak görülmüş olabiliceğini ve Göbeklitepe'nin, tilki toteminin evrimsel kınlma noktasını teşkil etmiş olabileceğini söyler.^[32] Schmidt, resmedilmiş hayvanların kurt ya da çakal değil de gerçekten tilki olduğunu, bunun, boyutları ve gövde yapılarından anlaşılabileceğini, tilkinin karakterestik özelliği olan kuyruğunun da hayvanın türünün belirlenmesinde önemli bir rol olduğunu ve yapılan kazılarda ele geçen hayvan kemikleri arasında tilkinin açık ara öne geçtiğini belirtir.

Tilkinin Farklı Uygarlıklarda Gökyüzüyle İlişkilendirilmesi

Tilki, farklı uygarlıklarda yaz yağmuru, gökkuşağı, kuzey ışıkları, kuyruklu yıldız, göktaşı ve takımyıldızı gibi gök olaylarıyla ilişkilendirilmiştir.

Yaz Yağmuru ve Gökkuşağı

Şair ve halkbilimci olan Oğuz Tansel, Anadolu köylüsünün, "tilkilerin ne zaman evliliklerini kutladıklarını" bildiğini söyler.^[33] Anadolu ağızlarında “güneşli havada yağan yağmur” kavramı "çakaldüğünü”， “çakal yağmuru” ^[34] , “gün yağmuru”, “tilkidüğünü”, “otyağmuru” ifadeleriyle adlandırılmıştır. ^[35] Güneş varken yağan yağmuru betimlemek için köpekgiller ailesine mensup olan hayvanları kullanmak sadece " 'topraktan' öğrenip kitapsız bilen" Türk köylüsüne özgü değildir. Benzerlerine dünyanın farklı coğrafyalarında da rastlanır.

Güneş varken yağan yağmuru betimlemek için Finlandiya, Güney Batı İngiltere, Bulgaristan Portekiz, Calabria, Korsika, Sicilya, Azerbaycan, Etiyopya, Güney Hindistan, Sri Lanka, Brezilya'nın Kuzeydoğu Bölgesi, Japonya^[36] ve Kore'de "tilki"; Fas, Cezayir, Güney Afrika, Pakistan, Hindistan ve Assam'da ise "çakal" kullanılır.^[37]

Bu yağmurun ardından görülen ve evrensel olarak "öteki dünya" ile ilişkilendirilen gökkuşağı da bazen bu hayvanlarla birlikte anılır. Robert Blust'un aktardığına göre Türkçe konuşan Yakutlar ve Sibirya Buriatları arasında gökkuşağı için yaygın olarak kullanılan ifade "tilki idrarı"dır.^[38]

Kuzey Işıkları, Kuyruklu Yıldız, Gök Taşı ve Takımyıldızı

Fin mitolojisinde kuzey ışıklarının Laponya'nın dağlık bölgesinde karın üzerinde hızla koşan bir tilkinin kuyruğunun kar taneciklerini gökyüzüne saçmasıyla oluştuğu söylenir. ^[39] Buraya bir parantez açıp tilkinin kuyruğundan da bahsetmek gerek. Köpekgillerin en belirgen özelliklerinden biri olan kabarık kuyrukları bazı eski uygarlıklarda kuyruklu yıldıza benzetilmiştir. ^[40] Collins, Göbeklitepe'de bulunan dikilitaşlarda görülen tilki kabartmalarının yıldızlarla bağlantısı olduğunu, dikilitaşlarda görülen tilki kürkünden peştemal giymiş insan kabartmaların üzerindeki tokanın tilki kuyruğuyla birleşmesinin ise kuyruklu yıldızı temsil ettiğini, Çin'de yapılan Mawangdui kazılarında da buradaki kemer tokalarını andıran kuyruklu yıldız çizimleri bulunduğunu söyler. Guo Pu'nun Shan Hai Jing^[41] （山海经 Dağlar ve Denizler Kitabı） üzerine yaptığı yorumda mitolojik bir hayvan olan Tiangou'nun （天狗 Göksel Köpek） "Yenildiğinde veya kuşağa takıldığında hükümdara zararlı "qi"yi^[42] kovmada yardım edeceğini"^{[43] [44] [45] [46]} yazar. Tiangou, klasik Çin yazınında ilk kez SHJ'de geçer:

"Üç yüz 1严 daha batıda Yin Dağı vardır, Zhuoyu Nehri buradan doğar ve güneye doğru akıp Fanze Gölü'ne dökülür, içinde çok sayıda desenli deniz kabuğu vardır. Burada dış görünüşü rakun köpeğini andıran ama kafası beyaz olan bir yaratık vardır, adı Tiangou'dur. Liu liu⁴ diye ses çıkarır, uğursuzluğu savabilir. ”42

SHJ'de bir de Tianquan （天犬^[47] Göksel İt） diye başka bir köpeğin varlığından da şöyle bahsedilir:

"Adı Tianquan olan kırmızı bir kOpek var, o nereye inse orada savaş olur.^,,44 Gökyüzünden yeryüzüne "inen" kırmızı bir köpeğin varlığı bize kuyruklu yıldızı ya da gök taşını anımsatır."

Sima Qian, Shi Ji'de^[48] [49] （史记 Tarih Kayıtları） Tiangou hakkında "Dış görünüşü hareket eden büyük bir yıldızı andırır, gürültü çıkarır, inip de yere vardığında köpeği andırır. Düştüğü yere bakınca göğe doğru uzanan, kavurucu, ateşten bir ışık gibidir. Alt kısmı yuvarlaktır, birkaç dönümlük alanı kaplar; üst kısmı sivridir, bin li'yi kaplayan sarı renk yayar; orduları mahvedip komutanları öldürür, ”^[50]diye yazar.

Aynı ifade Han Shu'da^[51] da （汉书 Han Tarihi） vardır. Hareket eden büyük yıldız ifadesi （大奔星）burada kayan büyük yıldıza （大流星）dönüşür. ^[52] HS'de eski Çin'de Büyük Beyaz （太白）yıldız olarak anılan Venüs gezegeninin kendini böldüğünde Tiangou'ya dönüştüğü yazar.^[53] Tiangou ayrıca eski Çin gök biliminde bugün Pyxis （Kumpas） ve Vela （Yelken） diye bilinen takımyıldızlarının olduğu yeri ifade etmek için takımyıldızı anlamında da kullanılmıştır.

De Groot, Sima Qian'in kuyruklu yıldızla karıştırılan büyük bir köpek şeklindeki gök taşını anlattığını ya da SHJ'de bahsi geçen Tianquan'a atıfta bulunduğunu söyler.^[54] Frazer, "Altın Dal: Dinin ve Folklorun Kökenleri" adlı kitabında eski çağlarda insanların kuyruklu yıldız ya da gök taşlarını yıldız kayması sanıp bunu kötülük alameti olarak gördüklerini dünyanın her yerinden verdiği örneklerle açıklar.^[55] Nan Shi'de (南史 Güney Hanedanları Tarihi) Tiangou hakkında şöyle kayıtlar vardır:

"Altıncı ayda başkentte, Cheng Cheng^[56] diye bir varlığın insanların ciğerleri ve kanını alıp Tiangou'yu beslediği söylentisi yayıldı. Halk büyük bir korku duydu, yirmi gün sonra ancak duruldu."^[57] [58] "Bu yıl başkentte, Göğün Oğlu'nun 5, insanların karaciğerlerini alıp Tiangou'yu beslediği söylentisi yayıldı; büyüğü kügüğü herkes birbirini ürküttü, akşam olunca kapılarını kapayıp ellerine sopa aldılar, aylarca sürdükten sonra ancak duruldu. "^[59] "Beşinci ayın on dokuzu gecesi, uzunluğu otuz metreden fazla olan kayan bir yıldız kuzeybatıdan gelip şehrin iğine düştü. Kâhinler der ki ^rTiangou^rnun düştüğü yerin altında ceset ve kan olur.^f "^[60]

Jiu Tang Shu'da^[61] (旧唐书 Eski Tang Tarihi) Tiangou hakkında "Onuncu ayda kuzeybatıdaki gök bulutsuzdu ama gök gürültüsü vardı, buna 'Tiangou'nun düşüşü denir."^[62] Jiu Wudai Shida 旧五代史(Eski Beş Hanedan Tarihi) şöyle yazar: "Ding Wei^[63] [64] akşamı, karanlık bulutlar göğün her yerini kapladı, kuzeyde gök gürültüsünü andıran sesler vardı, yaban sülünlerinin hepsi bağırdı, bu, insanların 'Tiangou'nun inişi dedikleri şeydi, ""6⁰ diye yazar.

Çinli şair Du Fu (712-770) Tiangou Şiiri'nde göksel köpeğin "ıslık çalan bir ok ya da kayan bir yıldız gibi pır pır ettiğini"^[65] [66] söyler.

Nihon Shoki'de 日本書紀(Japon Tarihi Kayıtları) İmparator Jomei dönemine (629-641) ait bir kayıtta "Dokuzuncu yılın⁶ baharı, ikinci ayın yirmi ügüncü günü. Doğudan batıya büyük bir yıldız süzüldü, gök gürültüsüne benzeyen bir gürültü vardı. O gün insanlar bunun düşen bir yıldızın sesi olduğunu söyledi. Bazıları gök gürültüsü olduğunu sOyledi. Bunun üzerine budist rahip Bin şunu şöyledi: Bu, kayan bir yıldız değil, havlaması gök gürültüsü gibi olan Göksel Köpektir,^f "63 denir.

Tiangou, Japon yazınında ilk kez Nihon Shoki'de geçer. De Visser, imin nasıl okunduğuna dair yanına kana ile yazılan derkenarda "Ama tsu kitsune" yazdığını iddaa eder^{[67] [68] [69]}, yani Tianhu (天狐 Göksel Tilki). Ardından bu iki varlığı Çin ve Japon kültürü özelinde karşılaştırıp şu yargıya varır:

"Japonların Göksel Köpek ile Göksel Tilki arasındaki fark hakkında net bir fikri yoktu ve onları öyle bir şekilde karıştırdılar ki birincisinin adı ikincisinin özelliklerine uygulandı. "65

Tianhu, Çin yazınında karşımıza ilk kez günümüzde Guo Pu'ya (276-324) atfedilen Xuan Zhong Ji'de^[70] (玄中记)"Bin yaşındaki tilki göksel bir tilkiye dönüşür"^[71] diye çıkar. Şimdi bu karışıklığı biraz daha karıştırmak ve köpekgillerin kabarık kuyruklarının yıldızlarla ilişkisini biraz daha derinleştirmek için Antik Yunan'dan bir örnek verelim: Yunan mitolojisinde adını Boeotia'daki Teumessus tepesindeki ininden alan Teumessian Tilkisi devasa ve vahşi bir tilkidir.^[72] Pausanias'ın yazdığına göre^[73] Dionysos tarafından Thebes halkını yok etmek için gönderilir. Bu tilkinin özelliği asla yakalanamamasıdır. Çaresiz kalan Thebes hükümdarı Creon, onu yatıştırmak için tilkiye otuz günde bir av olarak bir bebek verilmesi kararı alır. En sonunda Amphitryon'dan yardım ister. Şehri bu tilkiden kurtarmayı üstlenen Amphitryon, görevinde ona yardım etmek için Phocisli Cephalus'tan av köpeğini, avını asla kaçırmayan bir tazı olan Laelaps'ı Thebes'e getirmesini ister. Böylece avını asla kaçırmayan köpek asla yakalanamayan tilkinin peşine düşer. Bu kısır döngüye bir son vermek isteyen Zeus iki hayvanı da taşa çevirip gökyüzüne yerleştirir.^[74] Canis Major-Büyük Köpek takımyıldızı (Laelaps) ve Canis Minor-Küçük Köpek takımyıldızının (Teumessian Tilkisi) böyle oluştuğu söylenir.

Bu hikâyede bahsi geçen, hükümdarın tilkiye yemesi için bebek vermesi motifi yukarıda Nan Shi'den alıntıladığımız Göğün Oğlu'nun insanların karaciğerlerini alıp Tiangou'yu beslemesiyle benzerlik içerir. Tiangou'nun bebek yeme motifi Xie Zhaozhe'nin 谢肇淛(1567-1624) kaleme aldığı Wu Za Zu'da (五杂俎)da geçer:

"İnanışa göre, Tiangou durduğu yerde, genellikle geceleri insanların bebeklerini yer. İşte bu yüzdendir ki kadınlar ve çocuklar ondan çok korkar. ”^[75]

Ming Hanedanı (1368-1644) döneminde yazılan ve tanrılarla ölümsüzlerin anlatıldığı Lidai Shenxian Tongjian'da (历代神 仙通鉴)çocukları korumak için sapanıyla Tiangou'yu vuran Taoist ölümsüz Zhang Xian'dan (张仙)bahsedilir.^[76]

Mitolojiden Edebiyata: Tilki, Çakal ve Kır Kurdu

Yunan mitolojisinde karşımıza bebek yiyen bir kurgusal karakter olarak çıkan tilkinin yemeyi sevdiği şeylerden biri de üzümdür. Greko-Romen geleneğinde Şarap Tanrısı Dionysus/Bacchus ile ilişkilendirilen ve üzüm bağlarınının koruyucusu olduğuna inanılan tilkinin^[77], Aesop'un (MÖ 620-564) fablında asmanın salkımına ulaşamayınca üzümün ekşi olduğunu söylemesi bugün tüm dünyada bilinen bir hikâyedir. Bu hikâyede tilkinin kendini üzümün ekşi olduğuna inandırması Çinceye "Tilki uzanamadığı üzüme ekşi dermiş,"^[78] diye atasözü olarak geçmiştir. Tilkiler hakkında pek çok^[79] fabl yazan Aesop'un tilkilerinin en belirgin özelliği zeki ve kurnaz olmasıdır. Aesop'tan önce, şair Archilochus (MÖ 680-645) tilkinin zekâsı ve kurnazlığını "Tilki çok hile biliyor, kirpiyse sadece büyük bir tane. " diyerek dile getirir.

Aesop'un fabllarından bazılarının Hindu Panchatantra^[80] (MÖ 200-MS 300) ve Budist Jataka Hikâyeleri'nde (MÖ 300-MS 400) geçen Hint fabllarıyla benzerlikler taşıdığı söylenir. Hint fabllarındaki-yine köpekgiller ailesinden olan-zeki ve kurnaz çakal, Aesop'un fabllarında tilkiye dönüşür.^[81] Boria Sax, tilki ve çakalın Yakın Doğu yazınında neredeyse birbirinin yerine geçtiğini ve çevirmenlerin metnin içinde bu ikisiden hangisinin olduğunu bilmelerinin zorluğundan bahseder. ^[82] Çakal, Mısır mitolojisinde çakal başlı^[83] olarak temsil dilen ölüm tanrısı Anubis ile karşımıza çıkar.

Matthews, bunun nedenin çakalın yiyecek bulmak için mezarlıklarda dolaşması olabileceğini öne sürer.^[84]

Kuzey Amerika'nın yerli mitolojisinde tilkinin yanına yine aynı aileden ve o toprakların yerlisi olan kır kurdu (coyote) katılır. Kanada'nın Britanya Kolumbiyası'nın Thompson Nehri civarında yaşayan ve Thompson Nehri Kızılderilileri olarak bilinen Nlaka'pamuxlar'a göre hızlı koşan tilki, Ateş İnsanlardan ateşi çalması için kır kurduna yardım eden hayvanlardan biridir.^[85] Bir Jicarilla Apache efsanesinde tilkinin, ateşin sırrını gizli tutan ateşböceklerini kandırıp onlardan ateşi çaldığı ve insan ırkına verdiği anlatılır.^[86] Güney Amerika'nın Toba halkı da ateşi tilkinin getirdiğine inanır. Kuzey Kaliforniya'da yaşayan Miwok kızılderililerine göre dünyanın yaratıcısı gümüş tilki ile kır kurdudur. Hikâye şöyle gelişir:

"Zaman varolmadan önce dünya sadece sudan ibaretti ve suyun üzerinde yalnız bir tilki yürüyordu. Tilki şarkı söylemeye başlayınca kır kurdu ortaya çıktı. Bu ikisi bir süre birlikte yolculuk ettikten sonra tilki, 'Hadi, dünyayı yaratalım,^f diye bir fikir attı ortaya. Kır kurdu, 'Bunu nasıl yapacağız?' diye sordu. Tilki, 'Dans edip şarkı söyleyerek,' diye cevap verdi. Tilkinin aklma toprak geldi, tilki bunu düşünür düşünmez ortaya bir avuç toprak çıktı. Toprağı suyun içine attıktan sonra dans edip şarkı söylemeye başladılar. Böylece dağlar, vadiler, nehirler ortaya gıktı. Dans etmeyi bitirdiklerinde dünya tamamlanmıştı. ”^[87]

înka mitolojisinde ana tanrılardan biri sayılan tilki, güneşin kış gündönümünde yükseldiği yeri işaret eden Ülker yıldız kümesiyle ilişkilendirilir. ^[88] Diğer birçok kültürde olduğu gibi înka'da da bir tufan hikâyesi vardır. Sel suları her yeri kaplamış, sadece Villcacoto Dağı'nın zirvesi kuru kalmıştır. Buraya toplanan hayvanlar arasındaki itiş kakışta tilkinin kuyruğu suya dokunur ve bu nedenle tilkinin kuyruğunun ucunun siyah olduğu söylenir.^[89] Pumanın, ölümü ve yeni yaşamı temsil eden Ukhu Pacha âlemiyle iletişim kurduğuna inanılır. Tilki de pumanın bu âlemler arası geçiş özelliğini, daha çok geceden gündüze geçişte, alacakaranlıkta^[90] görüldüğündenden onunla paylaşır. Bugün tilki hâlâ pumanın “küçük erkek kardeşi” olarak kabul edilir.^[91] Başka bir efsanade kokarcadan tilkinin karısı diye bahsedilir.^[92] Kanada'da yaşayan Montagnais yerlilerinin kayaların oluşması hakkındaki efsanesinde kutup porsuğunun erkek kardeşleri olan kurt ile tilkiyi yardıma çağırdığından bahsedilir.^[93]

Hint fabllarındaki çakalların cinsiyeti de genelde erkektir. Panchatantra'nın bir^[94], Jataka Hikâyeleri'nin ise beş^[95] fablında dişi çakaldan bahsedilir. Bugün Aesop'un Karga ile Tilki'sini esinlediği varsayılan Jataka Hikâyeleri'nin Çakal ile Karga fablındaki çakalın cinsiyeti de erkektir.

Batının Erkek Tilkisi

Batıda Teumessian Tilkisi ile başlayan tilki geleneği, edebiyatta Aesop'un zeki, kurnaz ve hilekâr tilkileriyle devam eder.^[96] Aesop'un antik Yunan'da hem eril hem de dişil olarak kullanılabilen "A据。植"^[97] sözcüğü ile ifade ettiği tilkinin ne zaman, hangi çeviride ya da hangi uyarlamada^[98] erkeğe dönüştüğü başka bir araştırmanın konusu ama bugün Batı edebiyatında Tilki Reynard (1150)^[99] ile başlayan, Chaucer'in Canterbury Hikâyeleri (1390) ^[100], Robert Henryson'un (1430?-1506?) Frigyalı Ezop'un Ahlakî Fablları^[101], Ben Jonson'un Volpune; or, the Fox'u (1606)^[102], La Fontaine'in Masalları (1668)^[103], Goethe'nin Kurnaz Tilki'si (1794)^[104], Grimm Kardeşlerin Masalları (1812- 1815'te iki cilt halinde) ^[105], Joel Chandler Harris'in Afroamerikan sözlü edebiyattındaki Br'er Fox ile Br'er Bear'dan uyarladığı, ilki 1883'te yayımlanan ve bugün Remus Amcanın Hikâyeleri ^[106] diye bilinen hikâye serisi, Carlo Collodi'nin Pinokyo'nun Serüvenleri (1881)^[107], Johnston McCulley'nin Zorro'su (1919)^[108], D.H. Lawrence'nin

Tilki'si (1922)^104 [109], Antoine de Saint-Exupery'nin Küçük Prens'i (1943) ^[110]ve Roald Dahl'ın Fantastic Mr. Fox'u (1970)^[111] ile devam eden ve tilkinin erkek olarak yer aldığı hem sözlü hem de yazılı bir edebiyat geleneği vardır.

Doğunun Dişi Tilkisi

Yönümüzü batıdan doğuya çevirdiğimizde tilkinin dişi olarak yer aldığı hem sözlü hem de yazılı bir edebiyat geleneğiyle karşılarız. Türklerin, kurnazlıkları dolayısıyla kızlara tilki ve yiğitlikleri dolayısıyla erkeklere kurt dediklerini aktaran Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te doğan çocuğun kız mı yoksa erkek mi olduğunu öğrenmek için şöyle sorulduğunu yazar:

"Tilki mi doğdu yoksa kurt mu? Tilkü mü togdı azu böri mü?" (Kaşgarlı Mahmud-DLT, 2015: 186)^[112]

Rusçası lisa ya da lisitsa olan tilki Rus folkloründe her zaman dişidir. Kurnazlığıyla bilinen politikacı Patrikas Narimantaitis'in (1340?-1408?) kızı olarak

Rusçada Lizaveta Ivanovna, Lisa Patrikeyevna, Ukraynacada Lisichka-sestrichka ve Bulgarcada Lisa Kuma diye anılır.^[113] Bu dişi Slav tilkisini İngilizceye Liza the Fox^[114] diye çeviren James Riordan onun ayrıca güzel tilki, tilki vaftiz ana (Bulgarca), tilki kız kardeş (Ukraynaca), aldatıcı ebe, günah çıkarttıran ana gibi isimlerle bilindiği, bunun nedeninin ise Rus masallarının anaerkil döneme yakınlığının belirtisi olabileceğini söyler.^[115]

Biraz daha doğuya gidersek, elli yaşında bir tilkinin bir kadına, yüz yaşındaki bir tilkininse güzel bir genç kıza dönüşebildiği^[116] Çin'e varırız.^[117] Güzel bir genç kıza dönüşmüş olan tilki, zekâsının ve kurnazlığının yanına dişiliğini ve güzelliğini de katıp erkekleri baştan çıkarır. Bu gelenek farklılıklar olsa da Japonya ve Kore'de de görülür. Tilki, Inuit Eskimolarına ait bir efsanede de dişi olarak tasvir edilir. Kadına dönüşüp bir avcıyla evlenen tilki, onun kokusundan^[118] yakınan kocasına ve kocasının bir erkek arkadaşına gücenip evi terk eder.^[119]

Tilkinin Dünya Edebiyatında İlk Ortaya Çıkışı

Dünyadaki izi Buz Devri öncesine kadar takip edilebilen ve on iki bin yıllık geçmişiyle insanlık tarihini değiştiren Göbeklitepe'de de karşımıza çıkan tilkinin, yazının bulunmasıyla birlikte başlayan tarih sahnesine ilk kez Sümer edebiyatında girdiğini öğrenmek kimseyi şaşırtmasa gerek. Edebiyatın ve mitolojinin kapıları tilkiye her zaman açık olmuştur.

Milattan önce üçüncü bin yılın ortalarında Mezopotamya'da yazılan ve dünyanın en eski yazılı eserlerinden biri sayılan bir tablette tilkinin muhtemelen kendi icat ettiği bir aletle Sümerlerin baş tanrısı Enlil'in oğlu Ishkur'u, zapt edildiği ölüler diyarından geri getirdiği kayıtlıdır.^[120] Sümerlerin "kurnaz" tanrısı Enki de tilkiyle ilişkilendirilir. Başka bir tablette, vücuda getirdiği sekiz bitkiyi Enki'nin yemesi üzerine ona çok kızan ana tanrıça Ninhursag'ın Enki'yi "Sen ölünceye değin, sana 'yaşamın gözeyle' bakmayacağım" diyerek lanetlediği yazar. Enki'yi lanetleyen Ninhursag gözden kaybolur. Enki'nin çok yakında öleceğinden korkan ve Ninhursag ortadan kaybolduğundan ne yapacaklarını da bilemeyen tanrılar allak bullak olur;

"aşağılanırlar/yasa bürünürler." Bunun üzerine tilki imdada yetişir ve baş tanrı Enlil'e hiç çekinmeden şöyle der: "Sana Ninhursag'ı getirsem Ödülüm ne olacak?" Enlil tilkiye gerektiği biçimde ödüllendirileceğine dair söz verir ve tilki Ninhursag'ı geri getirmeyi başarır. "Bununla birlikte," der Samuel Noah Kramer, "metnin bu parçası kırık olduğundan ve eldeki bölümün büyük bir kısmı henüz anlaşılamadığından tilkinin bu işi nasıl becerdiği açık değildir. "^[121] Bendt, bu iki hikâyenin tilkinin çok zeki bir hayvan olduğu fikrinin zaman içinde edebiyatın başlangıcına kadar gittiğini kanıtlar nitelikte olduğunu söyler.^[122]

Milattan önce ikinci bin yılda Mezopotamya'da içinde tilkinin zeki bir figür olarak adının geçtiği, "Aslanın kuyruğunu yakalayan nehre batar. Tilkinin kuyruğunu yakalayan kaçıp kurtulur," gibi hayvanlarla ilgili atasözleri^[123] ortaya çıkmıştır. Bendt, bu atasözünün, tilki tarafından temsil edilen zeki kişinin aslan tarafından temsil edilen güçlü kişiye üstün olduğunu ima ettiğini öne sürüp, Almanca ve Yu nanca'da içinde yine bu iki hayvanın geçtiği ve anlamca çok yakın olan birer atasözünün varlığına dikkat çeker.^[124]

Milattan önce ikinci bin yılın ortalarında yazılan Tilki Hikâyesi adlı tablette bir tilki, bir kurt ve bir köpeğin, bir aslanın önünde birbirlerine dava açtıkları anlatılır.^[125] Vanstiphout, "Tilki Hikâyesi'nin Önemi" adlı makalesinde, bu hikâyenin tutarlı bir şiirin parçası olduğunu ve bulunmuş Akadça tablet parçalarının Tilki Reynard'ın öncüsü olabileceğini öne sürer.^[126] Tilki, kurt ve köpek birbirlerini büyücülük, hırsızlık ve özellikle tanrıları dünyayı tehdit eden bir kuraklık göndermeye kışkırtmakla suçlarlar. Tabletlerin çoğu eksiktir ama son tablette yağmurun yağdığını ve tilkinin tapınağa zaferle girdiğini öğreniriz.^[127]

Kızıl tilki, köpekgiller ailesinden bu kurnaz ve kuşkucu hayvan, dünyada en yaygın bulunan etobur hayvanlardan biridir. Dünyanın hemen hemen her yerinde bulunduğu için, sadece klasik Çin yazınında değil, çoğu halkın mitoloji ve edebiyatında hem hayvan hem de kurgusal bir karakter olarak önemli bir yer tutar. Dünyadaki izi Buz Devri öncesine kadar takip edilebilen ve on iki bin yıllık geçmişiyle insanlık tarihini değiştiren Göbeklitepe'de de karşımıza çıkan tilki, yazının bulunmasıyla birlikte başlayan tarih sahnesine ilk kez Sümer edebiyatıyla girer. Ortaya çıktığı andan itibaren zeki, kurnaz ve hilekâr bir figür olarak görülür.

"Kötü tilki ruhu olmadan köy olmaz.

Tang ve Song Hanedanı Döneminde sık kullanılan bir deyiş.^[128]

İkinci Bölüm

2. Klasik Çin Yazınında Tilki İmgesi

Bu bölümde tilkinin klasik Çin yazınında ilk kez göründüğü eserlerden örnekler verilecektir. Bu örneklerden yola çıkarak tilkinin Çinlilerin gözünde nasıl bir hayvan olduğu ortaya konmaya çalışılacak ve tilkinin biyolojik doğasının ona ne gibi vasıflar yüklenmesini sağladığı anlatılacaktır. Tilkinin edebiyatta nasıl bir imgeye dönüştüğü ve bu imgenin gelişimi kronolojik bir sıra takip edilerek işlenecektir. Tilki imgesinin Çin yazın tarihi boyunca nasıl bir çeşitlilik gösterdiği Gan Bao'nun Sou Shen Ji adlı eserindeki 19 hikâye üzerinden, yeri geldiğinde diğer klasik metinlerden yapılan alıntılarla incelenecektir.

2.1. Klasik Çin Yazınında Tilkinin Ortaya Çıkışı

C. C. Young'un belirttiği üzere, Çin'de tarihten çok önceki zamanlardan beri varolan ve yeryüzünde birçok hayvanın evrimleştiği ve Buz Devri'nin başlangıcından hemen önceki dönem olan "Villafranchian devrindeki popülasyonda bulunan Vulpes chikushanensis ile ilişkilendirilen tilki, klasik Çin yazınında ilk kez günümüzde aynı döneme, Batı Zhou Hanedanı'na (MÖ 1046-MÖ771) tarihlendirilen Shi Jing (诗经 Şarkılar Kitabı） ve Yi Jing'inde （易经^[129] Değişimler Kitabı） karşımıza çıkar. Tilki bu iki klasikte av hayvanı olarak görülür.

Tilkinin Av Hayvanı Olması

Konuşmalar'da KonfUçyüs'ün öğrencilerine Şarkılar Kitabı'nı ^[130] [131] neden çalışmadıklarını sorduğu ve kitabın faydalarını anlattıktan sonra şöyle dediği yazar:

"Bu şiirlerden kuş, hayvan ve nebat adlarını öğreniriz. "“2

Şarkılar Kitabı'ndan adını öğrendiğimiz tilki, kitabın dokuz şiirinde on iki kere karşımıza çıkar. Kitabın farklı beyliklerin havalarını/ezgilerini içeren Guo Geng （国 beylik,风 rüzgâr） bölümündeki Bei havalarının （Bei Feng 邶风）Mao Qiu （旄丘），Qin havalarının （Qin Feng 秦风）Zhong Nan （终南）,Gui havalarının （Gui Feng 桧风）Gao Qiu （羔裘）,Bin havalarının （Bin Feng 豳风）Qi Yue （七月）şiirlerinde ve kitabın başkent ve çevresinde söylenen şarkıları içeren Xiao Ya （小雅）bölümünün Du Ren Shi （都人士） şiirinde "tilki kürkü" （Hu Qiu 狐裘）olarak geçer.

Zhong Nan şiirinde tilki kürkünü "bey" giyiyordur: Beyimiz geldi, brokar giysisi ve tilki kürküyle （君子至止，锦衣狐裘）.Gao Qiu şiirinde tilki kürkü iki ayrı dizede sarayla ilişkilendirilir: Tilki kürkünle sarayda （狐裘以朝）,（狐裘在堂）.Qi Yue şiirinde tilki kürkü beyin oğluyla ilişkilendirilir: Tilki avlayıp beyin oğluna kürk yaparlar （取彼 狐狸，为公子裘）.Mao Qiu şiirinde ülkenin içinde bulunduğu karışıklığı simgeleyen yıpranmış bir tilki kürkünden bahsedilir: Tilki kürküm darmaduman （狐裘蒙戎）.Du Ren Shi şiirinde başkentteki memurların tilki kürklerinden bahsedilir: Şu başkettin memurlarının tilki kürkleri sarı sarı parlıyor （彼都人士,狐裘黄黄）.

Şarkılar Kitabı'nın Bei havalarının Kuzey Rüzgârı （Bei Feng 』匕风）şiirinde tilkinin renginden bahsedilir: Hiçbir şey tilki kadar kızıl değil, hiçbir şey karga kadar kara değil （莫赤匪狐，莫黑匪乌）.Bu şiiri çeviren Muhaddere N. Özerdim şöyle bir yorum yapar:

"Kuzey rüzgârı, zulme karşı bir taşlamadır. Wei derebeyliğinde herkes zalim ve kötü idi. Gerek aile biriyleri, gerekse halk kitleleri biribirlerini sevmez ve saygılı davranmazdı. Birbirine ellerini bile vermezlerdi. Havanın soğuk oluşu, kötü bir yönetimin ifadesidir. Tilki ve kargalar da fenalığın simgesidir. Burada, halkm zulümden kaçısını ve başka ülkelere gitmek isteyişi anlatılmaktadır. ”128

Özerdim, Muhaddere N. （1977）. Shih Ching'den （Şarkılar-Türküler Kitabı） Seçmeler. Doğu Dilleri Dergisi, II Cilt, 3. Sayı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. 263. Watters da tilkinin kızılllığı için aynı yargıda bulunur. Bknz: Watters, T. （1874）. "Chinese Fox-Myths". Journal of the North-China Branch of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland Vol. VIII. Shanghai: A. H. De Carvalho Printer & Stationer. 47. Xun Kuang'a atfedilen Xun zi （荀子） kitabında, bugün Şarkılar Kitabı'nın elimizde olan versiyonunda varolmayan bir şiirden

Şarkılar Kitabı'nın Wei havalarının Tilki Var （You Hu 有狐）şiirinde tilki hem şiirin başlığında hem de üç kıtalık şiirin her kıtasının ilk dizesinde olmak üzere toplamda dört kez geçer: Tilki yavaştan yürüyor, donmuş köprünün üstünde （有狐绥绥, 在彼淇^[132] [133] 梁），Tilki yavaştan yürüyor donmuş taşın üzerinde （有狐绥绥，在彼淇厉）, Tilki yavaştan yürüyor, donmuş nehrin kenarında （有狐绥绥, 在彼淇侧）.Şiiri "Tilkiler" diye çeviren Özerdim şu yorumda bulunur:

"Burada Tilkiden kastedilen anlam, yoksul bir erkektir. Evlenemeyen veyahut dul kalan bir kadın böyle bir erkeğe rastlıyor, ona acıyor ve ona bakmak iqin onunla evlenmek istiyor. Wei devleti zamanında yönetim düzeni çok bozuktu. Memleket karışıklık içinde idi. Bu yüzden kadınlar, erkekler evlenemiyorlardı. Bu durumda kuşaklar yetişemeyecekti. Bu şiir bu kuşkuyu da anlatmaktadır. ”^[134]

Soyun devamı kuşkusunu bir yana bırakıp "kendinden bile kuşku duyan" asıl kuşkucu tilkiye dönersek, tilkinin donmuş/buzdan bir şeyin üzerinde yavaştan yürümesi onun çok temkinli olmasındandır. Kuzey Wei Hanedanı （386-533） döneminde Li Daoyuan'ın derlediği sanılan Su Klasiği Üzerine Yorum^[135] [136] （Shui Jing Zhu 水经注）adlı kitapta tilki hakkında şöyle yazar:

"Nehir buz tutmaya başlayınca atlı arabalar nehri geçmeye cesaret edemez, nehri önce tilkinin geçmesi beklenir.① Denir ki bu hayvan dinlemede çok iyidir, buzun altında su yoksa tilki nehri geçer. İnsanlar, tilkinin geçtiğini gördükten sonra karşı kıyıya ancak geçerler. ”^[137]

Bu anekdot Çincede donmuş bir nehrin altında akan suyun sesine ya da buz tabakasının çatlarken çıkardığı sese karşı sürekli tetikte olmayı ifade eden bir deyime dönüşmüştür: Hu Ting Zhi Sheng 狐听之声^[138], "tilkinin dinlediği ses”.

Şarkılar Kitabı'nın Qi havalarının Nan Shan （南山）şiirinde "yavaştan yürüyen erkek tilki"（雄狐绥绥）ve Xiao Ya'nın He Cao Bu Huang （何草不黄）şiirindeyse "kabarık ve uzun kuyruğuyla karanlık otların arasında duran tilki"（有芃者狐,率彼幽 草）diye geçer.

Şarkılar Kitabı'ndan tilkinin av hayvanı olduğunu, postundan kürk yapıldığını, bu kürkü bey, beyin oğlu, sarayla ilişkisi olanlar ve başkentin memurları gibi önemli kişilerin giydiğini, bu kürkün sarı sarı parladığını, tilkinin renginin kızıl olduğunu^[139], hatta ondan daha kızıl başka bir şeyin olmadığını, donmuş bir nehrin üzerinde yavaşça yürüdüğünü, kabarık ve uzun bir kuyruğu olduğunu ve karanlık otların arasında durmayı sevdiğini öğreniri z.

Tilki, bir kehanet kitabı olan Değişimler Kitabı'nda da karşımıza çıkar. Kitapta tilkinin geçtiği pasajlarla ilgili yapılan kehanetler hayra yorulur. Kehanetlerin hayra yorulması bir yana, ilgili cümlelerin düz anlamı çok açıktır. Kitabın kırkıncı diyagramı olan Jie'de （口 解）tilki av hayvanı olarak belirir: "Tarlada üç tilkinin yakalandığı"（田获 三狐）söylenir. Kitabın altmış dördüncü diyagramı olan Wei Ji'de （□未济）küçük bir tilkinin nehri geçmesine az kala -dikkatsizliğinden dolayı- kuyruğunun ıslandığı （小狐 汔济，濡其尾）yazar.

Çin tarihinin bu en eski iki kaydında, hem iyiye hem de kötüye alamet olarak yorulan tilki biyolojik doğasından ötürü daha çok bir av hayvanı olarak görülür. Tilkinin eski insanlarla ilk teması avlanmakla başlar. Tilki avı, her ne kadar Oscar Wilde'nin "Önemsiz Bir Kadın" oyununda Lord Illingworth adındaki karaktere söylettiği üzere "yenilemeyen bir şeyin peşinde tarif edilemeyecek kadar korkunç bir kovalamaca" olsa da Çin tarihinde tilki etinin yenildiğine, hatta neredeyse tüm organlarının tedavi amaçlı kullanıldığına dair kayıtlar vardır. Li Shizhen'in Materia Medica'sında tilkinin gözünün tetanosa, dört uzvunun (ayakları) anal fistülün yol açtığı kanlı akıntıya ve burnununsa tilkinin musallat olduğu kişilerde görülen ruhsal bozukluklara (hu mei ji 狐魅疾)^[140] iyi geleceği, ayrıca derisinin kötü ruhları kovmaya yardım edeceği yazar. Kitapta bunların dışında tilkinin kanının, dışkısının, salyasının, idrarının, safra kesesinin, karaciğerinin, kafasının^[141], kuyruğunun vs ilaç yapımında nasıl kullanılacağına dair ayrıntılı kayıtlar da bulunur.^[142] Eberhard, "Tilki ve tilki şeklin girmiş ruhların idrarlarının birçok hastalığı iyileştirdiği söylenir. Bu, birçok büyücü tarafından, ömürlerini uzatmak için içilirdi," der.^[143] Han Tarihi'nin Hun Monografisi'nde Hunlardan bashesedilirken "Erkek çocuklar koyuna binerek kuş ve farelere ok atar, biraz büyüyünce tilki ve tavşanları avlayıp （bunların） etini^[144] yerlerdi," der.^[145] Klasik Çin yazınında birkaç yerde tilki etinin lezzetli olduğu söylense de tilki, eti için değil de daha çok kürkü için avlanır. Tilki kürkü çok değerlidir ve ekonomik değeri vardır. Tilki kürkleri içinde en değerlisi sayılan beyaz kürk için Mo Zi'de （墨子）"Bin yi （镒）^[146] değerinde bir kürk bir tane beyaz tilki kürkü etmez, ”^[147] denir. Tarihçinin Kayıtları'nda da iki tane benzer ifadeye rastlarız: "Bin koyunun postu （千羊之皮,tilkinin koltuk altındaki bir tane tüyü etmez.” ve "Bin altın değerinde bir kürk （千金之裘）bir tane beyaz tilki kürkü etmez.”^[148] Taiping Yulan （太平御览）^[149] derlemesinde aynı ifade öküz postuyla （千牛之皮）diye verilir. Bu ifade Han Ying'e （韩婴）atfedilen Şarkılar Kitabı Yorumu'ndan （Han Shi Waizhuan 韩诗夕卜传）alınmış ve oradaki koyun imi öküz olarak değiştirilmiştir. TPYL'de iki yerde, aynı eserde tilkinin su ruhu olarak geçtiğini işaret eder:"韩诗夕卜传" 曰：”狐,水神也.”

Klasik Çin yazınında hanedan tarihi kayıtlarından tutun da felsefeye kadar hemen her yazın türünde, özellikle şiir, hikâye ve roman gibi edebi türlerde tilki kürküyle ilgili pek çok kayıt vardır. Huinanzi'de insanların "işlemeli beyaz tilki kürküne düşkün oldukları"^[150], "göğün oğlunun beyaz tilki kürküne sarınmış bir halde sarayında oturduğu ama tilkiye sorsalar çayırda koşturmak isteyeceği" ^[151] ve "göğün altında bembeyaz bir tilki olmamasına rağmen bembeyaz tilki kürkünün olduğu, bunun da birçok beyaz kürkün bir araya getirilmesinden oluştuğu"^[152] anlatılır. İşte o beyaz tilki kürkü, tilkinin koltuk altındaki beyaz kısımlarından yapılır. Sun Yirang （1848-1908 孙 诒让），Mo Zi ve felsefesi üzerine yazılanları derlediği Mo Zi Xian Gu （墨子闲诂）adlı kitabında, "Beyaz tilki kürkü （狐白）dedikleri tilkinin koltuk altındaki beyaz kısımdır, oradaki saf beyaz tüyler bir araya getirilip kürk yapılır, nadir bir yumuşaklığı vardır, işte bu yüzden çok değerlidir, ”^[153] der. Liu Xiang （MÖ 77-6 刘向），Shuo Yuan'da （说苑） Wei Beyliği'nin hükümdarı Ling'in Chu Beyliği'nden üst düzey bir memur olan Wan Chun'a "Hava soğuk mu ki?" diye sorduğunda Chun'un ona şöyle cevap verdiğini yazar: "Bey, tilki kürkünü giymiş, ayı postu serili sedirinde oturuyor, işte bu yüzden üşümüyor, halksa soğuktan donuyor. "^[154] Ban Gu'nun Bai Hu Tong （白 虎通）adlı kitabında "göğün oğlunun beyaz, beylerin sarı, üst düzey memurların koyu renkli tilki kürkü, bilginlerinse kuzu kürkü giydiği, çünkü bir ast üst ilişkisi olduğu" yazar.^[155] Konuşmalar'da kendi köyünde mütevazı olduğu söylenen Konfüçyüs "kuzu kürkü üzerine siyah, karaca kürkü üzerine beyaz, tilki kürkü üzerine de sarı kumaştan elbise giyer."^[156] Cao Xueqin'in meşhur romanı Kızıl Köşkün Rüyası’nda da tilki kürküyle ilgili ince ayrıntılarla karşılarız: Tilki kürkü manşonlu elbise （狐腋箭袖）,su kırmızısı tilki kürkü işlemeli pileli ipek elbise （水红妆缎狐肷褶子），patlıcan moru drugget^[157] kumaşı ve tilki kürkünden ceket （茄色哆罗呢狐狸皮袄），tilki kürkü cübbe （狐腋褂），siyah tilki kürkünden şal （黑狐皮的袱子），beyaz tilki kürkünden şilte （白狐皮坐褥）vs. Uzun lafın kısası, tilki kürkü klasik Çin yazınında zadegân sınıfına aittir. Schlesinger, Qing Hanedanı dönemini kürk üzerinden anlattığı "Kürklerle Bezenmiş Bir Dünya" adlı araştırma kitabında köşkteki şaşaalı yaşamı anlatan Kızıl Köşkün Rüyası'nda kür kün romanın tamamına yayılmış olduğunu ve hemen her yerde bulunduğunu söyler. Romanın kahramanları, arkadaşlarına ve akrabalarına kürk hediye edip birbirlerinin ceketleriyle cübbelerinin kalitesini, sıcak tutup tutmadığını ve nasıl bakım yapacaklarını tartışırlar.^[158]

Av sırasında tilkinin yanına rakun köpeği, tavşan gibi hayvanlar da katılır. Tilkiyle tavşanın birlikteliğinden Çinceye "Tavşan ölünce tilki üzülürmüş, sıranın ona da geleceğini bildiğinden," diye bir atasözü ortaya çıkmıştır. Bu atasözü Batıya Yolculuk （Xi You Ji 西游记），Üç Krallık （Sanguo Yanyi 三国演义），Jin Ping Mei （金 瓶梅），Tanrıların Yaratılışı （Fengshen Yanyi 封神演义）ve Kızıl Köşkün Rüyası gibi klasik Çin romanlarında da geçer.

Klasik Metinlerde Tilkinin Doğasına Dair Yazılanlar

Yukarıdaki bölümde tilkinin "kendinden bile kuşku duyan" kuşkucu bir hayvan olarak görüldüğünü belirtmiştik. Klasik Çin yazınında, tilkiyi avlamaya başlayan eski insanların bu süreçte tilkinin doğası hakkında öğrendikleri bilgilere de rastlarız.

Tilkinin Gece Hayvanı Olması

Tilki, sözlük tanımında da belirttiğimiz üzere daha çok ağaç kovukları ya da toprağa açtığı çukurlarda yaşar, gündüzleri saklanıp geceleri dışarı çıkar. Gece avlanan bir hayvandır. Bu özelliklerinden dolayı klasik Çin yazınında, karanlık, toprak, gece, ay ve dişiliği temsil eden yin (阴)^[159] ile ilişkilendirilir. Hayvan değil de kurgusal bir karakter olarak karşımıza çıktığı hikâyelerde güzel bir kadına dönüşmüş olan tilkiler de genelde geceleri mezarlık, terk edilmiş evler ya da orman gibi ıssız yerlerde karşımıza çıkarlar. Eberhard bu konuda şunu söyler:

"Yüzlerce öykü, olağanüstü güzel bir genç kızın, bir gece çalışmakta olan genç bir bilginin karşısına çıktığını ve seviştiklerini anlatmaktadır. Genç kız sabah kaybolur ancak her gece yeniden gelir. Bilgin gün geçtikçe güç kaybetmektedir; bir Taocu ona genç kızın gerçekte ölümsüzlük özünü elde etmek için hayatını emen bir tilki olduğunu söyler. ”^[160] [161]

Yin enerjisi fazla olan tilki, yin-yang dengesini sağlamak için güzel bir genç kıza dönüşüp genç erkekleri kandırır, onlarla sevişirken onların yang enerjisini emer, böylece ölümsüz bir tilki ruhuna (Huxian 狐仙)dönüşebilecektir. Bu konu, tilkinin kurgusal bir karakter olarak yer aldığı metinleri incelerken ele alınacaktır.

Tilkinin gece hayvanı olarak yer aldığı metinlere dönecek olursak, Zhuang Zi bu konuda şunu söyler:

"Bol tüylü tilki ile zarif desenli leopar dağ ormanlarında yaşar, uçurumun kenarındaki mağaralarda pusuya yatarlar, öyle sessizdirler; geceleri dolaşıp gündüzleri yuvalarında otururlar, öyle temkinlidirler; aç ve susuz olsalar da insanlardan uzak durur, yiyecek aramak için göl ve nehir kıyılarına giderler, öyle azimlidirler. Ama yine de ağların ve tuzakların felaketinden kaçınamazlar, peki, suç bunun neresinde? Onlara felaketi getiren postlarıdır. "¹⁵7

Zhuang Zi bu paragrafa tilkinin gece hayvanı olmasının yanı sıra tilkinin doğasına dair ne gözlemlediyse hepsini sığdırmıştır: Tilki bol tüylüdür （丰）,sessizdir （静）,temkinlidir （戒）,azimlidir （定）,kürkü için avlandığından postu （皮）başına felaket getirir.

Zhuang Zi, tilkinin gece hayvanı olduğunu söylerken gece dolaşır gündüz yuvasında oturur （夜行昼居）der; Wang Bi de Değişimler Kitabı üzerine yaptığı yorumda tilkinin temkinli bir gece hayvanı olduğunu, "Tilki, saklanıp pusuya yatan bir hayvandır, ”^[162] diyerek vurgular. Saklanıp pusuya yatan bir gece hayvanın yakalanması hiç de kolay değildir. "Tarlada üç tilkinin yakalanması"（田获三狐）işte bu yüzden hayra yolunur.

Tilkinin Kuşkucu Bir Hayvan Olması

Çincede kuşku, kuşkulanmak, kuşkucu gibi anlamlara gelen huyi （狐疑） sözcüğünün ilk imi olan hu （狐）tilki anlamına gelir. Li Jianguo, Çin Tilki Kültürü adlı kitabında bu sözcüğün ilk ortaya çıktığı metnin, şair ve politicikacı Qu Yuan'a （屈原 MÖ 340-278） atfedilen Chu Ci （楚辞）şiir derlemesinde^[163] yer alan Li Sao （离骚）adlı şiirde iki kere geçen "Kalbim tereddüt ve kuşku iğinde"^[164] dizesi olduğunu belirtir.^[165] Savaşan Beylikler （MÖ 475-221） dönemine tarihlendirilen Guo Yu'da （国语）tilkinin kendinden bile kuşku duyduğuna dair şöyle bir ifade yer alır:"狐埋之而狐搰之"^[166]. Tilki bir şeyi （önce） gömer, sonra （gömdüğünden emin olmak için） onu kazarak çıkarır. Bu ifade dört ime indirgenmiş olarak çağdaş Çinceye "çok kuşkulanmaktan bir şey yapamamak" anlamında deyim olarak geçmiştir: 狐埋狐搰.Yan Zhitui'nin （颜之推 531-591） aile kurumu üzerine felsefi tavsiyelerde bulunduğu Yan Shijia Xun （颜氏家训） adlı kitabında, "Tilki denilen bu hayvan, çok kuşkucudur, işte bu yüzden donmuş nehri dinler, akan su sesi duymadığı takdirde ancak karşıya geçer," der.^[167] Li Jianguo, Yan Zhitui'nin torunu olan Yan Shigu'nun （颜师古 581-645） dedesinin bu sözünden esinlenip kuşku sözcüğü hakkında şöyle dediğini belirtir:

"Tilki denilen bu hayvan, çok kuşkucudur. Ne zaman donmuş bir nehri geçecek olsa, önce dinler, sonra geçer. İşte bu yüzden kuşkucu birini tanımlamak için （tilki gibi） kuşkucu denir."^[168]

Kuşku sözcüğü klasik Çin yazınında çok sık kullanılan bir sözcüktür: ...dan kuşkulanmak （狐疑于），kuşkulanmaktan kararsız kalmak （狐疑未定，狐疑未有所定， 狐疑不决，狐疑不断），kuşkulanmaktan tereddüt etmek （狐疑犹豫），kuşkulanmaya başlamak （始狐疑, 生狐疑, 生于狐疑）,kuşkulanmaktan bilememek （狐疑未矢口）, kuşkuda kalmak （中狐疑, 意狐疑） gibi. Kuşku, Çincede özellikle vücudun üst bölgesiyle, özellikle kalple ilişkilendirilmiştir: Kalp （狐疑之心,狐疑之心者，心下狐

疑,心里狐疑,心中狐疑），bağır （怀狐疑）,karın boşluğu （腹中狐疑,满腹狐疑）. Burada Türkçedeki "içine kurt düşmek" deyimini hatırlatmak isterim. Türkçe-Çince Sözlük^[169] bu deyimi şöyle veriyor: ~ine kurt düşmek 满腹狐疑，怀疑，起疑心，疑神 疑鬼；提心吊胆（2008: 858）. Kuşku içini kemiriyor.他满腹狐疑（2008: 1048）.

Tilkinin İnsancıl Bir Hayvan Olması

İnsancıl （ren 仁）^[170] Çincede insan （ren 人）ve iki rakamı （er 二）anlamına gelen iki imin yan yana yazılmasıyla oluşturulmuş bir terimdir. İki insan karşılaştığında içlerinde uyanan ve aralarında kalıcı bir birlik bağı oluşturan insaniyeti işaret eder. İnsanlık, insanları sevmek, insan sevgisi ve iyiliksever anlamlarını taşır. Konfüçyüs'e göre insan doğuştan iyidir ve bu iyilik kişinin önce kendini sevmesiyle başlar, daha sonra sırasıyla aile, akraba, komşu ve diğer insanlarla halka halka genişleyerek evrensel insancıllığa ulaşır.

Tilki, Şarkılar Kitabı ve Değişimler Kitabı'ndan sonra, başka bir Konfüçyanist klasik olan Törenler Kitabı'nda （Li Ji 礼记）da karşımıza çıkar. Burada "ölürken başını tepeye （yuvasına） doğru çevirmesinden ötürü insancıl" ilan edilir:

"Tai Gong^{[171] [172] [173]}, Ying Qiu’yu'⁶ mühürledi (başkent yaptı) ama onun ardından gelen beş nesil hep Zhou'ya geri götürülüp orada gömüldü. Jun Zi⁶ der ki 'Müziği, bize hayat veren için kullanırız; törenlerde kökümüzü unutmayız.' Eskilerin bir sözü vardır, denir ki 'Tilki ölürken başını tepeye çevirir. İnsancıldır.' "^[174] Bu cümle klasik Çin yazınında sık sık kullanılır. Hayvanların yuvalarına dönmesi motifi de çok sık kullanılan bir motiftir. Chu Ci şiir derlemesinde "Kuşlar memleketlerine uçuyor ah, Tilkiler ölürken başlarını tepeye çevirir", Huainanzi'de "Kuşlar memleketlerine uçuyor, tavşanlar yuvalarına dönüyor, tilkiler ölürken başlarını tepeye çevirir, tatarcıklar suyun üzerinde dönüyor, her şey ona hayat verenin üzerine titrer", Bai Hu Tong'da ise "Tilki ölürken başını tepeye çevirir, kökünü unutmaz," denir. Bai Hu Tong'da göğün oğlunun beyaz, beylerin sarı, üst düzey memurların koyu renkli tilki kürkü giymesi bile kendi köklerini unutmamalarıyla ilişkilendirilir.

Li Jianguo, Kong Yingda'ının^[175] Kong Yingda Shu (孑L颖达疏)adlı eserinde "Başını tepeye çevirir dedikleri şudur, tepe tilkinin inidir, kökünün olduğu yerdir. Kurt ne kadar vahşi olsa da ölürken aklı hâlâ bu tepededir, işte bu yüzden insancıl, sevecen, nazik ve erdemlidir, " diye yazdığını belirtir.^[176]

Shuowen Jiezi sözlüğünde tilkinin tanımı yapılırken şeytani bir hayvandır （禊兽）, hayaletlerin bindiği şeydir （鬼所乘之）denir ama hemen ardından üç tane erdemi olduğu （有三徳）söylenir. Bu üç erdem şöyledir: Rengi merkezle uyumludur （其色中 和）, önü （başı） küçük, arkası （kuyruğu ） büyüktür （小前大后）, ölürken başını yuvasına çevirir （死则丘首）.

Li Jianguo, tilkinin kahverengimsi sarı tüylerinin sarı rengin bir tonu olduğunu, sarınınsa yön bildiren geleneksel beş rengin ^[177] içinde merkezi/ortayı bildiren renk olduğunu, tilkinin tüylerinin erdeminin de işte bundan geldiğini belirtir. Li'ye göre tilkinin önünün küçük, arkasının büyük olması, yani vücut yapısının küçükten büyüğe doğru sıralanışı ast üst ilişkisine işaret eder, bu yüzden de erdemli sayılır.^[178]

Tilkinin Zeki Bir Hayvan Olması

Tang Hanedanı şairlerinden Teng Mai, "Tilkinin Buzu Dinlemesine Methiye" （Hu Ting Bing Fu 狐听冰赋）adlı denemesinde tilkinin donmuş bir nehri geçmeden önce akan suyun sesini dinlemesinden dolayı zeki bir hayvan olduğunu söyler.^[179] Teng Mai bu denemesinde o zamana kadar tilkinin özellikleri hakkında yazılan metinlerdeki bilgileri de kullanır: Tilki ininden çıkar （狐出潜穴）,donmuş nehri geçer （冰胶广丿丨I）, kabarık tüylüdür （庞茸）,yavaş/sakindir （绥绥）,ondan daha kızılı yoktur （莫赤）,çok kuşkucudur （多疑）,tüylerinden kürk yapılır （为裘之毛）,başını yuvasına çevirir （正丘 8 之首）,kuyruğu ıslanır （濡尾）vs.

Tang Hanedanı'nın meşhur şairlerinden Bai Juyi'nin ^[180] erkek kardeşi Bai Xingjian de "Tilkinin Ölürken Başını Yuvasına Çevirmesine Methiye" （Hu Si Zheng Shou Qiu Fu 狐死正首丘赋）aslı denemesinde tilkinin donmuş nehri dinlemesinin onun zeki olduğunu ifade ettiğini söyler:"听冰而表智。"^[181] Bai Xingjian de bu denemesinde eski metinlerdeki bilgileri kullanarak tilkinin küçük bir hayvan olduğunu （微物）, ölüsünün kürkünden dolayı değerli olduğunu （死乃可珍）,başını yuvasına çevirdiğini （首正丘）ve yavaş/sakin olduğunu （绥绥）söyler. Tang Hanedanı şairlerinden Li Xian, "Tarlada Üç Tilkinin Yakalanmasına Methiye" （Tian Huo San Hu Fu 田获三狐赋）adlı denemesinde tilkinin bilgisiz olduğunu （狐之无知）söyleyip hayvan olduğu halde nasıl zeki sayıldığını sorar:"何虽兽而似智?"^[182]

Li Xian'ın sorusuna Çince bir deyimle cevap verelim. Çincede, Savaşan Beyliklerin Kayıtları'nda yer alan bir hikâyeden ortaya çıkmış, başkasının gücüyle birilerini korkutmak, başkasının giysileriyle caka satmak gibi anlamları olan, Türkçeye "kaplan postuna bürünmüş tilki"^[183] diye çevirebileceğimiz, birebir çevirisi "tilki kaplan taklidiyle zorbalık yapıyor" （Hu Jia Hu Wei 狐假虎威）diye bir deyim vardır. Bu deyimin hikâyesi tilkinin zekâsını çok iyi özetler:

"Kaplan, diğer hayvanların arasında kendine yiyecek bir hayvan arıyordu, bir tilki yakaladı. Tilki dedi ki Beyim, beni yemeğe cesaret edemezsiniz. Göğün İmparatoru beni hayvanların kralı ilan etti, şimdi beni yerseniz, Göğün İmparatorunun emrine karşı gelmiş olursunuz. Eğer bana inanmıyorsanız, benimle gelin, ben sizin önünüzden gideceğim, siz benim arkamdan gelin, bakalım diğer hayvanlar beni görünce kaçmadan durabilecekler mi?' Kaplan bunu kabul edip onu takip etti. Onları gören hayvanların hepsi kaçıştı. Kaplan, hayvanların onu gördükleri için kaçtığını bilmiyordu, onların tilkiden korktuğunu sandı. ”^[184]

Bu çalışmanın ilk bölümünde tilkinin zekâsını kullanıp ölü taklidi yaparak avını kandırdığından bahsetmiştik. Benzer bir kayda Huainanzi'de de rastlarız:

"Tilki, sülün avlamak için önce vücudunu yere yatırıp （卑体）kulaklarını düşürmeli （^弥耳）, sonra onun gelmesini beklemelidir. Sülün bunu görünce ona inanır, böylece kandırılıp avlanır. Eğer tilki gözlerini kocaman açıp direkt ona bakarsa, bunu gören sülün, tilkinin onu öldürmeye niyetlendiğini anlar, tilkinin gazabından kurtulmak için korkudan uzaklara uçar. ”^[185]

Tilkinin Ruhu Olan Bir Hayvan Olması

Li Jianguo, tilkinin kuşkucu, zeki, daha da önemlisi insancıl （köklerini unutmadığı için ölürken başını tepeye çevirir） olduğu için ruhu （lingxing 灵性）^[186] olan bir hayvan olarak görüldüğünü ve ona atfedilen bütün bu özelliklerinin aslında ruhunun bir uzantısı olabileceğine işaret eder.^[187] Ming Hanedanı'ndan Lu Renlong'un （陆人龙） Masaya Şaşkınlıkla Vurmak III （San Ke Pai'an Jingqi 三刻拍案惊奇）adlı eserinde tilki hakkında şöyle yazar:

"Göğün altındaki hayvanlar arasında, orangutan ve maymunlar dışında, hayvanların arasında yürüyen tilki, insan gibi olmayı öğrenebilir, onun ruhu insanınkine yakındır. ”^[188]

Qin Hanedanı dönemi öncesi yazılan klasik metinlerden daha çok tilkinin biyolojik doğasına dair olan yukarıda saydığımız bilgileri öğreniriz. Tilkinin davranışlarını gözlemleyen insanlar tüm dünyada olduğu gibi Çin'de de ona bazı insani sıfatlar yüklemişlerdir. Tilki tabiatı nedeniyle zeki, kurnaz ve kuşkucu sayılır. Tekrarlana tekrarlana gelenek haline gelmiş olan bu bilgiler in en ilginci ve en Çin'e özgü olanı tilkinin insancıl ve erdemli oluşudur. Bu bilgi Çin yazın tarihi boyunca, ilk ortaya çıktığı Törenler Kitabı'ndan beri, özellikle Konfüçyanist metinlerin çoğunda sık sık karşımıza çıkar. Konfüçyüs'ün otuz ikinci kuşaktan akrabası olduğu söylenen Kong Yingda^[189] tilkinin ölürken başını çevirdiği tepenin （丘）onun ini, yani kökünün olduğu yer （根本之处）olduğunu söyler. Batıda Konfüçyüs diye bilinen düşünür, Çin'de Kong Zi （孔子）diye anılır. Zi （子）imi bilgeliğini ifade etmek için kullanılır. Gerçek adı Qiu'dur （丘）,Kong Qiu. Tilkinin ölürken başını çevirdiği tepeyle Konfüçyüs'ün gerçek adının aynı sözcük olması bu anlamda hem ilginç hem de düşündürücüdür. Tilkinin "üç erdemi" olduğu tanımının yapıldığı Shuowen Jiezi sözlüğü de Han Hanedanı döneminin Konfüçyanistleri tarafından yazılmıştır. Bu üç erdemin sırasıyla, tilkinin renginin orta renk olan sarıyla uyumlu olması nedeniyle Çin'i （中华）,tilkinin vücut yapısının küçükten büyüğe doğru sıralanışıyla Konfüçyüs'ün en büyük erdemlerden biri saydığı hiyarerarşiyi ve başını kökünün olduğu yere yani bir anlamda Konfüçyüs'ün doğumda^[190] verilen gerçek adına doğru çevirdiğine işaret etmesi açısından ilginç bir tesadüftür.^[191]

Tilkinin Uğurlu Sayılan Bir Hayvan Olması

Dağlar ve Denizler Kitabı'nda^[192] （Shan Hai Jing 山海经）tuhaf varlıklardan bahsedilir. Kitapta bahsedilen tuhaf varlıklardan^[193] biri de Dokuz Kuyruklu Tilki'dir （Jiu Wei Hu 九尾狐）.Tilki sözcüğü bunun dışında, eserde adı geçen bazı tuhaf hayvanları betimlemek için "dış görünüşü tilkiye benzer" diye geçer:"其状如狐."Dokuz kuyruklu tilki kitapta üç yerde geçer. îlki güneyinde （阳）yeşim taşı, kuzeyinde （阴）yeşil zincifre^[194] bulunan, Qingqiu （青丘 tepe anlamına gelen qiu burada da karşımıza çıkar）^[195] adında bir dağda yaşayan bir hayvandır: "Tilkiye benzer, dokuz kuyruğu vardır, sesi bebek ağlaması gibidir, insan yiyebilir, onun yiyenler gu （蛊）^[196] zehrinden etkilenme z."^[197] İkinci kayıt Zhao/Chao Yang Vadisi'nin （朝阳之谷）kuzeyinde kalan Qingqiu beyliğinde （青丘国）yaşayan dört ayaklı ve dokuz kuyruklu tilkilerden bahseder.^[198] Üçüncü kayıt Qingqiu beyliğinde （青丘之国）dokuz kuyruklu tilkiler olduğunu belirtir.^[199]

Dokuz kuyruklu tilki, SHJ'de insan yiyen bir hayvan olarak betimlenmesine rağmen genelde uğurlu bir hayvan olarak görülür. Dokuz kuyruklu tilkinin barış zamanı ortaya çıkan uğurlu bir alamet^[200] olduğunu söyleyen Guo Pu, SHJ'deki Resimler Üzerine Methiye adlı eserinde onun için şöyle bir şiir yazmıştır:

Qingqiu'nun olağanüstü hayvanı/dokuz kuyruklu tilki,

Yol (道) varken (hüküm sürdüğünde) görülür,

Ağzında bir kitapla ortaya çıkar,

Zhou (Hanedanı) ^ra uğurlu bir alamettir,

Gizemli-sihirli muskayı-tılsımı (lingfu 灵符)yaymak için.

,^■"Wu ve Yue Beyliklerinin İlkbahar ve Sonbahar Kayıtları"nda Çin'in efsanevi Xia Hanedanı'nın kurucusu olduğu varsayılan Büyük Yu'nun^[201] evlenmesinde dokuz kuyruklu beyaz bir tilkinin önemli bir rol oynadığına dair bir kayıt vardır.^[202] Otuz yaşına gelmiş ama henüz evlenmemiş Büyük Yu bugünkü Shangong Eyaleti sınırları içinde kalan Tushan Dağı'nda evlilik alameti bulmak için gezinirken ona dokuz kuyruklu beyaz bir tilki görünür.^[203] Yu, tilkinin dokuz kuyruğu olmasını hükümdarlık alameti (其九尾者，王之证也)olarak görür, sonra da Tushan Dağı'nın yerlilerinden

Nüjiao (女娇)ile evlenir.

Ban Gu, Bai Hu Tong'da dokuz kuyruklu tilkinin neden uğurlu sayıldığını şöyle açıklar:

"Dokuz kuyruklu tilki nedir? Tilkinin ölürken başını tepeye çevirir çünkü kökünü unutmaz; bu, rahatlık ve huzur içindeyken gelecek tehlikeleri unutmamak anlamına gelir. Neden dokuz kuyruğu var? Dokuz cariye uygun yerlerini bulduğunda çocuklarıyla torunlarının soyu bereketli olur. Kuyrukla^{[204] [205] [206]} alakası ne? Ardından²⁰ gelenlerin sayıca çok olacağı anlamına gelir."°2

Aynı eserde dokuz kuyruklu tilkinin, Zümrüdüankanın, Çin tekboynuzu Qilin'in, beyaz kaplanın ve beyaz geyiğin ortaya çıkması erdemle ilişkilendirilir:"徳至鸟兽".^[207] Hükümdar erdemliyse bahsi geçen hayvanlar uğurlu bir alamet olarak ortaya çıkacaktır.

TPGJ'de derlenmiş hikâyelerden birinde kızıl renkli, dört ayaklı, dokuz kuyruklu, tanrısal bir hayvan （神兽）olarak tasvir edilir.^[208]

Dokuz Kuyruklu Tilki ve Batının Ana Kraliçesi

Dokuz kuyruklu tilkiyle ilişkilendirilen başka bir mitolojik karakter de Batının Ana Kraliçesi'dir （Xi Wang Mu 西王母）.^[209] Dokuz kuyruklu tilki ile XWM'nin adının birlikte anıldığı ya da aralarında bir bağ olduğunu işaret eden hiçbir metin yoktur. Çakmak, bu tanrıçanın "her şeyden önde ölümsüz Taoist kadınların kraliçesi olarak bilindiğini, yeşim taşlı kızların^[210] eşlik ettiği güzel bir kadın olarak düşünüldüğünü, Han döneminin işlenmiş taşları üzerinde uzun ömrü yansıtan simgelerle ^[211] birlikte resmedildiğini" belirtir^[212]. XWM'nin resimleri M.S. I. yüzyıldan sonra Han dönemi mezar taşlarını süslemeye başlar. Bu resimlerde ona eşlik hayvanlar arasında dokuz kuyruklu tilki de vardır.^[213] XWM de dokuz kuyruklu tilki gibi ilk olarak SHJ'de ortaya çıkar.^[214] Bu metinde ikisi de şeytani ve kötü karakterler olarak çizilmiştir. Çakmak'ın

SHJ'den aktardığına göre^[215], bu şeytan, "çok uzakta, Kunlun dağlarında Yeşim tepesinden bir mağarada^[216] yaşar. Leoparın kuyruğu, kaplanın dişleri, korkunç sesi, saçlarında yeşimden tokası vardır. Gökyüzündeki ruhları öç almak için yönetir. Hastalık ve ölümü temsil eder". Çakmak, SHJ'deki bu tanımlamanın XWM'yi şeytan olarak tanıtan tek metin olduğunu, bu tanımda yin-yang düşüncesinin etkisinin görüldüğünü, XWM'nin M.Ö. II. yüzyıldan itibaren ölümsüzlüğün sırrını taşıyan bir tanrıça olarak kabul edildiğini, daha geç dönemlerde Han hükümdarı Wu Di'ye sırlarını öğrettiğini belirtir.^[217]

Han Tarihi'nde kuraklık zamanı halkın sokaklara döküldüğü, dans edip şarkı söyleyerek XWM'ye adaklarda bulunduğu yazar.^[218] Huainanzi'de okçu Hou Yi （后 羿）'nin XWM'den aldığı ölümsüzlük iksirinin kendi karısı Chang'e （嫦娥）tarafından çalındığı, karısının ölümsüzleşerek aya gittiği ve ay tanrıçası olduğu anlatılır.^[219] İçinde Yi Jing'deki "tarlada üç tilkinin yakalandığı"（田获三狐）ve "küçük bir tilkinin nehri geçmesine az kala -dikkatsizliğinden dolayı- kuyruğunun ıslandığı" ifadelerinin de geçtiği, Han dönemine ait başka bir kehanet kitabı olan Yi Lin （易林）'de XWM'nin Ruo Shui （弱水）civarında （batısında, yukarısında, sağında） oturduğuna, doğmuş olduğuna ama yaşlanmak nedir bilmediğine dair kayıtlar vardır.^[220] Yi Lin'in iki pasajında evin büyük kızına （长女）musallat olduğu （狐作妖）söylenen bir tilki olduğu söylenir. Bu "yaşlı tilkinin pek çok görünüşü vardır; "gu" zehri ile uğraşıp tuhaf şeyler yapar; kraliçe annemizi rahatsız eder; yaptıklarından hiç pişmanlık duymaz."^[221] Dokuz kuyruklu olmasa da bir tilkinin adı klasik Çin yazınında sadece bu kehanet kitabında XWM ile birlikte anılır. Taoist rahip ve yazar Du Guangting'in （杜光庭 850-933） yazdığı Yongcheng'da^[222] Toplanmış Ölümsüzlerin Kayıtları （Yongcheng Ji Xian Lu 墉城集仙 录）adlı eserde, Sarı İmparator düşmanı Chi You'yu （蚩尤）yenmeden önce, XWM'nin imparatora koyu renkli bir tilki kürkü giymiş （被玄狐之裘）ve elinde muska （符） taşıyan bir elçi^[223] gönderdiği yazar.^[224] Zhuang Zi, XWM''nin "yolu/taoyu （dao 道）elde

ettiğini, Shaoguang'da oturduğunu, onun başlangıcının ve sonunun bilinmediğini" söyler.^[225] Konfüçyanistlerin üç erdeme sahip olduğunu söyledikleri, Guo Pu'nun dokuz kuyruğuna methiyeler düzdüğü, Qingqiu'nun sadece yol hüküm sürdüğünde ağzında bir kitapla ortaya çıkan bu olağanüstü hayvanı da birlikte resmedildiği XWM gibi ölümsüz olmak istiyordur.

Bugün elimizde sadece Tamba Yasuyori'nin (912-995) Ishinpö (医心方)adlı tıp kitabına aktardığı parçaları olan Yeşim Yatak Odasının Sırları (Yufang Bijue 玉房秘诀) adlı Taoist ölümsüzlük öğretisi kitabında XWM hakkında şöyle yazar:

"Sadece yang değil, yin de beslenebilir/işlenebilir (养).XWM yin^ri besleyerek 'yolu/taoyu' (dao 道) elde etmiştir. Ne zaman bir erkekle ilişkiye girse erkek hemen hasta düşer ama onun kendi yüzü pudra ya da allık olmadan bile ışıl ışıldır. Her zaman süt ürünleriyle beslenip beş telli ud çalar, kalbiyle uyum, düşünceleriyle denge içindedir, başka da bir arzusu yoktur. XWM^fnun kocası yoktur, genç erkeklerle ilişkiye girmeyi sever; işte bu yüzden (onun yöntemleri) ifşa edilmemeli ama neden sadece XWM^[226] [227] böyle yapsın?"²²

Bunu sadece XWM yapmaz, hikâyelerdeki güzel bir genç kıza dönüşmüş tilkilerin çoğu da öyle yapıyordur. Yin enerjisi fazla olan tilki, yin-yang dengesini sağlamak için genç erkeklerle ilişkiye girip onların yang enerjisini emer, yang enerjisi azalan erkek hastalanır, tilkiyse ölümsüzlüğe giden yolda bir adım daha atmış olur. Bu, tilkinin ölümsüzlüğe giden yolda kullandığı hızlı ve kolay bir yöntemdir.^[228] Bir de yavaş ve zor bir yöntem vardır: Klasikleri okuyup ruhunu terbiye ederek ölümsüzlüğe ulaşmak.

Klasik Hikâyelerdeki Tilki İmgesine Genel Bakış

Ling Mengchu, （1580-1644 凌濛初）Masaya Şaşkınlıkla Vurmak II （Er Ke Pai'an Jingqi 二刻拍案惊奇）adlı eserde Lu Renlong'un Masaya Şaşkınlıkla Vurmak III'te bahsettiği tilki ruhunun "değişebilirliğini" vurgular:

"Gök ile yer arasındaki hayvanların arasında en ruhani olan sadece tilkidir, dönüşümde iyidir, işte bunun adına kötü tilki ruhu denir. En çok kuzeyde bulunur, Song zamanında 'Kötü tilki ruhu （hu mei 狐魅）olmadan köy olmaz' diye bir deyiş vardır. İnsanı son derece baştan çıkarır, salyasını insanların üzerine bulaştırır, aklı başında olan kalmaz, işte bunun adına tilki cazibesi （hu mei 狐媚）^[229] denir, toplumdaki şehvetli kadınlara benzer. ”^[230]

Ling, tilki ruhunun değişebilirliğini vurgularken bir yandan da klasik Çin yazınındaki tilki imgesinin neredeyse hiç değişmeyen özelliklerinden bahsediyordur aslında:

1） Dönüşümde iyidir: Yani kendini başka bir varlığa dönüştürebiliyordur. Eski Çin'de insan dışındaki varlıkların yaşları ilerledikçe insan formuna girebileceğine inanılır. Wang Chong （27-91 王充）Lun Heng'de （论衡）insanlara görünüp onları hasta eden hayaletlerin ^[231] aslında "yaşlanmış varlıkların özü" olduğunu söyler, "bu varlıklar yaşlandığında özleri insana dönüşüyordur."^[232] XZJ'de "yüz yaşındaki ağacın özünün kan gibi kıpkırpızı olduğu, bin yaşındaki ağacın özünün yeşil-mavi arası bir koyuna, on bin yaşındaki ağacın özününse yeşil-mavi arası bir öküze dönüşebileceği" kayıtlıdır.^[233] Aynı eserde daha önce de belirttiğimiz gibi "elli yaşına geldiğinde bir kadına, yüz yaşında güzel bir genç kıza, bin yaşına geldiğindeyse gök ile bütünleşip göksel bir tilkiye dönüşebilen" ^[234] tilkilerin olduğu kayıtlıdır. Tilki, yaşlanınca insana dönüşebilen varlıklar arasında elli yaşında, bir kadına dönüşmesiyle en erken dönüşüm yaşayan varlıktır.^[235] Bir tilkinin dönüşüm süreci Tang döneminden Xu Yongruo'nun （薛用弱）Ji

Yi Ji （集异记）adlı eserinde ayrıntılarıyla verilir:

"Keşişin biri mehtaplı bir gece yolun kenarındaki kemik yığınının yanında bir tilki görür. Tilki kemik^[236] [237] yığınından bir kafatası alıp başınına koyar, başını sallar, kafatası düşünce onu bırakıp başka bir tane seçer. Dört beş tane kafatası denedikten sonra başına en iyi oturanı bulur. Sonra yaprak ve çiçek toplayıp vücudunu bunlarla kaplar. Tilki etrafına bakınırken yapraklarla çiçekler kıyafete dönüşür. Sonra tilki göz açıp kapamadan bir kadına dönüşüp salına salına gider."²³

Duan Chengshi'nin （806-863 段成式）Youyang Zazu （酉阳杂俎）adlı eserinde yine insan kafatasına atıfta bulunan farklı bir dönüşüm sürecine tanık oluruz: Geceleri kuyruğundan ateş çıkaran yabani tilkiye mor tilki de denildiğini söyleyen yazar, tilkinin musallat olmaya （tuhaflıklar yapmaya） başlamadan önce başına bir kurukafa koyup Büyükayı takımyıldızına tapması gerektiğini belirtir. Eğer kurukafa başından düşmezse

tilki hemen insana dönüşür.^[238] Aynı hikâyenin devamında şöyle bir kayıt vardır:

"Taoizmde göksel tilki için başka bir yol vardır, göksel tilkinin dokuz kuyruğu ve altın renginde olduğu söylenir, ay ve güneşin sarayında hizmet eder, onun kendi tılsımı ve jiao (醮)^[239] ayini vardır, yin ve yang'ın işleyişini idrak edebilir.”

En çok kuzeyde bulunur: Klasik Çin yazınında tilki hikâyelerinin geçtiği yerlerin çoğu Kuzey Çin'dedir.^[240] 977 yılında yazımına başlanan ve önemli bir bölümü ruhlar ve hayaletler hakkındaki hikâyelere ayrılan TPGJ'nin^[241] dokuz tomarlık tilki bölümündeki hikâyelerin pek azı Güney Çin'de geçer.^[242] Çin yazın tarihinde tilki hikâyelerinin en çok yazıldığı dönem olan Qing Hanedanına ait LZZY (Pu Songling) ve YWCT^[243] hikâye külliyatlarında da aynı durum söz konusudur. Pu Songling, daha önce bahsettiğimiz Wutong hikâyesinde "güneyde, kuzeydeki tilki ruhlarına benzeyen wutong ruhların olduğunu" söyler. Tilkinin habitatının ne kadar geniş bir coğrafyaya yayıldığını biliyoruz. Gelgelelim eski Çin'de -hikâyelerin kuzeyde geçmesini bırakın- güneyde tilki olmadığına dair kayıtlar bile vardır. Yi Lin'de "güneyde tilki olmadığı"^[244] yazar. Mo Zi （MÖ 470-391 墨子），"Song beyliğinde （Sarı Irmak'ın aşağı vadisinde） sülün, tavşan ve tilki olmadığını" belirtir.^[245] Sun Guangxian （孙光宪 896-968） Kuzey Rüyasının Abes Konuşmaları （Bei Meng Suo Yan 北梦琐言）adlı eserinde şunu söyler:

"Irmağın güneyinde yabani tilki, ırmağın kuzeyinde keklik yoktur derler, bunlar hep eski laflar... Irmağın güneyinde olmadığı söylenemez ama nadir duyulmuştur. ”^[246]

Eberhard'ın, Çin Hikâyeleri derlemesine yazdığı önsözde hikâyelerin çoğunlukla yazarların doğdukdukları ya da hayatlarının büyük bir kısmını geçirdikleri yerlerde geçtiğini, hikâyelerde başka yer adlarına çok nadiren rastlandığını, bundan da anlaşılacağı gibi yazarların hiç görmedikleri yerler hakkında yazmadıklarını, bildikleri ve tanıdığı yerlerden bahseden hikâyelerin külliyatlardaki diğer hikâyelere göre sayıca daima daha fazla olduğunu, yazarların yaşadıkları veya bildikleri, memur olarak bulundukları eyaletlerde işittikleri hikâyeleri, çok defa da doğrudan doğruya "B u hikâyeyi, filan yerde falan beyden işittim," diye yazdıklarını belirtiğinden ^[247] bahsetmiştik. Eberhard, Çin Hikâyeleri'nde （1944） hikâyelerin temalarına ve hikâyenin geçtiği yere göre yaptığı sınıflandırmayı, Almanca yazdığı ve nedense henüz hiçbir dile çevrilmemiş, "17.-19. Yüzyıl Çin Romanları Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma"^[248] (1948) adlı 239 sayfalık çalışmasında bu yüzyıllar arasında yazılan altı önemli hikâye külliyatına da uygular. Küllliyatlardaki tilki hikâyelerinin en çok geçtiği yeri, T. W. Johnson'un Eberhard'ın çalışmasından çıkardığı yüzdeyle verecek olursak -Johnson makaleyi onun da okuduğunu ve makalenin daha önceki versiyonunu yine onun liderliğinde düzenlenen Doğu Asya folkloru hakkında bir seminerde sunduğunu söylüyor- şu sonuca varırız: Tilkilerle ilgili hikâyelerin %60'dan fazlası kuzeydoğuda geçiyordur ve bunların arasında Shandong'da geçen hikâyeler açık arayla öne çıkar.

Johnson, bu altı külliyatın içinde Zhu Meishu'nun (1786-1846?朱梅叔)yazdığı Mai You Ji'de (埋忧集)hiç tilki olmadığını, çünkü hikâyelerin Çin'in güneyinde yer alan Zhejiang'da geçtiğini belirtir.^[249] Ama hiç de öyle değildir. Külliyatlardaki tilki hikâyeleriyle ilgili bir tablo hazırlamak istediğimde zerre kadar Almanca bilmememe rağmen Eberhard'ın kitabının içinde Almanca tilki sözcüğünü (fuchs-erkek tilki, füchsin-dişi tilki) defalarca taradım. Gördüğüm şu oldu: Eberhard, 1944 tarihli Türkçe çalışmasındaki sırayı aynen koruyarak -bu, bana büyük kolaylık sağladı tabii- yine tablolar çıkarmıştı. Johnson gibi ben de Mai You Ji'nin tablosunda tilkilerle ilgili bir şey göremeyince aynı kanaate varmış ve bu külliyatı işime yaramayacağı için bir kenara koymuştum. Aklıma tilkinin biri girmiş olacak, acaba içinde neler var diye kitabın Çincesine şöyle bir bakınca kitabın tamamında en az 17 hikâyede geçen 25 tane tilki (hu) sözcüğüyle karşılaştım.^[250] Eberhard'ın çalışmasında bu kitapla ilgili satır aralarını okuyunca da karşıma şöyle bir bilgi çıktı: "İncelenen kısımlarda hiç tilki hikâyesi yoktu, diğer kısımlarda çok az, çünkü 'Chekiang'da （Zhejiang） tilki hikâyeleri ya^gm değil. '"^[251]

Bunlar hep eski laflardır deyip yeniden ırmağın güneyinde uzanalım. Xue Fucheng （1838-1894 薛福成）Yong'an Notları （Yong'an Biji 庸庵笔记）adlı eserinde şöyle yazar:

"Kuzeyliler tilki, yılan, kirpi, sıçan ve gelinciklerin zenginlik tanrıları olduğuna inanırlar. İnsanlar bu beşini^[252] gördüklerinde onları gücendirmeye cesaret edemez, işte bu yüzden beş tane zenginlik tanrısı tapınağı vardır. Güneyde de onlardan vardır. ”^[253]

Irmağın güneyindeki Jiangxi Eyaleti'den olan Hong Mai'nin （1123-1202 洪迈） Yi Jian'ın^[254] Kayıtları （Yi Jian Zhi 夷坚志）adlı hikâye külliyatında evin hanımını büyülemiş olan tilkilerden biri o eve neden geldiklerini "Buraya gelmemin sebebi aileni zenginleştirmek^[255] istemem,"^[256] diye açıklar. Hong Mai'nin onu memleketi Jiangxi'de, biri Hunan'da, biri Zhejiang'da ve biri de kuzeydeki Anhui'de geçen on üç tilki hikâyesi yazdığını söyleyen Kang, ^[257] tilkilerin zenginlikle birlikte soyun devamını da sağladıklarını, böylece yaşayanların atalarına karşı yükümlülüklerini yerine getirmelerine yardımcı olduklarını belirtir.^[258]

3） Song zamanında 'Kötü tilki ruhu （hu mei 狐魅）olmadan köy olmaz' diye bir deyiş vardır: Bu bölümün girişinde de belirttiğimiz üzere Tang döneminde de sık kullanılan bir deyiştir bu. Tilkinin kutsal sayılması, tilkiye adak sunulması, her köyde bir tilki tapınağı ya da her evde bir tilki sunağı olmasıyla alakalıdır. Zhang Zhuo （660 - 740 张驚）Chao Ye Qian Zai （朝野佥裁）adlı hikâye külliyatında şöyle der: "Tang Hanedanı'nın başlangıcından beri halk tilki ruhlarıyla （hushen 狐神）^[259] çok uğraşmıştır （tapınmak anlamında）. Onlardan af dilemek için yatak odalarında kurban sunarlar. Yiyip içtikleri insanlarınkiyle aynıdır. Kurban sunanların sadece bir efendisi （tilkisi） yoktur. O zamanlar kullanılan bir deyiş vardır: 'Kötü tilki ruhu olmadan köy olmaz.'"^[260]

Xu Changzuo'nun （?-1602 徐昌祚）Yanshan Conglu （燕山丛录）adlı eserinde kötü tilki ruhu hakkında şöyle yazar:

"İnsan dışı varlıkların çoğu uzun süre sonra şeytani ruhlara （yao 妖 dönüşür, ister duyarlı （有情） ister duyarsız （无'情）olsunlar hepsinde vardır bu, en çok da Qingqiu'nun （dokuz kuyruklu tilki） hayvanında. '"^[261]

Tilkiye kötücül bir anlam yüklenen ilk metinlerden biri de Zhuang Zi'nin kitabıdır. Büyük hayvanların birkaç adım yükseliğindeki bir tepede saklanamayacakları ama şeytani/günahkâr tilkinin （nie hu 嬖^[262] 狐）bunu uğurlu saydığını söyler.^[263]

Şimdiye kadar tilkiye pek çok iyi vasfın yüklendiğini gördük: Av hayvanı olarak çok faydalıdır. Kürkü değerlidir, eti yenir, vücudunun her bir parçası ilaç yapımında kullanılır. Kuşkucudur. Kuşkusunun tetiklediği zekâsıyla donmuş bir nehrin altında akan suyun sesini dinleyerek insanların nehri geçmesine yardım eder. İnsancıldır. Ölürken başını tepeye doğru çevirerek insanlara köklerini unutmamalarını hatırlatır. Üç erdemi vardır ve uğurlu bir hayvan sayılır. Bu özelliklerin eski Çinlilerin tilkiyi ruhani bir varlık olarak görmelerinin nedeni olabileceğini söyleyen Li Jianguo, tilkinin gece hayvanı olduğunu da hatırlatarak tüm bu özelliklerin, bu gizemli gece yaratığının insanlarda huşu (korku ve saygı) yaratmasına neden olmuş olabileceğini belirtir:

"Onu ya tanrısal bir varlık olarak gör^p ona tapmaya başlamış ya da onu uğursuz bir varlık olarak görüp ondan sakınmış olabilirler. ”^{258 259 [264]}

Bu çalışma için yaptığım okumalarda karşıma çıkan en ilginç şey, R. D. Jameson'un "Çin Şekil Değiştirme Sanatı" (The Chinese Art of Shifting Shape) adlı makalesinde yer alan 1928 yılında kaydedilmiş bir hikâye oldu:

"Hocam bana iyi tilkiler hakkındaki hiçbir hikâyeye inanmamamı söyledi. Tüm tilkiler kötüdür ve görünmez olduklarından onlar hakkında yazılan her şeyi okuyabiliyor ve çok kötü intikam alıyorlar. Yazarlar kendilerini korumak adına iyi tilkiler hakkında hikâyeler uyduruyorlar. Bunların hepsi yalan. Benim hocam klasiklerin daimi öğrencisi olduğundan hiçbir saldırıya uğramadı. ”^[265]

Bu korku, Çin'deki arkeoloji çalışmalarını başlatan İsveç li arkeolog, paleontolog ve jeolog Johan Gunnar Andersson'ın^[266] 1918 yılında Zhoukoudian'e yaptığı ilk ziyaret sırasında da vardır. Çinliler onu eski bir kireçtaşı ocağının ortasında izole bir sütun olarak duran kırmızı kil benzeri bir kayanın yanına götürür. Andersson tortudan çıkıntı yapan birçok küçük kemik görür. Kemiklerin arasında büyük bir memeli kemiğine rastlayan Anderrson bölgenin potansiyel paleontolojik öneme sahip olduğunu anlar. Kireçtaşını kazmanın daha kolay olduğunu bilen Anderrson'un işçilerin neden orayı kazmayı bıraktıklarını sorunca aldığı cevap şu olur:

"Burada bir zamanlar, yüz yıldan fazla bir süre önce, mahalledeki tüm tavukları yiyen tilkilerin yaşadığı bir mağara vardı. Zamanla, bu tilkilerin bir kısmı kötü ruhlara dönüştü. Adamın biri tilkileri öldürmeye çalıştı ama kötü ruhlar onu delirtti. ^,a26

Çinlilerin tilki ruhundan nasıl korktukları gösteren en iyi hikâyelerden biri TPGJ'de yer alan, Tang döneminden Niu Su'nun （牛肃）Ji Wen （纪闻）adlı hikâye külliyatından alınmış bir hikâyedir. Hikâyede bir adamla bir kadının içinde kötü tilki ruhlarının yaşadığına inanılan bir ormanda karşılaşmaları anlatılır. İkisi de diğerinin insan şekline bürünmüş bir tilki ruhu olmasından şüpheleniyordur. Kavgaya tutuşurlar. İkisi de yaralanır. Hikâyenin sonunda ikisinin de tilki ruhu olmadığı ortaya çıkar.^[267] [268]

Casal, Japonya'da tilki ruhu tarafından kandırılma korkusunun, telefon görüşmelerinde "alo" anlamında kullanılan "moshi" sözcüğünün üst üste iki kez tekrarlanmasına （moshi moshi） yol açtığı söyler. İnsana dönüşen tilki ruhunun "moshi" sözcüğünü tuhaf bir şekilde telafuz ettiğine ve üst üste söyleyemediğine inanıldığını vurgulayan Casal, telefon görüşmesinde birbirini göremeyen tarafların "moshi"yi iki kez tekrarlayarak karşı tarafa tilki ruhu olmadıklarını ispat ettiklerini iddia eder.^[269]

4) İnsanı son derece baştan çıkarır, salyasını insanların üzerine bulaştırır, aklı başında olan kalmaz, işte bunun adına tilki cazibesi (hu mei 狐媚)^[270] denir, toplumdaki şehvetli kadınlara benzer: Eberhard'ın YTSL'deki sınıflandırmasını hatırlayalım. 157 hikâye içinde 28 tilki hikâyesi vardır. Bunların 10'u tilkilerin iyi, ahlâklı hayvan olmaları, 6'sı tilkilerin kötü hayvan olmaları, 12'si de dişi tilkilerle cinsi maceralar hakkındadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi tilki geleneğinin tamamı sadece cinsellikten ve özellikle de güzel bir genç kıza dönüşmüş tilkilerden ibaret değildir ama hikâyelerde ve sonradan yazılan eserlerde bu geleneğin en baskın karakteri cinselliktir. Tilkinin cinsellikle ilişkilendirilmesi ve daha çok kadına dönüşen tilkilerin varlığı, Guo Pu'ya atfedilen, Altı Hanedan dönemine ait hikâyelerin ilk örneklerinden biri sayılan XZJ'de karşımıza çıkar. Tilki, edebiyat dünyasına adım atar atmaz bir kadına dönüşüyor ve cinsellikle ilişkilendiriliyordur.

"Tilki, elli yaşına geldiğinde bir kadına dönüşebilir. Yüz yaşında güzel bir genç kıza, büyücüye/şamana^[271] （神巫）dönüşür ya da bir erkeğe dönüşüp kadınlarla ilişkiye girebilir. Olayları bin li öteden bilebilir, gu zehri yapmada ve büyücülükte^[272] iyidir, insanları aldatıp akıllarını başlarından alır. Bin yaşına geldiğinde gök ile bütünleşip göksel bir tilkiye dönüşebilir."^[273]

Gan Bao'nun SSJ'sinde "Meşhur Dağların Kaydı der ki, 'Eskilerin tilki dediği şehvetli bir kadındır, adı A Zi'dir, tilkiye dönüşmüştür,' "^[274] diye yazar. Aynı alıntıya Ouyang Xun'un （欧阳询 557-641）, Yiwen Leiju'sunda （艺文类聚）da rastlarız.^[275] Zhang Chao （张潮 1650-1709）, tilkinin şehvetli bir hayvan olduğunu ve şehvetiyle insanları baştan çıkardığını belirtir.^[276] Qing Hanedanı döneminden Baiyi Jushi （百一居 士）^[277], insanlar arasında en şehvetli olanın fahişeler, hayvanlar arasında en şehvetli olanınsa tilkiler olduğunu söyler.^[278] Daha sonraki yıllarda cariyeler ve fahişeler de tilki ile ilişkilendirilir. TPGJ'deki 88 tilki hikâyesinden 43'ü, Pu Songling'in LZ ZY'sindeki 86^[279] tilki hikâyesinden 34'ü cinsellikle ilgilidir.^[280] Şehvetli olsun ya da olmasın, tilki kadın geleneği Çin yazın tarihi boyunca kesintisiz bir şekilde günümüze kadar devam eder. Çağdaş Çincede hafifmeşrep kadınlar "tilki özlü" （hulijing 狐狸精）diye tabir edilir.

Tilkinin salyasını insanların üzerine bulaştırıp onları tilki cazibesiyle baştan çıkarması Tang döneminde tilkileri Taoism ile ilişkilendiren hikâyelerle başlar. Dai Fu'nun （?-794?戴孚）yazdığı Guang Yi Ji'de （广异记）^[281] tilkilerin ağzında "cazibe incisi" （meizhu 媚珠）olduğu yazar, tilkiler işte bu inciyle göğün altındaki herkesi kendine âşık edebiliyorlardır.^[282] Taoistler, ölümsüzlüğe giden yolu engelleyen hastalığın ve yaşlanmanın nedenlerini yok etmek için birçok farklı hap ve ilaç kullanırlar. Kişinin kendi tükürüğünü emmesi, erkeklerin meni kaybından kaçınması ve birlikte oldukları kadınların ağzından onların yaşam enerjisini emmeleri Taoist egzersizlerinin önemli bir bölümünü oluşturur. Pek çok hikâye tilki ruhlarının ölümsüz olmak için bunun gibi Taoist teknikleri uyguladıklarını anlatır.^[283] Tilkinin ağzında olduğu söylenen bu inci zamanla, ölümsüzlük peşinde koşan Taoist simyacıların hastalıkları iyileştirerek ölümsüzlüğe giden yoldaki engelleri ortadan kaldırdığına inandıkları "zincifre incisi"ne （danzhu 丹珠）^[284] dönüşür Ming-Qing dönemindeki hikâyelerde sık sık bahsi geçen ve Mo Yan'ın Otobur Aile romanında tilkilerin yıllar süren alıştırmalarla salyalarını ışıl ışıl parlayan ölümsüzlük iksirlerine （xiandan 仙丹，lingdan miaoyao 灵丹妙药）çevirme yeteneklerinin kökleri işte bu Taoist uygulamalarda yatar.

Klasik Çin yazınında ve Çinlinin gözünde tilkinin nasıl bir imge olduğu hakkında çok şey söylenebilir ama bunu en iyi Ji Yun özetlemiştir. Ji, YWCT'de tilki imgesinin ne kadar karşıt anlamlar taşıdığını şöyle özetler:

"İnsan （人）ve insan dışı varlıklar （物）farklı türlerdir ama tilki, insanlarla insan dışı varlıklar arasında bir yerde durur. Ölüler （幽 karanlık） ve yaşayanlar （明 aydınlık） farklı yollardadır ama tilki, ölülerle yaşayanların arasında bir yerde durur. Aşkın ruhlar （仙） ve şeytani ruhlar （妖）farklı güzergâhtadırlar ama tilki aşkın ruhlarla şeytani ruhlar arasında bir yerde durur. İşte bu yüzdendir ki biri bir tilkiyle karşılaşmanın tuhaf olduğunu söyleyebilir; başka biri bir tilkiyle karşılaşmanın sıradan olduğunu da söyleyebilir."列

Nobel konuşmasında küçükken çobanlık yaptığını söyleyen Mo Yan, otların üzerine uzanıp tembel tembel süzülen beyaz bulutları izlerken bir sürü hayale kapılır. Bunlardan biri de "güzel bir genç kıza dönüşmüş olan bir tilkinin" ortaya çıkıp onunla birlikte hayvan otlatmasıdır. Güzel bir genç kıza dönüşmüş olan o tilki hiç gelmez ama günün birinde çalıların içinden ateş kırmızısı bir tilki önüne fırlayınca korkudan kıç üstü yere düşer Mo Yan, tilki ortadan kaybolduktan sonra bile düştüğü yerde tir tir titremeye devam eder. Tilkinin klasik Çin yazınındaki yeri de böyledir: Hem sevilir hem de korkulur ondan. Tilki hem iyi hem de kötü sayılır, bu iyilik ve kötülük dengesi dönem dönem değişmesine rağmen çoğu zaman bir arada varolur. Düz bir çizgide ilerlemez.^[285] [286] Çinlinin tilkiye bakış açısında, Tülay Çakmak'ın XWM'nin SHJ'ndeki tanımında vurguladığı gibi "yin-yang düşüncesinin etkisini" görülür. İç içe geçmiş karşıt anlamlar ayrılmaz bir bütün oluşturur. Daha önce Çin tarihinde tilki etinin yenildiğine, hatta neredeyse tüm organlarının tedavi amaçlı kullanıldığına dair kayıtlar olduğunu belirtmiştik. Li Shizhen'in Materia Medica'sında tilkinin burnunun tilkinin musallat olduğu kişilerde görülen ruhsal bozukluklara iyi geleceği ve derisininse kötü ruhları kovmaya yardım edeceği yazar. Gu zehri yapmada iyi olan tilki hem zehir hem de panzehirdir.

Altı Hanedan Döneminde Yazılan Hikâyelerde Tilki İmgesi

Altı Hanedan^[287], klasik Çin yazınında hem edebi bir tür olarak hikâyenin hem de içinde tilki geçen hikâyelerinin ilk ortaya çıktığı dönemdir. Bu dönem MS 2. yüzyılın sonu ile 6. yüzyılın sonuna kadar 400 yıllık bir zaman dilimini kapsar. Bu dönemde yazılan tilki hikâyelerinin bir kısmı TPGJ'nin dokuz^[288] tomarlık "tilki" bölümünde, bir kısmı TPYL'nin "hayvan" bölümünün 21. tomarında "hu 狐"ve 24. tomarında "li 狸" alt başlığında, bir kısmı da Fayuan Zhulin'de （法苑珠林）derlenmiştir. Hikâyelerde tilki sözcüğü, hu ve li olarak ayrı ayrı ya da huli olarak birlikte yer alıp aynı varlığı işaret eder. Bu dönem yazılan hikâyelerin genel özelliği tilkinin dönüşüme uğramasıdır. Hikâyelerde ruha ya da insana dönüşen tilkinin insanlarla yaşadığı iyi ya da kötü olaylar anlatılır. Hikâyelerin çoğu tilkinin musallat olduğu kişi ya da yerden kovulması ve öldürülmesiyle -tilkinin av hayvanı olarak görülmesi geleneği bir şekilde devam ediyordur- sonuçlansa da arada kaçıp kurtulan ya da orayı kendi rızasıyla terk eden tilkiler de olur.

Dönemin öne çıkan eserleri Cao Pi'ye （187-226 曹不）atfedilen Lieyi Zhuan （列 异传），Zhang Hua'nın （232-300 张华）Bowu Zhi （博物志），Guo Pu'ya （276-324 郭璞） atfedilen Xuan Zhong Ji （玄中记），Ge Hong'un （283-343 葛洪）Baopuzi （抱朴子），Gan Bao'nun （286-336 干宝）Sou Shen Ji （搜神记），şair Tao Yuanming'e （365-427 陶渊 明）^[289] atfedilen ve Sou Shen Ji 'nin devamı sayılan Sou Shen Houji （搜神后记）,Liu Yiqing'e （403-444 刘义庆）atfedilen Youming Lu （幽明录）,Zu Chongzhi'nin （429-500 祖沖之）Shuyi Ji （述异记），Güney Song Hanedanı'ndan （420-478） Dongyang Wuyi'nin （435-?东阳无疑）derlediği ve adını Zhuang Zi'nin bahsettiği kayıtttan alan Qi Xie Ji （齐谐记）ve yine Güney Song Hanedanı'ndan Liu Jingshu'nun （刘敬叔?-?） Yi Yuan （异苑）adlı kitaplarıdır.

Hikâye Türünün İlk Önemli Eseri: Sou Shen Ji

Yukarıda saydığımız eserlerin içinde dönemi en iyi temsil eden eser Gan Bao'nun Sou Shen Ji'sidir. Bunda eserin günümüze kadar korunabilmiş 464 hikâyeden - dönemin günümüze kalan diğer eserlerinde bu sayı çok azdır- oluşmasının yanı sıra Gan Bao'nun önemli bir tarihçi olarak görülmesinin de etkisi vardır. Jin Hanedanı'nın vakayinamesini （Jin Ji 晋纪）yazarak iyi bir tarihçi olduğunu da ispatlamış olan Gan Bao, Ruhları Arayışın Kayıtları'nda tuhaf ve doğaüstü olayları yazarak -kendi deyimiyle söylersek- "geleceğin bu işlere meraklı beyefendilerine, burada yazılanların özünü kaydederlerse içinde kalplerinden geçecek ve gözlerinden kaçmayacak şeyler olan ve bunları yazdığı için kınanmazsa kendini şanslı sayacağı"^[290] bir eser bırakmıştır.^[291]

Gan Bao, kitabın önsözünde, "burada topladıklarını daha önceki kayıtlardan^[292] aldığını, bunlarda bir hata varsa bunun kendi suçu olmadığını, daha yeni olaylarla ilgili araştırmalardan elde edilen şeylerde eksik veya hatalı yerler varsa, buna yapılacak alay ve eleştirileri eskinin değerli bilginleriyle paylaşmaya gönüllü olduğunu ama bu kayıtların ruhların yolunun bir uydurma olmadığını açıklığa kavuşturmak için yine de yeterli olacağını, yüz ekolün bu konu hakkında yazdıklarının okunamayacak kadar çok, kişinin kendi kulakları ve kendi gözleriyle topladıklarının kaydedilemeyecek kadar fazla olduğunu ama buraya kabaca topladığı şeylerin sadece belirsiz bir açıklama yapmış olsa bile, en azından bir "sekizinci kategori" oluşturma amacını karşıladığını"^[293] söyler. Gan Bao "sekizinci" kategoriyle Batı Han döneminde, o zamana kadar yazılanları yedi kategoriye （七略）ayırıp Çin tarihinin ilk resmî kataloğunu ve bibliyografik çalışmasını yapan astrolog, matematikçi, tarihçi, kütüphaneci ve politikacı olan Konfüçyanist Liu Xin'in （MÖ 50- MS 25 刘歆）sınıflandırmasında yer almayan ruhlara, ölümsüzlere, hayatlere ve tuhaf olaylara dair kayıtlara atıfta bulunur. Gan Bao ne yaptığının ve onu neden yaptığının farkındadır, geleceğin bu işlere meraklı beyefendilerine hikâye türünü tanımladığı ve ileride bu türün en iyi temsilcisi sayılacak olan bir eser bırakır. Jin Tarihi'nde kitabı tamamladıktan sonra okuması için verdiği Liu Tan'ın （?-?刘惔）onun için "Hayaletlerin Dong Hu'su"^[294] （鬼之董狐）^[295] dediği kayıtlıdır. Mo Yan'ın ustası saydığı Pu Songling onun için, "Gao Bao kadar yetenekli değilim ama ruhlara dair hikâyeler aramayı ben de çok seviyorum, ”^[296] der.

SSJ'nin bugün elimizde olan, en kısası iki cümlelik, irili ufaklı 464 hikâyeden olaşan 20 tomarlık versiyonunda, tilki sözcüğü 19 hikâyede karşımıza çıkar. Hikâyelerde geçen tilki sözcüğü, hu (24 kez) ve li (12 kez) olarak ayrı ayrı ya da huli (2 kere) olarak birlikte yer alıp aynı varlığı işaret eder. Birkaç hikâyede tilki önce hu, sonra li ya da önce li, sonra hu diye tanımlanır. Hikâyelerdeki tilki imgesi de çeşitlilik gösterir. Guo Pu'nun tilkilere dair kaydını hatırlayalım:

"Tilki, elli yaşına geldiğinde bir kadına dönüşebilir. Yüz yaşında güzel bir genç kıza, büyücüye/şamana (神巫)dönüşür ya da bir erkeğe dönüşüp kadınlarla ilişkiye girebilir. Olayları bin li öteden bilebilir, gu zehri yapmada ve büyücülükte iyidir, insanları aldatıp akıllarını başlarından alır. Bin yaşına geldiğinde gök ile bütünleşip göksel bir tilkiye dönüşebilir. '"⁹³

Daha önce de belirttiğimiz üzere Baopozi'de çeşitli hayvanların kaç yıl yaşadığına ve kaç yaşında^[297] [298] dönüşüme uğradıklarına dair kayıtlar vardır. Ge Hong, tilki, rakun köpeği, çakal ve kurdun sekiz yüz yıl yaşadığını ve beş yüz yaşına geldiklerinde insan formu aldıklarını söyler.^[299] [300] SSJ'de "Binyaşındaki tilki güzel bir genç kıza dönüşür,^,fl96 diyen Gan Bao'nun tilki kadınlar hakkındaki en bilenen hikâyesi evli bir adam olan Wang Lingxiao'yu büyüleyip alıkoyan Dağ Şeytanı A Zi （Shanmei A Zi 山魅阿紫）adlı hikâyedir. Tilkinin bir kadına dönüşmesi geleneğini 276 doğumlu Guo Pu başlatır. Tilkinin erkeğe dönüşüp kadınlarla ilişkiye girebileceğini söyler. 286 doğumlu Gan Bao bu geleneğe tilkinin şehvetli bir kadına da dönüştüğünü ekler. İlk kayıtta Çincede "-ebilmek" anlamına gelen neng （能）sözcüğüyle ifade edilenler çok geçmeden gerçeğe dönüşmüştür. Tilki hem bir kadına dönüşmüş hem bir erkeği büyülüyerek aklını başından almış hem de onunla cinsel ilişkiye girmiştir. SSJ sadece klasik Çin yazınındaki en baskın tilki imgesi "tilki kadın"ın tanımını tamamlamakla kalmamış, aynı zamanda tilki imgesinin Çin yazın tarihi boyunca sürecek çeşitliliğini de göstermiştir.

Eberhard'ın Tilki Hikâyelerini Sınıflandırması

Eberhard, Çin Hikâyeleri'nde （1944） hayvan hikâyeleri başlığı altında, "tilkilerin iyi, ahlâklı hayvan olmaları", "tilkilerin kötü hayvan olmaları" ve "tilkilerle cinsî maceralar" olmak üzere üç gruba ayırdığı tilki hikâyelerine, sırasıyla Pu Songling'in （1640-1715 ） Liaozhai Zhiyi （聊斋志异），Yuan Mei'nin （1716-1797 袁枚） Zi Bu Yu （子不语），He Bang'e'nin （1736?-1795?和邦额）Yetan Suilu （夜谈随录），Ji Yun'un （1724-1805 纪旳）Yuewei Caotang Biji （阅微草堂笔记）,Wang Tao'nun （1828­1897 王韬）Dunku Lanyan （遁窟谰言）ve Zhu Meishu'nun （1786-1846?朱梅叔）Mai

You Ji (埋忧集)adlı külliyatlarını incelediği "17.-19. Yüzyıl Çin Romanları Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma" ^[301] (1948) adlı çalışmasında yeni bir grup daha ekler: Tilkilerle genel maceralar.

Tilkilerin İyi, Ahlâklı Hayvan Olmaları (Füchse als gütige Tiere; moralische Füchse)

Bu gruptaki tilkiler adı üzerinde iyi ve ahlâklı hayvanlardır. Bu gruptaki ana tema, tilkinin kendine yapılan bir iyiliğe karşı minnettarlığını göstermesidir. Tilkiye yapılan iyiliklerin en başında onu beslemek, ona sığınak sağlamak, onu öldürmemek ya da öldürülmesini engellemek gelir. Yapılan iyiliği karşılıksız bırakmayan tilki, minnettarlığını genelde para, başarı, terfi gibi dünyevi şeyler sunarak geri öder.

Tilkilerin Kötü Hayvan Olmaları (Füchse als bose Tiere)

Bu gruptaki tilkiler adı üzerinde kötü hayvanlardır. Birine musallat olup sorun çıkarır, kötü şakalar yaparlar. Bu gruptaki ana tema, tilkinin kendisine yapılan bir hakaretten -yemek verilmemesi, kendinin ya da başka bir tilkinin öldürülmesi- ötürü intikam almasıdır. Eberhard tilkinin bir kadınla birlikte olmasının Çinlilerce gerçekten de kötü olarak görüldüğünü ama bu konunun birkaç hikâye dışında fazla işlenmediği vurgular.^[302]

Tilkilerle Cinsî Maceralar (Erotische Erlebnisse mit Füchsinnen)

Bu grubun başlığı tilkilerle cinsî maceralar olsa da vurgulanmak istenen ve çoğu hikâyede karşımıza çıkan şey dişi tilkilerle yaşanan cinsî maceralardır (Erlebnisse mit Füchsinnen). Tilkilerin eşcinsel ilişkiye girdiği hikâyeler de vardır. Pu Songling, HeBang'e ve Ji Yun'un erkek eşcinselliği ile ilgili hikâyeler de yazdığını söyleyen Huntington, tilki kadın eşcinselliğinin tek örneğinin Pu Songling'in Feng Sanniang (封 三娘)adlı hikâyesi olduğunu belirtir.^[303] Eberhard, He Bang'e'nin Yetan Suilu'sunda iki "gulâmperestlik macerası" olduğunu söyler ama bunların tilkilerle ilgili olup olmadığını belirtmez.^[304] Pu Songling'in Liaozhao Zhiyi'sinde ise tilkilerle ilgili iki "gulâmperestlik macerası" (Homosexuelle Erlebnisse mit Füchsen) olduğunu yazar.^[305]

Tilkilerle Genel Maceralar (Allgemeine Erlebnisse mit Füchsen)

Eberhard, bu gruptaki hikâyelerde tilkinin belirgin bir ahlaki nitelik sergilemediğini ve erotik öğenin herhangi bir rol oynamadığını vurgular. Ona göre bu hikâyeler yazarın bilgi ve becerisini gösterdiği hikâyelerdir. ^[306]

Eberhard'ın gruplandırmasını biraz açarsak klasik Çin yazınındaki tilki karakterlerini şöyle sınıflandırabiliriz:

İyi, ahlâklı hayvan olan minnettar tilkiler ve hakkaniyetli tilkiler

Kötü hayvan olan musallat olup sorun çıkaran tilkiler ve intikamcı tilkiler

İnsanları cazibesiyle büyüleyip cinsî maceralara giren tilkiler (insan-tilki aşkı)

Hiçbir gruba dâhil olmayan tilkiler: allame tilkiler vb.

Sou Shen Ji'deki Tilki Hikâyeleri

Gan Bao'nun hikâyelerinde bazen yukarıda bahsettiğimiz özelliklerden biri diğerlerine baskın çıkar, bazen de aynı hikâyede birkaç özellik birden görünür. Bu çeşitlilik daha sonra yazılan hikâyeler için de örnek teşkil etmiştir. Hikâye yazımı geliştikçe hikâyelerin edebi çerçevesi daha geniş, olay örgüsü daha ayrıntılı ve yazı dili daha süslü olmaya başlar. Hikâyelerin gelişimiyle birlikte tilkiler sadece insana dönüşmekle kalmaz, giderek insanlaşır ve insan gibi karmaşık duygular içeren karakterler haline gelir. SSJ ile hikâye türünün gelişimine büyük katkıda bulunan Gao Bao'nun tilki hikâyelerindeki çeşitlilik sonraki kuşakların yazarlarına ilham vermiş ve tilki hikâyeleri Mo Yan, Ha Jin, Yu Hua gibi yazarlarla günümüzde de devam eden bir gelenek haline gelmiştir. Eserin bugün elimizde olan nüshasını esas alırsak tilki hikâyeleri şöyle sıralanır:

Chunyu Zhi Felaketi Öngörmesi (Chunyu Zhi Bu Mian Huo 淳于智卜免 祸严

Qiao bölgesinden Xiahou Zao'nun annesi hastadır, annesinin hastalığı iqin Chunyu Zhi'ya^{[307] [308] [309]}fal baktırmaya gider, tam kapıdan çıkarken bir tilki (hu) görnr. Tilki ulumaya başlar. Bundan korkan Zao atını dörtnala sürüp Zhinin evine gider. Olanları dinleyen Zhi ona bunun bir felaket işareti olduğunu, hemen e^ve geri dönüp tam da tilkinin uluduğu yerde durup göğsünü döverek feryat etmesini söyler. Evdekiler onun bu tuhaf davranışa şaşırıp büyüğü küçüğü herkes dışarı çıkana kadar, evde bir kişi kalsa bile, o da dışarı çıkmadan feryat etmeyi bırakmamasını tembihler. Böylece felaket önlenebilecektir. Zao eve dönüp kendine söylenenleri yapar, hasta olmasına rağmen annesi bile dışarıya çıkar. Bütün aile dışarıda toplandığında beş odalı ev aniden çöker.③⁰

Bu hikâyedeki tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girer. Tilki herhangi bir varlığa dönüşmez. Tilkinin, annenin hastalığıyla bir ilgisi olup olmadığına dair bir kanıt yoktur. Tilkinin, özellikle de tilki ulumasının bir kâhin tarafından uğursuzluk olarak yorumlandığını görürüz. Tilki uluması Han döneminden beri uğursuzluk olarak yorumlanmıştır. Daha önce evin büyük kızına musallat olup kraliçe anneyi rahatsız eden uğursuz tilki örneklerini verdiğimiz kehanet kitabı Yi Lin'de tilkinin ulumasıyla ilgili iki kayıt vardır: "Tilki bahçenin kuzeyinde uluması açlığa alemettir, yiyecek hiçbir şey kalmaz." "Kargalar ^[310] uçuyor, tilkiler uluyorsa ülke karışıklık içindedir, huzur kalmaz."^[311]

Han You'nun Kötü Ruhu Kovması （Han You Qu Mei 韩友驱魅）

Han You^[312], zi adi^[313] Jing Xian, Lujiang'ın Shu bölgesindendir. Çok iyi fal bakar, Jing Fang^rın^[314]yöntemlerini de çalışmıştır. Liu Shize'nin kızı yıllardır kötü bir ruhun musallat olmasından muzdariptir; You kötü ruhu kovmak için önce dualar okuyup şehirdeki boş mezarları kazdırır ama elde ettikleri tek şe^y tilki （li） ve kerkenkele olur. Kız iyileşmez. You fal açıp bezden bir çuval yaptırır, kız nöbet geçirdiğinde çuvalın ağzını açıp onunla pencerenin önünü kapatır. Odamn kapısını kapatıp bir şeyi kovuyormuş gibi yapar. Çuvalın göz açıp kapamadan sanki biri içine üflüyormuş gibi şişmeye başladığı görülür, sonra patlayıp parçalanır. Kızın hastalığı daha da kötüleşir. You, sonra iki tane deri çuval yaptırıp pencereyi bir öncekinde olduğu gibi bunlarla örter. Çuvallar şişince ağızlarını sıkıca bağlayıp bir ağaca asar. Yirmi gün içinde çuvalların şişliği giderek iner. Sonunda çuvallar açılıp incelenir, içlerinde yarımşar kilo tilki (hu) tüyü vardır. Kızm hastalığı hafifler.¹

Bu hikâyede tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girer. Kızın hastalığının kötü ruhun etkisi altına girmesinden kaynaklandığı vurgulanır. Genç kıza musallat olan kötü ruhun tilki olduğunu hikâyenin sonunda çuvalların içinden çıkan tüylerden anlarız. Tilki -öyle olduğuna vurgu yapılmamasına rağmen- hikâye boyunca görünmezdir. Tilkilerin görünmez olmaları klasik Çin yazınında sık görülen bir motiftir. Hikâyedeki tilkinin ya da -iki çuvalın çağrıştırdığı üzere- tilkilerin cinsiyetine vurgu yapılmaz ama erkek olduklarını sezinleriz. Hikâye bu bağ lamda tilkilerle cinsî maceralar sınıfına da girer. Hikâyenin en önemli noktalarından biri de kötü tilki ruhunu kovmak için büyücü bir kâhinin çağrılması ve onun uyguladığı yöntemlerdir. Kötü (tilki) ruhların musallat olduğu hastaları iyileştirmek için Budist ya da Taoist rahipler ve büyücü kâhinler çağrılması da sık kullanılan bir motiftir.

Atın Tilkiye Dönüşmesi (Ma Hua Hu 马化狐)

Zhou Kralı Xuan'ın hükümdarlığının otuz üçüncü yılında，¹ oğlu You doğdu. O yıl atın biri tilkiye (hu) dönüştü.^{1 [315] [316] [317]}

Bu hikâye SSJ'nin altıncı tomarında yer alır. Bu tomardaki hikâyelerin çoğu çeşitli varlıkların başka bir varlığa dönüşmesi, bir varlığın bir yerinde ona ait olmayan bir uzvun ortaya çıkması ya da kendi türünden olmayan bir varlık doğurması hakkındadır. Her hikâye şu tarihte diye başlar, hemen ardından tuhaf bir dönüşüm hikâyesi anlatılır; bazı hikâyelerin sonunda bu tuhaflıklar iyi ya da kötü bir şeye yorulur. Atın tilkiye dönüşmesinden bir önceki kaydı örnek verelim:

"Shang Hanedanı hükümdarı Zhou'nun döneminde （商纣）büyük bir kaplumbağa tüy çıkardı, bir tavşanın boynuzları çıktı. Bunlar silahların ve zırhların ortaya çıkacağının işaretidir.^,e14

Lienü Zhuan'da^[318] [319] （列女传）yüzü gülmeyen cariyesi Da Ji'ye （妲己） düşkünlüğünden onun yanından ayrılmayan^[320] ve devlet işlerini ihmal eden Zhou, Shang Hanedanı'nın son hükümdarıdır; bu hikâyedeki tüylü kaplumbağa ve boynuzlu tavşanın işaret ettiği üzere silahlar ve zırhların ortaya çıkmasıyla birlikte savaş başlar ve hanedanlık son bulur. Lienü Zhuan'daki "şeytani gözdelerin" （nie bi 孽嬖）^[321] tarihi sıralamaya göre İkincisi olan Da Ji, güzel bir kadının^[322] Çin kültüründe bir hanedanın çöküşüne neden olabileceğinin klasik bir örneği olarak kabul edilir. Eski Çin efsanelerinde Da Ji'nin kötü bir dokuz kuyruklu tilki olduğu söylenir. Bu efsanenin Altı Hanedan dönemine kadar gittiği iddiasına （Lu Xun,中国小说史略；Yuan Ke 袁珂，中 国神话传说词典）o döneme ait yazılı kaynak olmadığı için itiraz eden Li Jianguo, Daji'nin dokuz kuyruklu tilki olarak göründüğü hayatta kalan en eski kaydın, 1101 yılına tarihlendirilen, Çince yazılmış Japon kaynağı Honcho Zoku Monzui'nin （本朝继 文粹）birinci tomarındaki Gomeicho （狐媚记 Tilki Cazibesi Kayıtları） olduğunu söyler.^[323] Bu, 1101 yılında （Çin tarihinde Kuzey Song Hanedanı döneminin sonuna denk düşer. İkinci Jin （后晋 936-946） hanedanının kurucusu imparator Shi Jingtang'ın （892-942 石敬瑭）Kaifeng'de yaptırdığı Tilki Kral Tapınağı （Hu Wang Miao 狐王庙） Kuzey Song （北宋 960-1127） döneminde yanıp kül olur, dönemin baş danışmanı Zhang Shangying （1043-1121 张商英）bunun üzerine binden fazla tilki tapınağının yıkılmasını -bunların içinde Da Ji'ye adanmış tapınaklar da vardır^[324]- emreder） Da Ji ve dokuz kuyruklu tilki arasındaki bağlantının Japonya'da zaten bilindiği anlamına gelir.

Gan Bao'nun bu hikâyesinde bahsi geçen, Zhou Kralı Xuan'ın hükümdarlığının otuz üçüncü yılında doğan oğlu You da Zhou Hanedanı'nın son hükümdarıdır. Onu yalancı çobana"^[325] çevirip hanedanlığın yıkımına neden olan Bao Si (褒姒)adında -

Lienü Zhuan'ın üç numaralı kötü kadını- şeytani bir gözdesi vardır. Tang döneminin meşhur şairlerinden Bai Juyi Eski Mezarın Tilkisi (Gu Zhong Hu 古冢狐)şiirinde Da Ji ile Bao Si'yi şeytani tilki kadınlar olarak betimler.

Şiirde eski mezarın tilkisinin yaşlandıkça güzel bir kadına dönüştüğünü, saçına çeki düzen verip makyaj yaptığını, arkasında salınan o büyük kuyruğunun kırmızı bir iç eteğe dönüştüğünü, günbatımında kimsenin olmadığı yerlerde dolandığını, dans edip şarkı söylediğini, iç çekip ağlarken birden neşeyle kahkahalar attığını, onu gören on kişiden sekiz ya da dokuzunun cazibesiyle büyülendiğini, eğer sahte güzellik insanı bu kadar büyülüyorsa, gerçek güzelliğin elbette onu aşacağını, hem sahte hem de gerçek güzelliğin insanı büyüleyebileceği ama insan kalbinin sahteden nefret edip gerçeği sevdiğini, şeytani bir dişi kılığına bürünmüş tilkinin insana derin olmayan bir zarar verdiğini, bu göz boyamasının ancak bir gün bir gece sürdüğünü ama tilki cazibesine bürünmüş bir kadının insana gerçekten de çok derin bir zarar verdiğini ve bu zararın insan kalbinde günden güne büyüdüğünü anlattıktan sonra şunu sorar:

"Bao (Si) ve Da'nın (Ji) güzelliğinin -tilkinin yapmada iyi olduğu o meşhur gu- zehri nasıl olur da insanların yas tutmasına ve ülkenin mahvolmasına neden olur?

Hükümdar zararın azıyla çoğunun arasındaki farkı görüp de sahte güzelliği gerçeğinden nasıl ayıramaz?*²

Bu şiir, dokuz kuyrukları olmasa da hem Da Ji'nin hem de Bao Si'nin daha Tang döneminde tilki kadınlıkla ilişkilendirildiğini gösterir.

Kiyoshi Nozaki, pek çok No oyununa konu olan T amamo -no-Mae (玉藻刀前) adında dokuz kuyruklu dişi bir tilkinin, 1446 yılında yazılan The Kagaku-shu'daki "The Story of Setting Dogs on the Fox" adlı hikâyeye göre, Hindistan-Çin-Japonya üçgeninde farklı dönemlerde ortaya çıkıp hükümdarın gözdesi olduğundan ve çeşitli kötülükler yaptığından bahseder. Bu dokuz kuyruklu tilki Çin'e geldiğinde kendine Bao Si adını verir ve Zhou hükümdarı You'nun haremine katılır.^[326] [327]

Bu iki hikâyeyi Gan Bao'nun mu yoksa Hu Yinglin'in mi bu sırayla düzenlediği bir muamma ama bugün bildiğimiz tarihi ve mitolojik bilgiler ışığında iki hikâyeyi aynı sırayla okuduğumuzda, önce Da Ji'yi, sonra da Bao Si'yi hatırlamak ve bir atın tilkiye dönüşmesini -Gan Bao, bu dönüşümle ilgili yorum yapmasa da- Bao Si'nin tilkiliğine yormak hiç de alakasız olmaz. Bu, belki de o iki "femme fatale"nin tilkiyle ilişkilendirilmesin Altı Hanedan dönemine kadar gittiğinin kanıtı da olabilir.

Da Ji'nin dokuz kuyruklu tilki olarak yer aldığı eserlerden en bilineni Mo Yan'ın da çok sevdiği -küçükken onun resimli bir baskısını iki saat olsun okuyabilmek için bir duvarcı ustasının evinde tüm sabah un öğüttüğünü anlatır- "Tanrıların Yaratılışı"^[328] [329] adlı romandır. Ming Hanedanı döneminden Xu Zhonglin'in (?1560-?1630 许仲琳)yazdığı romanda Da Ji, kendi askerleriyle Shang askerleri arasında silahlı çatışma çıktıktan sonra Shang hükümdarı Zhou'yu yatıştırmak için babası tarafından ona hediye edilen, kötü bir dokuz kuyruklu tilkinin büyülediği bir kadın olarak tasvir edilir. Bu romana atıfta bulunan Eberhard, Da Ji hakkında şunu söyler:

"Bin yaşındaki tilkinin dokuz kuyruğu vardır ve aşırı şehvetli oluşuyla tanınır. Shang Hanedanının son imparatorunu kötülüklere iterek sonunda hem imparatorluğunu hem de hayatını kaybetmesine neden olan, baştan çıkarıcı Da Ji şekline girmiş bin yaşındaki bir tilkiydi."?，

Da Ji hakkında yazılan en ilginç bilgiye yine Ming Hanedanı döneminde rastlarız. Wang Sanpin (1501-1577 王三聘)Eski ve Yeni Şeyler Üzerine Bir Araştırma (Gujin Shiwu Kao 古今事物考)adlı eserinde Da Ji'nin tilki olduğu, (kendini güzel bir kadına dönüştürdüğünde) ayaklarını değiştiremediği, bu yüzden onları bir beze sardığı, bunun da saraydakileri etkilediği anlatılır. ^[330] Hükümdarın gözdesi Da Ji'nin kendi kusurunu örtmek için bulduğu bu yöntem saraydaki diğer kadınları etkilemiş, bir gün hükümdarın yeni gözdesi olabilme umuduyla onu taklit ederek ayaklarını sarmaya başlamışlardır.^[331]

Başka bir küçük ayaklı gözde de Tang Hanedanı hükümdarlarından Xuanzong'un (685-762 唐玄宗)cariyesi Yang Guifei'dir (719-762 杨贵妃).Tilki kadınlıkla birebir ilişkilendirilmeyen Yang Guifei, ne Da Ji gibi zalim ne de Bao Si gibi asık yüzlüdür. Müziğe ve dansa yatkınlığıyla bilinir. İmparatoru güzelliğiyle^[332] büyüler. Onun şarkı ve danslarıyla gönlünü eğlenceye kaptıran Xuanzong devlet işlerini bir kenara bırakır. İmparatorlukta sosyal çatışmalar başlar. Bunun sonucunda An Lushan İsyanı (755-763) çıkar. İsyancı askerler Xuanzong'u Yang Guifei'yi öldürmeye zorlar. Çaresiz kalan imparator, hadım saray muhafızı Gao Lishi'ye onu öldürmesi için emir vermek zorunda kalır. Ayaklarının 7.62 santim olduğu söylenen Yang Guifei, imparatorun emriyle Mawei'de （马嵬）^[333] bir Budist tapınağın önündeki armut ağacına asılarak öldürülür. Tang döneminden Li Zhao'nun （李肇）yazdığı Tang Hanedanı Tarihine Ek （Tangguo Shi Bu 唐国史补）adlı tarih kitabında Yang Guifei asıldıktan sonra, Mawei'de han işleten yaşlı bir kadının şans eseri onun o gümüş işlemeli küçük çoraplarından tekini bulduğu ve çorabı görmeye gelenlerden teşhir ücreti olarak bir servet kazandığı kayıtlıdır.^[334]

Tang döneminden Shen Jiji'nin （750?-797?沈既济）yazdığı Renshi Zhuan （任 氏传）adlı hikâyedeki tilki kadın da Mawei'de öldürülür.^[335] Gan Bao'nun A Zi'si dışında, daha önce yazılan hikâyelerde adı verilmeden, yaşlı tilki, kötü tilki ruhu ya da sadece tilki diye anılan tilki, bu hikâyenin başında, daha ilk cümlenin ilk sözcüğünde adıyla anılır: "Ren （shi）, dişi bir şeytandır." ^[336] [337] Hikâye Ren'in dişi bir şeytan olduğunu söyleyerek açılsa da Ren, klasik Çin yazınında görebileceğiniz en iyi tilki kadınlardan, hatta en iyi insanlardan biridir. Shen Jiji'nin deyimiyle söylersek, "Hatta bugünkü kadınlar arasında bile onun gibisi yoktur. ⁿ³³³ İyi bir tilki kadının anlatıldığı ilk hikâye olan Renshi Zhuan, ileride Pu Songling'in yazacağı tilki kadınlara ilham verecektir. Hikâye Zheng adlı bir adamın Ren'in tilki kadın olduğunu bile bile ona âşık olmasını, （tilki-insan aşkı） Ren'in ona yaptığı iyilikleri ve iki aşığın başından geçenleri anlatır. Zheng'i güzelliği, şarkı söylemesi, gülüşü ve tavırlarıyla etkileyen Ren, Tang döneminde kurulan, imparatorluğun müzik ve dans akademesi Jiaofang'da （教坊） kardeşleriyle birlikte müzik ve dans icra eden bir sanatçıdır. Zheng'in başka bir yere tayini çıkanca Ren'i de yanında götürmek ister. Ren, falcı bir şamanın oraya gitmesinin onun için kötü olacağını söylediğini belirtir. Sonunda dayanamayıp Zheng ve hizmetçi bir kızla birlikte yola çıkar. Mawei'ye vardıklarında Ren'in atı en önde gidiyor, Zheng eşeğiyle onu takip ediyor, hizmetçi kızsa başka bir atla onların arkasından geliyordur, o sırada karşılarına av köpeklerini eğiten bir grup adam çıkar. Köpekleri görünce gerçek şekline bürünen Ren attan atladığı gibi oradan kaçar, köpekler de onun peşine düşer. Zheng köpeklerin ardından koşar ama onları yakalayamaz. Birkaç li sonra köpekler tilkiyi yakalıp öldürür. Zheng geri dönünce Ren'in atının semerinde giysilerini, üzengilerinde ise ağustosböceğinin çıktığı kabuk^[338] gibi boş kalmış ayakkabılarıyla çoraplarını bulur.

Bir varlığın başka bir varlığa, özellikle tilkiye dönüşmesine geri dönersek yukarıdakiler kadar ilginç olamasa da Hindistan-Çin-Japonya üçgenindeki öğretilerin birleşmesinden ortaya çıkan Zen Budizmi'nden （chanzong 禅宗）bir örnekle bu hikâyeyi sonlandırmak isterim. Wumen Huikai'nin （1183-1260 无门慧开）Kapısız Geçit （Wu

Men Guan 无门关）adlı eserinde bir Zen rahibi, öğrencilerinden birinin sorusuna cevap veremeyince tilkiye dönüşür ve beş yüz reenkarnasyon boyunca tilki olarak dağlarda dolaşır.^[339]

İnsan Şekline Bürünen Otlar （ Cao Zuo Ren Zhuang 草作人状）

Bu hikâyede tilki sözcüğü Lihu （离狐）diye bir yerin adı olarak geçer. Batı Han döneminde bir bölgenin adıdır. Bugünkü Shandong Eyaleti'nin sınırları içinde yer alan Nanhua ilçesidir （南华县）.Hikâyede, Lihu ve yakınlarındaki birkaç yerde yol kenarındaki bitkilerin elinde tatar yayı tutan insan şekline büründüğü, bunun kötüye alamet olduğu, eskilerin bir deyişinin de belirttiği üzere Sarı Türban îsyanı'nın yükselişini ve Han'ın zayıf düşmesini işaret ettiği anlatılır.^[340]

Lihu bir yer adı olarak Han Tarihi （Han Shu） ve Sonraki Han Tarihi'nde （Hou Han Shu） de kayıtlıdır. Gan Bao, bu hikâyeyi HHS'deki bir kayıttan esinlenerek yazmıştır.^[341] Yue Shi （930-1007 乐史）Taiping Huanyu Ji （太平寰宇记）adlı coğrafi eserinde Nanhua ilçesi için şu açıklamayı yapar:

"Yüz yirmi li kuzeybatıdadır, yedi köyü vardır. Han dönemindeki Lihu ilçesidir, Doğu Kumandanlığı^rna3³⁸ aittir. Wang Mang³’ ona Uğurlu Tilki （Rui Hu 瑞狐）derdi. Eskinin Kaydı'nda der ki 'İlçe, başta Pu Nehrinin güneyinde yer alıyordu, burası tilki ruhlarının uğrak yeri olduğu için （常为神狐所 穿穴）Pu Nehrinin kuzeyine taşındı, ona işte bu yüzden Lihu denir.' "^{[342] [343] [344]}

Li （ayrılmak 离），hu （tilki 狐），yani tilkiden uzaklaşmak. Bu kayıtta insanların tilkilerin uğrak yeri olduğundan ilçeyi nehrin güneyinden kuzeyine taşımaları ayrıca dikkate değerdir. Ya tilkilerle baş edememiş ya da hiç uğraşmadan onları kendi hailelerine bırakmış olmalılar.

Beş Qi'nin Dönüşümü Üzerine （Lun Wu Qi Bianhua 论五气变化）

Gan Bao bu hikâyede beş Çin elementi （odun, ateş, metal, su ve toprak） üzerinden varlıkların değişebilirliğini ve nasıl birbirlerine dönüştüklerini tartışır. Tilkiyle ilgili şunu söyler:

"Bin yaşındaki tilki (hu) güzel bir genç kıza dönüşür. ”^[345]

Yangtze Nehri'ndeki Yu (Jiang Zhong Yu 江中蜮)

Bu hikâyede Han hükümdarlarından İmparator Guangwu döneminde Yangtze Nehri'nde bulunan, Yu -Şarkılar Kitabı ve SHJ'de de bahsi geçen bu varlık tarihi kayıtlardan felsefi metinlere kadar pek çok klasik eserde görülür- adı verilen, ağzına aldığı kumları insanlara fırlatabilen tuhaf bir varlıktan bahsedilir. Bu kum tanelerinin isabet ettiği kişilerde kas ve damar sertliği, baş ağrısı, ateş, hatta ölüm bile görülebileceği, eski Konfüçyanistlerin bu varlığın "erkeklerle kadınlar aynı nehirde (aynı anda) yıkanırken şehvetli kadınların kontrolü ele geçirmesiyle oluşan kaotik havadan doğduğunu düşündükleri" belirtilir. Bu tuhaf varlığın diğer bir adı da "kısa tilki (hu)"dir.^[346]

Karşımıza yine Konfüçyanistlerin çıkması ve bu zararlı varlığın "erkeklerle kadınlar aynı nehirde yıkanırken şehvetli 'kadınların kontrolü ele geçirmesiyle' oluşan kaotik havadan doğduğunu düşünmeleri" ilginç ve düşündürücüdür. Zheng Xuan (127­200 郑玄)bu varlığı "huyu"(狐蜮)diye adlandırıp onun su böceği olduğunu söyler.^[347]

Luan Shu'nun Mezarı (Luan Shu Zhong 栾书冢)

Han döneminde Guan Chuan Hükümdarı (广丿丨 |王)diye bilinen ve mezar kazmayı (soymayı) seven Liu Wen (?-MÖ 65 刘J力，Luan Shu'nun，^[348] mezannı kazmca tabutunun parçalandığını ve yanına gömülen bütün eşyaların yok olduğunu fark eder. İçeride sadece insanları görünce korkup kaçan beyaz bir tilki (hu) vardır. Tilkiyi kovalarlar ama yakalayamazlar, tilkinin sadece sol ayağını yaralarlar. O gece Liu Wen^rin rüyasına iri yarı, saçı sakalı ağarmış bir adam girip "Niye benim sol ayağımı yaraladın?" diye sorar. Ardından değneğiyle onun sol ayağına vurur. Liu Wen uyanınca ayağının şişmiş olduğunu görür, ayağı ağrıyor dur, sonra hızla iltihaplanır. Ölünceye kadar da iyileşmez.⁴

Bu hikâyede tilki hem musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına hem de hakkaniyetli tilki olarak iyi hayvan sınıfına girer. Hikâyede üzerinde durulması gereken üç nokta vardır. îlki tilkinin saçı başı ağarmış yaşlı bir adama dönüşmesidir. İkincisi tilkinin sol ayağından yaralandığı için intikam almasıdır. Üçüncüsüyse mezar soyan kahramanı -kendi intikamını da alıp- ölene kadar sakat bırakarak cezalandırmasıdır. Tilkinin kendine yapılan bir kötülükten intikam alması ya da genel bir kötülüğü -bu hikâyede olduğu gibi mezar soyguncusunu- cezalandırması klasik Çin yazınında sık kullanılan bir temadır.

Qi Beyi Qing ya da Wu Ye （Qi Qing Gong Wu Ye 齐顷公无野）

Bu hikâyede Qi beyi Hui'nin oğlu olan Qing'in nasıl doğduğu anlatılır. Hui'nin cariyesi hamile kalınca sosyal statüsü düşük olduğundan （贱）bunu ona söyleyemez. Bir gün yabanda çalı çırpı toplarken doğum yapar ama bebeği büyütmeye cesaret edemez. Bebeği bir tilki （li） emzirir, bir atmaca üzerine kanatlarını gerer. Bunu gören biri çocuğu alır, bu yüzden adını Wu Ye （yaban olmayan/yabanda olmayan） koyarlar. İşte o Qi beyi Qing'dir.^[349]

Bu hikâyenin en dikkat çeken özelliği sonradan büyük işler başaracak bir kahramanın vahşi doğada hayvanlar tarafından büyütülmesidir. Gılgameş （kartal）, Asena （kurt）, Romulus ve Remus （kurt） hikâyelerinde gördüğümüz bu motif SSJ'de birkaç kez işlenmiştir. Gan Bao, Man （蛮）ve Yi （夷）kabilelerinin Panhu （盘瓠）adlı bir köpekten türediğini de anlatır.^[350] Burada Zhuang Zi'nin tilkiyi betimlerken kullandığı nie （嬖）sözcüğünün iki anlamını yeniden hatırlatmak isterim: Cariyeden doğan oğul （gayrimeşru çocuk） ve düşük statülü.

Ni Yansi'nin Evindeki Tuhaf Tilki （Ni Yansi Jia Hu Guai 倪彦思家狸怪）

Üç Krallık'ın Wu döneminde yaşayan Ni Yansi bir gün evinin kötü bir ruh tarafından işgal edildiğini, ruhun insanlarla konuştuğunu, insan gibi yiyip içtiğini ama görünür bir şekli olmadığını (görünmez olduğunu) fark eder. Yansi'nin arkasından kötü konuşan köle ve hizmetçilerini duyan ruh, onları duyduklarını efendilerine söylemekle tehdit eder. Yansi, ruhun söylediği kişileri disiplin ettikten sonra kimse bir daha onun hakkında kötü konuşmaya cesaret edemez. Yansi'nin küçük bir cariyesi vardır, ruh onun peşine düşence Yansi de ruhu evden kovmak için Taoist bir rahip çağırır. Rahip için içki sofrası kurulur ama ruh dışarıdaki tuvaletten saman ve dışkı getirip her yere dağıtır. Rahip sert bir şekilde davulunu çalarak tanrıları yardıma çağırır. Ruh çömelmiş kaplan şeklinde bir lazımlık (伏虎)getirip rahibin ruh kovarken kullandığı sunağın üzerine koyar, sonra da sanki savaş borusu çalıyormuş gibi lazımlığın içine doğru üflemeye başlar. Rahip bir an sırtında bir soğukluk hisseder, telaşla ayağa kalkıp giysilerini çıkarınca giysilerinin arasındakinin meğerse lazımlık (ya da lazımlığın içinde artık ne varsa) olduğunu fark eder. Rahip sonunda pes edip oradan ayrılır. Bir gece Yansi ile cariyesi yorganın altına girip birbirlerine o kötü ruhtan neler çektiklerini gizlice yakınırlarken, yatak odasının kirişine tünemiş olan ruh Yansi'ye şöyle der: "Sen ve cariyen benim hakkımda konuşuyorsunuz, ben de bu evin kirişlerini başınıza yıkarım." Birden kirişlerden tak tak diye sesler gelir. Kirişlerin kırılacağından korkan Yansi bir meşale (fener) yakıp kirişlere bakmaya gider ama ruh meşaleyi anında söndürür. Kirişlerden gelen ses daha da artar. Evin yıkılacağından korkan Yansi evdeki herkesi dışarıya yollar, bir meşale daha yakar, kirişleri inceleyince eskisi gibi durduklarını görür. Ruh kahkahalar atıp, "Bir daha benim hakkımda konuşacak mısın bakayım?” diye sorar. Kumandanlığım ziraat memuru (郡中典农)olanları duyunca, "Bu varlık mutlaka bir tilki (li) ruhu olmalı," der. Ruh o memurun yanına gidip, "Sen devletin yüzlerce kile tahılını alıp oraya buraya sakladın. Yozlaşmış bir memursun sen, bir de kalkmış benim hakkımda konuşmaya cüret ediyorsun! Seni amirine rapor edip onları tahılları sakladığın yere götüreceğim," der. Ziraat memuru çok korkup ruhtan özür diler. Bundan sonra kimse o ruh hakkında konuşmaya cesaret edemez. Ruh, üç yıl sonra oradan ayrılır, nereye gittiğini kimse öğrenemez.³⁴⁴⁸

Bu hikâyede tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girse de birazdan üzerinde duracağımız yönleriyle minnettar ve hakkaniyetli tilki olarak iyi hayvan sınıfına da girer.

Hikâyede önce tilki ruhunun bir evi işgal ettiğini öğreniri z. T ang döneminde meşhur olan o deyişin vurguladığı gibi onlar olmadan köy de olmaz. İnsanlarla konuşur, onlar gibi yiyip içerler. İşgal ettikleri evin kirişlerinde, tavanında ya da çatı katında yaşarlar. Evi tek başına işgal ettikleri gibi eve ailecek de yerleşebilirler. Onları kovmaya çalışan rahiplerin ve ev halkının başına çeşitli işler açıp kötü şakalar yaparlar. Onları bir şekilde besler ya da onlarla iyi geçinerseniz minnettarlıklarını göstermek için bu hikâyede olduğu gibi arkanızdan konuşulanları ya da başka şeyleri sizinle paylaşabilirler.

Eberhard bu konuda şunu söyler:

”吴时，嘉兴倪彦思居县西埏里，忽见鬼魅入其家，与人语，饮食如人，惟不见形彦思 奴婢有窃骂大家者。云：「今当以语。」彦思治之，无敢詈之者。彦思有小妻，魅从求 之，彦思乃迎道士逐之。酒淆既设，魅乃取厕中草粪，布著其上。道士便盛击鼓，召请 诸神。魅乃取伏虎于神座上吹作角声音。有顷。道士忽觉背上冷，惊起解衣，乃伏虎也。 于是道士罢去。彦思夜于被中窃与妪语，共患此魅。魅即屋梁上谓彦思曰：「汝与妇道 吾，吾今当截汝屋梁。」即隆隆有声。彦思惧梁断，取火照视，魅即灭火。截梁声愈急。 彦思惧屋坏，大小悉遣出，更取火视，梁如故。魅大笑，问彦思：「复道吾否？」郡中 典农闻之曰：「此神正当是狸物耳。」魅即往谓典农曰：「汝取官若干百斛谷，藏著某 处，为吏污秽，而敢论吾！今当白于官，将人取汝所盗谷。」典农大怖而谢之。自后无 敢道者。三年后，去，不知所在。"SSJ. Tom. 17: 6.

"Eski Pekin'de içinde tilkilerin ya§adığı (tabii ki görünmüyorlardı) birçok ev vardı. Bu tilkiler, şehrin doğu kapısında bir kulede yaşayan bir tilki memur tarafından yönetilirdiler. Bu evleri tilkilerle paylaşan aileler onlara yemek verir ve akşamları gürültü yaptıklarında onları durdurmak için hiçbir şe^y yapmazlardı. Aksi takdirde, tilkiler ailenin yemeğine pislik koyarak karşılık verirlerdi.旧⁴

Hikâyedeki tilki, Eberhard'ın da dediği üzere gürültü çıkararak evdekileri rahatsız eder. Onu kovmaya gelen rahip için kurulan içki sofrasına dışarıdaki tuvaletten getirdiği saman ve dışkıyla pisler. Sonra hızını alamayıp lazımlığın içindeki pisliği de rahibin giysilerinin içine boca eder. Tilki ruhu dediğimiz şey, adı üstünde bir ruhtur ve ona yiyecekle içecek sunulmasını ister. Ruhlara adak sunulması konusuna aşağıda, Liu Bozu ile Tilki Ruhu (14) adlı hikâyede ayrıntılarıyla değinilecektir.

Tilki, hikâyedeki ziraat memurunu, sakladığı tahıllar yüzünden amirine raporlamakla tehdit etmesiyle hakkaniyetli tilki olarak iyi hayvan sınıfına girer. Tilkinin ağzından konuşarak bir devlet memurunu eleştiren bu hikâyede, insana ait bir özelliğin insan dışında bir varlığa atfedilerek sonunda ahlak dersi verme amacı güden fabl etkisi de görülür. Bu etki tilki hikâyeleri anlatıcıları arasında en çok Qing Hanedanı döneminden Ji Yun'da görülür. Lu Xun onun doğaüstü varlıklar, tilki ruhları ve hayaletler hakkında hikâyelerini ahlaki bir amaca hizmet etmek istediği için yazdığını söyler.^[351] [352] Chan, Lu Xun'un bu yorumuna, "Onun görüşü, edebiyatı sosyal reform için kullanma endişesinden etkileniyor... Ji Yun'un hikâyelerinin çoğu satirik değildir,*⁵ diyerek karşı çıksa da Ji Yun'un tilki hikâyelerin "çoğu" satiriktir.^[353] [354]

Dong Zhongshu'nun Yaşlı Tilkiyle Şakalaşması (Dong Zhongshu Xi Laoli 董 仲舒戏老狸)

Dong Zhongshu^[355], perdelerini indirip'^[356] yüksek sesle klasikleri okurken bir misafir onu ziyarete gelir, Dong onun sıradan bir misafir olmadığını biliyordur. Misafir, "Yağmur yağacak, ”^[357] der. Dong onunla şakalaşarak, "Rüzgârı (esip esmeyeceğini) kuş yuvasında yaşayan bilir, yağmuru (yağıp yağmayacağını) mağarada yaşayan bilir. Siz/sen^[358] bir tilki (huli) değilsen(iz), o zaman ev faresisin^[359]57(iz)," der. Misafir ansızın yaşlı^[360] bir tilkiye (li) dönüşür.'⁵

Hikâyenin belirsizliği, hikâyede kullanılan sözcüklerin çift anlamlı olması ve kullanılan imgelerin simgelediği şeyler pek çok çağrışıma gebedir. Dong Zhongshu perdelerini indirmiş, klasikleri çalışıyordur. Davetsiz misafir "yağmur yağacak" diyerek içeriye girer. İlkbahar ve Sonbaharın Bereketli Çiyi adlı eserinde "yang"ın yüce, "yin"in aşağı olduğunu söyleyen^{357 358 [361] [362]} ve misafirinin tilki olduğunu bilen Dong onunla şakalaşır.^[363] Rüzgârı kuş yuvasında yaşayan bilir" cümlesindeki rüzgâr ve yüksekte (gökte), ağacın üzerinde bulunan kuş yuvası yang'ı simgeler. "Yağmuru mağarada yaşayan bilir" cümlesindeki yağmur ve aşağıda (yerde, toprakta) bulunan mağara (in, çukur) yin'i simgeler. Yin enerjili tilkinin doğal yaşam alanı yine yin'e ait olan topraktır.

Tilkinin, Dong'u ziyaret etmesinin iki nedeni olabilir: Birincisi yağmurdan kaçacak sığınak araması olabilir. Klasik Çin yazınında tilkilerin gök gürültüsü ve yıldırımdan korktuklarına dair pek çok kayıt vardır. Ji Yun, tilkilerin yıldırımdan kaçtıklarına dair hikâyelerin Song döneminden beri bilindiğini söyler.^[364] Taoizmde kötü ruhları kovmak ve kuraklığı durdurmak için rüzgâr ve gök gürültüsünün dua ederek yardıma çağrıldığı, Lei Fa （雷法）diye bilinen bir ayin vardır.^[365] Yuan Hanedanı （1279­1368） döneminden Taoist bir rahip olan Zhao Daoyi'nin （赵道一）ölümsüzler üzerine yazdığı Lishi Zhen Xian Ti Dao Tong Jian （历世真仙体道通鉴赵道一）adlı eserinde bu ayinin nasıl gerçekleştiğine dair bir kayıt bulunur. İkinci Jin （后晋 936-946） hanedanının kurucusu imparator Shi Jingtang'ın （892-942 石敬瑭）Kaifeng'de yaptırdığı Tilki Kral Tapınağı （Hu Wang Miao 狐王庙）Kuzey Song （北宋 960-1127） döneminde yanıp kül olur, dönemin baş danışmanı Zhang Shangying^[366] （1043-1121 张商英）bunun üzerine binden fazla tilki tapınağının yıkılmasını -bunların içinde Da Ji'ye adanmış tapınaklar da vardır^[367]- emreder. Zhang görevden alındıktan sonra kötü tilki ruhlarının bir araya gelerek gizlice saraya girdikleri, imparatorluk hazinelerini çaldıkları, cariyelerle memurları büyüledikleri, saray bahçesindeki kulelere tırmanıp köşklerde dolaştıkları ve envaiçeşit tuhaflıklar yaptıkları bildirilir. İmparator Huizong （宋徽宗 1082-1121） bunun üzerine Taoist rahip Wang Wenqing'i （1093-1153 王文卿）1122 yılında saraya çağırır ve ondan kötü tilki ruhlarını kovmak için bu ayini gerçekleştirmesini ister. Wang, başkentin kuzeydoğu kapısına üç katlı bir gök gürültüsü sunağı yaptırıp ortasına büyük bir demir çömlek yerleştirir. Gece olunca kılıcını kuşanıp sunağa çıkar, yazdığı muskaları havaya fırlatıp kükremeye başlar. Çok geçmeden rüzgâr eser, gök gürler, şimşek çakar, yer ve gök karanlığa bürünür. Wang, gece yarısı olduğunda gökyüzünden yardıma gelen Taoist yetkililerin (asker, memur 将吏)kötü ruhları yakalayıp çömleğin içine koyduklarını görür. Wang yazdığı bir muskayla çömleğin ağzını kapatıp büyüyle mühürledikten sonra çömleği toprağa gömer; çömlek gün doğana kadar sallanıp durur. Wang, gün aydınlandığında imparatora o tuhaf tilkileri menettiğini, artık zarar veremeyeceklerini bildirir.^[368]

Ming ve Qing dönemi hikâyelerinde, Taoist rahiplerin tilkileri yıldırımla çarpmak için gök gürültüsü ayinini kullanmaları sık tekrarlayan bir temadır.^[369] Tilkilerin gök gürültüsü ve yıldırımdan korkmasına R. D. Jameson'un "Çin Şekil Değiştirme Sanatı" (The Chinese Art of Shifting Shape) adlı makalesinde yer alan 1932 yılında kaydedilmiş hikâyede de rastlarız:

"Yeni görevine başlamak için yola çıkan bir memur, fırtına yaklaştığı için öğleden sonra geç saatlerde bir hana sığındı. O gece ince parmakları olan bir el ona bir lazımlık uzattı. Memur o eli tuttu ve genç bir kızı yatağa çekti. Genç kız gök gürültüsü tanrısı yaklaştığı için memurun battaniyesinin korunmasına sığınmak istedi. Memur daha önce farkında olmadan genç kızı bir kez korumuş olduğunu öğrendi. Genç kız birkaç yıl boyunca onun hayat arkadaşı oldu ve kariyeri hakkında ona tavsiyeler verdi.於⁶⁸

,^■Tilkinin, Dong'u ziyaret etmesinin ikinci nedeni onu baştan çıkar mak istemesi olabilir. "Yağmur yağacak," diye çevirdiğim cümle "Yağmur (yağmasını) istiyorum" diye de yorumlanabilir. Eberhard, klasik Çin yazınında bulutların erkekle kadının birleşmesini, yağmurun da birleşmenin doruk noktasını temsil ettiğini; yağmurun dişil ilke (yin) ile eril ilke (yang) birleştiğinde yağdığını^[370] [371], 'yağmur ve çiy'in yılın bazı mevsimlerinin simgesi olan, birbirine zıt şiirsel motifler olduğunu, Marcel Granet'in dişil nitelikleri tasvir eden yağmurla hükümdarın (eril) cömertliğini tasvir eden çiyin birbirleriyle bağlantılı olduğunu söylediğini^[372] belirtir. Hikâyedeki çift anlamlı hitap sözcüğü "siz" diye çevrildiğinde Dong'un kötü tilki ruhuna olan saygısına ve ev faresinin ısırığıyla ölmekten korkmasına; "sen" diye çevrildiğinde kötü tilki ruhuna duyduğu samimiyete ve sonunda ölecek bile olsa ev faresinin o tatlı ağzının ısırığıyla acı çekmeden öleceğine yorumlanabilir. Bunları aşırı yorum olarak da görebiliriz. Belki de o keskin kulaklarıyla Dong'un klasikleri okuduğu duyan tilki, ölümsülüğe giden yolda yavaş ve zor yöntemi seçmiş olan bir tilkidir ve ruhunu terbiye etmek için sadece onu dinlemeye gelmiştir.

Bu hikâyeyi nasıl yorumlarsak yorumlayalım, hikâyenin içinde "geleceğin bu işlere meraklı beyefendileri"nin "kalplerinden geçecek ve gözlerinden kaçmayacak" detaylar vardır. Yukarıda bahsettiğim detaylar SSJ'den sonra tilkiler hakkında yazılan hikâyelerin çoğunda ayrıntılarıyla ele alınır. Liu Yiqing （403-444 刘义庆），Youming Lu'da （幽明录）bu hikâyeyi yeniden ele almıştır. Eberhard'ın dediğini yinelemek isterim:

"Yüzlerce öykü, olağanüstü güzel bir genç kızın, bir gece çalışmakta olan genç bir bilginin karşısına çıktığını ve seviştiklerini anlatmaktadır. Genç kız sabah kaybolur ancak her gece yeniden gelir. Bilgin gün geçtikçe güç kaybetmektedir; bir Taocu ona genç kızın gerçekte ölümsüzlük özünü elde etmek için hayatını emen bir tilki olduğunu söyler. "7

Zhang Hua'nın Kötü Tilki Ruhunu Yakalaması （Zhang Hua Qin Hu Mei 张 华擒狐魅）

Zhang Hua,^[373] [374] "zi"^[375] adı Mao Xian, Jin İmparatoru Hui döneminde bayındırlık ve iskân bakanıdır. O zamanlar Yan beyliğinin^[376] hükümdarı Zhao'nun mezarının önünde benekli bir tilki （ban hu 斑狐）vardır, onca yıl yaşadıktan sonra başka bir varlığın donuna girebiliyordur. Bakan Zhang ile görüşmek için genç bir bilginin （书 生） donuna girer. Mezarın önündeki işlemeli ahşap sütuna （华表）,"Yeteneğim ve görünüşüm （才貌）sayesinde Bakan Zhang ile görüşebilir miyim?” sorar. "Tartışmadaki harika yeteneğinizle yapamacağınız şe^y yok, " der işlemeli sütun, "ama Bakan Zhang'ın bilgisinin derecesi korkarım ki zapt edilemeyecek derinliktedir. Onun yamna giderseniz mutlaka hakarete uğrar ve geri de dönemeyebilirsiniz. Bu, sadece sizin bin yıllık varlığınıza zarar vermekle kalmaz, aynı zamanda bu yaşlı sütunu da derinden yaralar." Tilki sütunun sözünü dinlemeyip elinde isminin yazılı olduğu bir kartla （刺谒）^{373 374 [377]} Hua'yı görmeye gider. Hua, iki yandan boynuz şeklinde topuz yapılmış （总角）^[378] son moda saçlara, parlatılmış yeşim taşı gibi beyaz bir tene, zarif tavırlara sahip ve etrafa büyüleyici bakışlar atan bu delikanlıyı görünce ona çok saygılı davranır. Edebiyattan konuşurlar, ses ve varlık （声实）^[379] arasındaki farklılıkları tartışırlar; Hua daha önce bunları hiç duymamıştır. Sonra üç tarih （三史）^[380] kaydını tartışırlar, yüz düşünce ekolünden （百家）^[381] [382] bahsederler, Lao Zi ve Zhuang Zi'deki gizli anlamları üzerine konuşurlar, Feng ve Ya^rnın^3;S0 önemini ortaya koyarlar; on bilgeden （十圣），gök-yer- insan üçlüsünden （三才），sekiz Konfüçyanist ekolden （八儒），beş törenden （五礼）^[383] dem vururlar, tüm bu tartışmalar sırasında dili tutulan Hua ona cevap veremez. "Göğün altında böyle bir delikanlının olduğu nerede görülmüş!" diye iç çeker, "Eğer bir hayalet ya da kötü bir ruh değilse, kesinlikle bir tilki （huli） olmalı." Sonra kanepesinin tozunu alıp （扫榻）^[384] ondan kalmasını ister, yamna bir muhafız bırakır. "Münevver beyim （明 公）^[385], der genç bilgin, "bilge olana saygı duymalı, her varlığa açık olmalısınız; yetenekli olanları ödüllendirmeli, bir işi yapamayanların halinden anlamalısınız; bilgili diye neden birinden nefret edesiniz? Mo Zi'nin bahsettiği 'evrensel sevgi （兼爱）^[386] yoksa böyle bir şey miydi?" Bunları söyledikten sonra oradan ayrılmak için müsaade ister. Hua kapıya çoktan birkaç muhafız yerleştirdiğinden oradan çıkabilmesinin bir yolu kalmaz. Bunun üzerine Hua'ya "Kapının önüne silahlı askerler yerleştirip giriş çıkışı kapattığınız için bendenizden şüphelendiğinizi söyleyebilirim. Bu davranışınızın göğün altındaki herkesin dilini yutmasına neden olacağından endişeleniyorum, biraz bilgi sahibi olanlar kapınızın bu halini görünce içeriye girmeyeceklerdir. Bu, münevver beyimize derin bir üzüntü getirecektir," der. Hha ona cevap vermez ve güvenliği daha da sıkılaştırır. O zaman Fengcheng ilçesinin sulh hâkimi, çeşitli konularda engin bilgili (博物士)Lei Huan, zi adı Kong Zhang, Hua'yı ziyarete gelir; Hua ona genç bilginden bahseder. Kong Zhang, "Eğer ondan şüpheleniyorsan neden bir av köpeğiyle test etmiyorsun onu?" der. Onu test etmek için bir av köpeği getirilir ama değil korkmak genç bilginin yüzünün rengi bile atmaz. "Ben doğuştan yeteneğe ve bilgeliğe sahibim, yine de beni sanki kötü bir ruhmuşum gibi köpekle test ediyorsunuz, ister bin testiniz ister on bin fikriniz olsun, bunların bana zarar verebileceğini mi sanıyorsunuz?” der tilki (hu). Bunu duyan Hua daha da sinirlenir, "Bu, gerçekten de kötü bir ruh olmalı," der, "kötü ruhların köpekten korktuğunu duymuştum ama köpekler sadece birkaç yüz yaşında olanlarını ayırt edebiliyor, bin yaşındakileri ayırt edemiyorlar; bunların gerçek biçimleri ancak üzerine bin yaşındaki kuru bir ağaçtan yapılmış meşale tutulunca görülür, " der. Kong Zhang, "Bin yaşında bir ağaç ruhunu nereden bulabiliriz ki?" diye sorar. "Kuşaktan kuşağa aktarılan bilgiye göre Yan beyliğinin hükümdarı Zhao'nun mezarının önündeki işlemeli ahşap sütunun bin yaşında olduğu söyleniyor," diye cevap verir Hua. Sonra o işlemeli sütunu kesmeleri için adamlarını gönderir. Tam o yaşlı ağacın yanına vardıklarında mavi-yeşil giysilere bürünmüş bir ufaklık (小儿)aniden önlerinde belirip, "Buraya neden geldiniz?" diye sorar. Subaylardan biri, "Bayındırlık ve iskân bakanı Zhang'ı delikanlının biri ziyaret etti, çok yetenekli, ağzı iyi laf yakıyor, onun kötü bir ruh olmasından şüpheleniyor, beni buraya işlemeli sütunu almam için gönderdi, ağaçtan yapacağı meşaleyle onun üzerine ışık tutacak," diye cevap verir. "O yaşlı tilki (hu) bilmiyor," der mavi-yeşil giysili, "benim dediklerimi dinlemedi, şimdi benim başımı da yaktı, bundan nasıl kaçabilirim ki?" biraz ağlayıp sızladıktan sonra hemen gözden kaybolur. Subay ağacı keser, bolca kan akar. Ağacı Zhao'nun evine taşırlar, ondan yaptıkları meşaleyi yakıp ateşini genç bilginin üzerine tuttuklarında benekli bir tilki ortaya çıkar. "Bu iki varlık benimle karşılaşmasalardı, bin yıl içinde de bir daha yakalanamazlardı, " der Hua. Sonra tilkiyi haşlarlar.

Hikâyede hangi yollardan geçip de bin yaşına ulaştığını bilmediğimiz, sadece yeteneği ve dış görünüşü anlatılan tilki tartışmadaki harika yeteneği yüzünden haşlanarak öldürülür. Tilkinin tartışmadaki harika yeteneği muhtemelen bin yıldır okuduğu klasikleri hatmetmesiden geliyordur ama karşısında Jin Tarihi'nde taşınırken yanında otuz at arabası yükü kitap taşıdığı^[387] ve öldükten sonra ardında kitaptan başka değerli bir şey bırakmadığı söylenen, büyücülük, astroloji, falcılık ve simyayı da içine alan "fangshu 方术”ile ilgilenen Zhang Hua vardır.

Hikâyede tilkinin görüşmek istediği Zhang Hua, Üç Krallık döneminde yaşamış bir şair ve politikacıdır. En bilinen eseri hikâye türünün ilk örneklerinden Bowu Zhi'dir （博物志）^[388]. Tilki sözcüğü Bowu Zhi'da hem hayvan olarak hem SHJ'de de adı geçen, beyaz tenli insanların ülkesinde yaşayan, tilkiye benzer, sırtında boynuzları olan, üzerine binip onu sürenin üç bin yıl yaşayacağı söylenen Cheng Huang （乘黄）^[389] adlı tuhaf bir varlığı tasvir ederken karşımıza çıkar. SSJ'nin 9. tomarının 12. hikâyesinde de karşımıza çıkan Zhang Hua ilginç bir biçimde Youming Lu （幽明录）,Xiaoshuo （小说） ve Yi Yuan （异苑）gibi hikâye külliyatlarında da karşılaşılan doğaüstü olayları engin bilgisiyle çözen bir karakter olarak görünür.^[390]

Wang Jia'nın （?-390 王嘉）Shi Yi Ji'sinde （拾遗记）Zhang Hua'nın göğün altındaki her yere gittiği, buralarda yazının başlangıcından beri tanrılar ve tuhaflıklarla ilgili kaydedilmiş her şeyi incelediği, bunlara gezdiği yerlerde duyduklarını da katıp dört yüz tomarlık bir kitap haline getirdiği, kitabı Jin Hanedanı hükümdarı Wu'ya （晋武 帝）sunduğu, imparatorun da ona şöyle dediği anlatılır:

"Yeteneğiniz on bin kuşağı bir araya getirmişsiniz, bilginizin başka bir benzeri yok, geçmişten Fuxi^ryi^[391] [392] bile aşmışsınız, son zamanlardan KonfüçyüSün ardından ikinci sırada gelirsiniz. Ancak olayları kaydetme yönteminiz ve kelime seçiminizde yüzeysel ve abartılı çok şey var, bunlar kesinlikle çıkarılmalı, laf kalabalığıyla uzatarak eser yazılmaz. Eskiden Konfüçyüs, Şarkılar Kitabı ve Belgeler Kitabı'nı （书经） düzenlerken bunlara hayaletler ve tanrılar gibi belirsiz konuları eklemedi, işte bu yüzden doğaüstü varlıklardan, güçten, düzensizlikten ve ruhlardan bahsetmez.³³^ $imdi sizin Bowu Zhi'niz insanları daha önce duymadıkları şeylerle ürkütecek, daha önce görmedikleri şeylerle şaşırtacak, gelecek kuşakları korkutup kafalarını karıştıracak, kulaklarıyla gözlerini rahatsız edecek, işte bu yüzden çok yüzelsel ve şüpheli olan kısımları kaldırmalı ve kitabı on tomara bölüştürmelisiniz.”

Hikâyenin devamında Zhang Hua'ya güzel yazı malzemeleri verilip gönderildiği, hükümdarın o on^[393] tomarlık Bowu Zhi'yi her zaman kendi kitap sandığında sakladığı ve boş zamanlarında okuduğu anlatılır.^[394]

Gan Bao, SSJ'de daha önce "bin yaşındaki tilkinin güzel bir genç kıza dönüştüğünü" belirtse de bu hikâyedeki işlemeli sütunun "bin yıldır var olduğunu" söylediği ve "onca yıl yaşadıktan sonra başka bir varlığın donuna girebilen" tilki gire gire daha tüyü bitmemiş, "güzel" bir delikanlıya dönüşür, hem de Bowu Zhi'da bahsedilen tilki benzeri Cheng Huang'ın yaşadığı ülkedeki beyaz tenli insanlar gibi

"parlatılmış yeşim taşı gibi beyaz bir tene”, yine onun sırtındaki boynuzları andıran "iki boynuz şeklinde topuz yapılmış son moda saçlara", "zarif tavırlara" ve "büyüleyici bakışlara" sahiptir.

Hikâyede hem kim olduğu karıştırılmasın hem de yaşının yirmiden büyük olduğunu vurgulamak için "zi" adıyla bahsedilen Zhang Hua, bu tüyü bitmemiş genç bilginin bahsettiği şeyleri hiç duymamıştır, onu ürküten daha önce duymadığı şeyler değil de genç bilginin bunları bilmesidir. Bayındırlık ve iskân bakanı olduğu vurgulanan Zhang Hua'nın görevinin tanımını hiçe sayarak Yan beyliğinin efsaneye göre ölümsüzlük peşinde koşan hükümdarı Zhao'nun mezarının önündeki bin yıllık işlemeli ahşap sütunu sırf kendi hırsı yüzünden kestirmesi ve hikâyede yine "zi" adıyla anılıp ne kadar bilgili olduğu "bowu" sözcüğüyle verilen, zamanının sulh hâkimi Lei Huan'ın da görevinin tanımını hiçe sayıp karşı tarafı dinlemeden onu köpeklerin önüne atmayı teklif etmesi hem ironik hem de düşündürücüdür.

Tilki olduğundan şüphelenilen genç bilgini test etmek ya da kovmak için ne büyücü ne kâhin ne de rahip çağrılır; Zhang Hua zaten tüm bunlara hâkim bir "fangshu" ustası, Lei Huan da engin bilgili bir adamdır. Zhang Hua'dan av köpeklerinin sadece, insan şekline bürünmüş, birkaç yüz yaşındaki tilkileri ayırt edebildiklerini ama bin yaşındakileri ayırt edemediklerini, onların gerçek biçimlerinin ancak üzerine bin yaşındaki kuru bir ağaçtan yapılmış meşale tutulunca görüldüğünü öğreniriz. Tilkiyi öldürmek için de onu kaynar suya atarlar.

Gan Bao'nun bu hikâyede çizdiği tilki karakteri kolay kolay hiçbir sınıflandırmaya girmez, hatta türünün tek örneği olduğu bile söylenebilir. Aileme tilkidir ama ne iyi ne de kötüdür. Yaptığı tek kötülük kendinedir, bunun sonucunda bin yıllık işlemeli sütunun da başı yanar. Bu hikâye aslında tilkinin tilkiliğini anlatıncaya kadar postunun elden gitmesinin hikâyesidir.

Yazar, bu hikâyeyle sadece tilki imgesinin çeşitliğine çeşitlilik katmakla kalmaz, aynı zamanda türün kendinden önce gelen önemli bir yazarını hikâyenin içine tarihi bir kişilik olarak yerleştirip onun yazdıklarına da atıfta bulunarak geleneği başka bir düzleme taşır. İleride Gan Bao'nun başka bir yazarın hikâyesini yeniden yazdığını da göreceğiz. Hikâye yazma geleneğinde yazarların eski hikâyeleri yeniden ele almalarına sık rastlarız. Gan Bao'nun da bazı hikâyeleri başka yazarlar tarafından yeniden ele alınmıştır. Tang döneminden Xue Yongruo （?-?薛用弱）,Ji Yi Ji'de （集异记）bu hikâyeyi yeniden anlatır.

Wu Xing'deki Yaşlı Tilki （Wu Xing Lao Li 吴兴老狸）

Jin Hanedanı döneminde Wu Xing'de iki oğlu olan bir adam vardır; oğullar tarlada çalışırken babalarının birkaç kez gelip onları azarladığı （küfrettiği）, kovaladığı ve dövdüğü görülür. Oğlanlar bunu annelerine anlatır, anne ne olup bittiğini ona sorunca baba büyük bir şaşkınlık yaşar, bunu yapanın kötü bir ruh olduğuna kanaat getirir, oğullarına kötü ruhu baltayla öldürmelerini söyler. Kötü ruh bir süre sessiz kalıp ortaya çıkmaz. Baba, kötü ruhun oğullarına sıkıntı çıkaracağından endişelenir ve ne olup bittiğini görmek için tarlaya gider. Onu kötü ruh sanan oğlanlar babalarını öldürüp gömerler. Kötü ruh onların evine gidip babanın §ekline girer, evdekilere iki oğulun kötü ruhu öldürdüğünü söyler. Akşama doğru oğullar da e^ve dönünce aile bir araya toplanıp kutlama yapar, uzun yıllar boyunca hiç kimse durumun farkına varmaz. Günün birinde evlerinin önünden geçen büyücü bir rahip iki oğlana, "Babanızda büyük bir kötülük seziyorum," der. Oğlanlar bunu ona anlatınca babaları çok öfkelenir. Oğlanlar evden çıkıp rahibe oradan ayrılmasını söylerler. Rahip bunun üzere büyülü sözler söyleyerek eve girince baba büyük bir yaşlı tilkiye (li) dönüşüp yatağın altına girer, hemen ardından onu yakalayıp öldürürler. Böylece daha önce öldürdükleri kişinin öz babaları olduğu ortaya çıkar. Babalarını yeniden defnedip cenaze töreni yaparlar. Oğullardan biri bunun üzerine intihar eder, diğeriyse öfke ve pişmanlıktan ölür.^[395]

Bu hikâyede tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girer. Tilkinin dönüşümlerine bu kez bir aile babası dâhil olur. Trajik sonuçlanan hikâyede büyücü rahip küçük de olsa önemli bir rol oynar. Babanın şekline girmiş tilkiyi büyülü sözler söyleyerek gerçek haline döndürür. Tilkinin nasıl öldürüldüğüne dair bilgi verilmez ama onun da babanın öldürülmesinde kullanılan baltayla öldürüldüğü sezinlenir. Hikâyede dikkat edilmesi gereken bir başka nokta da tilkinin babanın şekline girip ailenin evinde kalmaya başlamadan önce tarlada/toprakta yaşıyor olmasıdır.

SSJ'nin 16. tomarının 15. hikâyesi de bu hikâyeyi andırır. Hikâyede adı sadece kötü ruh diye geçen iki varlık, bir dede ve onun iki torunu vardır. Kötü ruhlar torunların şekline girip birkaç kez dedeyi döver. Dede, bunu dile getirince torunları ona saygı duyduklarını, öyle bir şey de yapmadıklarını söyler. Dede bir gece dışarıda satırıyla o kötü ruhların ortaya çıkmasını beklerken, onun eve gelmemesinden meraklanan iki torun dedelerini aramaya çıkar. Hikâyenin sonunda dede, kötü ruh sandığı iki torununu satırla öldürür.

Ju Rong'da Hizmetçi Kız Şekline Girmiş Tilki (Ju Rong Li Bi 句容狸婢)

Ju Rong'nun Mi köyünde yaşayan Huang Shen tarlasını sürerken kadının biri tarlasından geçer, kadın tarladaki toprak seti aşıp doğuya doğru aşağıya iner, hemen ardından aynı güzergâhı takip ederek geri döner. Shen başta onun bir insan olduğunu düşünür ama kadının her gün aynı şeyi yaptığını fark edince onda tuhaf bir şeyler olduğunu düşünmeye başlar. Shen bir gün kadına, "Hanımefendi, böyle her gün nereden geliyorsunuz?" diye sorar. Kadın bir an durur, sadece gülümser, hiç konuşmadan yoluna devam eder. Shen bunun üzerine daha da şüphelenir. Eline bir orak alıp onun dönmesini bekler, kadına orakla vurmaya cesaret edemez ama onun arkasından gelen hizmetçi kıza vurrmayı başarır. Kadın bir tilkiye (li) dönüşüp ordan kaçar. Shen hizmetçi kıza baktığında sadece bir tilki (li) kuyruğu görür. Onun peşine düşer ama yakalayamaz. Daha sonra biri bu tilkinin (li) kafasını yuvasından çıkardığını görür, yuva kazılınca ortaya kuyruksuz bir tilki çıkar.⁹

³⁹⁴ "句容县麋村民黄审，于田中耕，有一妇人过其田，自藤上度，从东适下而复还。审初 谓是人。日日如此，意甚怪之。审因问曰：「妇数从何来也？」妇人少住，但笑而不言， 便去。审愈疑之。预以长镰伺其还，未敢斫妇，但斫所随婢。妇化为狸，走去。视婢。 乃狸尾耳。审追之，不及。后人有见此狸出坑头，掘之，无复尾焉。”.SSJ. Tom. 18: 11.

Bu hikâyedeki iki tilki kadın da herhangi bir sınıfa dâhil edilemediğinden tilkilerle genel maceralar sınıfına girer. Ne iyi ne de kötüdürler, sadece vardırlar ve yolları -inlerine giden yol- birinin tarlasından geçiyordur. Bu iki tilkinin adamın tarlasını işgal edip orada yaşadığı hikâyede vurgulanmaz, kimseye bir zararları yoktur. Asıl zararı yapan -Zhang Hua'nın öldürdüğü alleme tilkinin de dediği üzere "her varlığa açık" olmayan- insanlardır. Tilkileri takip eder, birinin kuyruğunu orakla keser ve yuvalarında rahat bırakmazlar. Tilki kadının ardından gelen bir hizmetçisinin olması tilkilerin sadece insana dönüşmekle kalmayıp aynı zamanda insanlar gibi kendi sosyal sınıflarını da oluşturduğunu gösterir.

Liu Bozu ile Tilki Ruhu （Liu Bozu Li Shen 刘伯祖狸神）

Bolingli Liu Bozu, Hedong valisi olur, odasının tavanına （承尘）^[396] bir ruh （神） çöreklenir, bu ruh konuşabiliyordur, sık sık Bozu'ya seslenip onunla konuşur. Ne zaman başkentten resmî bir yazı gelse, o daha belgeyi okumadan önce, içinde ne yazdığını ruh hemen ona söyleyiverir. Bozu bir gün ruha ne yemeyi sevdiğini sorar, ruh da ona kuzu ciğeri sevdiğini söyler. Bozu kuzu ciğeri aldırır, adamlarından birinden ciğeri onun önünde kesmesini ister, kesilen her dilim bıçaktan ayrılır almaz yok oluyordur. İki tam kuzu ciğeri bitince masanın önünde birdenbire belli belirsiz bir tilki belirir. Adam bıçağı kaldırıp ona vurmak üzereyken Bozu bağırarak onu durdurur. Tilki kendi kendine yeniden tavana çıkar, kısa bir süre sonra gülerek, "Az önce kuzu ciğeri yemeğe kendimi öyle kaptırmışım ki onun sarhoşluğundan bir anlığına gerçek şeklime döndüm, devletlime bunu gösterdiğim için çok mahcubum, " der. Bozu daha sonra büyük bir terf （司隶）^[397] [398] alır, ruh bunu da "Şu ayın şu gününde resmî bir yazı gelecek," diyererek çok önceden ona söylemiştir. Zamanı geldiğinde onun söylediklerinin aynısı gerçekleşir. Bozu göreve başladığında ruh da onun peşinden gidip yine tavanına çöreklenir, orada dönen işleri daha gerçekleşmeden ona söylemeye devam eder. Bu durumdan korkan Bozu ruha, "Şimdiki görevim burada disiplini sağlamak, eğer tahtın sağındaki solundaki muhterem kişiler burada bir ruhun olduğunu duyarsa, bu, benim zararıma olur," der. "Gerçekten de bundan endişeleniyorsan," der ruh gülerek, "o zaman buradan gideyim. " O andan itibaren bir daha sesi duyulmaz.%7

Bu hikâyedeki tilki her ne kadar musallat olsa da sorun çıkarmaz. Tilki, Bozu ona iyi davrandığı için -onunla konuşur, karnını doyurur, çok yemekten kendini kaybedip gerçek formuna, tilkiye dönüştüğünde ölümden kurtarır, tilkinin yaptığı t üm tuhaflıklara rağmen ne rahip ne kâhin ne de büyücü çağırıp onu kovdurmaz- ona minnettardır. Bu yüzden Bozu'yu mükâfatlandırır: olacakları ona önceden bildirir, onu terfi ettirir, terfi ettiği görevde etrafta dönen işleri daha gerçekleşmeden ona yetiştir ir. Hikâyedeki tilki bu özellikleriyle minnettar tilki olarak iyi, ahlâklı hayvan sınıfına girer.

Bozu'nun tilkinin karnını doyurması, ona en sevdiği yiyecekle beslemesi Kuzey Çin'de yaygın olan tilki tapımının en yaygın uygulamasıdır.^[399] Burada Çin'deki ata tapımı ve onlara sunulan yiyecek adaklarıyla da bağlantı kurulabilir. Öldükten sonra da insan gibi yiyip içtikleri düşünülen atalara en sevdikleri yiyecek ve içecekler sunulur. Puett, Çağdaş Çinli antropologların, ruhlar, hayaletler ve atalar arasındaki çizgilerin belirsiz ve geçirgen olduğuna sık sık işaret ettiklerini, ama aralarında temel bir fark olduğunu, bunun da onlara sunulan yiyeceğin türünde ve yiyeceğin sunuluş şeklinde yattığını söyler.^[400] Hayaletler, yaşayan insanlardan beslenmeyen ve bu nedenle aç ve son derece tehlikeli olan ölü insanlardır. Atalar, yaşayan insanlar tarafından beslenir ve bu nedenle tehlikeli değildirler, hatta torunlarına yardımcı bile olabilirler. Yani bir kişinin ataları başka biri için hayalet sayılır. Ruhlarsa birinin torunlarından daha fazla sayıda insan tarafından beslenir ve böylece hayaletlerden veya atalardan çok daha güçlü hale gelirler. İnsanlar, atalarına sundukları adaklarının başıboş gezen hayaletler ve ruhlar tarafından çalınmaması için onlar için de adak bırakırlar. Bu üçüne sunulan yiyeceklerin türü ve sunuluş biçimi değiştirilirse, bunların her biri bir diğerine dönüşebilir: hayalet ata olabilir, ata hayalet olabilir, hayalet ruh olabilir vs... Başka bir deyişle, ruhlar, hayaletler ve atalar arasındaki farkı belirleyen onlara yiyecek sunan insanların tavrıdır.

Tilki tapımıyla ilgili en eski yazılı kayıt Tang Hanedanı döneminden Zhang Zhuo'nun (660-740) Chao Ye Qian Zai (朝野佥裁)adlı hikâye külliyatında bulunur:

"Tang Hanedanının başlangıcından beri (resmî olarak 618) halk tilki ruhlarıyla (狐神)çok uğraşmıştır (多事 tapınmak anlamında). Onlardan af dilemek iqin yatak odalarında kurban sunarlar. Yiyip içtikleri insanlarınkiyle aynıdır. Kurban sunanların sadece bir efendisi (tilkisi) yoktur. O zamanlar kullanılan bir deyiş vardır: 'Kötü tilki ruhu f狐魅)olmadan köy olmaz.'*。。

Bu kayıtta tilki, önce ruh (shen 神)，sonra da kötü ruh (mei 魅)görünür. Bu iki sözcüğün arasında tilki tapmaktan, ona kurban sunmaktan, yiyip içtiklerinin insanlarınkiyle aynı olduğundan bahsedilir. Bu iki karşıt sözcüğün aynı paragrafta geçmesi hem ilginç hem de düşündürücüdür. Aradaki boşluğu doldurursak şu sonuca varılabilir: Ruh olarak kabul edilen tilki, ona kurban sunulmazsa kötü ruha dönüşür.

Efsanelerde sık sık karşımıza çıkan ve bir varlığın ruhunu ifade eden shen (神) sözcüğü Çincede ilahi, tanrısal varlıklar için kullanılır. Çinlilerin inanışına göre coğrafi şekiller (dağ/deniz), hayvanlar (ben tilki diyorum, siz istediğiniz hayvanı düşünebilirsiniz), bitki ve ağaçlar, kısacası doğadaki canlı ya da cansız her varlık yaşlanınca, olduğu şeyin ruhuna dönüşebilir. ^[401]

Efsanelerde bahsi geçen hayaletimsi, kötü varlıkları işaret eden mei (魅)sözcüğü ise, hayalet (gui 鬼)ve ime sesini veren wei (未)karakterlerinin birleşmesinden oluşur. Pek çok anlamı olan wei karakteri, ağacın (木)büyümemiş üst dallarını (-) gösterdiğinden en çok "henüz" (büyümemiş/olgunlaşmamış/olmamış) anlamında kullanılır, bu bağlamda geleceği de işaret eder.

Gan Bao yukarıda çevirisini verdiğimiz Ni Yansi'nin Evindeki Tuhaf Tilki (9) hikâyesinde tilkinin insan gibi yiyip içtiğini ama görünür bir şekli olmadığını (görünmez olduğunu) söyler. Bu hikâyedeki tilki de görünmezdir ama Bozu'nun onun için özel olarak aldırdığı iki tam kuzu ciğerini yemeğe kendini öyle kaptırır ki onun sarhoşluğundan bir anlığına belli belirsiz de olsa gerçek şekline döner ve bunun için Bozu'dan özür diler. İlk hikâyede Yansi'nin tilkiyi besleyip beslemediğine vurgu yapılmaz, görünmez bir şekilde evde ne bulursa yiyip içen tilki, ona arkasından konuşan hizmetçileri ispiyonlayarak minnettarlık gösterse de daha sonra küçük cariyenin peşine düştüğünde Yansi onu evden kovmak için Taoist bir rahip çağırır. Tilki üç yıl boyunca onlara musallat olmaya devam eder, bir gün canı sıkılınca oradan ayrılır ve nereye gittiğini kimse öğrenemez. Başka bir deyişle, iyi tilki ruhu ve kötü tilki ruhu arasındaki farkı belirleyen onlara yiyecek sunan insanların tavrıdır.^[402]

Doğaüstü varlıklardan, güçten, düzensizlikten ve ruhlardan bahsetmediği söylenen Konfüçyüs bile ruhlara saygı göstermek gerektiğini söyler. Konuşmalar'da üstada sarayda düzenlenen büyük kurban töreninin （di 稀）ne anlama geldiğini sorarlar. Bu kurban töreni Göğün Oğlu'nun, imparatorun işi olduğundan, "Bilmiyorum," der Konfüçyüs, "Bunu bilen varsa, bunu seyreder gibi -avucunu gösterir- kolayca yönetebilir göğün altındakini." Sonra Konfüçyüs'ün atalara kurban sunarken sanki ataları gerçekten oradaymış gibi, ruhlara kurban sunarken de ruhlar sanki gerçekten oradaymış gibi davrandığı anlatılır. Üstat der ki: Kurban törenine iştirak etmemek, benim için, kurban töreninde kurban vermemekle aynı şeydir.^[403]

Ata, hayalet ve ruh arasındaki çizgilerin nasıl birbirine geçtiğini Ming Hanedanı döneminden Lu Can'ın （1494-1551 陆粲,Lu Yanzhi 陆延枝 diye de bilinir） yazdığı bir hikâyeyle örneklendirelim. Biancheng'da （汴城）^[404] yaşayan Zhang adlı bir kalburcu （罗 丿儿）yeni yıl arifesinde atalarına meyve ve kek sunar. Adakların bir kısmı iki gün içinde ortadan kaybolur. Bundan şüphelenen Zhang ne olduğunu öğrenmek için sunağın altına saklanır. Gece dokuzla on bir arası （二更）beyaz bir tilki （hu） ortaya çıkıp adakların bir kısmını çalar. Zhang tilkinin yolunu kesince tilki birdenbire ak saçlı bir ihtiyara dönüşür. Zhang, tilkiye "baba" diye seslenip büyük bir özenle onun için yiyecek ve içecek hazırlar. Buna çok sevinen tilki, "Ne kadar da hayırlı bir evladım var," der, sarhoş olana kadar yiyip içtikten sonra bir süre orada kalmaya karar verir. Zhang'ın neye ihtiyacı olursa, tilki bir şekilde onu temin ediyordur. Zhang'ın serveti üç yıl içinde on binleri bulur, büyük köşkler yaptırır, büyük oğlu bir dükkân satın alır, bir küçüğü kumandanlığın valisinin kızıyla evlenir. Uzun bir süre tilkinin minnettarlığının keyfini süren Zhang'ın aklına bir gün aniden ileride torunlarının tilkiyi ihmal edecebilecekleri ve buna kızan tilkinin ailesini fakirleştirerek intikam alacağı gelir. Tilkiye bir oyun oynayıp onu bir çömleğin içine hapseder. Ağzını kapattığı çömleği kaynar suyun içine atıp tilkiyi haşlayarak öldürür. Tilkinin ölmesinden üç gün sonra Zhang'ın evinde yangın çıkar, bütün serveti yanıp kül olur, sarhoş olup adam öldüren ikinci oğlu hapse atılır, ertesi yıl ortaya çıkan bir salgında bütün aile ölür. İnsanlar bunun tilkiyi öldürmenin cezası olduğunu söylerler.^[405] [406]

Dağ Şeytanı A Zi （Shanmei A Zi 山魅阿紫）

Doğu Han'ın Jian'an döneminde 如 Peiguo Kumandanlığından Chen Xian, Xihai'de general yardımcısı （都尉） olur. Onun komutası altındaki Wang Lingxiao adında bir adam bilinmeyen bir nedenle firar eder. Xian onu öldürmeyi düşünür. Wang geri döner ama kısa bir süre sonra yeniden firar eder. Xian onu uzun süre göremeyince, karısını hapse atar, karısı ona gerçeği anlatır. "Onu alıkoyan kötü bir ruh olmalı, " der Xian, "onu bulmamız lazım. " Onlarca piyade ve süvari toplayıp yanına av köpekleri de alarak şehrin dışındaki bölgeyi didik didik aratır. Sonunda Wang^rı boş bir mezarda bulurlar. Wang^rı arayan insanlarla köpeklerin sesini duyan kötü ruh kaçar. Xian, birkaç kişi yollayıp Wang^rı geri gönderir, Wang"n görünüşü tilkiyi andırıyordur. İnsanlara hiç tepki vermez, tek yaptığı şey ağlayarak, "A Z " diye sayıklamaktır. A Z o tilkinin adıdır.

Wang on gün sonra biraz kendine gelince başından geçenleri anlatır: "Tilki ilk geldiğinde evimin köşesindeki kümesin içinde göründü, çok güzel bir kadın görünümündeydi, adının A Zi olduğunu söyledi, beni yamna çağırdı. Bu, birkaç kez yaşandı. Sonra bir keresinde onu takip ettim, karım oldu, akşamları onun evine gidiyorduk. Köpekleri görene kadar hiçbir şeyin bilincinde değildim." Wang hayatı boyunca hiç böyle mutlu olmadığını da ekler. Sonra Taoist rahibin biri, "Bu, dağ şeytanıdır. Meşhur Dağların Kaydı4⁰⁶der ki, 'Eskilerin tilki dediği şehvetli bir kadındır, adı A Zi'dir, tilkiye dönüşmüştür.' Tuhaf varlıkların （怪）çoğu işte bu yüzden kendilerine A Zi derler, " diye yorumda bulunur."。⁷

Bu hikâyede güzel bir kadına dönüşen tilki hem musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına hem de insanları güzelliğiyle büyüleyen tilki ve insan-tilki aşkı olarak tilkilerle cinsî maceralar sınıfına girer.

Tilkinin bir kadına dönüşmesi geleneğini 276 doğumlu Guo Pu başlatır. Tilkinin erkeğe dönüşüp kadınlarla ilişkiye girebileceğini söyler. 286 doğumlu Gan Bao bu ^[407] [408] geleneğe tilkinin şehvetli bir kadına da dönüştüğünü ekler. İlk kayıtta Çincede "- ebilmek" anlamına gelen neng (能)sözcüğüyle ifade edilenler çok geçmeden gerçeğe dönüşmüştür. Tilki hem bir kadına dönüşmüş hem bir erkeği büyülüyerek aklını başından almış hem onunla cinsel ilişkiye girmiş -karım oldu- hem de onunla bildiğiniz aşk - Wang hayatı boyunca hiç böyle mutlu olmadığını da ekler- yaşamıştır. Gan Bao bu hikâyeyle klasik Çin yazınındaki en baskın tilki imgesi "tilki kadın"ın sadece günümüze kadar gelen bütün özelliklerini tanımlamakla kalmamış aynı zamanda daha önceleri yaşlı tilki, kötü tilki ya da tilki olarak bahsi geçen kurgusal karaktere bir isim- adının A Zi ^[409] olduğunu söyledi- verip onu insanlaştırarak tilki kadının tanımını daha da netleştirmiştir. Hikâyedeki çoğu ayrıntı daha sonra yazılan tilki kadın hikâyeleri için model olarak düşünülebilir.

Tilki "dışarıdan" gelen bir yabancıdır, kümese girip "içerideki" tavukları boğazlar. Tilki kadın, "hayvan" tilkinin özelliklerini hatırlatırcasına hikâyede ilk kez kümesin içinde görünür. Dışarıdan gelip evli bir adamın evinin sınırları içine giriyor, güzelliğiyle ailesine tehdit oluşturuyordur.

Akşamları Wang'ı kendi evine götürüyordur. Wang daha sonra A Zi'nin onu götürdüğü evde, yani tilkinin habitatlarından biri olan (boş) mezarın içinde bulunur. Mezar motifi yukarıda çevirisini verdiğimiz hikâyelerin üçünde daha karşımıza çıkmıştı. Han You'nun Kötü Ruhu Kovması'nda (2) You kötü ruhu kovmak için önce dualar okuyup şehirdeki boş mezarları kazdırır. Luan Shu'nun Mezarı (7) kazılınca içeride sadece insanları görünce korkup kaçan beyaz bir tilki olduğu görülür. Zhang Hua'nın

Kötü Tilki Ruhunu Yakalaması'nda (11) Yan beyliğinin hükümdarı Zhao'nun mezarının önünde benekli bir tilki vardır. Tilkinin insana dönüşme sürecinde kullandığı ve kemik yığınından aldığı insan kafatasını hatırlayalım, onu tabii ki de bir mezarlıkta bulmuştur.

Youyang Zazu'daki (酉阳杂俎)kaydı hatırlayalım.

"Geceleri kuyruğundan ateş çıkaran#⁰ yabani tilkiye mor tilki (紫狐)^[410] [411] de denir, tilkinin musallat olmaya (tuhaflıklar yapmaya) başlamadan önce başına bir kurukafa koyup Büyükayı takımyıldızına tapması gerekir, eğer kurukafa başından düşmezse tilki hemen insana dönüşür. "^[412]

Wang, köpekleri görene kadar hiçbir şeyin bilincinde olmadığını söyler. Tilki kadının büyülü çekiciliğinin etkisi altında olduğu için aklı başında değildir. Fakat insan formuna girmiş olan tilkiler köpekleri, özellikle av köpeklerini kandıramaz. Köpeği görünce ya da sesini duyunca yeniden tilki formuna dönüp oradan kaçarlar. Zhang Hua'nın Kötü Tilki Ruhunu Yakalaması'nda öğrendiğimiz bilgiler ışığında ilerlersek köpekler sadece birkaç yüz yaşında olan tilkileri ayırt edebiliyor, bin yaşındakilerini ayırt edemiyordur. Bu bağlamda A Zi, güzel bir kadına dönüştüğü için Guo Pu'nun hesabıyla elli yaşının üzerinde, Gan Bao'nun hesabıyla birkaç yüz yaşındadır. Tilkinin köpeklerden korkması Japon -Kiyoshi'nin bahsettiği, dokuz kuyruklu dişi tilkiTamamo - no-Mae'nin hikâyesinin başlığı bile yeter: The Story of Setting Dogs on the Fox- ve Kore tilki kadın hikâyelerinde de görülür. Hatta Japoncada tilki anlamına gelen "kitsune" sözcüğünün böyle bir hikâyeden çıktığına dair görüşler vardır.^[413]

Wang, tilkiyi karısı olarak gördüğünü ve hayatı boyunca hiç böyle mutlu olmadığını da söyler. Dünya mitolojisi ve edebiyatında da örnekleri olan insan-hayvan evliliği, klasik Çin yazınında da vardır. Aşağıda, 17. hikâyede , "Luoyang'daki Budist Tapınakların Kayıtları"nda geçen, üç yıldır evli oldukları halde karısının tilki olduğundan bihaber olan bir karakterin hikâyesine yer vereceğiz. Çinçede erkeklerle evlenen tilki kadınları ifade eden "tilki karısı" (hu qi 狐妻) diye bir terim vardır. Tilkilerle yapılan evlilik klasik Çin yazınında sık tekrarlanan bir temadır.^[414] Yelpazesi çok geniştir. Kocasının saçlarını satırla kazıyan kötü tilkilerden Tang ve Qing^[415] dönemindeki eşlerini hayatları boyunca hiç olmadıkları kadar mutlu eden iyilik abidesi tilkilere kadar uzanır.

Yukarıda çevirisini verdiğimiz Han You'nun Kötü Ruhu Kovması (2) adlı hikâyede kızın hastalığının ne olduğu söylenmez ama kötü tilkinin musallat olmasından kaynaklanan bir hastalıktan muzdarip olduğu ve nöbet geçirdiği söylenir. Muhtemelen bilincini yitirmiştir ve onu bulduklarında A Zi'nin adını sayıklayan Wang gibi sayıklar bir haldedir. Daha sonra yazılan hikâyelerde tilkinin, özellikle tilki kadının erkeklerin hayat enerjisini (yang) emerek onları güçten düşürüp hasta ettiğinden bahsetmiştik. Gan Bao, Wang'ı bulduklarında görünüşünün tilkiyi andırdığını söyler. Burada batının kurt adamlarını, vampirlerini ya da zombilerini çağrıştıran bir dönüşüm söz konusudur. Kurban giderek kendine musallat olan varlığın şekline bürünüyordur. Aynı temaya Dongyang Wuyi'nin (435-?东阳无疑)derlediği ve adını Zhuang Zi'nin bahsettiği kayıtttan alan Qi Xie Ji'de (齐谐记)de rastlarız.

Hikâye şöyle gelişir: Lü Si adında bir adamla karısı geceyi Guobu Dağı'ndaki bir tapınağın kameriyesinde geçirirler. Karısı ortadan kalbolunca Lü Si ona aramaya çıkar. Büyük bir şehre girer, şehrin mahkeme salonunda memur şapkası giymiş bir adamla karşılaşır. Adamın yardımcıları Lü Si'nin üzerine yürüyüp ona aldırır. Lü Si kılıcını çekip onlarla dövüşür. Yüzden fazlasını öldürür, geri kalanı oradan kaçarak uzaklaşır. Lü Si öldürdüğü adamların tilkiye （li） dönüştüğünü görür. Az önce mahkeme salonu olarak gördüğü yer de eski bir mezara dönüşmüştür. Mezarın açıklığından vuran ışık içeriyi aydınlatıyordur. Lü Si mezarın içinde bir grup kadın görür. Aralarında karısı da vardır, kadın aklını yitirmiş gibi duruyordur, Lü Si onu kucağına alıp mezarın dışına taşır. Sonra yine mezarın içine girip diğer kadınları da dışarıya çıkarır, içeride onlarca kadın vardır. Kiminin vücudunda tüyler çıkmıştır, kiminin ayakları tüylüdür, kiminin de yüzü tilkiye dönüşmüştür.^[416]

Song Daxian'in Tilkiyi Öldürmesi （Song Daxian Sha Hu 宋大贤杀狐）

Nanyang'ın batıdaki kenar mahallelerinde bir kameriye vardır, orada kimse kalamaz, kalmaya yeltenenin başına felaket gelir. Nanyang sakinlerinden Song Daxian doğru yola （正道）^[417] inanan, düzgün biridir, bir keresinde geceyi kameriyenin üst katında geçirmeye karar verir, orada oturup zitherini çalar, yanında ne bir silah ne de sopa vardır. Gece yarısı olduğunda kötü bir ruh merdivenlerden yukarıya çkıp Daxian ile konuşmaya çalışır, gözlerini kısıp dişlerini gıcırdatır, görünüşü çok korkunçtur. Daxian zitherini çalmaya devam eder. Kötü ruh oradan ayrılır. Şehirdeki pazardan aldığı, ölü birinin başıyla geri gelip, "Belki biraz kestirmek istersin?" der Daxian'a. Sonra ölünün başını onun önüne fırlatır. "Çok iyi!" der Daxian, "Uyurken başımı koyacak bir yastığım yoktu, ben de tam böyle bir şey istiyordum." Kötü ruh yeniden oradan ayrılır, uzun bir süre sonra geri dönünce, "Güreşmek (手搏)^[418] [419] ister misin?” der ona. "Harika olur, ” der Daxian. Daha sözünü bitirmeden, kötü ruh onun önüne gelir, Daxian ruhun üstüne atlayıp onu belinden yakalar. Kötü ruh panik içinde, ”Ölüyorum," diye bağırır, bunu takiben Daxian onu öldürür. Ertesi gün hava aydınlandığında onun yaşlı bir tilki (hu) olduğunu fark eder. Bundan sonra o kameriyede ne bir kötü ruh ne de bir tuhaflık görünür?¹

Bu hikâyede tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girer. Hikâyede yanında ne bir silah ne de sopa olduğu özellikle vurgulanan -daha önceki hikâyelerde tilkinin büyüyle, haşlanarak ya da baltayla ödürüldüğünü, orakla da kuyruğunun kesildiğini okumuştuk- "doğru yolcu" Daxian, oyuncu kötü tilki ruhundan daha yaman çıkıp onu belinden kavradığı gibi "çıplak elleriyle" yere çalarak öldürür.

Göreve çıkmış memurların ya da bir yerden bir yere giden köylülerin geceyi geçirmek için sığındıkları kameriyeler tuhaf varlıkların, hayaletlerin ve kötü tilki ruhlarının -özellikle geceleri- cirit attığı tekinsiz bir mekân olarak pek çok hikâyede kullanılan bir motiftir.

Zhi Boyi'nin Kötü Ruha Saldırması （Zhi Boyi Ji Mei 郅^[420] 伯夷击魅）

Kuzeydeki Xiping Kumandanlığının vali yardımcısı Zhi Boyi, otuz yaşında, çok yetenekli ve azimli biridir, eski Changsha valisi （büyük koruyucusu 太守）Zhi Ruozhang'ın torunudur. Bir gün göreve çıkar, hava henüz kararmaya başlamadan bir kameriye vardıklarında kafilenin önündeki muhafızlara durmalarını emreder. Seferin kayıttan sorumlu memuru （录事掾），"Henüz erken, bir sonraki kameriye gidebiliriz,” der. Boyi, "İlgilenmem gereken evraklar var," der. Böylece orada kalırlar, askerler korkuyordur, oradan uzaklaşmak istediklerini dile getirirler. Boyi, "Yukarıya çıkıp etrafa bakmak istiyorum, orayı hemen süpürüp temizleyin, " diye emreder. Kısa bir süre sonra yukarıya çıkar. Hava daha kararmamıştır ama üst ve alt kattaki fenerler yakılmıştır bile. Boyi, "Tao üzerine düşüneceğim, ışık görmemem gerek, fenerleri söndürün," diye emreder. Askerler başlarına bir felaket geleceğinden emindir, nereye gittiklerini görsünler diye fenerleri toprak kapların içine saklarlar. Hava kararır, Boyi resmî kıyafetleriyle oturup Liujia （六甲）^[421], Hayırlı Evlat Kitabı （孝经）ve Değişimler Kitabı'nı okur, okumayı bitirince yatağa uzamr. Bir süre sonra yatağın doğusuna doğru dönüp örtüyü ayaklarının üzerine çeker, başlığını kafasına geçirir, kılıcını usulca çıkarıp kılıç kayışını gevşetir. Gece yarısı, birkaç metre uzunluğunda kapkara bir varlık peydah olur, giderek de uzuyordur, odamn ortasındaki direğe doğru yürüyüp Boyi'nin üzerine atlar. Boyi üzerindeki örtüyü çekip onun üzerine fırlatır, varlığın sadece ayakları dışarıda kalır, varlık birkaç kez elinden kaçacak gibi olur, Boyi onu üç kez yakalar, sonra kılıç kayışıyla (剑带)o kötü ruhun ayağına vurur, aşağıya seslenip fener getirmelerini ister, fenerin ışığı üzerine vurunca varlığın yaşlı bir tilki (hu) olduğu ortaya çıkar, kıpkızıldır, hiç tüyü yoktur. Onu aşağy götürüp yakarlar. Ertesi günün sabahı üst kattaki odalar aranırken o kötü tilki ruhunun saçlarını kazıdığı yüzden fazla kişiye ait saç tutamları bulunur. O günden sonra orada bir daha böyle bir şey 421 yaşanmaz.

Bu hikâyede tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girer. Hikâyenin geçtiği mekân bir önceki hikâyede bahsettiğimiz kameriyelerden biridir. Hikâyenin kahramanı Boyi, 10. hikâyedeki Dong Zhongshu gibi Konfüçyanisttir, onun gibi perdelerini indirmese de tam anlamıyla vazifeşinas bir memurdur -ilgilenmesi gereken evraklar vardır- sonra fenerleri söndürtüp karanlıkta resmî kıyafetleriyle oturarak Liujia'yı, Hayırlı Evlat Kitabı'nı ve Değişimler Kitabı'nı okur. Gece yarısına doğru, beklendiği üzere kötü ruh peydah olur. Boyi sıkı bir mücadelenin sonunda kötü ruhu kılıç kayışıyla ayağından vurarak öldürür. Hikâyenin bundan sonrasını tekrar etmek istemiyorum çünkü bu hikâye, hikâyenin geçtiği yerden kahramanın ismine, ^[422] tekinsiz kameriyeden Boyi'nin klasikleri okuyuşuna, Boyi'nin yatış şeklinden kötü ruhu yakalayış biçimine, tilkinin kıpkızıl ve tüysüz olmasınd an ertesi gün bulunan yüzlerce saç tutamına kadar Cao Pi'ye （187-226 曹不）atfedilen Lieyi Zhuan'daki （列异传）bir hikâyeden alınan ayrıntıların olduğu bir yeniden yazımdır. Aradaki fark tilkinin öldürülüş şekliyle hikâyenin son cümlesidir.

Lieyi Zhuan'daki hikâyede Kuzey Ruan'ın Xiping Kumandanlığı'ndan, çok yetenekli ve zeki vali yardımcısı Liu Boyi'ni kalınması sakıncalı olan bir handa gece başına gelenler anlatılır. Konfüçyanizmin beş klasik eserini yüksek sesle okuduktan sonra uykuya dalan Boyi'nin odasına tuhaf bir varlık sinsice girer ve onun üzerine atlar. Boyi yattığı yerden fırladığı gibi o tuhaf varlığı cübbesinin yenlerine hapsedip kuşağıyla sıkıca bağlar. Aşağıya seslenip bir meşale ister, meşaleyi varlığın üzerine tututnca onun tüyleri olmayan, kızıl renkli, yaşlı bir tilki （li） olduğunu görür. Sonra tilkiyi meşaleyle yakıp öldürür. Ertesi sabah üst kattaki odaya çıktığında o kötü ruhun öldürdüğü kişilere ait yüzlerce saç tutamı görür. Yaşlı tilki öldürüldükten sonra kameriye huzur bulur. Hikâye eskilerin bir deyişiyle biter: "Tilki bin kişinin kafasını kazırsa ruha （shen 神） dönüşür."^[423]

Gan Bao, hikâyenin sonunda bulunan saç tutamlarının tilkinin öldürdüğü kişilerden değil de kafalarını kazıdığı kişilerden geldiğini söyler. Kuzey Wei

Hanedanı'ndan Yang Xuanzhi'nin （?杨炫之）yazdığı ve 547 yılında kitap haline getirilen Luoyang'daki Budist Tapınakların Kayıtları'nda （Luoyang Qielan Ji 洛阳伽蓝 i己）da saçın kazınması^[424] hakkında -bu kez "hu" sözcüğüyle verilen- bir kayıt vardır.

Bu kayıtta Sun Yan adlı bir cenaze ağıtçısının hikâyesini anlatır. Üç yıldır evlidir ama karısı giysilerini çıkarmadan yatağa giriyordur. Bundan şüphelenen Yan bir gece onun uyumasını bekledikten sonra giysilerini sessizce çıkarınca karısının tilki gibi uzun bir kuyruğu olduğunu görür. Korku içinde dışarıya çıkar. Onun peşine düşen karısı Sun'u yakalayıp saçını satırla kazıdıktan sonra kaçar. Komşular onu yakalamaya çalışır. Kadın, tilkiye dönüşünce onu kimse yakalayamaz. O günden sonra başkentte yüz otuz kişinin saçları kazınır. Kadına dönüşen tilki, elbise giyip makyaj yapar ve sokaklarda yürür. Onunla tanışan insanlar çekiciliğine kapılır ama yanına gelenlerin saçları kazınıyordur. O zamanlar gösterişli elbise giyen kadınlar kötü tilki ruhu olmakla suçlanır.^[425] Wei Tarihi'nde 477 ve 517 yıllarına denk gelen iki resmî kayıtta "insanların saçlarını kazıyan kötü tilki ruhları olduğu"^[426] yazar.

Allame Tilki'nin Ders Vermesi （Hu Boshi Jiang Shu 狐博士讲书）

Wu^{[427] [428] [429]} bölgesinde, ak saçlı, kendine Aileme Hu （胡）diyen ve öğretmenlik yapan （öğrencilerine ders veren） bir bilge vardır. Bir gün aniden ortadan kaybolur. A^y takviminin dokuzuncu ayının dokuzuncu gününde" bir grup okumuş etmiş kişi （士人） manzarayı seyretmek için dağa çıkar, dağda gezenirken yüksek sesle kitap okunduğunu duyunca, hizmetçilerinden sesin nereden geldiğini bulmalarını isterler. Sesin boş bir mezara toplanıp düzenli bir şekilde sıra olmuş bir tilki sürüsünden geldiği ortaya çıkar, insanların geldiğini görünce oradan kaçarlar. Oradan kaçmayan tek tilki yaşlı bir tilkidir, onun da o saçı başı ağarmış alleme olduğu ortaya çıkar."²

Bu hikâyede tilki, allame tilki olarak tilkilerle genel maceralar sınıfına girer. Alleme tilki, bu kez "güzel" bir delikanlı değil de ak saçlı bir ihtiyardır. Hem insanlara hem de boş bir mezardan ibaret sınıflarında insanlar gibi düzenli bir şekilde sıra olmuş tilkilere ders veriyordur.

Eberhard, "Tilki-kadınlar çoğu zaman soyadlarının, Çince 'tilki' kelimesiyle eşsesli olan hu olduğunu iddia ederler, ”^[430] der. Eberhard'ın bahsettiği "hu", Çinlilerin Çinli olmayanlara, daha çok Çin'in kuzeyinde ve kuzeybatısında yaşayan göçebe - Hunlardan Mançulara uzanan- halklar için kullandıkları, batı dillerinde niyeyse "barbar" olarak geçen "hu 胡"sözcüğüdür ve bu hikâyede alleme tilkinin kendine seçtiği soyadı olarak karşımıza çıkar. Kirilen, hem bu sözcüğü hem de Çinlilerin tarih boyunca Çinli olmayan halklar için kullandıkları diğer sözcükleri ayrıntılarıyla incelediği yayımlanmış ^[431] doktora tezinde "Hu’nun ilk anlamı “gıdık veya kursak”tır; bu, hayvanların çenelerinin altından sarkan deri parçasına verilen addır^[432]. Aynı zamanda kuşların gagalarının altında, derinin sarkık kısmına da aynı ad verilir. Bugünkü Çincedeki sakal anlamının "gıdık” ile olan yakınlığına rağmen çok sonraları ortaya çıkmış olması ilginçtir. Aynı zamanda bir soyadı olan Hu: "Soylu Adları” adlı eserde 158. sırada yer almaktadır," der. Tezin başka bir yerinde " 'Gıdık/kursak' anlamı ilk elden görülen anlamıyken "hu”，“sakal” anlamını çok daha sonra kazanmıştır. Görsel benzerliğine ve basit bir analojiyle "hayvan kursağ"ından "insan sakalı”na geçiş yapılabilecekken neden Kuzey Wei, hatta Tang Dönemi’nin sonuna kadar bu anlamı gelişmemiştir?" sorusunu soran Kirilen, bu soruya düştüğü dipnotta "Jin Tarihi’nde ve Eski Beş Hanedan Tarihi’nde, “hu” ile "sakal”ın bir arada kullanıldığı görülmekle birlikte, “Hu [gibi] sakallı Zhangfhi” veya "sakallı Hular” ifadeleri yer alıyor. (Wang, 2000: 24) Çinlilere göre daha çok sakalı olan kuzeylilere verilen adın sakalla

özdeşleşmesi daha sonra oluşuyor. (Wang, 2000: 25)" diye cevap verir. Kirilen, "hu" iminin klasik metinler içindeki başlıca kullanımları sıralarken Şarkılar Kitabı'nın Kurdun Tökezlemesi (Lang Ba 狼跋)şiirine atıfta bulunarak buradaki "hu" sözcüğünün kurdun boğazının alt kısmı “gıdık, kursak ya da sakal(?)” anlamıyla kullanılmış olabileceğini söyler:

”狼跋其胡、裁疐其尾。[Yaşlı] Kurt -köpekgiller ailesinin başka bir ferdi- sakalına basar, döner kuyruğuna takılır.'心

"Hu” ile "sakaT'ın Şarkılar Kitabı'nda (Batı Zhou MÖ 1046-771) olmasa bile en azından Kirilen'in de atıfta bulunduğu, Tang döneminden Fang Xuanling'in (579-648 房 玄龄)editörlüğünde derlenen Jin Tarihi'nde (265-420) bir arada kullanıldığı görülmektedir. Kirilen'in bahsettiği görsel benzerlik ve basit analojiden yola çıkıp “hayvan kursağın"dan "insan sakalı'na geçiş yaparsak "yaşlanmaya-ak saça" ve "sarkık gıdıya-ak sakala" ulaşırız. 286 yılında Jin Hanedanı'nda doğan Gan Bao'nun -hikâyeyi yazarken bu bilgilerden bihaber olsa bile- ak saçlı yaşlı bir adam olarak nitelediği, tilkiden insana dönüşmüş alleme Hu, muhtemelen "gıdısı sarkmış" ve "saçı sakalı ağarmış" bir ihtiyardır.

Kendilerini "orta çiçek" diye adlandıran eski Çinlilerin bu orta çiçeğin yetiştiği topraklara girmek isteyen "yabancıları" vahşi hayvanlarla özdeş tuttukları, hatta tarihi kayıtlarda onlardan bahsederken adlarının önüne hayvan imleri koydukları bilinen bir ^[433] gerçektir. "Tilki hu" ile "barbar hu"nun hem sesteş hem de tondaş^[434] oldukları çok eski zamanlardan beri bilinir. Bu fonetik bağlantıdan yola çıkan bazı araştırmacılar Tang^[435] ve Qing^[436] döneminde tilki hikâyelerinin zirve yapmasının nedenini bu iki hanedanın "hu"larla ilişkisinde aramışlardır. Bu fonetik bağlantıda en çok atıf yapılan konu "hu kokusu" (huchou 胡臭)ile "tilki kokusu" (huchou 狐臭)arasındaki benzerliktir. Konu üzerine yapılan çalışmaların en dikkat çeken özelliği tarih kayıtlarında "hu"lara atfedilen olumsuz özelliklerden yola çıkıp bu bakışı devam ettirmeleridir. Kirilen, Çin tarihi kayıtlarında, "siyasi koşullar uyarınca oluşan durumlarda" "hu"lara olumsuz özellikler atfedildiğini belirtir. Jin Tarihi'nde "hu"lar uğursuz ve pis kokulu gibi sıfatlarla anılır.^[437]

Tilkinin sözlük tanımında da belirttiğimiz üzere tilkinin kuyruk dibi bezleri pis kokulu bir madde salgılar. Çincede (huchou 狐臭)sözcüğüyle ifade edilen bu koku, hem tilkinin pis kokusuna hem de insanların koltuk altı ve cinsel organ bölgesindeki ter bezlerinin anormal salgılamasının neden olduğu keskin kokuya, günümüzde kullanılan tıbbî terimle ifade edersek "bromidroz"a işaret eder. Eberhard, "Tilki kadınları, olağan kadınlardan ayırt eden bir unsur, giysilerini hiçbir zaman değiştirmemeleri^[438] ve buna rağmen her zaman temiz olmalarıdır. Bu bağlamda, 'tilki kokusu'nun, 'koltuk altı teri' anlamında kullanıldığını belirtmeliyiz," der.^[439]

Çinli tarihçi Chen Yinke （1890-1969 陈寅恪）"tilki kokusu" ile "hu"kokusu"（狐 臭与胡臭）arasındaki bağlantının kökenleri hakkındaki makalesinde, yukarıda Renshi Zhuan hikâyesinde bahsettiğimiz Tang döneminin müzik ve dans akademesi Jiaofang üzerine yine aynı dönemde yazılan"Jiaofang Kayıtları"ndaki （教坊记）bir kayda atıfta bulunur. İlgili kayıtta uzun direkler üzerinde akrobatik dans figürleri sergileyen bir kadının büyüleyici bir cazibesi olduğu ama hafif de ter koktuğu söylenir. ^[440] Bu akademide müzik ve dans icra eden sanatçıların çoğu Çin'in kuzeyinden ve kuzeybatısından gelen, Çinli olmayan "barbar hu"lardır. Bahsi geçen kadın da mesleğinin^[441] işaret ettiği üzere "hu" kökenlidir ve biraz kokuyordur. Çinli tarihçi, bu kayıttan yola çıkarak evlere şenlik bir yargıya varır: "Koltuk altı kokusu "hu"ların fizyolojik bir özelliğidir, bu koku bu yüzden "hu kokusu" -Jin Tarihi'nden verdiğimiz örneği hatırlayın- diye adlandırılmıştır; "hu"larla Çinlilerin birbirine karışmasından

sonra uzun süre geçmiş olmasına rağmen Çinlilerin -muhtemelen asimile olup Çinliye dönüşen "hu"lardan bahsediyor- arasında da bu kokuya sahip olanlar olmuş olmalı; bu nedenle bu kokuyu hâlâ "hu kokusu" diye adlandırmak tutarsızdı, bu koku yabani tilkinin (野狐)kokusuna benzediğinden "hu kokusu" tabiri zamanla "tilki kokusu"na dönüşmüş olmalı."^[442]

Çinlilerin koltuk altlarının kokmadığına, bu kokunun sadece "hu"lara has bir koku olduğuna inanan Çinli tarihçinin 1937 yılında yaptığı bu açıkla ma haliyle çok tutarsızdır. 1948 yılında, Huang Yongnian (1925-2007 黄永年)adlı başka bir Çinli tarihçiden daha mantıklı bir açıklama gelir. Huang, "tilki kokusu" tabirinin yavaş yavaş "hu kokusu"na dönüşmesini Çin'in batı bölgesinde yaşayan "hu" halklarının Kuzey ve Güney Hanedanları döneminden (420-588) başlayarak Sui (581-617) ve Tang (618-907) Hanedanları dönemine kadar doğuya (Çin'e doğru) göç etmeleri ve sayılarının giderek çoğalmasıyla ilişlilendirir. Ona göre bu dönüşüm "hu" nüfusunun giderek artmasın a bir tepki olarak doğmuş ve o zamanın toplumunda "tilki hu" sözcüğü "hu" halkını aşağılamak için kullanmıştır.^[443]

Bu fonetik bağlantıda en çok atıfta bulunulan bir diğer kayıt hem eski^[444] hem de yeni⁴⁴⁴ Tang Tarihi'nde geçen, babası "hu", annesi Türk olan An Lushan ile babası Türk,

 

 

XTS: 4571.

annesi "hu" olan Geshu Han arasındaki konuşmadır. Geshu Han, An Lushan'a, "Eskiler der ki 'Yabani tilkinin kendi inine havlaması uğursuzluktur, bu onun kendi kökünü unuttuğu anlamına gelir," der. Geshu Han'ın, kendisinin "hu" oluşuyla "dalga geçtiğini" sanan An Lushan çok öfkelenir ve ona "Bir Türk (tujue 突厥)böyle davranmaya nasıl cüret eder?" diye çıkışır. Bu konuşmanın bağlamını tarihçilere havale ediyorum. Benim burada üzerinde durmak istediğim konu Geshu Han'ın klasik Çin yazın tarihi boyunca en sık kullanılan tilki imgesine atıfta bulunmasıdır. Tilkinin, ölürken başını tepe doğru çevirdiği için insancıl sayıldığını çalışmamız boyunca defalarca dile getirdik. Kong Yingda'ının^[445] Kong Yingda Shu (孔颖达疏)adlı eserinde "Başını tepeye çevirir dedikleri şudur, tepe tilkinin inidir, kökünün olduğu yerdir," dediğini de daha önce aktarmıştık. Geshu Han'ın burada yaptığı alıntıyla neyi kastettiği çok açıktır: Köküne havlamayacaksın. Çin kültürüne ait bu deyiş Türk kültürüne de hiç "yabancı" değildir. Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk'te, "Tilki kendi inine ürüse (havlarsa) uyuz olur," der (DLT-AZ, 26). ^[446]

Gan Bao'nun "Hu" soyadlı bilgininin bir benzerine Güney Song Hanedanı'ndan Liu Jingshu'nun (刘敬叔?-?) Yi Yuan (异苑)adlı külliyatında rastlarız. Hikâyede kendinin Guanglingli^[447] olduğunu söyleyen Hu Daoqia adlı bir adamdan bahsedilir. Müziğe ve tıbba meraklıdır (müzik ve tıp konusunda iyidir, diye de çevrilebilir). Vücudu hoş olmayan bir koku (臊气 koltuk altı kokusu) yaydığı için meşhur bir esans kullanarak kokuya karşı her zaman önlemini alır. Tek korkusu vahşi köpeklerdir. Öleceği günü bildiğinden -Guo Pu'nun tilkilere atfettiği ileriyi görebilme yetisinden olsa gerek- talebelerini （弟子）^[448] şöyle uyarır: "Nefesim sonlandığında beni hemen gömün, köpeklerin cesedimi görmesine izin vermeyin." Hu Daoqia, Shanyang'da^[449] ölür, cenaze merasimi tamamlandıktan sonra tabutun boş olduğu fark edilir. Tabut açılınca içinde ceset olmadığı görülür. Hikâye, "O zamanlar herkes onun bir tilki olduğunu söylerdi,"^[450] cümlesiyle sonlanır.

Hikâyenin sonunda tilki olduğunu öğrendiğimiz -ter kokan ama tedbiri de elden bırakmayan- bilgin, hikâyenin hemen başında vurgulandığı üzere kendinin -Çin'in doğusunda yer alan- Guanglingli olduğunu söyler. Fakat niyeyse -Çin'in kuzeybatısında yer alan- Shanyang'da ölür. Yani bir "Hu"dur ve kökenini unutmayan her tilki gibi ölürken başını dağın （shan 山）güneş vuran tarafında （yang 阳）yer alan inine doğru çevirir.

Tilkiler, hikâyelerde "hu" dışında soyadlarıyla da karşımıza çıkar. Zhang （张）, Wang （王）,Li （李）,Zhao （赵）gibi en tipik Çinli soyadlarını aldıkları gibi, Kang （康）ya da Bai （白）gibi aslında nereden geldiklerini imleyen soyadları da alırlar. Tang

Hanedanı döneminden Dai Fu'nun （?-794?戴孚）yazdığı Guang Yi Ji'de （广异记）^[451] [452] bin yaşındaki bir tilki şöyle der:

"Bin yaşındaki tilkilerin soyadı Zhao ve Zhang'dır, beş yüz yaşındaki tilkilerin soyadı Bai ve Kang'dır.泌义

Kendi de aynı soyadı taşıyan Kang Xiaofei （康笑菲）,Kang'ın eskiden Çincede Kangju （康居）ya da Kangguo （康国）olarak adlandırılan Orta Asya krallığı Semerkand'dan^[453] akın halinde Çin'e gelen keşişlerin, tüccarların ve elçilerin kullandığı, Altı Hanedan ve Tang döneminde yaygın olan bir "yabancı" soyadı olduğunu belirtir. Bai'nin ise Kuçar'da kurulmuş eski bir Budist krallığı olan Kucha Krallığı'nın （库车王 国）kraliyet ailesi tarafından benimsenen ve özellikle Kuçar （qiuci 龟兹）bölgesinde yaşayanların Çin'e geldiklerinde aldıkları bir soyadı olduğunu söyler. Bu bilgilerden yola çıkan Kang çok ilginç ve bir hayli düşündürücü bir yorumda bulunur:

"Bin yaşındaki tilkiler tamamen Çinçe isimler kazanırken, beş yüz yaşındaki tilkilerin isimleri hâlâ barbar kökenleri ile ilişkilendiriliyordur. Tilkinin kendini yetiştirerek/ruhunu terbiye ederek (cultivation) insanlığa ve ölümsüzlüğe ulaşma çabası, barbarların Çinliye dönüşme çabasına karşılık geliyor gibi görünüyor.泌⁵

Gan Bao, bu hikâyedeki "hu" sözcüğünü ister ak sakallı bir bilgini tasvir etmek isterse de kuzeybatıdan Çin'e gelen "hu"lara atıfta bulunmak için kullanmış olsun, hikâyenin kendisi bir tilkinin alleme olabileceğini ve bir tilki sürüsünün insanlar gibi düzenli bir şekilde sıra olup ders dinleyebileceğini göstererek manzarayı seyretmek için dağa çıkmış bir grup okumuş etmiş kişiye güzel bir dil-tarih ve coğrafya dersi verir.

Tang Ying'in İki Tuhaf Varlığı Palasıyla Öldürmesi (Tang Ying Zhuo Er Guai汤应斫二怪)

Üç Krallık'ın Wu döneminde Luling Kumandanlığına hizmet eden büyük kameriyenin üst katını sık sık hayalet ve kötü ruhlar işgal eder, burada kalanlar her zaman ölüyordur. Bu olanlardan sonra teftiş için göre^ve çıkmış olan memurlar bile ne oraya girmeye ne de geceyi orada geçirmeye cesaret edemez. O zamanlar Danyang Kumandanlığı ^fndan çok cesur bir savaşçı olan Tang Ying, Luling'e atanınca gece^yi bu kameriyede geçirmeye karar verir. Oramn sorumlusu gececi orada geçirmemesi için onu uyarır ama Tang Ying onu dinlemez. Yanındaki adamlara dışarıda durmalarını söyler, elinde sadece palasıyla içeriye girip tek başına kameriyeye yerleşir. Gece yarısından sonra birdenbire birinin kapıyı çaldığını duyar, Ying uzaktan, "Kim o?" diye

Kang, Xiaofei (2006). A.g.e. 29.

seslenir. "Kumandanlıktan selam getirdim, " diye bir cevap gelir. Ying gelenleri içerir alır, hal hatır sorulduktan sonra gelenler oradan ayrılır. Kısa bir süre sonra kapı bir önceki gibi tekrar çalınır, "Valinin selamını getirdim," der bir ses. Ying onları da içeriye buyur eder, gelenlerin üzerinde siyah giysiler"⁵ vardır. Onlar gittikten sonra Ying onların insan olduğunu düşünür, şüplenecek bir durum söz konusu değildir. Hemen ardından kapı bir daha çalınır, "Kumandanlık ve valilikten selamlar getirdim," der bir ses. Durumdan şüphelenen Ying, "Gecenin bu vakti ziyaret için uygun bir zaman değil, hem kumandanlıkla valilik aynı anda teşrif etmez, " der. Gelenlerin hayalet ya da kötü ruh olduğunu bildiğinden onları palasını eline aldıktan sonra içeriye buyur eder. Şatafatlı giysiler içinde iki kişinin birlikte içeriye girdiğini görür. Hepsi oturduktan sonra valilikten geldiğini söyleyen kişi Ying ile konuşmaya başlar. Konuşmaları henüz bitmemişken kumandanlıktan geldiğini söyleyen kişi birden ayağa kalkıp Ying'in arkasına doğru yürümeye başlar, Ying de ardına dönüp palasını savurduğu gibi ona vurur. Valilikten gelen oturduğu yerden kalkıp kaçmaya çalışır, Ying hemen onun peşine düşer, onu kameriyenin arka duvarının orada ele geçirir, palasını defalarca sallayıp onu iyice yaralar, sonra yatağına dönüp uyur. Şafak söktüğünde adamlarını yanına alıp o ikisini aramaya çıkar, kan izlerini takip ederek onları bulurlar. Valilikten geldiğini söyleyen aslında yaşlı bir yaban domuzudur; kumandanlıktan geldiğini söyleyense aslında yaşlı bir tilkidir (li). O günden sonra bir daha böyle bir şe^y 456 yaşanmaz.

Düşük mevkili memurların giydiklerinin rengi siyahtır.

"吴时，庐陵郡都亭重屋中，常有鬼魅，宿者辄死。自后使官，莫敢入亭止宿。时丹阳 人汤应者，大有胆武，使至庐陵，便止亭宿。吏启不可。应不听。迸从者还外，惟持一 大刀，独处亭中。至三更。竟忽闻有叩阁者。应遥问是谁？答云：「部郡相闻。」应使 进。致词而去。顷间，复有叩阁者如前，曰：「府君相闻。」应复使进。身著皂衣。去 后，应谓是人，了无疑也。旋又有叩阁者，云：「部郡府君相诣。」应乃疑曰：「此夜 非时，又部郡府君不应同行。」知是鬼魅。因持刀迎之。见二人皆盛衣服，俱进，坐毕， 府君者便与应谈。谈未竟，而部郡忽起至应背后，应乃回顾，以刀逆击，中之。府君下

Bu hikâyede tilki musallat olup sorun çıkaran kötü hayvan sınıfına girer. Tilki erkek bir memura dönüşmüştür. Tilkinin renkli ve şakacı kişiliği memur kılığına girerken siyah yerine şatafatlı bir kıyafet giymesiyle verilir. Kameriye motifi yine karşımıza çıkar. Yaban domuzuyla ortaklık yapan tilki bu kez palayla öldürürülür.

Tilki, klasik Çin yazınına kürkü değerli bir av hayvanı olarak girer. Çin tarihinde tilki etinin yenildiğine, hatta neredeyse tüm organlarının tedavi amaçlı kullanıldığına dair kayıtlar vardır. Klasik Çin yazınında, tilkiyi avlamaya başlayan eski insanların bu süreçte tilkinin doğası hakkında öğrendikleri bilgilere de rastlarız. Tilki, geceleri ortaya çıkan, kuşkucu, insalcıl, zeki, ruhu olan, bazen uğurlu, bazense uğursuz sayılan bir hayvan olarak görülür. Tilki, Kuzey Çin'de, özellikle Shandong ve çevresinde ona adak sunan kişilere dünyevi yardımlarda bulunan kutsal bir hayvan olarak kabul edilir. Yaşlandıkça başka bir varlığa, insana, en çok da güzel bir genç kıza dönüştüğüne inanılır. Çoğu hikâye güzel bir genç kıza dönüşmüş tilkilerin insanlarla yaşadığı iyi ya da kötü olayları anlatır.

坐走出。应急追至亭后墙下，及之，斫伤数下，应乃还卧。达曙，将人往寻，见有血迹， 皆得之云。称府君者，是一老狶也；部郡者，是一老狸也。自是遂绝。"SSJ. Tom. 18: 27.

Bölüm

3. Mo Yan'ın Eserlerinde Tilki İmgesi

Bu bölüm Mo Yan'ın Türkçeye çevrilmiş eserleriyle sınırlı tutulmuştur. Örnekler kitapların Türkiye'deki yayımlanış sırayla verilecektir. Bölümün sonunda klasik Çin yazınındaki önemli hikâye külliyatlarında ve Mo Yan'ın tüm eserlerinde tilki sözcüğün kaç kere geçtiği bir tabloyla gösterilecektir. Mo Yan'ın eserlerine geçmeden önce biraz yazarın hayatından bahsedelim.

Daha çok 1984 yılından beri kullandığı Mo Yan (莫言)mahlasıyla bilinen Guan Moye^[454] 17 Şubat 1955'te Çin Halk Cumhuriyeti'nin Shandong Eyaleti'nin Gaomi Kuzeydoğu Bucağı'nın Dalan Kasabası'nda orta direk köylü sınıfına mensup çiftçi bir ailenin çocuğu olarak doğar. Resmî eğitimi, 1966 yılında patlak veren Kültür Devrimi ile beşinci sınıfta sona erince ^[455] çiftçi olarak çalışmaya başlar. 1973 yılının sonbaharında Pamuk İşleme Tesisinin muhasebecisi olan amcasının yardımıyla bu tesiste geçici işçi olarak çalışmaya başlar. 1976 yılında Kültür Devrimi hareketi sona erince Halk Kurtuluş Ordusu'na katılır, bir yandan orduda görev yaparken bir yandan da

yazmayı sürdürür. 1981 yılının Mayıs ayında bir edebiyat dergisinde "Bir İlkbahar Gecesinde Yağan Yağmur" (Chun Ye Yu Feifei 春夜雨霏霏)adlı hikâyesi yayımlanır. İlk çalışmaları daha çok Mao dönemine özgü toplumcu gerçekçi tarzdadır. 1982 yazında Eğitim Taburu'na subay olarak atanır. 1984 sonbaharında Halk Kurtuluş Ordusu Güzel Sanatlar Fakültesi'nin Edebiyat Bölümü'nün sınavlarına girer ve kazanır. 1985 yılında kısa sürede meşhur olan "Saydam Turp" (Touming De Hong Luobo 透明的红萝 卜) adlı uzun hikâyesi yayımlanır, onun ardından da büyük bir sansasyon yaratan "Kızıl Darı Tarlaları" adlı romanın ilk bölümü. 1986 yılında aynı üniversiten mezun olur, beş bölümden oluşan Kızıl Darı Tarlaları romanı yayımlanır. 1987 sonbaharında yönetmen Zhang Yimou, yanında filmin başrol oyuncuları olan Gong Li ve Jiang Wen ile birlikte Kızıl Darı Tarlaları'nı filme çekmek için Gaomi'ye gelir. Film 1988 yılında Berlin Film Festivali'nde en iyi film seçilip Altın Ayı kazanır.^[456] Mo Yan aynı yılın Ağustos ayında Pekin Normal Üniversitesi'nin Lu Xun Edebiyat Enstitüsü'nün lisansüstü progr amına katılır. 1991 yılında buradan mezun olur. Aynı yıl hikâyelerinden bazıları "Patlama ve Diğer Hikâyeler" adıyla İngilizceye çevrilir.^[457] 1992 yılında Kızıl Darı Tarlaları romanı Mo Yan'ı Mo Yan yapan çevirmen olarak ünlenen Howard Goldblatt tarafından "Red Sorghum" adıyla İngilizceye çevrilip ertesi yıl yayımlanır. ^[458] Romanın film uyarlamasının Berlin Film Festivali'nde Altın Ayı kazanmasıyla adı yurt dışında da duyulmaya başlayan Mo Yan, romanın İngilizceye çevrilmesiyle birlikte uluslararası ün kazanır ve diğer eserleri de başta İngilizce olmak üzere dünyanın çeşitli dillerine çevrilmeye başlar. 1997 yılında ordudan ayrılıp "Jiancha Ribao 检察日报"gazetesinin televizyon ve sinema bölümünde senarist olarak çalışmaya başlar. "Patlama ve Diğer Hikâyeler"de yer alan "Eski Tüfek"^[459] adlı hikâyesi 2012 yılının Mart ayında dünyanın en saygın edebiyat antolojilerinden biri sayılan Norton Dünya Edebiyatı Antolojisi'nin üçüncü baskısına girer.^[460] 1987 yılından beri aralarında Laure Bataillon (Fransa 2001), Nonino (İtalya 2005), Kiriyama (ABD 2005), Fukuoka (Japonya 2006), Newman (ABD 2009), Mao Dun (Çin 2011) ve Manhae (Kore 2011) edebiyat ödüllerinin de bulunduğu, hem Çin'den hem de dünyanın farklı ülkelerinden çeşitli edebiyat ödülü alan Mo Yan'ın yolu 2012 yılında İsveç'e düşer ve dünyanın en prestijli edebiyat ödülü sayılan Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazanır. Dünyanın farklı yerlerindeki çeşitli üniversitelerden fahri doktora ünvanı alır. 2016 yılında Çin Yazarlar Derneğinin (CWA) 9. Ulusal Komitesinin başkan yardımcılığına seçilir. ^[461] 2020 yılının Ağustos ayında Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazandıktan sonra yazdığı hikâyelerini topladığı son kitabı Geç Olgunlaşan (Wanshu De Ren 晚熟的人)yayımlanır.^[462]

Kızıl Darı Tarlaları'ndaki Tilki İmgesi

Mo Yan'ın 1984-1986 yılları arasında beş bölüm olarak yazdığı, her bölümü önce farklı edebiyat dergilerinde yayımlanan ve 1987 yılında kitaplaştırılan en meşhur romanıdır. Shandonglu bir aileden üç kuşağın, 1923-1976 yılları arasındaki hikâyesini aktarır. Yazar, bir mücevher güzelliğindeki doğa manzaraları fonuna yerleştirdiği ve kronolojik sıra gütmeden kurguladığı romanda, Japon istilasına karşı verilen Direniş Savaşı, Çinlilerin birbirleriyle çatışmaları, Komünist Devrim, Kültür Devrimi gibi Çin tarihindeki önemli halk hareketlerini ve bütün bu yıllar içindeki tutkulu aşkları anlatır. Tilki sözcüğü romanda 54 kere geçer. Romandaki kullanımları şöyledir:

Hayvan adı olarak kullanımı

Nehrin iki yakasındaki uçsuz bucaksız darı tarlalarından ara sıra birbirini çağıran tilkilerin heyecanlı sesleri geliyormuş (s. 24).

Sonradan ateş kırmızısı bir tilki sinsice sıçramış (s. 68).

Tilki üzüm yiyemediğinden üzüme ekşi dermiş (s. 68).

Darıların ötesinden karakurbağalarının hüzünlü, çekirgelerin melankolik sesiyle tilkilerin uzun inlemeleri duyuluyormuş (s. 76-77).

Tilkiler karanlık mağaralara çömelip danlardan sıçrayan küçük damlalara bakıyormuş (S. 81).

Darı tarlalarından tilki çığlıkları duyulmuş (s. 181).

Köyümüz aslında sazlık ve çalıların bol olduğu, içinde tilki ve yabani tavşanların gezindiği bir oyun bahçesiymiş (s. 248). Buradan zorla sürülen tilki ve yabani tavşanlar, ayrılırken insan ırkını kınayan çığlıklar atmış (s. 249).

Babamın önünden üç tane tilki yavrusu geçmiş, babam elini uzatınca bir tanesini tüylü ve sevimli kuyruğundan yakalamış, babam darı tarlalarından gelen titrek bir uluma duyunca kızıl tüylü büyük bir tilki yıldırım hızıyla babamın önüne sıçramış, dişlerini göstererek babamın üzerine yürümüş. Babam yavru tilkiyi hemen bırakıvermiş, anne tilki yavrusunu alarak uzaklaşmış (s. 322).

Romandaki bir nesneyi ya da karakteri betimlemek için kullanımı

Köydeki yangının alevleri tilki kuyruğu gibi kıvrıl.ormuş (s. 241).

Filizlenen başaklar tilki kuyruğu gibi ya dikelir ya da aşağı doğru uçlanırmış (s. 285).

Babam şimdi o misketin Fulai'ın ağzından süzülen kana demir attığını görmüş, misket zümrüt yeşili gibi parlıyormuş, öyle yeşilmiş ki sanki ondan başka bir yeşil daha düşünülemezmiş, efsanelerde söylenen tilki ruhunun ağzından çıkan yaşam iksiri gibi yeşil yeşil parlıyormuş (s. 372).

Dedem o el bombası atan adamın yüzünde uzun bir yol görmüş, yolun üzeri toprak sansı kibirli bir tozla kaplıymış, tozun içinden kurnaz bir tilki kokusu geliyormuş. Bu yüzün üzerinde 8. Yol Ordusu'nu hatırlatan bir iz varmış, Jiao-Gao bölüğüymüş bu! Küçük Ayaklı Jiang'ın adamıymış (s. 373).

Roman boyunca tilki gibi kurnaz bir karakter çizilen ve lakabıyla ayak bağlamayı çağrıştıran Küçük Ayaklı Jiang, Çin iç savaşında başka bir birlikte yer aldığından dedenin düşmanıdır. Hem dedenin hem de onun birliği ortak bir düşmana yenilince kanlı düşmanlar dost yoldaşlara dönüşür. Jiang çatışmada ayak bileğinden vurulunca, onun ayaklarının çok da küçük olmadığını fark eden dede, kan kokusundan daha beter olan "ayak kokusu"ndan yakınır. Soğuktan korunmak için köpek derisi giyerek katıldıkları ilk çatışmada Jiang'ın üzerinde kızıl bir köpeğin derisi vardır:

Komutan Küçük Ayaklı Jiang üzeninde kocaman kızıl bir kOpek derisiyle -bu bizim evin o kızıl köpeğinin kürkü olmalı- en önde ilerliyormuş, küçük ayaklarıyla kısa adımlar atarken üzerindeki köpek derisi sallanıyormuş, bacaklarının arasındaki uzun ve tüylü köpek kuyruğunun sivri ucu salınırken nerdeyse yeri süpürmüş (s. 507).

Kurgusal karakter olarak kullanımı

Geng adlı bir avcı, her gece bir kümese girip tavuk çalan, köylüler kümeslerini ne kadar sağlamlaştırsalar da bir yolunu bulup kümese giren, kaç tane tuzak kursalar da yine de kaçmanın bir yolunu bulan, uzun, kalın, bol tüylü, satılsa çok para kazandıracak, çok güzel bir kürke ve meşale gibi bir kuyruğa sahip kızıl bir tilkiye ateş eder ama tüfeği geri tepince onu vuramaz. Tilki bir ateş topu gibi yuvarlanıp sazlıkların arasına saklanır:

Tilkiye ateş etmesi hiç şüphesiz kendisiyle aynı türden olmayan bu dostuna karşı bir ihanetmiş. Tilkinin içinde kaybolduğu sazlıklara bakıp başını eğmiş, ardında yaklaşan ayak sesleri duymuş, ama dönüp de bakmamış bile. Ardından beline buz gibi saplanan bir ağrı hissetmiş, öne doğru eğilmiş, ardına dönerken tüfeğini buzun üzerine düşürmüş. Pamuklu pantolonunun belinde sıcak bir akış hissetmiş. Başını kaldırınca üzerine doğru gelen bir düzine toprak sarısı üniforma giymiş adam görmüş. Ellerinde parlak süngüleri olan tüfekler varmış. Birden istemsiz bir çığlık atmış: "Japonlar!" Onlarca Japon askeri öne atılıp süngülerini ona batırmış, askerlerin her biri onun göğsüne ve karnına birer süngü sokmuş. Bir tilkinin eşini çağırması gibi acıyla ineyip buzun üzerine düşmüş. Alnı buza çarpınca buz kırılmış. Yaralarından akan kanın sıcaklığı buzda delikler açmış. Vücudunun üst tarafının alev alev yandığını duyumsamış, iki eliyle yırtık pırtık pamuklu gömleğini parçalamış. Yarı bilinçli bir haldeyken o kırmızı tilkinin sazlıkların arasından çıktığını görmüş, tilki etrafında bir tur atmış, sonra önünde çömelip İhtiyar'a halinden anlar gibi bakmaya başlamış. Tilkinin kürkü pırıl pırılmış, tilkinin yarı şaşı gözleri zümrüt gibi parlıyormuş. Ardından tilkinin sıcak kürkünü kendi bedeninde hissetmiş, tilkinin o keskin dişlerini vücuduna geçirmesini beklemiş. İnsanların bile birbirine ihanet ettiği bu zamanda vahşi bir hayvandan da başka türlüsünü beklemiyormuş, tilki onu dişleriyle paramparça etse de buna hiç gücenmezmiş. Tilki o soğuk ve pütürlü dilini çıkarıp İhtiyarın yaralannı yalamaya başlamış. İhtiyar, ihanetine karşılık tilkinin kendi hayatını ikinci kez kurtardığı konusunda oldukça ısrarlıydı, on sekiz yerinden iki kez süngü yiyip de hala yaşı^yo^ olan birini dünya üzerinde başka nerede bulabilirsiniz ki? Tilkinin dili işte her derde deva mucizevî bir iksir içeriyormuş, tilkinin yaladığı her yara sanki nane yağıyla ovulmuş gibi birden yatışmış ya da İhtiyar Geng öyle söylüyordu (s. 445-446).

İhtiyar Geng bu hikâyeyi eski düzene yönelik şikâyet toplantılarında anlatmayı çok seviyordur:

Her toplantıda sahneye çıkıp giysilerini çıkararak yaralarını gösterirmiş. Her seferinde, "Japon şeytanları beni on sekiz kez süngüyle doğradılar, tüm vücudum kanlar içindeydi ama ölmedim. Peki, nasıl sağ kaldım? Ölümsüz bir tilki beni korudu da ondan. Orada ne kadar uzandım bilmiyorum, gözlerimi açtığımda gözümü kırmızı bir ışık sardı, işte o büyük iyilik sahibi ölümsüz tilki dilini uzatmış yaralarımı yalıyordu," dermiş.

İhtiyar Geng'ın -namı diğer On Sekiz Kesik Geng'ın evinde o ölümsüz tilki iqin bir kitabe varmış, Kültür Devrimi'nin başlarında Kızıl Muhafızlar evine gelip kitabeyi kırmak isteyince, İhtiyar Geng eline bir satır alıp kitabenin önünde diz çökmüş, Kızıl Muhafızlar da geri çekilmek zorunda kalmış (s. 443).

Evde yakacak hiçbir şeyinin kalmadığı bir kış günü artık iyice yaşlanan İhtiyar Geng'in gözleri sobadaki ateş tam sönecekken duvara asılı olan sunağa takılır:

Sunakta kara bir ruh kitabesi varmış. Ejderha başlı bastonunun ucuyla kitabeyi yerinden oynatmış, kitabe toz ve kül bulutları kaldırarak aşağı düşerken iyi bir havai fişek gibi çatırdamış. Geng'ın yaşlı kalbi çarpmaya başlamış, birden iliklerinde bir ağrı hissetmiş. İliklerindeki acı içinde otuz altı yıldır o ölümsüz tilkiye adaklarda bulunduğu üzeri tozla kaplanmış kitabeyi sobanın midesine atıvermiş. Aç alevler hemen dilini çıkarıp kitabeyi yalamaya başlamış, kitabe cızırdayarak yanarken koyu kırmızı bir sıvı salmış, sanki o kırmızı tilkinin kendisi yanıyormuş. O tilki yorulmak nedir bilmeden onun vücudundaki on sekiz yarayı yalamış, aradan onca yıl geçtikten sonra bile tilkinin o serin ve pütürlü güzel dilini hala hatırlıyormuş. Tilkinin dilinde her derde deva mucizevî bir iksir olmalıymış, bundan hiç şüphe etmemiş. Köye döndükten sonra yaraları iltihaplanmamış, hiçbir merhem sürmemesine rağmen yaraları hemen iyileşmiş. Bu efsanevi macerayı anlattığı hiç kimse ona inanmamış. Öfkeli bir şekilde insanlara yaralarını göstermesine rağmen yine de kimse ona inanmamış. Bu mucizevî kurtuluşun kendine büyük bir şans getireceğine inanmış, ama şans hiç kapısını çalmamış (s. 494). Bu ahşap kitabe bir tilki gibi yavaş yavaş yanıyormuş, kan gibi alevler yükselirken tencerenin içinden kaynama sesleri duymuş, su sonunda kaynamış (s. 495).

Romanda bir de daha önce Beş Büyük Ölümsüz （五大仙）,Beş Büyük Hane （五 大门）ya da Beş Büyük Aile （五大家）diye bahsettiğimiz beş hayvan içinde tilkiyle birlikte grubun değişmez üyesi olan gelincikle ilgili bir hikâye vardır. Gan Bao'nun Han You'nun Kötü Ruhu Kovması （2） hikâyesinde kötü tilki ruhunun musallat olduğu genç kızın hastalığının nasıl bir şey olduğunu açıkladığı için dikkate değerdir. Anlatıcının ikinci ninem diye bahsettiği, dedesini büyüleyici güzelliğiyle baştan çıkaran Lian'er, bir gün darı tarlasına devedikeni toplamaya gittiğinde, kan kırmızısı parlaklığındaki darı tarlasında üzerini kuru otlar kaplamış bir mezarın üstünde dikilmiş bir gelincik görür:

Gelinciğin tüyleri altın sarısıymış, ağzıysa mürekkep gibi karaymış. İkinci ninem çömeldiği yerden kalkacakken görmüş onu. Mezarın üzerinde dikilmiş, iki ayağı üzerinde oturuyor gibiymiş, ön pençelerini kaldır甲 ikinci nineme doğru sallamış. İkinci ninem elektrik çarpmış gibi kalakalmış, ayak tabamndan omurgasına, oradan da alnına doğru yılan gibi kıvrılan bir kasılma hissetmiş. İkinci ninem darı tarlasına çöküp uzun bir çığlık atmış. Kendine geldiğinde darı tarlaları çoktan karanlığa bürünmüş, koca koca yıldızlar kara gökte huzursuzca kıpırdıyor, gizemli bir şekilde parlıyormuş. İkinci ninem el yordamıyla yolu bulup tarlaların arasındaki toprak yoldan köye doğru yürümeye başlamış. O altın sarısı gelinciğin başak kılçığı gibi parlayan tüylerinin sonsuz hayali ikinci ninemin gözlerinin önünde bir belirip bir kayboluyormuş, bir belirip bir kayboluyormuş. Bu hayal ikinci ninemi avazı çıktığı kadar bağırmaya zorluyormuş. O da bağırmış, hatta kendi bile duymuş bağırdığını, boğazından çıkan ses normal bir insanın çıkarabileceği bir ses değilmiş, bu çığlığı duyunca kendi bile korkmuş. İkinci ninem uzun bir süre deli gibi dolanmış, köydekiler onun o altın sarısı gelincik tarafından büyülendiğini söylemiş. Kendini gelinciğin karanlık pençesi altında kontrol ediliyormuş gibi hissetmiş. Gelinciğin buyrukları doğrultusunda hareket ediyormuş, iki gözü iki çeşme ağlıyor, durmadan kahkahalar atıyormuş, anlaşılmaz bir dilde sayıklıyor, garip hareketler yapıyormuş. Ne zaman omurgasında o elektrik akımını hissetse ikiye bölündüğünü sanıyormuş. Şehvet ve ölümün çekiciliğiyle dolu koyu kırmızı bir bataklıkta mücadele veriyormuş, bazen dibe batıyor, bazen yüze^ye çıkıyormuş, daha yeni yüzeye çıkmışken hemen ardından tekrar dibe batıyormuş. İki eliyle bu arzu bataklığından çıkmasına yardım edecek bir ipi tutar gibi oluyor, ama ipi tüm gücüyle çekince ip de bu arzu bataklığının çamuruna karışıp onun bir parçası oluyormuş, ardından çaresizce yine dibe batıyormuş. Bu sancılı mücadele boyunca o kara ağızlı erkek gelinciğin gölgesi gözleri önünde oynuyor, ona sırıtıyormuş, güçlü kuyruğuyla ikinci nineme dokunuyormuş, gelinciğin kuyruğu etine her değdiğinde ikinci ninem rahatsız bir heyecan duyup çığlık atıyormuş. En sonunda gelincik yorgun bir halde gidiyor, ikinci ninem de bayılıp yere düşüyormuş, ağzmm kenarından beyaz köpükler taşıyor, tüm vücudu terden sırılsıklam oluyor, yüzü altın bir folyo kağıdına dönüyormuş. Dedem ikinci ninemi bu büyüden kurtarmak için katırına binip şeytan çıkaran Taocu rahip Li Shanren'ı getirmeye Bailan kasabasına gitmiş. Li Shanren tütsü ve mum yakıp sarı kağıt paraların üzerine kırmızı mürekkeple bazı garip semboller çizmiş, ardından tütsüler küle dönünce külün içine biraz kara köpek kanı karıştırıp ikinci ninemin burnunu kapatmış, hazırladığı karışımı ikinci ninemin ağzma dökmüş. Karışımı yutan ikinci ninem hayaletler gibi ağlamış, kurtlar gibi ulumuş, ellerini ve ayaklarını savurmuş, ruhu vücudundan ayrılmış. O günden sonra ikinci ninem günden güne daha iyi olmuş (s. 458-460).

İri Memeler ve Geniş Kalçalar'daki Tilki İmgesi

Romanın konusu kısır kocası ve erkek torun sevdalısı kaynanasının zulümlerine dayanamayıp her biri başka bir adamdan olan sekizi kız, biri erkek, dokuz çocuk doğuran Shangguan Lu'nun geniş ailesinin Çin toplumunun tüm değerlerini altüst eden Kültür Devrimi sırasında yaşadıklarıdır. Tilki sözcüğü romanda 112 kere geçer. Romandaki kullanımları şöyledir:

Hayvan adı olarak kullanımı

Romandaki anne karakteri Shangguan Lu'nun en büyük kızı Laidi'ye talip olan Sha Yueliang evdeki herkese kürk hediye eder. En değerli sayılan tilki kürkünü müstakbel kaynanasına verir, ayakları küçükken bağlanmış Laidi'ye ise gelincik kürkü ile tilki kürkünden bir atkı hediye eder:

...tilki kürkündeki kötü idrar kokusu... Laidi ’nin omuzlarında gelincik kürkünden mor bir manto vardı, boynunaysa gözleri parıldayan bir tilki sarmalanmıştı (s. 136).

...tilki kürkünden ateş kırmızı mantoyu aldı (s. 137). Tilki kürkünden atkısı ablamın boynunun üzerinde sinsi çenesini kaldırınca ablamın gözleri parlak yeşil ışıklar saçtı (s. 138).

On sekiz yaşındaki Shangguan Laidi, üzerinde gelincik kürkünden mor mantosu ve boynunda kırmızı tilki kürküyle Karakaçan ve Misket Tüfeği Birliği，nin Komutanı Sha Yueliang，la birlikte eşekleri de alarak kaçmıştı (s. 147)

Laidi evden kaçmadan önce annesiyle konuşurken boynundaki tilkinin o kabarık kuyruğunu okşar:

Ablam başını eğip tilkinin kuyruğunu okşadı, inci gibi parlak gözyaşlarıyla, “Ana, ben onun gibi bir adama varmak istiyorum,” dedi... Annem, ablamın öfkeden kızarmış yüzüne ve tilki kuyruğunu sımsıkı avuçlamış olan ellerine dikkatle baktı. (s. 139).

...annemse bazen yaralı bir inek gibi utangaç, bazen de gururlu bir tavırla sırtında tilki kürkünden o değerli mantosuyla kang，ın üstünde oturur... (s. 151).

Bu kış boyunca kızıl tilkiler ve ova tilkileri de altın çağlarını yaşamaktaydı, savaştan dolayı köylüler silahsız kalmıştı, çünkü bin bir çeşit gerilla birliği köylülerin av tüfeklerini alıp Japonlara karşı direnişe geçmişti ve yine savaştan dolayı duygusal olarak yaralanmış köylüler ava çıkacak havada değillerdi, böylece tilkiler av mevsimi boyunca geçmiş yıllardaki gibi hayatları için endişelenmek zorunda kalmamışlardı. Bu uzun yavaş geçen geceler boyunca tilkiler bataklıkta keyif çatıyor, bütün dişi tilkiler hamile kalıyordu. Tilkilerin hüzünlü sesleri insanları huzursuz ediyordu (s. 152).

Her kızakta dört adam oturuyordu, hepsi tilki kürkünden kabarık tüylü şapkalar giyiyordu (s. 154).

Mo Yan doğduğu Dalan Kasabası'na dair şunu yazar:

Buraya neden mi Dalan ,                   'Büyük Çit，, deniyormuş? Eskiden burası aslında

çobanların sürülerini otlattığı bir çayırlıkmış, sonradan çayırın etrafına büyük bir çit çekmişler. İşte ondanmış. Kışın buraya bir avcı gelmiş tilki vurmaya, söylentiye göre bu tilki avcısı yatağında huzur içinde ölmemiş, fırtınada donarak da ölmemiş, ölme nedeni yakalandığı garip bir hastalıkmış (s. 160).

İhtiyarın torunu kadının boynundaki kızıl tilki kürkünden korktu, dedesinin arkasına gizlenip adamın bacaklarına sımsıkı yapıştı (s. 222).

Tilkiler yuvalarında kederli çığlıklar attı (s. 455).

Etraf ne kadar tehlikeli görünse de tarla kuşları berrak gökte cıvıldamaya devam ediyordu, bir grup ot sarısı yaban tavşanı beyaz bir tilkinin önünde cephe almıştı, tilkiye doğru tuhaf savaş çığlıkları atıyorlardı, tilkiden çok çekmiş olan tavşanlar kahramanca tilkinin üzerine atıldı (s. 478).

Romandaki bir nesneyi ya da karakteri betimlemek için kullanımı

Salatalığı atan dilsizin yüzündeki gülümseme tilki sinsiliğinde olsa da kötü bir niyet taşımıyordu (s. 41).

...sizin kaplan postuna bürünmüş tilki kurnazlığınıza... (102).

Annemin dediği doğruymuş, Sima ailesinin erkeklerinin hepsi deliydi, küpün içinde oturan o kör kız çok güzel olmasına rağmen iki gözü körmüş işte, konuşmasını da kimse anlamazmış, duydukları sesleri ve kelimeleri değil de kızın dediklerinin anlamını çıkaramazlarmış, kız eğer kutsal bir tilkiden insana dönüşmediyse mutlaka deli olmalıymış. Böyle bir kadının tohumları nasıl olur gerisini artık siz düşünün! (s. 173).

Gaomi Kuzeydoğu Bucağı'nın bu kısa tarihinde karşlıksız aşk ya da evliliklerinde çıkan anlaşmazlıklardan dolayı altı kadın, tilki, kirpi, gelincik, yılan, porsuk ve yarasa perisine dönüşmüştür, her biri gizemli bir hayat sürmüş ve diğerlerinden korkuyla karışık bir saygı görmüşlerdir. $imdi de bizim evimizde bir kuş perisi baş göstermişti, annemin yüreğine karanlık bir dehşetle yapışkan bir tiksinti çöreklendi, ama ağzını açıp çıtını bile çıkarmadı. Çünkü aile tarihimizden alınmış kanlı dersler vardı: Onlarca yıl önce bir eşek tüccarı olan Yuan Jinbiao'ın genç karısı Fang Jinzhi mezarlıkta başka bir gençle sevişirken yakalanmış, Yuan ailesindekiler bu genç adamı döverek öldürmüşler, Fang Jinzhi'nın da vücudunda dövülmedik yer bırakmamışlar, utanç ve öfke içindeki kadın da arsenik içmiş, sonrasında biri onun arsenik içtiğini fark edip kadını kusturmak için ağzından içeri insan dışkısı boşaltmış, kendine gelen Fang Jinzhi ruhunun bir tilki perisi tarafından ele geçirildiğini söyleyip kendi için bir sunak yapılmasını istemiş. Yuan ailesi bu isteğini reddetmiş. O günden sonra Yuan ailesinin yakacak odunları sürekli ateş almaya başlamış, ailenin kap kaçağı durduk yere kendi kendine kırılmaya başlamış, ailenin yaşlı dedesi içki sürahisini açınca içinden kertenkele çıkmış, ailenin yaşlı ninesi hapşırınca kadının burun deliklerinden kendi iki dişi çıkıvermiş, bir gün Çin mantısı pişirdiklerinde içinden ölü kurbağalar çıkmış. Pes eden aile sonunda tilkinin ruhuna bir sunak yapmış, Fang Jinzhi için de sessiz bir meditasyon odası yapmışlar (s. 200-201).

Sha Zaohua'yı besledikten sonra şişeyi bir yere koydu, samur kürkünden mor mantoyu açınca Sha Zaohua'nın tilki sidiği gibi kokan üzerine sinmiş kendi çiş kokusunu aldım (s. 238).

Müzik öğretmeninin beli ince, göğüsleri dik, kalçaları genişti. Yıkanmaktan beyazlaşmış askerî pantolonunun altına son günlerde moda olan beyaz spor ayakkabılar giymişti. Bu haliyle gerçekten de çok iyi görünüyordu, kendini daha da çekici hale getirmek için gözümüzün önünde kemerini bir diş daha sıktı. Hafiften gülümsedi, bu haliyle büyüleyici beyaz bir tilkiyi andırıyordu, gülümsemesi şimşek hızıyla kaybolunca gaddar bir beyaz tilkiye dönüştü (s. 525).

Romandaki toprak ağalarından Sima Ku ve yanındaki kadınlar kilisede düzenlenen bir sınıf eğitimi sergisinde hayvan olarak tasvir edilir:

"Gerici toprak ağaları sınıfı sefahat içinde bir yaşam sürüyordu. Sima Ku'nun tam dört tane karısı vardı!" Sopası sabırsız bir tavırla yandaki resmin üzerine vuruyordu, bu resimde kurt başlı ve a^yı vücutlu bir Sima Ku tasvir edilmişti, uzun ve kıllı kollarında dört tane çekici kadın şeytan vardı: soldaki iki tanesi insan başlı ve yılan vücutluydu, sağdaki iki tanesinin kıçında sarı, kabarık tüylü kuyrukları vardı (s. 556).

"Sima Ku'nun dördüncü karısı Shangguan Zhaodi, " dedi Ji Qiongzhi tiz ama hiç bir duygu taşımayan sesiyle tilki kuyruğu olan bir kadını gösterirken, "tarlalardan ve deniz ürünlerinden kendine çok güzel bir ziyafet çekti, son olarak sarı bacaklı bir horozun o enfes bacak derisinden yemek istedi, onun bu abartılı isteğini yerine getirmek için Simaların evindeki sarı bacaklı tüm horozlar katledildi, öyle ki katledilmiş horozlar üst üste konunca büyük bir dağı aştılar. " (s. 556)

Sergideki başka bir resimde Sima Ku da tilki adam olarak çizilmiştir:

Bu kuzgun karası bulutların ve yarımayın atında esen buz gibi sonbahar rüzgârlarının içinde Gaomi Kuzeydoğu Bucağındaki bütün kötülüklerin babası olan Sima Ku resmedilmişti, üzerinde askerî bir palto ve palaska vardı, ağzı kocaman açık, testere gibi sivri dişleri görünüyor ve aşağıya sarkmış kırmızı dilinden kan damlaları süzülüyordu, paltosunun geniş yeninden dışarıya fırlamış sol pençesinde ucundan kan damlayan keskin bir bıçak tutuyordu, sağ pençesindeyse bir silah vardı, silahın namlusunun ucunda beceriksizce resmedilmiş kıvılcımlar vardı, bu da silahın az önce birkaç el ateş ettiğini anlatıyor olacaktı. Altında pantolon yoktu, paltosu o kalm ve kabarık tilki kuyruğunun üzerinden aşağıya sarkıyordu (s. 557).

Meme uzmanı Jintong, "Tek Boynuzlu At Sutyen Dünyası" diye bir sutyen dükkânı açar, Wang Yingzhi adlı bir kadının oyununa gelip onunla evlenir, anlatıcının tilki ve gelincik arası bir kadın olarak tasvir ettiği karısı onu aldatıyordur:

Bu sırada kadının ne kadar çirkin olduğunun farkına vardı, yassı burnu, çıkık dudakları ve sivri çenesiyle bir gelinciği andırıyordu kadın. Oysa az önce camın arkasında dururken nasıl da çekici görünüyordu? Yoksa biri onu mu kandıryrdu? Ama asıl sürpriz daha ortaya çıkmamıştı, Jintong kadının yağmurluğunu çıkardıktan sonra anam diye bir çığlık attı, bu vücudu siyah benlerle kaplı olan kadının altında iç çamaşırı yoktu, sadece "Tek Boynuzlu At Sutyen DünyasTndan satın alınmış mavi bir sutyen giyiyordu. Sutyenin fiyat etiketi hâlâ üzerinde duruyordu. Kadın utanmış gibi yüzünü yine ellerinin arasına gömdü, tanrım, koltukaltlarında dipleri kararmış sarı kıllar var, ekşi ekşi de ter kokuyor (868).

Şimdi çıplaktır, göğsünün önünde iki devasa kirpi mantarı gibi duran tilki kürkü sutyenini giymiştir. Böyle heyecan verici bir tasanmı sadece onun gibi bir dahi yapabilirdi zaten. Ateş kırmızısı uzun tüyler öyle yumuşak ki sanki bir çift kirpi mantarı. Bu kırmızı suratlı piçler bakacak bu gece tadına. Elimde kanıt da var, mahkemeye vereceğim (s. 888).

Boynuzlandın işte, ha bir kişiyle aldatmış, ha yüz kişiyle, bir farkı var mı artık? İşleyen demir ışıldar. Seksen yaşındaki karı koca her gün sevişiyor. Referans Haber ’in yazısı. Cinsel ilişki yoluyla vücuttaki Yin ve Yang^rı dengelemek^[463], evet, onun yaptığı bu, ne kadar çok partner o kadar enerji, çünkü tek partner dengeyi bozar (s. 890).

Tilki kürkünden bir sutyen yapmasının o küçük kırmızı suratı azdırmak için olmadığını anladım birden. Pazarlamaydı^[464] bu. Estetikti, bir kadının en güzel bölgesine ilkbahar, yaz, sonbahar, kış ayrımı yapmadan gereken önemi göstermekti. Artık zapt edilemez bir konuma yükselmişti gözümde (894).

Kıtlık döneminde kantinci Çopur Zhang denilen bir adam kadınları yiyecekle kandırıp onlara tecavüz ediyordur:

Daha sonra elde edilen kanıtlar I960 yılında yaşanan kıtlık süresince Çopur Zhang'ın yiyecekleri yem olarak kullanıp çiftlikteki bütün sağcı kadınlara bir kere tecavüz ettiğini gösterdi, saldırdığı son kaleyse Qiao Qisha'ydı (Jintong'un yedmci ablası Qiudinin gizli kimliği)... Çopur Zhang sonunda çöreği yere fırlattı. Qiao Qisha yerdeki çöreğe doğru atılıp daha belini doğrultmadan çöreği ağzına atıverdi. Çopur Zhang hemen onun kıçının arkasına geçip eteğini kaldırdı, kirli pembe külotunu ayak bileklerine kadar sıyırdı, bacaklarından birini çok usta bir hareketle yana doğru açtı. Qiao Qisha^fnın bacaklarını ayırdı, sonra kızm o görünmez kuyruğunu kaldırdı, I960 yılının kıtlığından hiç etkilenmemiş olan orgamnı apış arasından çıkardığı gibi içeriye soktu (s. 694).

Kurgusal karakter olarak kullanımı

Romandaki anne karakteri Shangguan Lu doğum sancısı çekerken tilki ruhuna seslenir:

...Atalarım beni korusun... Tüm tanrılar ve tüm hayaletler beni koruyun, beni bağışlayın, sağlıklı bir erkek çocuğu doğurayım... Benim kendi kanım, kendi etimden olan canım oğlum, doğ artık. Göğün babası, yerin anası, sarı ölümsüzler"⁶⁸, iyi yürekli tilki ruhları, bana yardım edin... (s. 19).

Sima Ku'ya yardım eden Cui Fengxian^[465] [466] adlı bir tilki kadın vardır:

...Beyaz At Gölü'nün hemen dışındaki sık çam ağaçlarıyla kaplı Han Bilgini Ding'in aile mezarlığının orada Kumlu Tepe Köyünden tilki donuna girmiş Cui Fengxian adlı dul bir kadın siyah bir qakıl taşıyla ritmik hareketlerle Han Bilgini Ding'in şanlı kahramanlıklarına övgülerle dolu olan mezar taşına vuruyordu... Cui Fengxian bir süre mezar taşına vurduktan sonra mezann önündeki sunağa oturdu. Yüzü pudralanmıştı ve üzerindeki giysiler çok bakımlıydı, koluna astığı üzeri örtülmüş küçük bambu sepetle baba evine ziyarete giden yeni evlenmiş bir genç kızı andır矽ordu. Mezar taşının arkasından birden Sima Ku çıkıverdi. Cui Fengxian korkuyla geriye doğru sıçrayıp, "Kahrolası hayalet, beni ölesiye korkuttun," dedi. Sima Ku, "Neden korkuyorsun ki, senin gibi bir tilki ruhu da hayaletten korkar mıymış canım?" dedi... Burası benim evim, sevdiklerimin kemikleri burada gömülü, buradaki her bir ot, her bir ağaç, her bir dağ ve her bir nehir benim akrabamdır, burası benim hayattan zevk aldığım yer, burada bir de senin gibi ateşli bir tilki ruhu varken sen söyle ben buradan nasıl ayrılabilirim?" dedi... Cui Fengxian, Sima Ku'yu mezarlığın derinlerine sürüklerken, "Sana söyleyecek önemli haberlerim var, " dedi (s. 575-576).

Romanın anlatıcısı Jintong, Natasha adlı Rus mektup arkadaşının fotoğrafına tutulup karasevdaya yakalanır:

Annesi, "Büyülenmiş bu, " dedi. Ablası, ”Ne büyüsü?" dedi. Annesi, "Bence kötü bir tilki ruhu tarafından ele geçirilmiş, " dedi. Ablası, "Şu dul olmasın? Hayattayken bir tilki perisine tapardı o," dedi. Annesi, "Haklısın," dedi, "of, tam da Jintong'umuza kavuşmuşken, tam da şu hayatımızda biraz da olsun iyi günler geçiriyorken... " dedi (s. 609).

Jintong tavuk çiftliğinde çalışmaya başlar, çiftliğe bir tilki dadanır. Jintong bu tilkinin çiftliğin yöneticisiyle bir ilgisi olduğunu düşünür:

Su gibi akan ay ışığı altında yeşil yeşil parlayan iri bir tilki tavukların arasında oradan oraya sıçrayıp duruyordu. Tilkinin durmadan sıçrayan vücudu yeşil saten bir kurdele gibi dalgalanıyordu Bitişikteki kadınlar telaşla ciyaklamaya başladı. Yarı çıplak bir halde hemen dışarıya fırladılar. Kendini dışarıya ilk atan tek kollu Müdür Long'du, elinde bizim "tavuk bacaklı kutu" dediğimiz kuzgun karası bir Ruger P08 vardı. Tilki ağzında şişman bir tavukla duvar boyunca koşturdu. Tavuğun ayakları yere sürtünüyordu, Müdür Long, tilkiye ateş edince silahının namlusundan alevler çıktı. Tilki aniden durunca tavuk yere düştü. "Vuruldu!" diye haykırdı kadınlardan biri. Ama tilki pırıl pırıl parlayan gözleriyle kadınları süzüyordu. Ay ışığı tilkinin uzun ve dar yüzünü net bir şekilde ortaya çıkarıyordu, tilkinin yüzünde alaycı bir fde vardı. Tilkinin yüzündeki alaycı ifadeyi gören kadınlar donup kaldılar. Müdür Long silah tutan kolunu güçsüz bir şekilde yere indirdi. Ama hemen ardından bir el daha ateş etmeyi becerdi. Mermi tilkiye çok uzak, ama kadınlara çok yakın bir yere isabet etti. Tilki tavuk ağzında sanki hiç acelesi yokmuş gibi demir parmaklıklı kapıdan süzülüp gitti. Kadınlar boş bakışlarla ayakta dikilip tilkinin gidişini izlediler. Tilki o savaş kalıntılarının içinde yeşil bir duman gibi gözden yitti. Hurdalık, etrafındaki gür yabani otlar ve 以 ışığı altında yanıp sönen bataklık yakamozlarıyla bir tilki cennetini andırıyordu (s. 666-667).

Arkamı dönünce Qiao Qisha denen sağcı kadının çevik adımlarla bana doğru koştuğunu gördüm.... Çok garip kara gözleri, uzun beyaz bir burnu, tüylü dudakları, düzgün bir çenesi ve bana geçen gece kümese girip tavuk çalan tilkiyi çağrıştıran gizemli bir ifadesi vardı (s. 668).

tilki tavuk çiftliğini her gece taciz etmeye başladı ve her iki gecede bir ağzında büyük bir tavukla kaçmayı başarıyordu. Tavuk çalmadığı geceler beceremediğinden değil, o gece canı istemediğinden tavuk çalmıyordu. Tilkinin geldiği geceler bOylece iki kategoriye ayrılmış oldu: tavuk çaldığı geceler aç olduğu gecelerdi, tavuk çalmadığındaysa sadece çiftliği rahatsız etmek için geliyordu. Çiftlikte çalışan kadınlar onun bu davranışından iyice rahatsız oldu, her gece uykularından oluyorlardı. Müdür Long tilkiye yirmi kere ateş etmişti, ama her seferinde tilkinin bir tüyüne bile zarar gelmedi. Kadınlardan biri, "Bu tilki ruhlara karışmış, mantra okuyup kurşunları savuşturuyor, " dedi. "Götüm, " diye çıkıştı takma adı "Vahşi Katır" olan uzun boylu bir kadın, "uyuz bir tilkinin ruhlara karıştığı nerede duyulmuş?" "Eğer bir tilki ruhu değilse o zaman Müdür Long gibi askerî eğitim almış keskin bir nişancımn sıktığı kurşunlar niye hep karavana olsun?" diye sordu diğer kadın. "Bence, " dedi Vahşi Katır muzır bir gülümsemeyle, "Müdür Long, tilkiyi kasten vurmuyordur, tilki erkek ne de olsa! Belki de geceleri herkes uyuduğunda yeşil yeşil parlayan genç bir adam giriveriyordur müdürün koynuna!" (s. 670).

Müdür Long'un yüzü birden yumurta gibi kızardı, "Dediklerinden ötürü seni asla affetmeyeceğim!" dedi Müdür Long kafası iyice atmış bir tavırla. Ardından dışarıya doğru yürümeye başladı. "Eğer için rahatsa hayaletlerin kapını çalmasından korkmazsın!" diye bağırdı Vahşi Katır arkasından, "Bakmayın onun bu ciddi görünüşüne, her gece o tilkiyle şehvetten kendinden geçiyor... ah, dün gece kendi gözlerimle görmedim sanki?" (s. 671).

Tilki kümeslere girip tacize devam ediyordu, Komutan Long ve Shangguan Jintong'un en önemli görevi artık tavukları tilkiden korumaktı. Kuzgun karası bulutların ayı yuttuğu bir yaz gecesi o tilki tekrar çıkageldi. Ağzında tüysüz bir tavukla dayılanarak çıkış kapısına doğru ilerliyordu. Komutan Long her zamanki iki atışını 171

yaptı, ama bu iki atış tilkinin arkasından yapılan bir uğurlama törenine dönüşmekten öteye gidemedi. İkili o sarhoş edici barut kokusunun idinde aptal aptal dikildiler. Uzaktaki çeltik tarlalarından esen rüzgâr kurbağaların vıraklamalarıyla kuşların cıvıltılarını taşıyordu, bulutların arasından sızın 以 ışığı bu savaşçı ikilinin üzerine vurup onları ay ışığıyla boyuyordu. Komutan Long'un homurdandığını duyan Jintong göz ucuyla onun yüzüne bakınca kadının yüzünün uzadığını ve korkunç bir hale gelmiş olduğunu gördü, dişleri insanı ürküten bir beyazlıkla ışıldıyordu. Hatta kadının bacaklarının arasında giderek bir balon gibi şişen gür bir kuyruğu olduğunu gördü. Komutan Long meğer bir tilkiymiş! Zihninde korkunç bir aydınlanma yaşadı. Hem de dişi bir tilki, o erkek tilkinin eşi. O tilkiyi hâlâ vurmamasının nedeni de bu olmalı. Vahşi Katır 'ın bahsettiği, geceleri ay ışığının solgun ışığı altında sık sık komutanın yatağını ziyaret eden genç adam o erkek tilkiymiş meğer. Tilkinin o zehirleyici kokusunu aldı, komutan elinde dumanı tüten silahıyla Jintong'a doğru yürüyordu. Jintong elindeki sopaya yere atıp çığlıklar atarak kaldığı barakaya doğru koştu, kendini içeriye atınca kapıyı kapatıp omzuyla kapının ardını destekledi. Komutanın yandaki bölmeye girdiğini duydu. Kadınların kaldığı yurdun içinde şimdi sadece komutan vardı bir başına. Ay ışığı birbirine çiviyle tutturulmuş olan ıskartaya çıkmış çıtaların oluşturduğu duvarın üzerine vuruyordu. Komutan duvarın arkasında o keskin pençeleriyle ahşap duvarı çizerek mırıldanmaya başladı. Birden duvarda kocaman bir delik açtı. Komutan Long çırılçıplak bir halde içeriye dalıverdi. $imdi insan biçimindeydi. Bir zamanlar kolunun olduğu yerde şimdi sadece kapatılmış bir çuvalın ağzını andıran korkunç bir yara izi vardı. Sert ve ağır memeleri bir terazinin ağırlıkları gibi dışarıya fırlamıştı. Kendini öne atıp Jintongun önünde diz çöktü, bacaklarına sarıldı, salya sümük ağlıyordu, yaşlı bir nine gibi inledi: "Shangguan Jintong... Shangguan Jintong... n'olur merhamet eyle bana... ben çok talihsiz bir kadınım... ” Shangguan Jintong onun elinden kurtulmak için mücadele etti, ama kadın o tek eliyle öyle sıkı yapışmıştı ki ne yapsa kuFtulamıyo-du, elini Jintong'un kemerine atıp açmaya başladı. Utanmaz bir tavırla pantolonunu indirdi. Jintong eğilip pantolonunu yukarıya çekmeye çalışırken elini uzatıp onu boynundan yakaladı. İki bacağıyla vücudunu sardı. İkisi bir olup yerde yuvarlanırken komutan, Jintongun üzerindekileri tek tek parçaladı. Ardından Jintongun şakaklarına dokundu, Jintong karaya vurmuş bir balık gibi gözleri başının arkasına dönmüş bir halde yerde uzanıyordu. Komutan Long, Jintong'un vücudunun her bir milimini dişlediği halde onu bir türlü korkunun pençesinden tutup çıkaramıyordu. Komutanın utancı öfkeye döndü, yan odaya koşturup "tavuk bacağı kutusu"nu kaptı, Jintongun önünde silahı iki bacağının arasına sıkıştırıp şarjöre iki tane sarı sarı parlayan mermi yerleştirdi. Ardından silahını Jintongun karnına doğrultup, "Önünde iki yol var. Ya onu kaldırırsın ya da ona ateş edip parçalarım," dedi. Gözleri vahşi bir kurt gibi parlıyordu, bu Jintong'a kadının korkmadığını ve dediğini yapmaktan çekinmeyeceğini gösteren bir kanıt oldu. Kadının demir gibi sert memeleri göğsünde hopluyordu. Shangguan Jintong onun yüzüne bir kez daha bakınca yüzünün tekrar uzamaya ve süpürgeyi andıran bir kuyruğun kıçından yavaş yavaş çıkmaya başladığını gördü, kuyruk uzadı, uzadı, hiç anlamadan birden yere kadar uzayıverdi. Jintong kendini gevşekçe yere bıraktı, vücudundan boşalan ter şiltesini sırılsıklam etti. Yağmurun çiselemeye devam ettiği günler boyunca Komutan Long gece gündüz, yumuşak ya da sert, çeşitli yöntemlerle Shangguan Jintongu bir erkeğe dönüştürmek için kan kusana kadar çabaladı durdu, ama tüm çabaları sonuçsuz kaldı. Silahını kendine çevirip intihar etmeden önceki son birkaç dakikasında çenesindeki kanı silip üzgün bir tavırla, "Long Qingping, ah, Long Qingping, otuz dokuz yaşındasın ama hâlâ bir bakiresin, herkes seni bir kahraman olarak biliyor, ama kimse senin bir kadın da olduğunun farkında değil, şu ömrünü boşa yaşadın sen..." dedi. Birkaç kez şiddetle öksürdü, omuzları titredi, kara yüzü kirece döndü, "tüh" diye kan tükürdü. Jintong'un ruhu korkudan vücudunu terk etmişti sanki, kendini geri atıp sırtını kapıya dayadı. Long Qingping iki göz iki çeşme ağlamaya başladı. Kızgın bir küskünlükle Jintong'a baktı, ardından dizlerinin üstünde sürünerek onun yanına gitti, silahını kaldırıp şakaklarına dayadı. İşte bu son anda ona bakan Shangguan Jintong karşısında baştan çıkarıcı bir poz takınmış bir kadın görüverdi. Kadının yukarıya kaldırdığı tek kolunun altında ince kıllar vardı, ince belliydi, parlak kalçalarını ayırmış topuklarının üzerine oturuyordu. Jintong'un gözlerinin önünde altın rengi alevler dalgalanmaya başladı, bacaklarının arasındaki o donmuş noktaya birden kan hücum etti. Bu sırada artık umutsuzluğun dibine vurmuş olan Long Qingping tetiği çekiverdi; eğer tetiği çekmeden hemen önce son bir kez baksaydı bu trajedi mutlu bir sonla bitebilirdi. Shangguan Jintong onun şakaklarının üzerindeki saçlanndan iç karartıcı bir silah sesiyle birlikte koyu sarı bir dumanın yükseldiğini gördü. Kadının vücudu bir süre titredikten sonra yorgamn üzerine düştü. Shangguan Jintong ileriye doğru atılıp kadının vücudunu kendine çevirdi, onun şakağında kuzgun karası bir deliğin açılmış olduğunu gördü, deliğin etr(afı mavi barut parçalarıyla kaplıydı, kadının kulağından akan kara kan Jintongun eline bulaştı. Hâlâ açık olan gözleri kederli bir ifade taşıyordu. Göğsünün üzerindeki deri sanki esintiyle oynayan bir gölet gibi dalga dalga titriyordu... Shangguan Jintong derin bir suçluluk duygusuyla ona sıkıca sarıldı, vücudu göçüp gitmeden önce kadının son arzusunu yerine getiriyordu sanki. Jintong onun üzerinden indikten sonra kadının gözlerindeki son birkaç kıvılcım da söndü ve yavaş yavaş gözlerini kapadı. Shangguan Jintong, Long Qingping'in önünde uzanan cesedine bakarken zihninin içine bembeyaz bir perde çekildi. Dışarıdaki yağmur sağanağa dönüştü, kör edici bir grilikle parlayan yağmur suyu dalga dalga içeriye dolup ikisinin vücudunu da sular altında bıraktı (s. 676-679). Şefle birlikte avluya çıktılar. Kısa boylu şef kollarını kürek gibi açıp guruldayarak suda yürümeye çalışıyordu. Shangguan Jintong arkasına döndüğünde çatıya tünemiş bir grup tavukla, onların yanında duran suçlu tilkiyi gördü. Long Qingping'in cesedi odadan dışarıya süzülüp Jintongun peşine takıldı. Jintong ne kadar hızlanırsa ceset de o kadar hızlanıyordu. Jintong dönüş yaptığında ceset de onunla birlikte dönüyordu. Long Qingping'in kendini yakın takibe alan cesedi neredeyse Jintongu korkudan altına ettirecekti. Cesedin saçları savaş kalıntılarının oradaki dikenleri tellere takılmca Jintong rahat bir nefes alabildi (s. 683).

,^■Ölüsevicilikle yaftalanan Jintong, ölüye tecavüzden yargılanıp on beş yıl hapis yatar. Hapisten çıkınca annesinin yanına döner:

”Ana, istediğin kadar konuş ama sonuç değişmeyecek," dedi Jintong, "az önce yine onu gördüm, şakağındaki kurşun deliğini kapatmak için yara bandı yapıştırmıştı, elinde renkli bir kâğıt parçası vardı, kâğıdın üzerinde onunla benim adım yazıyordu, evlilik cüzdanımızı aldığını ve evlenmek için beni beklediğini söyledi." "Canım kızım benim," dedi annesi gözyaşlarına boğulup, yüzünü boşluğa çevirip dua eder gibi konuşmaya devam etti, "canım kızım, hiç hak etmediğin bir perişanlık içinde öldün, anan bunu biliyor ve seni her zaman kendi öz kızım gibi gördüm. Jintong, senin için on beş yıl cezaevinde yattı, canım kızım, sana olan borcunu çoktan ödedi oğlum, ona merhamet eylemen için yalvarıyorum sana, bu yaşlı ve yalnız kadının onunla ilgilenmesi için birine ihtiyacı var. Canım kızım, sen akıllı bir kızsın, eskiler ne der bilir misin, yaşam ve ölümün yolları ayrıdır, birini seçip yürümen gerek, oğlumu bana bağışla kızım. Canım kızım, ben kör ve yaşlı bir kadınım, senin huzurunda diz çöküyorum..." Annesi dua ederken Jintong, Long Qingping'in çıplak vücudunu gördü güneşin aydınlattığı pencerede, o demir gibi memeleri pasla kaplıydı. Bacaklarını uçarı bir tavırla aralayınca bacaklarının arasından kaygan bir beyaz mantar yığını fırladı, daha dikkatlice bakınca bunların mantar değil de birbirine girmiş bebek kafaları olduğunu gördü. Bu küçük kafaların her birinin yüzü tam olarak gelişmişti ve hepsinin ince telli yumuşak sarı saçları, kalkık burunları, mavi gözleri, kâğıt inceliğinde kulakları ve suya bırakılmış fasulye gibi şişmiş derileri vardı. Bebeklerin hepsi ona doğru ince ama çok tiz bir sesle ağlamaya başladı. Baba! Baba! Baba baba! Korkudan ödü patlayan Jintong gözlerini kapadı. Bebekler birden bacak arasından kurtulup kang'ın üzerine koşturdu, hepsi birden Jintongun yüzüne ve vücuduna çullandı, kimi kulağını çekiyor, kimi parmaklarını burnuna sokuyor, kimi de Jintong'un gözlerini pençeliyordu o küçük elleriyle. Bir yandan Jintong'un üzerinde tepiniyor bir yandan da baba diye çığlık atıyorlardı. Jintong gözlerini ne kadar sıkı kapatsa da Long Qingping'in elinde bir zımparayla o paslı memelerini zımparalamasını kesin bir netlikte görebiliyordu, Jintongun kulakları zımparanı hışırtısıyla doldu. Long Qingping, melankoli ve öfke dolu gözlerle Jintong'a bakarken bir yandan da durmadan memelerini zımparalamaya devam etti, memeler gittikçe torna tezgâhından daha yeni çıkmış gibi duran gıpgıcır demir parçaları gibi soğuk soğuk parlamaya başladı. Meme uçlarında toplanan o soğuk ışıltı kalbine kadar işleyince Jintong bir çığlık atıp bayılıverdi (s. 752-753).

Jintong, 'Doğu'nun Kuş Cenneti' adında tematik bir parkta çalışmaya başlar:

Jintong, tavus çiftliğinin kokusunu Taşkm Ejderha Nehrindeki tavuk çiftliğinin kokusuna benzetti. Geng Lianlian'e kaçamak bir bakış atınca kadının da kendine baktığını gördü. "Tilki var mı buralarda?" diye sordu korkuyla. "Bataklığın oralarda var, " dedi kadın, "ama şimdiye kadar buraya gelip başımıza bir iş açmadılar. " (s. 791).

Jintong'un altıncı ablası Niandi, iç savaşta kaybolan Amerikalı kocası Babbitt'i ararken köyün dışında yaşayan bir kadından yardım ister ama kadının bir tilki olduğundan şüphelenir:

Gazyağı lambası sönünce odanın iqine tuhaf bir koku doldu, sobanın ateşinden çıkan koyu kırmızı zayıf ışıltılar kadının ağzındaki solgun ve beyaz dişleri aydınlatıyordu. Ablamın aklına tilkiler geldi birden, yoksa bu kadın bir tilki perisi olabilir miydi? Tilkiden insana dönüşmüş bir kadın. Köyün dışında, bu kuş uçmaz kervan geçmez yerde kurulmuş bir ev, fırtınalı bir gece ve yalnız bir sığınmacı, bir tilki perisi için eşi benzeri bulunmaz bir ortam. Ablam işte böyle şeyler düşünmeye başlayınca kadının burun kemerinin sanki gri bir plastik gibi çekilerek uzadığını fark etti, yüz hatları giderek bulanıklaşmaya başlıyordu, kadının pürüzsüz cildi birden Golden Retriever gibi kabarık tüylerle kaplanmıştı. Ablam neredeyse korkudan çığlığı basmak üzereydi (s. 993-994).

Ertesi gün kadın, Niandi'den onu takip etmesini ister:

Ablam onun bir tilki olduğundan şüphe etse de yine de onu takip etti. Kadının evinden biraz açılınca hemen vahşi doğa başlıyordu, ekinlerin deli gibi büyüdüğü bir mevsimdi. Kadın hızlı ve büyük adımlarla yürüyordu, önce tarlaları, sonra üzüm bağlarını geçip ardından da karışık ağaçların ve çalıların olduğu bir ormana girdiler. Burası engebeli, dağlık bir yerdi, tepelerin sırtları küçük beyaz çiçeklerle kaplıydı. Ablam o sırada çiçek ve ağaçlara bakacak bir ruh halinde değildi, aklı allak bullaktı, yine kadının bir tilki olup olmadığından şüphe etmeye başladı, hatta kenevir yağmurluğunun arkasında kabarmış olan kuyruğunu bile gördü (s.                                                                                                   994). Dağın

tepesinin içlerine doğru çalılıkların arasına gizlenmiş bir mağaraya vardılar.

Mağaranın içinden çürümüş balık kokusunu andıran pis bir koku geliyordu. "Burası tilkinin yuvası olmalı, " diye düşündü ablam... Mağaranın içinde bacağından yaralanmış olan Babbitt gizleniyordu (s. 995).

Jintong, belediye başkan yardımcısının sekreterinin bir tilki kadın olduğunu düşünür:

Jintong kadının vücudundan yayılan pahalı parfümün yoğun koksunu aldı, üstelik havaya karışan parfüm kokusu içindeki kokuşmuş tilki kokusunu da tespit etti. Kadının çok güzel bir vücudu vardı, uzun bacaklara ve ince uzun bir boyna sahipti, memeleri gevşekçe sarkıyordu, "Tek Boynuzlu At" sutyeni takmış olmasına rağmen sahte olan sahteydi işte, uzman bir gözden bir kum tanesi bile kaçamazdı. Jintong, kadın elini sallarken koltukaltında ateş kırmızısı kılların olduğunu gördü, işte o tilki kokusu oradan geliyordu (s. 1034-1035).

Jintong, onlu yaşlardayken bir tilkikuyruğu otuyla Niandi'nin memelerini gıdıklayınca ablası onun kıçına iki şaplak atar. Jintong aynı şeyi Babbitt'in de yaptığını hayal eder:

Babbitt'in benim daha önce yapmış olduğum gibi elinde bir tilkikuyruğuyla ablamın yanına diz çökmüş, tilkikuyruğunun tüylü ucuyla onun memelerini gıdakladığını görür gibi oldum. Ablam da bana verdiği tepkinin aksine gözleri kapalı bit halde kıpırtısız uzanmış, karnı okşanan bir enik gibi mutlu ve huzurlu iniltiler çıkarıyordu, şuna bakın hele, şimdi de bacaklarını yukarıya kaldırdı, kuyruğu neşe içinde yerdeki otları süpürüyordu, gözü pek Babbitt için yapamayacağı hiçbir şey yoktu. Tilkikuyruğuyla onu gıdıkladığım için kıçıma vurmaktan neredeyse kıçımı çürüttüğü günün üzerinden daha çok geçmemişti bile. Bunları düşünmek bile beni çok öfkelendirdi, bunun tamamı öfkeden ibaret edildi ama, öfkemin iğinde sarı renkte erotik bir düşünce de barınıyordu, o sarı alevler kalbimi yakıp yaraladı. "Kahpe!" diye lanet okudum ellerimi sanki onun boynunu sıkarmış gibi sımsıkı sıkarken. Shangguan Laidi ardına dönüp, "Neyin var senin?" diye sordu bana. Askerler dağdan aşağı inmenin telaşı içersinde beni ablamın arkasına oturtmuşlardı. Laidi'nin buz gibi beline sımsıkı sarıldım, yüzümü kuru sırtına yapıştırıp, "Babbitt, Babbitt, Amerikalı şeytan Babbitt, 6. ablamın üzerine abandı," diye homurdandım (s. 322)...yüzü sanki yaramazlık etmiş küçük bir kız çocuğu gibi bir an bembeyaz oluyor, ardından kızarıyordu. Ama çoktan dolgun hatlara sahip genç bir kadına dönüşmüştü artık, siyah saçları pırıl pırıl parlıyordu, kalçaları iyice belirgindi, kuyruk sokumunda sanki çok güzel kırmızı bir kuyruk saklıyordu. Üzerinde ikinci ablamın ona hediye ettiği ipekten beyaz bir qipao^[467] vardı, elbisenin derin yırtmaçlarından uzun bacakları görünüyordu, baldırlarında ayrık otlarının keskin yapraklarının açtığı kırmızı çizikler oluşmuştu, çürümüş otlar ve kır çiçekleri elbisesinin arkasını ıslatıp kirletmişti, parlak yeşil lekelerin her yanına kırmızı noktalar yayılmıştı... Düşüncelerim birden atlayıp onun ve Babbitt'in üzerini örtmüş olan o yumuşacık bulutun içine giriverdi, tilkikuyruğu otu... o tüylü kuyruk... gözlerimi iki kan emici sülük gibi onun memelerine diktim. (s. 324).

Yaşam ve Ölüm Yorgunu'ndaki Tilki İmgesi

Mo Yan’ın epik romanı Yaşam ve Ölüm Yorgunu, Mao Zedong’un "toprak reformu" hareketiyle Çin kırsalının geleneksel düzenini altüst etmesinden yaklaşık iki yıl sonra, 1 Ocak 1950 günü başlıyor. Bu iki yıl boyunca Cehennemin Efendisi Yama, ırgatlarına iyi davranmasıyla nam salmış toprak ağası Ximen Nao’ya, iktidarı yeni ele geçirmiş köylülerin kendisini neden idam ettiklerini itiraf ettirmek için her türlü işkenceyi uyguluyor. Ama Ximen Nao, cehennem ateşinde yakılma cezasını çektikten sonra bile masum olduğu iddiasını sürdürünce Cehennemin Efendisi Yama^[468] pes ederek onun eski topraklarına dönmesine izin veriyor. Ne var ki, Ximen Nao yeniden hayata geldiğinde insan olarak değil eşek olarak doğduğunu anlıyor. Çünkü Cehennemin Efendisi Yama kalpleri kinle dolu ruhların yeniden insan olarak doğmalarını istemiyor ve o ruhları hayvan olarak yeniden dünyaya gönderiyor. Romanın beş bölümü, kahramanımızın altı reenkarnasyonla eşek, boğa, domuz, köpek ve maymun kimliğindeki yaşamlarında, eski ailesinin, dostlarının, rakiplerinin, düşmanlarının yazgısına tanık oluşunu aktarıyor. Ximen Nao son reenkarnasyonunda da şaşırtıcı bir bellek gücüne ve dil öğrenme yeteneğine sahip olan koca kafalı bir oğlan çocuğu olarak dünyaya geliyor. Roman bu farklı kimliklerin bakış açılarından Çin’in çalkantılı tarihindeki son elli yılın hikâyesini dile getiriyor. Tilki sözcüğü romanda 26 kere geçer. Romandaki kullanımları şöyledir.

Hayvan adı olarak kullanımı

Ai ai, diyerek nehrin ışıltılı sulanna doğru seyirdim, hedefim kumlu tepeler ve tepelerin üzerinde küme olmuş bir sis bulutunu andıran ılgınlardı, onlann sımrsız esneklikteki kırmızı dallan arasına kızıl tilkiler, çizgili porsuklar ve bağutlaklar y^^va yapıyordu (s. 103).

...çok nadir olsa da arada o görkemli kürkleriyle otların arasından şimşek hızıyla fırlayan tilkiler görürdüm (s. 202).

"Tavşan ölünce tilki üzülürmüş, sıranın ona da geleceğini bildiğinden." (s. 436).

Romandaki bir nesneyi ya da karakteri betimlemek için kullanımı

...traktörün arkasındaki o küçük stop lambalan da bir tilkinin kırmızı gözleri gibi parlıyordu (s. 302)

...Japonya'nın Hokkaido Adasındaki tilki sürüsünün içine gizlenmiş gibi duran ateş kırmızısı, dişi bir Rus tazısıydı bu köpek (s. 700)...

Kurgusal karakter olarak kullanımı

Romandaki domuz karakteri bir kum adacığında tilkilerle savaşır. Tilkilerin en büyük silahı osuruklarıdır:

Yerde hazır bekleyen tilkilere gelince, onlar için aşın büyük olduğumuzdan bizi yemeyi akıllarından bile geçirmemişlerdir; aşın gelişmiş ön bedenleri ve koni biçiminde uzayıp giden kıçları olan yabandomuzlanna gelince onlarla akraba sayıldığımızdan kendi türlerini yemezlerdi. Kum adacığına indiğimizde güvendeydik yani. Kolay besin elde etmeleri ve elde ettikleri besinlerin iyi ve besleyici olmasından ötürü o tilkiler ve yabandomuzlan normalde olması gerekenden daha besiliydiler. Tilkilerin balık yemesi doğanın kanunudur; ama orada balıkyi^yen onlarca domuzu görünce çok şaşı rmıştım (s. 570). Sürekli balık beyni ve balık yumurtasıyla beslendiklerinden dolayı zekâları hemen hemen bir tilkiyle eşdeğer olmalıydı (s. 571).

Kum adacığının üzerindeki vahşi hayvan sayısı gün geçtikçe arttığından yiyecek savaşları da daha çetin geçmeye başlamıştı. Yabandomuzu sürüsüyle tilki sürüsü

arasında büyük bir savaş patlak verdi, kum ve gam yağından yapılmış altın sansı doğal zırhlanmızla tilkileri kıyının altın sansı avlanma alanından sürüp nehrin ortasındaki o üçgen çıkıntıyı tekelimize aldık nihayetinde. Tilkilerle yapılan savaşta benim soyumdan da yaralanan ve sakatlananlar oldu elbet. Çünkü kulaklarımızı ve gözlerimizi o altın sansı zırhla kaplayamamıştık. O tilki sürüsü savaşın en kritik anlannda kıçlanndan leş gibi bir osuruk salıyordu. Burun direğini kınp göze iğne gibi batan bu pis koku çok da zehirliydi. Güçlü olan domuzlar dayanabiliyordu bu ölümcül saldırıya ama dayanıksız olanlar anında seriliveriyordu oldukları yere. İşte o kısacık anı fırsat bilen tilkiler hemen domuzlann üzerine atıhp o sivri dişleriyle ya kulaklannı koparıyor ya da o keskin pençeleriyle gözlerini oyuyordu domuzların. .. Tilkiler zehirli gazlanru salıp ısırmaya davrandığında burunlarına misk otu tıkayıp hazır olda bekleyen grup karşı saldırıya geçiyordu hemen. Komutanuruz Diao Xiaosan tilkilerin sürekli osuramayacağını biliyordu, ilk osuruk ölümcül bir yoğunlukta olabilirdi ama ikinci osuruk hafif zarara neden oluyordu sadece. İlk zehirli osuruk bulutuna maruz kahnış olan domuzlar da cesurca savaşmak için yanıp tutuşuyordu elbet, gözleri yuvalanndan oyulmuş ve kulakları ısınlıp kopanlmış olmasına rağmen, hazırda belcleyen grup için cesurca atılıyorlardı sürüsünün düşmanın üzerine. Birkaç saldırıdan sonra tilki yandan fazlası ya öldü ya da ağır bir şekilde yaralandı, cesetleri ve kemikleri kırılmış vücutlan serilmişti kıyının üzerine, sık ılgın çalılarının üzerinden onlarca gür tilki kuyruğu sarkıyordu. Ilgınlann yumuşak dallarına konan doymuş karasinek sürüleri hem dalların rengini değiştiriyor hem de ağırlıklarıyla aşağıya eğiyorlardı dalları olgun meyvelemıiş gibi. Tilkilerle verilen bu büyük savaştan sonra kum adacığındaki yabandomuzu nüfusu zengin savaş deneyimi olan bir muharebe takımına evrildi. Son derece etkili bir savaş eğitimi olan bu mücadele aynı zamanda insanlarla yapılacak olan o büyük savaşın provası gibiydi (s. 621-623).

Yuvalarından fırlayan onlarca tilki, ateş toplan gibi yalıların arasına karıştı (s.

628).

Saydam Turp Hikâyelerindeki Tilki İmgesi

Bu seçkideki hikâyelerin bir kısmı -Tuhaf Bir Karşılaşma, Gece Avı, Demir Çocuk, Uçan Gemi- Mo Yan'ın ustası olarak gördüğü Pu Songling'e ithaf ettiği "Pu Songling'den El Alan"^[469] adlı seçkide de yer alır. Tilki sözcüğü bu hikâye kitabında 100 kere geçer. Hikâyelerdeki kullanımları sırasıyla şöyledir:

Demir Çocuk

"Sizi piç kurulan, lanet söylentiniz etrafta karmaşa yaratmaktan başka bir işe yaramıyor! Tilkilerle ulu ağaçlar^[470] şeytan ruhlanna dönüşür, demirin şeytan ruhuna dönüştüğü nerede görülmüş?" (s. 98)

İnsan ve Hayvan

Mo Yan'ın Kızıl Darı Tarlaları'ndaki dede karakterinin Japonya'nın Hokkaido Adası'nda önce esir sonra da kaçak olarak geçirdiği on dört yılını anlattığı hikâyedir. Hikâyede dedenin bu adada yaşarken doğaya, özellikle adanın meşhur kızıl tilkilerine karşı verdiği mücadele anlatılır. Dede bir mağaraya sığınır -burası aslında bir tilki ailesinin inidir- mağaranın içindeki dört tilki yavrusunu bıçaklayarak öldürüp dışarıya atar. İntikam almak için geri dönen anne ve baba tilki dedeyle ölesiye bir mücadeleye girişir. Dede, ikisini de öldürür. Hikâyede tilkilerin intikam almak için geri döndükleri günün Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurulduğu gün olduğuna vurgu yapılır.

Mağaranın içi rutubetli, duvarları bakır rengi yosunla kaplanmış hep, mağaranın dışındaki birkaç keskin çıkıntıya yumuşak hayvan kürkleri asılmış, duvarlara sinmiş olan tilki kokusu, tilkinin inini işgal ettiğinde gösterdiği kahramanlığı ya da vahşiliği hatırlatıyor dedeme durmadan (s. 116).

Kurt ve ayıyla kıyaslandığında kurnaz bir ufaklık sayılırmış tilki, sadece yaban tavşanı ya da çiftlik tavuğu gördüğünde vahşileşirmiş... Bu saldırının hep gece olacağını düşünmüş dedem, tilkinin gücü ve canlılığı gecenin karanlığıyla bağlantılıymış çünkü, tilkinin topraklarını geri almak ve yavrularının intikamını almak için güpegündüz yaptığı bu meydan okuma büyük bir sürprizmiş dedem için (s. 122).

ateş kırmızısı tilki dört pençesini birden asmaların o kalın dallarına geçirmiş, dedemin saklandığı mağaranın ağzına doğru tırmanıyormuş. Tilkinin yüzünde kurnaz bir gülümseme varmış, güçlü güneş ışınları yüzünden gözlerini iyice kısmış, gözlerinin etrafı kapkara halkalarla çevriliymiş ve gözkapaklarından gür mü gür, altın sarısı kirpikler fışkırıyormuş. Dişi bir tilkiymiş bu, dedem onun kaybettiği yavrularına veremediği sütle dolu olan, iyice şişmiş, iki sıra kara meme başını görmüş. İri, etine dolgun, kızıl dişi tilki mor asmalara iyice tutunmuş, ardında çalımla sallanan gür kuyruğu bir ileri bir geri salınan namussuz bir aptala ya da demiri bile yerinden sarsacak kadar şeytani bir aleve benziyormuş. Dedem satırı tutan elinde ani bir yorgunluk hissetmiş, parmakları karıncalanıp taş gibi sertleşmeye başlamış birden. Dedemin sorununun kökü tilkinin yüzündeki ifadede gizliymiş aslında, dişlerini gösterip vahşi bir ifade takınmalıymış tilki ama bunun yerine baştan çıkarıcı bir tavırla kuyruğunu sallayıp tatlı tatlı gülümsüyormuş, ne yapacağını şaşıran dedemin parmakları o yüzden uyuşmuş... Dedemin tek yapması gereken elini uzatıp asmayı keserek tilkiyi geldiği gibi gerisingeri vadinin dibine göndermekmiş ama kolunu bile kaldıramıyormuş. Tilkinin büyüsü öyle uçsuz bucaksızmış ki elindeki satırın ağırlığını tanımlayacak bir ağırlık ölçüsü bile yokmuş dünyada. Dedemin zihninde birdenbire öyle çok tilki efsanesi dolanmaya başlamış ki kendi bile şaşırmış nasıl bu kadar çok tilki efsanesi biriktirdiğine... Kuyruğunu sallamasının yanı sıra ağlayan bir kadın gibi tiz sesler çıkarıyormuş tilki... Tilkinin yüzündeki ifade gittikçe daha şehvetli bir kadının ifadesini alıyormuş. Dedem bu ifadeye hiç de yabancı değilmiş. Tilkinin çok geçmeden beyaz yas giysilerine bürünmüş bir kadına dönüşeceğini duyumsamış birden... Tilki dedemi boynundan ısırmış. Japonya'nın Hokkaido Adası'nın tilkilerinin kurnazlığının tadına işte o zaman varmış dedem... (s. 123-125) Asma, insanı ve tilkiyi uyarmay疽,4 çalışıyormuş ama ne insan ne de tilki dinlemiş onu. Asma öfkeyle çatırdayınca mağaranın ağzı yavaş yavaş yükselmeye başlamış (s. 127).

Japonya'nın ikinci en büyük adası Hokkaido "Vulpes vulpes schrencki" diye sınıflandırılan kızıl tilkileriyle ünlüdür. Adanın yerli halkı Ainular^[471] [472], tilkiyi kutsal bir hayvan olarak görürler.^[473] Mo Yan, Hokkaido'ya ilk kez 2004 yılında gider. Hokkaido Üniversitesi'nde adadaki izlenimlerini anlattığı bir söyleyişe katılır. Söyleşide adaya ilk kez geliyor olmasına rağmen daha önce orada çekilen iki film izlediğimi ve onlardan çok etkilendiğini belirtir. Bu filmlerden ikincisi 1978 yapımı Tilkinin Hikâyesi adlı (Kita-kitsune monogatari 狐狸的故事)^[474] Japon filmidir. Sözü Mo Yan'a bırakalım:

"Bu, hikâyesi olmayan bir hayvan filmiydi. Hokkaido'nun doğal manzarasını gösteren bu film aynı zamanda birçok Cinli ebe^ve^^^e nasıl ebe^ve^^n olunacağını öğretmiştir. Film büyüdüklerinde anne ve babalarının yamndan ayrılmak istemeyen küçük tilkileri anlatıyor; anne ve baba tilki, yavrularının bağımsız bir yaşam sürmeyi öğrenmeleri için onları zorla yuvadan dışarı çıkarıyor. Cinli ebeveynler çocuklarına çok düşkündürler, eşek kadar olduklarında bile dışarıya çıkmalarına izin vermez, hep dizlerinin dibinde olsun isterler. Bu iki filmi izledikten sonra anladım ki eğer bir adam Ryoko Nakano^[475] gibi bir kadınla evlenmek istiyorsa, o küçük tilkiler gibi olmalı, evini terk etmeli, bağımsız yaşamalı ve dünyayı keşfetmek için dışarı çıkmalı. Böylece, o tilki ruhundan esinlenerek evden ayrıldım, asker oldum ve ya^vaş ya^vaş edebi yaratım yoluna girdim. s

Eski Tüfek

Bu hikâyede tilki öldüren bir avcının başına gelenler anlatılır:

Dasuo'nun ninesinin hikâyesini duydunuz mu bakayım? Dasuo'nun dedesi kumarbazın önde gideniydi, işi gücü karısının sırtından geçinmekti, o küçük kadın- Dasuo'nun ninesi dayanıklı kadındı, tek başına, sfrdan başlayıp, yoktan bir ev yaptı kendine, canını dişine takıp üç yıl boyunca didindi durdu da sonunda birkaç dönümlük tarlayla iki at sahibi oldu. Dasuo'nun ninesi güzel kadındı da, "sekiz köyün kraliçesi" derlerdi ona. Küçük mü küçük, sivri mi sivri ayakları vardı, perçemi siyah ipekten bir perde gibi inerdi alnından aşağıya. Evini korumak için bir değirmentaşıyla iki çuval buğday takas etmişti bir tüfek karşılığında. Dipçiği maun ağacından yapılmış, uzun mu uzun namlusu olan bir tüfekti bu. Söylentiye göre gece saat üçte tüfeğin horozu tıkırdamaya başlıyormuş. Tüfeği omzuna atar, koca atıyla vahşi doğaya tilki avlamaya çıkardı, çok da iyi nişancıydı, tilkileri kıç deliğinden vururdu hep. Sonra ağır bir hastalığa yakalandı, tam tamına yedi haftanın yedi günü ateşler içinde yandı, fırsat bu fırsattır diyen kocası orospulara sarıp gönlünce kumar oynadı, tarlayı ve atları kumarda kaybetti tabii (s. 155).

Mo, Yan (2012). "Kulaklarla Okumak"用耳朵阅读 Yong Erduo Yuedu. Beijing: Zuojia Chubanshe作家出版社.98.

Terk Edilmiş Bebek

Bu hikâyede de tilki öldüren birinin başına gelenler anlatılır:

"Yine bir tilki hikâyesi duymak ister misin?” diye sordu, "Eğer tilki ruhlarının da bir kitabın konusu olabileceğini daha önceden bilseydim sana bir tren dolusu hikâye anlatırdım."

Halam benim yeni bir tilki hikâyesi duymak isteyip istemeyeceğimi ve daha az önce bebek doğurmanın verdiği yorgunluğu filan umursamadan anlatmaya başladı hemen. Geçen kış Jiao İlçesi'nin Güney köyünde ihtiyar bir adam sabah erkenden gübre toplarken bir bacağı kırık bir tilkiye rastlamış, tilkiyi sırtladığı gibi e^ve götürmüş evcil hayvan olarak bakmak için. Tilkinin bacağı iyileşir gibi olduğunda ihtiyarın oğlu adamı ziyarete gelmiş. İhtiyarın oğlu orduda tabur komutanlığı yapan tez canlı, genç bir adammış, tilkiyi görür görmez, daha ağzmı bile açmadan revolverini çıkarıp pat diye oracıkta vurmuş tilkiyi. Sanki hayvanı öldürdüğü yetmezmiş gibi bir de derisini yüzüp duvara asmış kuruması için. İhtiyar korkudan ölecekmiş neredeyse ama oğlu sanki hiçbir şey olmamış gibi bir ezgi mırıldanmaya başlamış. Ertesi günü öğleye doğru tilki etinden Çin mantısı yapmış ihtiyarın oğlu, her şeyi kendi elleriyle hazırlamış: eti bir güzel dilimlemiş, kişniş, pırasa ve soğan doğramış, üzerine susam yağı, soya sosu, biber ve sodyum glutamat eklemiş, tam anlamıyla krallara layık bir ziyafetmiş. Mantının hamurunu turp unundan açmış, öyle beyaz ve öyle parlakmış ki hamur en incesinden seramiğe benziyormuş. Mantıları sardıktan sonra, içinde su kaynayan bir kazana atmış teker teker. Kazandan çıkan buhar göğe doğru yükseliyormuş, bir, iki, üç derken hepsi pişmiş mantıların. Oğul kevgirle mantıları kazandan alırken bir de bakmış ki kevgirin içindeki şey mantı değil de eşek dışkısı, bir tane daha almış ama yine eşek dışkısı çıkmış, sonra bir tane daha, yine eşek dışkısı. Korkudan neredeyse altına sıkacakmış ihtiyarın oğlu. O gece evdeki bütün kapı ve pencere gıcırdamaya başlayınca revolverine davranmış oğul ama tetiğe ne kadar bassa da bir türlü patlamamış tabanca. Hal bOyle olunca tilkinin ruhu için bir cenaze töreni düzenlemek zorunda kalmış oğul.

Halamın dağarcığında o kadar çok tilki ve hayalet hikâyesi vardı ki bunların hepsini anlatmaya kalkışsa üç gün üç gece durmadan anlatsa bile yine de bitmezdi anlatacakları, üstelik anlattığı hikâyenin geçtiği yer ve zamanla diğer ayrıntılar o kadar kanıtlanabilir şeylerdi ki ona inanmak zorundaydınız. Onun adına gerçekten de çok üzülüyordum, yeteneği harcanıyordu kadının, "Yeni Tuhaf Hayalet Hikâyeleri'"⁸ diye bir derleme hazırlamakla meşgul olmalıydı bence (s. 190-191).

5) Gece Avı

Amcasıyla yengeç avına çıkan bir çocuk, geceleyin nehirde güzel bir genç kadınla karşılaşır. Genç kadın ona nasıl yengeç yakalayacağını öğretir. Onun zekâsına hayran olan çocuk genç kadının tilki olabileceğinden şüphelenir:

"O zaman bir tilki olmalısın!” diye ısrar ettim.

Gülerek şöyle dedi: "Tilki de değilim. Tilkiler çok çirkin şeylerdir, sıska suratları, uzun kuyrukları, tüm vücutlarını kaplayan kirli tüyleri vardır ve sidik kokarlar. " Öne doğru eğilip, "Kokla bakalım, sidik kokuyor muyum?” diye sordu bana.

Pu Songling'in Liaozhai Zhiyi'si.

Vücudundan yükselen o yoğun ve hoş kokuyu alınca başım dönmeye başladı. Elbisesi yüzüme sürtünüyordu, çok soğuk ve çok kaygan ve çok rahattı.

Büyüklerin söylediği bir şeyi hatırladım sonra, tilki çok güzel bir kadına dönüşebilir ama kuyruğunu yine de saklayamaz. Hemen şöyle dedim ona: "Kıçına ellememe izin verir misin? Kuyruğun yoksa eğer, tilki olmadığına inanırım ben de.”

"Aa, seni gidi ufaklık seni, bana bu kadar kolay sahip olabileceğini mi sanıyorsun yoksa?” dedi ciddi bir tavırla

"Sana dokunmamdan korkuyorsan tilkisin işte, " dedim hiç taviz vermeden.

"Tamam, o zaman," dedi, "dokunmana izin veriyorum ama nazik olsun elin, hafifçe dokun, eğer canımı acıtırsan seni nehre atıp oracıkta boğarım."

Elimi uzatabilmem için elbisesinin eteğini kaldırdı. Teni pürüzsüz derecede kaygandı, hem yuvarlak hem de büyüktü kalçaları, kuyruk filan bulamadım.

Ardına dönüp bana bakarak şöyle sordu: "Kuyruğum var mıymış?"

"Yokmuş," dedim utanarak.

"Hâlâ tilki olduğuma inanıyor musun peki?"

"İnanmıyorum."

Parmağıyla alnıma vurup, "Seni küçük şeytan, seni kurnaz şe^y seni, " dedi.

"Tilki değilsin, ölümsüz de değilsin, peki, o zaman nesin sen?" diye sordum.

"İnsanım ya," dedi.

"Nasıl insan oluyorsun ki? Senin gibi temiz, senin gibi hoş kokan, senin gibi yetenekli bir insan var mı ki yeryüzünde?" dedim.

"Ufaklık, sana söylerim söylemesine de söylesem de anlamazsın," dedi, "yirmi beş yıl sonra, güneydoğuda, büyük bir adada tekrar karşılaşacağız ikimiz, işte o zaman anlayacaksın.” (s. 252-254)

Bu yaz, bir arkadaşımla birlikte Singapur'un büyük alışveriş merkezlerinden birinde kızlarımız için elbise bakıyorduk, sağa sola koştururken, aniden çok hoş bir koku duydum, başımı kaldırınca soyunma kabinlerinin birinden genç bir kadının çıktığını gördüm, sonbahar ayını andırıyordu yüzü, sonbahar gününü andıran kaşlarına kara kalem çekmişti, gözleri yıldız gibi parlıyordu, soyunma kabininin perdesini aralayıp süzülür gibi dışarı çıktı, öyle bir andı ki hayal sandım önce. Şaşkınlıktan öyle bakakaldım ona. Bana büyüleyici bir şekilde gülümsedikten sonra ardına dönüp kaynayan insan kalabalığının arasına karıştı. Gülümsemesi sivri bir ok gibi göğsümü delip geçti. Bir direğe zor attım kendimi, sırtımı yasladım, kalbim sıkışıyor, başım dönüyordu, çok uzun zaman sonra ancak kendime gelebildim. Arkadaşım neyim olduğunu sorunca başımı bir şey yok anlamında iki yana salladım sadece, cevap veremedim. Otele döndükten sonra, yengeç yakalamak için bana yardım eden o genç kadın geldi aklıma, parmak hesabı yaptım, tam yirmi beş yıl olmuştu, hem Singapur da güneydoğuda büyük bir adaydı (s. 255).

İçki Cumhuriyeti'ndeki Tilki İmgesi

Mo Yan'ın 1989-1992 yılları arasında yazdığı, kurgusal bir karakter olarak kendini de içine kattığı, matruşka gibi iç içe geçmiş roman, hikâye ve mektup gibi anlatılardan oluşan polisiye romanıdır. Yazar, bebekleri kendi suyuyla kısık ateşte kavurduktan sonra yiyen üst düzey yöneticileri soruşturmak için İçki Cumhuriyeti'ne 191

gönderilen Eyalet Savcılığı'nın özel müfettişi Ding Gou'er -roman boyunca zorla yemek yedirilip içki içirilmekten sürekli sanrılar görür- üzerinden Çinlilerin yeme-içme kültürünü^[476] eleştirir. Roman bu konuyu işlerken araya İçki Cumhuriyeti İçki Yapımı Üniversitesi, Harmanlama Bölümü'nde doktora adayı olan, edebiyat aşığı Li Yidou 'nun Mo Yan ile mektuplaşmaları ve yazarın fikrini almak için ona gönderdiği hikâyeler girer. İçkinin tabiatına, dünya içki kültürüne, Çin ve dünya edebiyatına sayısız gönderme yapan roman Lu Xun'un Çin'deki yamyamlığı anlattığı ve "Çocukları kurtarın..." diye biten meşhur hikâyesi "Bir Delinin Günlüğü"ne^[477] saygı duruşu niteliğindedir. Mo Yan romanda, "yazarı bilenmeyen" ama "son birkaç yıldır halk arasında el yazması olarak dolanıp duran" içinde "Pu Songling'in Çalışma Odası Liao'da Kaydedilen Tuhaflıklar ya da Gan Bao'nun Ruhları Arayışın Kayıtları'nda gibi kitaplarda" geçen hikâyelere benzeyen olayların olduğu "İçki Cumhuriyeti'ndeki Tuhaf Olayların Kayıtları"^[478] adlı bir hikâye külliyatından bahseder. Ardından bu iki yazarın kullandığı üslubu taklit ederek iki de hikâye anlatır.^[479] Mo Yan bu roman için şunu söyler:

"İçki Cumhuriyeti gerçeküstü bir romandır, içinde cinlere, perilere, hayaletlere ve tuhaf şeylere dair bir sürü hikâye barındırır, ne de olsa ustam Pu Songling'dir, bana böyle yazma^yı o öğretti. ”^[480]

Tilki sözcüğü romanda 5 kere geçer. Romandaki kullanımları şöyledir:

Hayvan adı olarak kullanımı

“Tilki düşünmeye başladığında kaplan gülermiş” (s. 352)

Romandaki bir nesneyi ya da karakteri betimlemek için kullanımı

Bir süre sonra bir bardak biranın da aslında gökyüzünde asılı dururken yemek salonunun içine girmiş olan sarı kahverengi bir dolunay olduğunu hissetti, sımrsızca genişleyen bir greyfurt, sayısız ince tüye sahip olan sarı bir top ya da kabarık tüylü bir tilki ruhuydu... (s. 74).

Yu Yichi’nin vücudu yaylı kanepenin üzerinde zıplamaya devam ederken genç kadın parlak kırmızı kalçalarını sallaya sallaya duvarın köşesinde ortadan kayboldu. Yu Yichi kadının göz kamaştırıcı vücudunun ardından, “Yaylan hadi, seni tilki ruhu seni!” diye bağırdı (s. 212).

Tuzaktaki yemi inceleyen kurnaz bir tilki gibi bir sigara daha yaktı (s. 235)

Çocuk onlara yolu gösterdi. Müfettiş bu ufaklığın “Batıya Yolculuk”taki o kügük şeytanlardan birini anımsattığını hissetti. Hatta çocuğun o şalvar gibi pantolonu- 290 nun apış arasında bir tilki ya da kurt kuyruğu sakladığını hayal etti (s. 290).

Mo Yan'ın Eserlerindeki Tilkilerinin Sınıflandırılması

Yukarıdaki örneklere baktığımızda Mo Yan'ın dağarcığında da bir sürü tilki hikâyesini olduğunu görürüz. Tilki hikâyelerinin en çok anlatıldığı ve yazıldığı yer olan Shandong'da doğan yazar, kendinin de sık sık dile getirdiği üzere buradaki sözlü ve yazılı gelenekten beslenmiş, eserlerinde tilkiyi hem hayvan hem de kurgusal bir karakter olarak işlemiştir.

Büyülü gerçekçilik akımının önemli bir temsilcisi olarak gösterilen Mo Yan kendi yazarlığı üzerine şu değerlendirmeyi yapmıştır:

”... kimi eleştirmenler beni 'köklerini arayan^⁸ bir yazar olarak sınıflandırdı, kimisi 'avangart', kimisi de ^fshinkankakuha^f4487 yazarı olarak; kimisi benim Çin'in 'büyülü gerçekliği' kimisi de Çin'in 'bilinç akışı' olduğumu düşünüyor ama ben ^[481] [482] değişmeye devam ediyorum, böylece onların yargıları da havada kalıyor. Ben, onların ağlarına yakalanmak istemeyen bir balığım... ”^[483]

Mo Yan'ın tilkileri de kendi gibi kimsenin ağına yakalanmak istemeyen balıklardır, kolay kolay sınıflandırılamazlar. Yazar gelenekten aldığı tilki imgelerini kendi süzgecinden geçirip tilki hikâyelerinin Çin Seddi'ne yeni taşlar ekler. Mo Yan'ın tilki hikâyelerini üç ana başlıkta toplayabiliriz:

3.6.1 Tilkinin Hayvan Olarak Ele Alındığı Hikâyeler

Bu hikâyelerde tilkinin doğadaki yaşamı ve av hayvanı olması öne çıkar. Tilkinin yaşadığı yerleri -darı tarlaları, karanlık mağaralar, sazlık ve çalılar, bataklık, mezarlık, tavuk çiftliği ve kümes yakınları, kum adacığındaki ılgınlar- öğreniri z. Av hayvanı olan tilki eti için değil de kürkü için avlanılıyordur. Tilki kürkünün değerini iyi bilen Mo Yan, İri Memeler ve Geniş Kalçalar'da tilki kürkünü romanın dokuz çocuklu "imparatoriçesi" Shangguan Lu'ya hediye ettirir. Onun ardından gelen en önemli kişiye, küçük ayaklarıyla kocaya varmak isteyen Laidi'ye ise dişiliği vurgulanmak istenircesine tilki kuyruğundan bir atkı hediye edilir. Mo Yan klasik Çin yazınında zenginlikle ilişkilendirilen tilki kürkünü yine bu romandaki tilki kürkü sutyen simgesiyle erotik bir düzleme taşır.

Ateş ve tilki renklerinden dolayı hep bir aradadır. Tilkiler ateş topu gibi yuvarlanıyor; köydeki yangının alevleri tilki kuyruğu gibi kıvrılıyor; sobadan ahşap bir kitabe değil de sanki bir tilki yanıyormuş gibi kan renginde alevler, bir kadının koltukaltındaki ateş kırmızısı kıllarından o bildiğimiz tilki kokusu yükseliyordur. Mo Yan, Çin kültüründe ter ve idrar kokusuyla ilişkilendirilen tilki kokusu kavramına Yaşam ve Ölüm Yorgunu'ndaki tilki-domuz savaşıyla tilki osuruğunu da katar.

Mo Yan, tilkinin av hayvanı olduğu hikâyelerde tilki inancıyla bağlantı kurar. Bu da bizi ikinci başlığa götürür.

Tilki İnancına Dair Hikâyeler

Bu hikâyeler Eberhard'ın sınıflandırmasıyla, tilkilerin iyi, ahlâklı hayvan ya da kötü hayvan olmalarıyla ilgilidir. Tilkinin iyi ya da kötü olmasını onunla iletişime geçen kişinin tavrının belirlediğinden bahsetmiştik. Aslında iyi ya da kötü olanlar insanlardır, tilki de onların tavrına göre tepki veriyordur. Yukarıda verdiğimiz örneklerde dört av hikâyesi vardır.

Kızıl Darı Tarlaları'ndaki hikâyede Geng tilkiye ateş eder ama onu öldürmez. Japonların saldırısına uğradıktan sonra tilkinin ağzındaki her derde deva mucizevî bir yaşam iksiri sayesinde hayatta kalır ya da İhtiyar Geng öyle söylüyordur. Tilki için evinde bir sunak hazırlar, otuz altı yıl boyunca o ölümsüz tilkiye adaklarda bulunur.

İri Memeler ve Geniş Kalçalar'da, kışın Dalan kasabasına tilki vurmaya gelen bir avcının yatağında huzur içinde ölmediği, fırtınada donarak da ölmediği, ölme nedenin yakalandığı garip bir hastalık olduğu söylenir.

Terk Edilmiş Bebek'te bir avcının bacağı kırık bir tilkiye rastlayıp onu tedavi etmek için eve götürdüğü anlatılır. Adamın oğlu tilkiyi görür görmez vurur, derisini kurutur, etinden de Çin mantısı yapar. Tilkinin intikamı mantıların eşek dışkısına dönüşmesiyle başlar, ardından evdeki bütün kapı ve pencere gıcırdar, korkudan ne yapacağını şaşıran oğul tilkinin ruhu için bir cenaze töreni düzenlemek zorunda kalır.

İnsan ve Hayvan'da tilki ailesinin yuvasını işgal edip dört yavruyu öldüren dede, anne ve baba tilkiyle ölümüne bir mücadeleye girişir. Mücadele anne ve baba tilkinin ölümüyle sonuçlansa da dedenin başına bir şey gelmez. Mo Yan, bu savaşı niyeyse Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluş gününe denk getirir:

"...duvarlara sinmiş olan tilki kokusu, tilkinin inini işgal ettiğinde gösterdiği kahramanlığı ya da vahşiliği hatırlatıyor dedeme durmadan..."

Tilki inancı örnekleri sadece av hikâyeleriyle sınırlı değildir. İri Memeler ve Geniş Kalçalar'da Shangguan Lu doğum sancısı çekerken iyi yürekli tilki ruhlarından yardım ister. Gaomi Kuzeydoğu Bucağı'nın o kısa tarihinde karşılıksız aşk ya da evliliklerinde çıkan anlaşmazlıklardan dolayı, tilki, kirpi, gelincik, yılan, porsuk ve yarasa ruhuna dönüşen kadınlar vardır. Mezarlıkta başka bir gençle sevişirken yakalanan Fang Jinzhi ruhunun bir tilki tarafından ele geçirildiğini söyleyip kendi için bir sunak yapılmasını ister. Ailesi bu isteği reddedince yakacak odunları sürekli ateş almaya başlar, ailenin kap kaçağı durduk yere kendi kendine kırılır, ailenin yaşlı dedesi içki sürahisini açınca içinden kertenkele çıkar, ailenin yaşlı ninesi hapşırınca kadının burun deliklerinden kendi iki dişi çıkıverir, bir gün Çin mantısı pişirdiklerinde içinden ölü kurbağalar çıkar. Pes eden aile sonunda tilkinin ruhuna bir sunak yapar. Fan Jinzhi'nin hikâyesindeki cinsellik unsuru bizi sadece klasik Çin yazınında değil, aynı zamanda "Tilkinin olduğu yerde güzel bir kadına dönüşen tilkinin olduğunu da hayal edebiliriz,"^[484] diyen Mo Yan'ın eserlerinde de en baskın tilki imgesi olan tilki kadınlara götürür.

Tilki Kadınlar ve Cinsel Maceralar

Bu hikâyelerdeki tilki kadınların bir kısmı gerçekten de tilki kadındır. Tilki kadınlar çoğu hikâyede anlatıcı onları tilki kadın olarak gördüğünden öyle tasvir edilirler. Mo Yan bu konuda belirgin bir ayrım yapmaz. Anlatıcı için esas olan kuyruktur. Gelenek, tilki kadınların insan şekline girseler de kuyruklarını saklayamadıklarını söyler. Klasik Çin yazınında fallik bir simge olarak soyun devamıyla ilişkilendirilen tilki kuyruğu, Mo Yan'ın kadın karakterlerinin bir parçası olarak dişileştirilir:

"...sağdaki iki tanesinin kıçında sarı, kabarık tüylü kuyrukları vardı; sonra kızın o görünmez kuyruğunu kaldırdı; hatta kadının bacaklarının arasında giderek bir balon gibi şişen gür bir kuyruğu olduğunu gördü; süpürgeyi andıran bir kuyruğun kıçından yavaş yavaş çıkmaya başladığını gördü, kuyruk uzadı, uzadı, hiç anlamadan birden yere kadar uzayıverdi; hatta kenevir yağmurluğunun arkasında kabarmış olan kuyruğunu bile gördü; şimdi de bacaklarını yukarıya kaldırdı, kuyruğu neşe içinde yerdeki otları süpürüyordu; kalçaları iyice belirgindi, kuyruk sokumunda sanki çok güzel kırmızı bir kuyruk saklıyordu...”

Büyüklerin söylediği bir şeyi hatırladım sonra, tilki çok güzel bir kadına dönüşebilir ama kuyruğunu yine de saklayamaz. Hemen şöyle dedim ona: "Kıçına ellememe izin verir misin? Kuyruğun yoksa eğer, tilki olmadığına inanınm ben de.”

"Aa, seni gidi ufaklık seni, bana bu kadar kolay sahip olabileceğini mi sanıyorsun yoksa?” dedi ciddi bir tavırla

"Sana dokunmamdan korkuyorsan tilkisin işte, " dedim hiç taviz vermeden.

"Tamam, o zaman," dedi, "dokunmana izin veriyorum ama nazik olsun elin, hafifçe dokun, eğer canımı acıtırsan seni nehre atıp oracıkta boğarım."

Elimi uzatabilmem için elbisesinin eteğini kaldırdı. Teni pürüzsüz derecede kaygandı, hem yuvarlak hem de büyüktü kalçaları, kuyruk filan bulamadım.

Gece Avı'ndaki genç kadının kuyruğu yoktur. Onun poposuna elleyen erkek çocuğunun gözünde temiz, hoş kokan ve yeryüzündeki en yetenekli insan olan genç kadın ufaklığa yengeç tutmayı öğretir. İri Memeler ve Geniş Kalçalar'da tilki donuna girmiş Cui Fengxian adlı dul bir kadından bahsedilir. Kaçak toprak ağası Sima Ku'yla mezarlıkta buluşup ona yardım eder ama onunla birlikte olmayı da ihmal etm ez. İyi yürekli başka bir tilki kadın da köyün dışında bir başına yaşayan bir kadındır. Kocasını arayan Niandi'ye onu bulmasında yardımcı olur.

Erkekleri baştan çıkaran tilki kadınların örneklerini de veren Mo Yan, İri Memeler ve Geniş Kalçalar'da bu imgeyi tersine de çevirir: Jintong'un tilkiyle özdeşleştirdiği tavuk çiftliğinin kadın yöneticisi ne kadar uğraşsa da istediğini elde edemez. Sarı saçlı, renkli gözlü, İsveç-Çin melezi Jintong, ancak o öldükten hemen sonra, kendi isteğiyle onunla birlikte olur.

Klasik Çin Yazında ve Mo Yan'ın Eserlerinde Geçen Tilki Sözcüğü Sayısına Dair Tablo

Eserin Adı ve Yazarı	t<*ii_*490 Tilki    Sözcüğü Sayısı
Shi Jing	13[485] [486]
Shan Hai Jing 山海经	12[487]
Lieyi Zhuan 列异传 Cao Pi曹丕	0[488] [489]
Bowu Zhi博物志	4494

 

 

Zhang Hua 张华
Xuan Zhong Ji 玄中记 Guo Pu郭璞	8[490]
Baopuzi抱朴子 Ge Hong葛洪	33[491]
Sou Shen Ji搜神记 Gan Bao干宝	24[492] [493] [494]
Sou Shen Houji搜神后记 Tao Qian 陶潜	g498
Y ouming Lu幽明录 Liu Yiqing 刘义庆	3499
Shuyi Ji述异记 Zu Chongzhi 祖沖之	0[495]
Yi Yuan异苑 Liu Jingshu 刘敬叔	3[496]
Guang Yi Ji广异记	155[497]

 

 

Dai Fu戴孚
Fayuan Zhulin法苑珠林 Dao Shi道世	68[498]
Youyang Zazu酉阳杂俎 Duan Chengshi 段成式	30[499]
Taiping Guangji 太平广记	482[500]
Taiping Yulan太平御览	512[501]
Wenyuan Yinghua 文苑英华	365[502]
Cefu Yuangui册府元龟	737[503] [504]
Yi Jian Zhi夷坚志 Hong Mai 洪迈	9509
Liaozhai Zhiyi 聊斋志异 Pu Songling 蒲松龄	432[505]
Zi Bu Yu子不语 Yuan Mei 袁枚	129[506]

 

 

Yetan Suilu夜谈随录 He Bang'e和邦额	193[507]
Yuewei Caotang Biji阅微草堂笔记 Ji Yun纪旳	811[508]
Mai You Ji埋忧集 Zhu Meishu朱梅叔	25[509]
Mo Yan'ın Tüm Eserleri 莫言作品	649[510]

 

Tabloyu incelediğimizde Gan Bao'nun SSJ'sinin sadece günümüze kalan 464 hikâyesiyle değil, aynı zamanda içinde tilki sözcüğü geçen hikâyelerinin çokluğuyla da Altı Hanedan döneminin diğer eserlerinin -Baopuzi'deki tilkiler kurgusal karakter değildir, daha çok hayvansal özellikleriyle öne çıkarlar- arasından sıyrıldığını görürüz. Tilki hikâyeleri en çok Tang ve Qing döneminde yazılmıştır. 649 tilki sözcüğüyle ustası Pu Songling'i de geçmiş olan Mo Yan tilki hikâyeleri anlatmaya devam etmektedir.

SONUÇ

Kızıl tilki, köpekgiller ailesinden bu kurnaz ve kuşkucu hayvan, dünyada en yaygın bulunan etobur hayvanlardan biridir. Dünyanın hemen hemen her yerinde bulunduğu için, sadece klasik Çin yazınında değil, çoğu halkın mitoloji ve edebiyatında hem hayvan hem de kurgusal bir karakter olarak önemli bir yer tutar. Dünyadaki izi Buz Devri öncesine kadar takip edilebilen ve on iki bin yıllık geçmişiyle insanlık tarihini değiştiren Göbeklitepe'de de karşımıza çıkan tilki, yazının bulunmasıyla birlikte başlayan tarih sahnesine ilk kez Sümer edebiyatıyla girer. Ortaya çıktığı andan itibaren zeki, kurnaz ve hilekâr bir figür olarak görülür.

Tilki, klasik Çin yazınına kürkü değerli bir av hayvanı olarak girer. Çin tarihinde tilki etinin yenildiğine, hatta neredeyse tüm organlarının tedavi amaçlı kullanıldığına dair kayıtlar vardır. Klasik Çin yazınında, tilkiyi avlamaya başlayan eski insanların bu süreçte tilkinin doğası hakkında öğrendikleri bilgilere de rastlarız. Tilki, geceleri ortaya çıkan, kuşkucu, insalcıl, zeki, ruhu olan, bazen uğurlu, bazense uğursuz sayılan bir hayvan olarak görülür. Tilki, Kuzey Çin'de, özellikle Shandong ve çevresinde ona adak sunan kişilere dünyevi yardımlarda bulunan kutsal bir hayvan olarak kabul edilir. Yaşlandıkça başka bir varlığa, insana, en çok da güzel bir genç kıza dönüştüğüne inanılır. Çoğu hikâye güzel bir genç kıza dönüşmüş tilkilerin insanlarla yaşadığı iyi ya da kötü olayları anlatır.

Mo Yan'ın tilki hikâyelerini üç ana başlıkta toplayabiliriz: Tilkinin doğadaki yaşamı ve av hayvanı olmasının öne çıktığı hayvan olarak ele alındığı hikâyeler, tilkinin iyi ya da kötü olarak ele alındığı tilki inancına dair hikâyeler ve "Tilkinin olduğu yerde 204

güzel bir kadına dönüşen tilkinin olduğunu da hayal edebiliriz," diyen Mo Yan'ın eserlerinin en baskın tilki imgesi olan tilki kadınlara dair hikâyeler.

Tilkinin bir kadına dönüşmesi geleneğini 276 doğumlu Guo Pu başlatır. Tilkinin erkeğe dönüşüp kadınlarla ilişkiye girebileceğini söyler. 286 doğumlu Gan Bao bu geleneğe tilkinin şehvetli bir kadına da dönüştüğünü ekler. İlk kayıtta Çincede "- ebilmek" anlamına gelen neng （能）sözcüğüyle ifade edilenler çok geçmeden gerçeğe dönüşmüştür. Tilki hem bir kadına dönüşmüş hem bir erkeği büyüleyerek aklını başından almış hem onunla cinsel ilişkiye girmiş hem de onunla aşk yaşamıştır. Gan Bao, Dağ Şeytanı A Zi （Shanmei A Zi 山 魅阿紫）adlı hikâyesiyle klasik Çin yazınındaki en baskın tilki imgesi "tilki kadın"ın sadece günümüze kadar gelen bütün özelliklerini tanımlamakla kalmamış aynı zamanda daha önceleri yaşlı tilki, kötü tilki ya da sadece tilki olarak bahsi geçen kurgusal karaktere bir isim verip onu insanlaştırarak tilki kadının tanımını daha da netleştirmiştir.

Tilki, tilki kadınlara hayran olan Mo Yan'ın edebiyat yolculuğunda da önemli bir yere sahiptir. Hokkaido adasındaki kızıl tilkileri anlatan filmi izledikten sonra bağımsız yaşamak ve dünyayı keşfetmek için o küçük tilkilerden esinlenerek evden ayrılan Mo Yan, köklerini hiç unutmaz. Eline kalemi alıp kâğıda Gaomi Kuzeydoğu Bucağı diye yazdığı her an başını doğduğu topraklara, kendi yuvasına çevirir ve orada duyduğu hikâyeleri anlatır bizlere. Mo Yan duyduklarını yazması Çin yazın geleneğinin ta kendisidir. Resmî tarih dışında kalan tüm yazılı eserler, yazarının başkalarından duyduklarını kaleme almasıyla yazılmıştır.

Kendini bir hikâye anlatıcısı olarak gören Mo Yan, kırk üç günde keçeli kalem kullanarak elle yazdığı Yaşam ve Ölüm Yorgunu romanının sonsözünde teknoloji bu kadar ilerlemişken neden keçeli kalem kullandığını şöyle açıklar:

"Şimdi bu yaptığım da bir 'geri çekilme'dir. Ama bu da sonuna kadar gitmedi henüz. Gerçek bir geri çekilme bambunun üzerine bıçakla atılan bir çentiktir. Bir adım daha geri çekilirseniz kaplumbağa kemiklerinin üzerine kazınmış fal yazıtlarına ulaşırsınız. Bir sonraki adımda da yazı diye bir şe^y kalmaz, sazdan kulübenizin içinde oturup ay ve yıldızları izlerken elinizdeki ipe düğüm atarak kayıt altına alırsınız tarihi.”

Küçükken çobanlık yapan Mo Yan otların üzerine uzanıp tembel tembel süzülen beyaz bulutları izlerken bir sürü hayale kapılır. Bunlardan biri de güzel bir genç kıza dönüşmüş olan bir tilkinin ortaya çıkıp onunla birlikte hayvan otlatmasıdır. Güzel bir genç kıza dönüşmüş olan o tilki hiç gelmez ama günün birinde çalıların içinden ateş kırmızısı bir tilki önüne fırlayınca korkudan kıç üstü yere düşer Mo Yan, tilki ortadan kaybolduktan sonra bile düştüğü yerde tir tir titremeye devam eder.

Kurnazlığıyla ünlü tilkinin klasik Çin yazınında, hatta dünya yazınındaki yeri de böyledir: Tilki hem iyi hem de kötü say山r, bu iyilik ve kötülük dengesi dönem dönem ve yazarına göre değişir; hem sevilir hem de korkulur ondan, hatta kimi kültürlerde tilkiye tapınıldığı bile olmuştur. Tilkinin uygarlık tarihine girişi de böyledir. Yaklaşık 12 bin yıllık geçmişiyle insanlık tarihini değiştiren, bugün bilinen en eski ve en büyük tapınma merkezi sayılan Göbeklitepe'de bulunan dikilitaşlarda bir sürü tilki kabartması olduğu gözlenmiştir. Bazı bilim insanları bu kabartmaların yıldızlarla bağlantısı olduğunu, köpekgillerin kabarık kuyruklarının çoğu eski kültürde kuyruklu yıldızı temsil ettiğini söylerler.

Göbeklitepe'de bulunan dikilitaşlardaki tilki kabartmalarıyla ilgili varsayımların doğru olup olmadığı veya klasik Çin yazınındaki güzel bir genç kıza dönüşen tilkilerin gerçekten de insana dönüşüp dönüşmediğini bilemeyiz ama küçükken gökyüzüne, insana dönüşmek için Büyükayı takımyıldızına tapan tilkiler gibi bakarak o tilkileri hayal eden ve büyüdükten sonra o hayalleri roman ve hikâyelerinde yazan Mo Yan, bugün sazdan kulübesinde oturup ay ve yıldızları izlemeden de elindeki ipe düğüm atarak, "sanrısal gerçekçilikle halk hikâyelerini, tarihi ve şimdiyi kaynaştır"mış ve kendi tuhaf tarihini hem kendi kayıt altına almış hem de 2012 yılında Nobel Edebiyat Ödülü'nü alan, Çin'de doğan ve Çin'de yaşamayı sürdüren ilk Çinli Nobel ödüllü yazar olarak kayıt altına aldırmış ve köklerine kadar bağlı olduğu Çin Yazın Seddi'ne yeni taşlar eklemiştir.

ÖZET

"Klasik Çin Yazınında ve Mo Yan'ın Eserlerinde Tilki İmgesi" başlıklı bu tezde, Çin'in yaşayan en önemli yazarlarından Nobel ödüllü Mo Yan'ın eserleri yazarın edebiyat yolculuğunda önemli bir unsur olan tilki üzerinden incilenmiştir. Tilki, Çin yazın tarihi boyunca biyolojik doğasını aşmış ve son derece zengin çağrışımlarla dolu eşsiz bir kültürel imgeye dönüşmüştür. Çin mitolojisindeki ejderha gibi efsanevi hayvanları bir yana koyarsak, tilki gibi derin kültürel öneme sahip hemen hemen hiçbir hayvanın olmadığı söylenebilir. Tilki, sadece roman, şiir, halk hikâyeleri gibi edebi türlerde önemli bir rol oynamakla kalmaz, aynı zamanda tarihi kayıtlarda ve felsefi metinlerde de görülür.

Bu tezin ilk bölümünde dünya edebiyatı ve mitolojisinde tilkinin yeri hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde tilkinin klasik Çin yazınında imge olarak nasıl ele alındığına dair örnekler verilmiştir. Gan Bao'nun Sou Shen Ji adlı eserinin tilki imgesi üzerindeki önemine vurgu yapılmış ve bu eserin geleneği nasıl şekillendirdiğine dikkat çekilmiştir. Tezin son bölümünde Mo Yan'ın hayatına değinilmiş ve yazarın tilkiler hakkındaki hikâyeleri değerlendirilmiştir.

ABSTRACT

In this dissertation titled "The Fox Image in Classical Chinese Literature and Mo Yan's Works", the works of Nobel Prize winner Mo Yan, one of the most important living writers of China, are reviewed through the fox image, which is an important element in the author's literary journey. Throughout Chinese literary history, the fox has transcended its biological nature and transformed into a unique cultural image with extremely rich connotations. Putting aside mythical animals such as dragons in Chinese mythology, it can be said that there are almost no animals of deep cultural significance such as foxes. The fox not only plays an important role in literary genres such as novels, poems and folk tales, but also appears in historical records and philosophical texts.

The first part of this dissertation is about the significance of the fox in world literature and mythology. In second part examples of how the fox was addressed as an image in classical Chinese literature are given. The importance of Gan Bao's work "Sou Shen Ji" on the fox image was emphasized and attention was drawn to how this work shaped the tradition. The last part of the dissertation is about the life and works of Mo Yan and Mo Yan's stories about foxes were evaluated in this context.

KAYNAKÇA

Afanasyev, Alexander (1975). Russian Fairy Tales. Çev. N. Guterman. Toronto: Random House Inc.

Alimov, Igor A. (2016). "Guang Yi Ji: A Mini-Encycpaedia of the Supernatural". Manuscripta Orientalia International Journal for Oriental Manuscript Research Vol. 22 . No. 1. St. Petersburg: Thesa Publishers

Allaby, Michael (2010). Animals From Mythology to Zoology. New York: Facts On File Inc.

Alster, Bendt (1976). On the Earliest Sumerian Literary Tradition. Journal of Cuneiform Studies, Vol. 28, No. 2. Massachusetts: The American Schools of Oriental Research

Alster, Bendt (1989). An Akkadian Animal Proverb and the Assyrian Letter ABL 555.

Journal of Cuneiform Studies. Vol. 41. No. 2. Massachusetts: The American Schools of Oriental Research

Alster, Bendt (2005). Wisdom of ancient Sumer. Maryland: CDL Press

Aston, W. G. (çev.)., (1972). Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697. Singapore: Tuttle Publishing

Atchity, Kenneth J. (ed. ve çev.)., 1996). The Classical Greek Reader. New York: Oxford University Press

Bathgate, Michael (2004). The Foxs Craft in Japanese Religion and Culture Shapeshifters, Transformations, and Duplicities. New York: Routledge

Benk, Adnan (ed.)., 1992). Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. Cilt: 22. İstanbul: Milliyet Gazetecilik A.Ş.

Birtalan, Âgnes (2001). "A Survey of the Fox in Mongolian Folklore and Folk Belief".

Der Fuchs in Kultur, Religion Und Folklore Zentral- Und Ostasiens. 1. Cilt. Wiesbaden: Harrassowitz

Blust, Robert (1999). "The Fox's Wedding". Anthropos, Bd. 94, H. 4./6. Sankt Augustin: Anthropos Institute

Boas, Franz (ed.)., (1901). The Eskimo of Baffin Land and Hudson Bay. Bulletin of the American Museum of Natural History Vol. XV. New York

Boaz, Noel T. ; Ciochon, Russell L. (2004). Dragon Bone Hill: An Ice-Age Saga of Homo erectus. New York: Oxford University Press

Brekke, Asgeir; Egeland, Alv (1983). The Northern Light: From Mythology to Space Research. Berlin: Springer-Verlag

Brinkley, Captain F. (ed.)., (1898) . Japan: Described And Illustrated By The Japanese.

Vol. V. Boston: J. B. Millet Company

Cahill, Suzanne E. (1993). Transcendence & Divine Passion: The Queen Mother of the West in Medieval China. California: Stanford University Press

Campany, Robert. (1996). Strange Writing: Anomaly Accounts in Early Medieval China. Albany: State University of New York Press

Campany, Robert Ford (2015). A Garden of Marvels: Tales of Wonder from Early Medieval China. Honolulu: University of Hawai‘i Press

Casal, U. A. (1959). The Goblin Fox and Badger and Other Witch Animals of Japan.

Folklore Studies, Vol. 18. Nagoya: Nanzan University Press

Chan, Leo Tak-hung (1997). Text and Talk: Classical Literary Tales in Traditional China and the Context of Casual Oral Storytelling. Asian Folklore Studies, Vol. 56.

Chan, Leo Tak-hung (1998). The Discourse on Foxes and Ghosts: Ji Yun and Eighteenth-century Literati Storytelling. Hong Kong: Chinese University Press

Chan, Sylvia (2003). “Li Zehou and New Confucianism”. New Confucianism: A Critical Examination. Ed. J. Makeham. New York: Palgrave Macmillan. 105-128.

Chen, Jack W.; Schaberg, David (ed. 2014). Idle Talk: Gossip and Anecdote in Traditional China. Berkeley: Global, Area, and International Archive, University of California Press

Chen, Yinke 陈寅恪(2001). Han Liu Tang Ji 寒柳堂集.Shanghai: San Lian Shudian 三联书店.

Chiang Ünal, Gonca (2019). Zhuangzi’da Özgürlük Düşüncesi: “Özgür Yolculuk” Bölümü Üzerinden Bir İnceleme. Dört Öge

Choy, Howard Y. F. (2008). Remapping the Past Fictions of History in Deng's China, 1979-1997. Leiden: Brill.

Collins, Andrew (2014). Göbekli Tepe Genesis of the Gods: The Temple of the Watchers and the Discovery of Eden. Vermont: Bear&Company

Çakmak, Tülay (2001). ”Çin Edebiyatında Doğaüstü Kadın İmgesinin Sinema Sanatına Aktarımı: Kaplan ve Ejderha Filminde Kadın". Kadın Çalışmaları. G.Ü. İletişim

Fakültesi Dergisi, Sayı 10. Ankara: G.Ü. İletişim Fakültesi Basımevi

Davis, Edward L. (2001). Society and the Supernatural in Song China. Honolulu:

University of Hawai‘i Press

De Groot, J. J. M. (1901). The Religious System of China Vol. IV. Book II. Leiden: E. J. Brill

De Groot, J. J. M. (1907). The Religious System of China Vol. V. Leiden: E. J. Brill

De Gubernatis, Angelo (1872). Zoological Mythology; or, The Legends of Animals. Vol. 2. London: Trübner & Co.

De Visser, M. W. (1908). "The Tengu". Transactions of the Asiatic Society of Japan. Vol. 36 Part II. Yokohama: Asiatic Society of Japan

Dewoskin, Kenneth (1977). "The Six Dynasties Chih-kuai and the Birth of Fiction". Chinese Narrative: Critical and Theoretical Essays. Ed. Andrew H. Plaks. Princeton:

Princeton University Press. 21-52.

Duddinton, Natalie (Çev. 1967). Russian Folk Tales. New York: Funk&Wagnalls

Eberhard, Wolfram (1945). "Çin Romanının Çin Hayatındaki Yeri". Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt III, Sayı 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi

Eberhard, Wolfram (1948). Die Chinesische Novelle des 17.-19. Jahrhunderts Eine Soziologische Untersuchung. Artibus Asiae. Supplementum. Vol. 9. Zurich: Artibus Asiae Publishers

Eberhard, W.; H. Boratav (1990). Çin Hikâyeleri. İstanbul: M.E.B. Yayınları

Eberhard, W. (2000). Çin Simgeler Sözlüğü. Çev. A. Kazancıgil; A. Bereket. İstanbul: Kabalcı Yayınevi

Eberhard, Wolfram (2010). En Eski Devirlerden Zamanımıza Kadar Uzak Doğu Tarihi.

Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi

Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. Çev. L. Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi

Elkin, A. P. (1930). The Rainbow-Serpent Myth in North-West Australia. Oceania, Vol.

1, No. 3. Sydney: Oceania Publications University of Sydney

Ens Manning, Kimberley; Wemheuer, Felix (ed. 2011). Eating Bitterness: New Perspectives on Chinas Great Leap Forward and Famine. Vancouver: The University of British Columbia Press

Fracasso, Riccardo (1988). Holy Mothers of Ancient China: A New Approach to the Hsi-wang-mu 西王母 Problem. T'oung Pao, Second Series, Vol. 74, Livr. 1/3. Leiden:

Brill

Frazer, James G. (1890). Altın Dal: Dinin ve Folklorun Kökenleri. Çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Payel Yayınevi

Fu, Xuewen 付学文(ed.)., (2003). Xiandai Hanyu Cihai 现代汉语辞海,(Çağdaş Çincenin Sözcük Denizi). Cilt: 2. Beijing: Mingguang Ribao Chubanshe 光明日报出版 社

Ganany, Noga (2015). Baogong as King Yama in the Literature and Religious Worship of Late-Imperial China. Asia Major, Volume 28, No. 2. Taipei: Academia Sinica

Gao, Hongxing (1995). Chanzu Shi 缠足史.Shanghai: Shanghai Wenyi Chubanshe 上 海文艺出版社

Gilhus, Ingvild S&lid (2006). Animals, Gods and Humans: Changing Attitudes to Animals in Greek, Roman and Early Christian Ideas. New York: Routledge

Goldin, Paul R. (2006). The Cultural and Religious Background of Sexual Vampirism in Ancient China. Theology & Sexuality. Volume 12(3). London: Sagepub

Gu, Mingdong (ed.)., (2019). Routledge Handbook of Modern Chinese Literature. New York: Routledge

Hammond, Charles E. (1996). Vulpine Alchemy. T'oung Pao, Second Series, Vol. 82, Fasc. 4/5. Leiden: Brill

Han, Shaogong 韩少功(1998). "Wenxue De 'Gen'文学的'根'".韩少功散文.1. Cilt. Beijing: Zhongguo Guangbo Dianshi Chubanshe 中国广播电视出版社

Han, Xiang 韩香(2 016). Lianghan Qi Wudai Zhongya Huren De Lai Hua Ji Huodong 两汉迄五代中亚胡人的来华及活动.Beijing: Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe中 国社会科学出版社

He, Bang'e 和邦额(1988). Yetan Suilu 夜谈随录.Shanghai: Shanghai Guji Chubanshe 上海古籍出版社

Huang, Yongnian (2007). Tang Shi Shi'er Jiang 唐史十二讲.Beijing: Zhonghua Shuju 中华书局

Huntington, Rania (2000). "Foxes and Sex in Late Imperial Chinese Narrative". Nan Nü 2.1. Leiden: Brill

Huntington, Rania (2000). Alien Kind: Foxes and Late Imperial Chinese Narrative. Cambridge: Harvard University Asia Center

James, Jean M. (1995). An Iconographic Study of Xiwangmu during the Han Dynasty.

Artibus Asiae, Vol. 55, No. 1/2. Zurich: Artibus Asiae Publishers Jameson, R. D. (1951). "The Chinese Art of Shifting Shape". The Journal of American

Folklore. Vol. 64. No. 253. Bloomington: American Folklore Society

Johnson, T. W. (1974) Far Eastern Fox Lore. Asian Folklore Studies, Vol. 33, No. 1.

Nagoya: Nanzan University Press

Kang, Xiaofei (2006). The Cult of the Fox: Power, Gender, and Popular Religion in Late Imperial and Modern China. New York: Columbia University Press

Kapusuzoğlu, Gökçen (2017). Taiping Derlemesinde Türkler. Ankara: Gece Kitaplığı

Kaşgarlı Mahmud (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Çev. Ahmet Bican Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları

Kirilen, Gürhan (2013). Mo Yan Ustasından El Alan Çeviri. Lacivert Hikâye ve Şiir (51)

Kirilen, Gürhan (2015). Eski Çin'in Ötekisi: Türkler. Ankara: Kimlik Yayınevi

Nozaki, Kiyoshi (1961). Kitsune: Japan’s Fox of Mystery, Romance, and Humor. Tokyo: Hokuseido Press

Ko, Dorothy (2005). Cinderella's Sisters: A Revisionist History of Footbinding. California: University of California Press

Kobya, Elif Şebnem (2014). "Türkiye'de Yağmur Törenleri ve Yağmurla İlgili İnanışlar". Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi

Kolot, Berna (2018). Irk Bitig'deki Hayvanlar ve Bu Hayvanların Türk Mitolojisindeki Yeri. Doktora Semineri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi

Konfüçyüs (1990). Konuşmalar. Çev. Muhaddere Özerdim. İstanbul: M.E.B. Yayınları

Konfüçyüs (2015). Konuşmalar: İlk On Bölüm. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Kafka Kitap Kramer, Samuel Noah (1999). Sümer Mitolojisi. Çev. H. Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi

Kramer (2000). Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki. Çev. H. Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi

Kuhn, Philip A. Soulstealers: The Chinese Sorcery Scare of 1768. London: Harvard University Press

Kurten, Björn (2007). Pleistocene Mammals of Europe. New Brunswick (U.S.A.): AldineTransaction, A Division of Transaction Publishers

Kurtuldu, Erdem (haz. ve çev.)., 2010). Klasik Çin Şiirinden Seçmeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları

Kurtuldu, Erdem (haz. ve çev.)., (2015). Zen Ustaları. İstanbul: Kafka Kitap

Kyoko, Motomichi Nakamura (1973). Miraculous Stories from the Japanese Buddhist Tradition: The Nihon Ryoiki of Monk Kyokai. Massachusetts: Harvard University Press

Lander, Brian; Brunson, Katherine (2018). "Wild Mammals of Ancient North China". Journal of Chinese History 2(02)

Lariviere, Serge; Pasitschniak-Arts, Maria (1996). “Vulpes vulpes”. Mammalian Species 537

Leung, Laifong (1994). Morning Sun: Interviews with Chinese Writers of the Lost Generation. New York: M. E. Sharp

Leung, Laifong (2017). Contemporary Chinese Fiction Writers: Biography, Bibliography, and Critical Assessment. New York: Routledge

Li, Jianguo 李剑国(2002). Zhongguo Hu Wenhua 中国狐文化.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe人民文学出版社

Li, Shouju 李寿菊(1995: Mingguo 84). Huxian Xinyang Yu Hulijing Gushi 狐仙信仰 与狐狸精故事.Taipei: Taibei Xuesheng Shuju台湾学生书局

Li, Wei-tzu 李慰祖(1948). "On the Cult of the Four Sacred Animals (四大門)in the Neighbourhood of Beijingg". Folklore Studies. Vol. 7. Nagoya: Nanzan University

Lin, Fu-shih 林富士 (2019). "Old Customs and New Fashions: An Examination of Features of Shamanism in Song China". Eds. Pierre Marsone; John Lagerwey. Modern Chinese Religion I. Leiden: Brill. 229-281.

Loewe, Michael (2011). Dong Zhongshu, a Confucian Heritage and the Chunqiu Fanlu. Leiden: Brill

Loewe, Michael (2019). Crisis and Conflict in Han China: 104 BC to AD 9. New York: Routledge

Lu Xun (2001). Çin Yazınının Kısa Tarihi. Zhongguo Xiaoshuo Shi Lüe 中国小说史略. Shanghai: Shanghai Guji Chubanshe 上海古籍出版社

Luckert, Karl W. (2016). Göbekli Tepe. Çev. L. Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Yayınları

Lynch, Patricia Ann (2010). Native American Mythology A to Z. 2nd Edition. New York: Chelsea House Publishers

Ma Yinqin 马银琴(ed.)., (2018). Sou Shen Ji: Ma Yinqin Yizhu 搜神记：马银琴译注.

Beijing: Zhonghua Shuju 中华书局

March, Jenny (2001).Cassell's Dictionary of Classical Mythology. New York: Cassell&Co.

Matthews, John; Matthews, Caitlin (2005). The Element Encyclopedia of Magical Creatures: The Ultimate A-Z of Fantastic Beings from Myth and Magic. London: Harper Collins Publishers Ltd.

McPhee, Brian D. (2018). Mythological Innovations in Corinna’s Asopides Poem (fr.654.ii-iv PMG). Greek, Roman, and Byzantine Studies 58. North Carolina

Mert, Osman (2007). " Kazak Türkçesinde Hayvan Adlarıyla Kurulan Atasözleri". Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu. Eds. Sebahattin Şimşir; Bedri Aydoğan. Almati. 297-311.

Mo, Yan (2010). Mo Yan Duihua Xinlu 莫言对话新录.Beijing: Wenhua Yishu Chubanshe文化艺术出版社

Mo, Yan (2012). Xuexi Pu Songling 学习蒲松龄.Beijing: Zhongguo Qingnian Chubanshe中国青年出版社

Mo, Yan (2012). "Kulaklarla Okumak"用耳朵阅读 Yong Erduo Yuedu. Beijing: Zuojia Chubanshe作家出版社

Mo, Yan (2013). Kızıl Darı Tarlaları. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları

Mo, Yan (2014). İri Memeler ve Geniş Kalçalar. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları

Mo Yan (2015). Yaşam ve Ölüm Yorgunu. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları

Mo, Yan (2016). Değişim. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul. Can Yayınları Mo, Yan (2017). Saydam Turp. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları

Mo, Yan (2020). İçki Cumhuriyeti. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları

Nozaki, Kiyoshi (1961). Kitsune: Japan’s Fox of Mystery, Romance, and Humor. Tokyo: Hokuseido Press

Onat, Ayşe; Orsoy, Sema; Ercilasun, Konuralp (2004). Çin Kaynaklarında Türkler, Han Hanedanlığı Tarihi: Hsiung-Nu (Hun) Monografisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi

Osborne, Harold (ed.)., (1981). The Oxford Companion to Twentieth Century Art. New York: Oxford University Press

Oseid, Kelsey (2017). What We See in the Stars: An Illustrated Tour of the Night Sky. New York: Ten Speed Press.

Özerdim, Muhaddere N. (1977). Shih Ching'den (Şarkılar-Türküler Kitabı) Seçmeler.

Doğu Dilleri Dergisi, II Cilt, 3. Sayı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi

Perry, Ben Edwin (1988). "Fabl". Proverbia in Fabula: Essays on the Relationship of the Proverb and the Fable. Ed. Pack Carnes. New York: Peter Lang International Academic Publishers

Pim, Keiron (2014). Dinosaurs-The Grand Tour: Everything Worth Knowing About Dinosaurs from Aardonyx to Zuniceratops. New York: The Experiment Publishing

Panchatantra, the (1993). Çev. Chandra Rajan. New Delhi: Penguin Books Ltd.

Pong, David (ed.)., (2009). Encyclopedia of Modern China. Vol. 2. New York: Charles Scribner’s Sons

Proust, Marcel (1999). Kayıp Zamanın İzinde: Swann'larin Tarafı. Çev. Roza Hakmen.

İstanbul: Yapı Kredi Yayınları

Puett, Michael (2005). "The Offering of Food and the Creation of Order: The Practice of Sacrifice in Early China". Of Tripod and Palate: Food, Politics and Religion in Traditional China. Ed. Roel Sterckx. New York: Palgrave Macmillan.

Pu, Songling (1880). Strange Stories from a Chinese Studio. Çev. Herbert A. Giles. London: Thomas de la Rue & Co.

Pu, Songling 蒲松龄(2005). Liaozhai Zhiyi 聊斋志异.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe人民文学出版社

Reiter, Florian C. (2007). Basic Conditions of Taoist Thunder Magic. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag

Riordan, James (1976). Tales from Cental Russia Volume One. Middleesex: Kestrel Books

Roux, Jean-Paul (2005). Orta Asya'da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. A. Kazancıgil; L. Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi

Queen, Sarah A.; Major, John S. (ed. ve çev.)., (2016) Luxuriant Gems of the Spring and Autumn: Attributed to Dong Zhongshu. New York: Columbia University Press

Sands, Donald Belshaw (ed.)., (1960). The History of Reynard the Fox: Translated and Printed by William Caxton in 1481. Massachusetts: Harvard University Press

Sax, Boria (2001).The Mythical Zoo: An Encyclopedia of Animals in World Myth, Legend, and Literature. California: ABC-CLIO Inc.

Sax, Boria (2013). Imaginary Animals: the Monstrous, the Wondrous and the Human.

London: Reaktion Books

Schlesinger, Jonathan (2017). A World Trimmed with Fur: Wild Things, Pristine Places, and the Natural Fringes of the Qing Rule. California: Stanford University Press

Schmidt, Klaus (2007). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe: En Eski Tapınağı Yapanlar. Çev. R. Aslan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Shan, Min 山民(1995). "Zhongguo Hu You Chongbai Chutan 中国狐鼬崇拜初探".

Minjian Wenxue Luntan 民间文学论坛.2. Sayı

Sivin, N. (1976). Chinese Alchemy and the Manipulation of Time. Isis, Vol. 67, No. 4.

Chicago: The University of Chicago Press

Sözmen, Afife Hellena (2019). Modern Çin Edebiyatının Hikâyesü. İstanbul. NotaBene Yayınları

Steele, Paul R. (2004). Handbook of Inca Mythology. California: ABC-CLIO Inc.

Sterckx, Roel (2002). The Animal and the Daemon in Early China. New York: State University of New York Press

Strassberg, Richard E. (2002). A Chinese Bestiary: Strange Creatures from the Guideways through Mountains and Seas. California: University of California Press

Strassberg, Richard E. (2014) "Glyphomantic Dream Anecdotes". Eds. Jack W. Chen;

David Schaberg. Idle Talk: Gossip and Anecdote in Traditional China. Berkeley: Global, Area, and International Archive, University of California Press. 178-193

Strong, Sarah M. (2009). The Most Revered of Foxes: Knowledge of Animals and Animal Power in an Ainu Kamui Yukar. Asian Ethnology, Vol. 68, No. 1. Nagoya: Nanzan University Press

Strong, Sarah M. (2011). Ainu Spirits Singing: The Living World of Chiri Yukie’s Ainu Shin⁵yöshü. Honolulu: University of Hawai‘i Press

Tanaka, Sakurako (2000). The Ainu of Tsugaru: The Indigenous History and Shamanism of Northern Japan. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Vancouver: The University of British Columbia

Tansel, Oğuz (2013). “Güneşli Yağmurla İlgili Halk İnanışları”. Folklor/Edebiyat. Cilt: 9, Sayı: 33. Ankara

Tao, Dongfeng(2016). "Thirty Years of New Era Literature: From Elitization to De-Elitization". A Companion to Modern Chinese Literature. Ed. Zhang Yingjin. West Sussex: John Wiley & Sons, Ltd.

Thomas, E. J.; Francis, H. T. ( Çev. 1916). Jataka Tales. London: Cambridge University Press

Uther, Hans-Jörg (2006). The Fox in World Literature: Reflections on a "Fictional Animal". Asian Folklore Studies. Vol. 65. No. 2

Vanstiphout, H. L. J. (1988). The Importance of "The Tale of the Fox". Acta Sumerologica 10

Varty, Kenneth. (1999). Reynard, Renart, Reinaert and Other Foxes in Medieval England: the Iconographic Evidence. Amsterdam: Amsterdam UP.

Von Glahn, Richard (2004). The Sinister Way: The Divine and the Demonic in Chinese Religious Culture. California: University of California Press

Wang, Ping (2000). Aching for Beauty Footbinding in China. Minneapolis: University of Minnesota Press

Wallen, Martin (2006). Fox. London: Reaktion Books Ltd.

Watters, T. (1874). "Chinese Fox-Myths". Journal of the North-China Branch of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland Vol. VIII. Shanghai: A. H. De Carvalho Printer & Stationer

Wile, Douglas (1992). Art of the Bedchamber: The Chinese Sexual Yoga Classics Including Women's Solo Meditation Texts. New York: State University of New York Press

Wu, Peilin 吴珮琳 (2012). "Aesop's Fables in China: The Transmission and Transformation of the Genre". Yayımlanmamış Doktora Tezi. Illinois: University of Illinois

Xiao, Haibo 肖海波;Luo, Shaoqing 罗少卿(eds.)., (2011). Liuchao Zhiguai Xiaoshuo Xuanze六朝志怪小说选择.Nanjng: Fenghuang Chubanshe凤凰出版社

Yang, Xiaobin (2002). The Chinese Postmodern: Trauma and Irony in Chinese Avant- garde Fiction. Michigan: University of Michigan Press

Yao, Lingxi 姚灵犀(1934). Cai Fei Lu 采菲录.Tianjin: Tianjin Shuju 天津书局

Ye, Lu 叶露；Mei, Ruobing 梅若冰(eds.)., (2018). Shan Hai Jing 山海经.Wuhan:

Changjiang Wenyi Chubanshe 长江文艺出版社

Yener, Mustafa Levent (2019). Kutadgu Bilig'deki Hayvan Adları ve Türklerde Hayvan Sembolizmi. Yeni Türkiye 105. Sayı. Ankara: YTSAM

Ying, Lia-hua (2010). Historical Dictionary of Modern Chinese Literature. Maryland: The Scarecrow Press, Inc.

Yue, Gang (1999). "From Cannibalism to Carnivorism: Mo Yan's Liquorland". The Mouth That Begs: Hunger, Cannibalism, and the Politics of Eating in Modern China. Eds. Stanley Fish; Fredric Jameson. Durham: Duke University Press. 262-288.

Zeitlin, Judith T. (1993). Historian of the Strange: Pu Songling and the Chinese Classical Tale. California: Stanford University Press

Zhou, Zhengqing 周正清；Zhou, Yuntang 周运堂(eds.)., (2008). Türkçe-Çince Sözlük Tuerqiyu-Hanyu Cidian 土耳其语-汉语 词典.Beijing: Shangwu Yinshuguan 商务印 书馆

Klasik Metinler

Bai Hu Tong (白虎通),https://ctext.org/bai-hu-tong/zhs

Baopuzi (抱朴子),https://ctext.org/baopuzi/zhs

Bencao Gangmu (本草纲目),https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=8&remap=gb

Bowu Zhi (博物志)，https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=201871&remap=gb

Cefu Yuangui(册府元龟)，https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=903155&remap=gb

Chu Ci (楚辞),https://ctext.org/chu-ci/zhs

Chunqiu Fanlu （春秋繁露）,https://ctext.org/chun-qiu-fan-lu/zhs

Dong Ming Ji （洞冥记）,https://ctext.org/dongmingji/ens

Er Ke Pai'an Jingqi （ 二 亥 U 拍 案 惊 奇 ）,

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=745375&remap=gb

Er Tan Lei Zeng （耳谈类增），https://ctext. org/wiki. pl?if=gb&res=842041 &remap=gb

Fayuan Zhulin （法苑珠林），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=81879&remap=gb

Gujin           Shiwu           Kao            （        古     今     事     物     考     ）,

https://ctext.org/library.pl?if=gb&res=81193&remap=gb

Guan Zi （管子）,https://ctext. org/guanzi/zhs

Guang Yi Ji （广异记），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=890697&remap=gb

Guo Yu （国语）,https://ctext. org/guo-yu/zhs

Han Shu （汉书）,https://ctext.org/han-shu/zhs

Hou Han Shu （后汉书）,https://ctext.org/hou-han-shu/zhs

Huainanzi （淮南子），https://ctext.org/huainanzi/zhs

Jiaofang Ji （教坊记）,https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=795127&remap=gb

Jin Shu （晋书），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=788577&remap=gb

Jiu Tang Shu （旧唐书），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=456206&remap=gb

Jiu Wudai Shi （旧五代史），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=987178&remap=gb

 

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=592616&remap=gb

Li Ji （礼记），https://ctext.org/liji/zhs

Lishi Zhen Xian Ti Dao Tong Jian （历世真仙体道通鉴）,

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=591421&remap=gb

Liaozhai Zhiyi （聊斋志异），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=823219&remap=gb

Lie Nü Zhuan （列女传）,https://ctext.org/lie-nv-zhuan/zhs

Lieyi Zhuan （列异传）,https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=525246&remap=gb

Lie Zi （列子）,https://ctext.org/liezi/zhs

Lun Heng （论衡）,https://ctext.org/lunheng/zhs

Lun Yu （论语），https://ctext.org/analects/zhs

Mai You Ji （埋忧集），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=248048&remap=gb

Mo Zi （墨子）,https://ctext.org/mozi/zhs

Mo Zi Xian Gu （墨子闲诂）,https://ctext.org/mozi-jiangu/zhs

Mu Tianzi Zhuan （穆天子傳）,https://ctext.org/mutianzi-zhuan/zh

Nan Shi （南史），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=694056&remap=gb

Quan Tang Shi （全唐诗）,https://ctext.org/quantangshi/zhs

Quan Tang Wen （全唐文），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=425915&remap=gb

 

Jingqi （ 三         亥U   拍 案 惊 奇 ）,

<![if !mso]> <![endif]>

Ke

<![if !mso]> <![endif]> <![endif]-->

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=664595&remap=gb

Shan Hai Jing 山海经）,https://ctext.org/shan-hai-jing/zhs

Shan         Hai          Jing          Tuzan,           （      山    海 经      图    赞 ）,

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=999906&remap=gb

Shaoshi         Shanfang        Bicong        （ 少 室 山 房 笔 丛 ）,

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=195916&remap=gb

Shi Ji （史记）,https://ctext. org/shij i/zhs

Shi Jing （诗经）,https://ctext.org/book-of-poetry/zhs

Shi Yi Ji （拾遗记），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=917450&remap=gb

Shui Jing Zhu （水经注），https://ctext.org/shui-jing-zhu/zhs

Shuoting                               （                          说              听              ）

https://www.zhonghuadiancang.com/wenxueyishu/shuoting/50791.html

Sou Shen Ji （搜神记），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=839038&remap=gb

Sou Shen Houji （搜神后记），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=184634&remap=gb

Tangguo Shi Bu （唐国史补）,https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=311175&remap=gb

Taiping Guangji （太平广记）,https://ctext.org/taiping-guangji/zhs

Taiping          Huanyu           Ji             （       太     平     寰      宇    记     ）, https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=637263&remap=gb

Taiping Yulan （太平御览）,https://ctext.org/taiping-yulan/zhs

Wei Shu （魏书），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=801592&remap=gb

Wenyuan Yinghua （文苑英华），https://ctext.org/wiki.pl?if=en&res=224517&remap=gb

Wuyue Chunqiu （吴越春秋）,https://ctext.org/wu-yue-chun-qiu/zhs

Wu Za Zu （五杂俎），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=186337&remap=gb

Xin Tang Shu （新唐书），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=182378&remap=gb

Xuan Zhong Ji （玄中记），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=627101&remap=gb

Xun Zi （荀子）,https://ctext.org/xun zi/zhs

Yan Shijia Xun （颜氏家训）,https://ctext.org/yan-shi-jia-xun/zhs

Yetan Suilu （夜谈随录），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=694063&remap=gb

Yi Jian Zhi （夷坚志），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=437573&remap=gb

Yi Jing （易经），https://ctext.org/book-of-changes/yi-jing/zhs

Yi Lin （易林）,https://ctext.org/jiaoshi-yilin/zhs

Yiwen Leiju （艺文类聚）,https://ctext.org/yiwen-leiju/zhs

Yi Yuan （异苑）,https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=607314&remap=gb

Yongcheng         Ji         Xian         Lu          （ 墉 城 集 仙 录 ）, https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=513731&remap=gb

Youming Lu （幽明录），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=648444&remap=gb

Youyang Zazu （酉阳杂俎），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=895322&remap=gb

Yuchu Xinzhi （虞初新志），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=360195&remap=gb

Yuewei         Caotang         Biji         （        阅 微 草 堂 笔 记）,

https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=595662&remap=gb

Zhan Guo Ce （战国策）,https://ctext.org/zhan-guo-ce/zhs

Zhouli Zhushu （周礼注疏），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=206690&remap=gb

Zhou Yi Zhu （周易注），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=612861&remap=gb

Zhu Zi Yu Lei （朱子语类）,https://ctext.org/zhuzi-yulei/zhs

Zhuang Zi （庄子），https://ctext.org/zhuangzi/zhs

Zi Bu Yu （子不语），https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=785023&remap=gb

Elektronik Kaynaklar

https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2012/yan/lecture/

https://www.youtube.com/watch?v=dXhJwiWebZE&t=296

http://www.fox-fairyland.com/files/11-1252-5651.php?Lang=zh-tw

 

 

 

^[9] Mo, Yan (2017). Saydam Turp. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları. 190. Bu çalışmada verilen çeviriler aksi belirtilmediği sürece bana aittir.

^[10]         Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. Çev. L. Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 36.

^[11]         Roux, Jean-Paul (2005). Orta Asya'da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. A. Kazancıgil; L. Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 17.

^[12]         Eberhard, bu eserin adını "Gece Sohbetlerinden Yazılmış Parçalar" ve "Gece Sohbetlerine Dair Notlar" diye çevirmiştir. Önsözde iki adı da kullanır. Çalışmada bundan sonra YTSL diye geçecektir.

^[13]         Çakmak, bahsi geçen makalesinde kurnazlığı temsil eden tilkinin, "Doğaüstü Çin edebiyatında kadını simgeleyen ve imge olarak çok sık kullanılan bir hayvan olduğunu" vurgular. Bknz: Çakmak, Tülay （2001）. A.g.e. 43.

^[14] He, Bang'e 和邦额（1988）. Yetan Suilu 夜谈随录.Shanghai: Shanghai Guji Chubanshe 上海 古籍出版社.6.

^[15] https://sozluk.gov.tr/7kelimeFilki Erişim Tarihi: 27.06.2020

^[16] Benk, Adnan (ed.)., (1992). Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. Cilt: 22. İstanbul: Milliyet Gazetecilik A.Ş.

^[17] Fu, Xuewen 付学文(ed.)., (2003). Xiandai Hanyu Cihai 现代汉语辞海,(Çağdaş Çincenin Sözcük Denizi). Cilt: 2. Beijing: Mingguang Ribao Chubanshe 光明日报出版社.

^[18] Huainanzi 淮南子 Tom. 10

^[19] Fu 伏 imi klasik Çin yazınında tilkinin özelliklerini anlatırken "pusu kurmak" anlamıyla yeniden karşımıza çıkacak.

^[20] Gua iminin ses ile ilişkisi hakkında Shuowen Jiezi sözlüğü de aynı şeyi söyler:瓜声.

^[21] Watters, T. (1874). "Chinese Fox-Myths". Journal of the North-China Branch of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland Vol. VIII. Shanghai: A. H. De Carvalho Printer & Stationer. 46-47.

^[22] Lariviere, Serge; Pasitschniak-Arts, Maria (1996). “Vulpes vulpes”. Mammalian Species 537.

2.

^[23]Çağdaş ve klasik Çincede kuşku, ilk imi tilki anlamına gelen 狐疑 huyi ile ifade edilir. MÖ 475-221 Savaşan Beylikler dönemine tarihlendirilen 国语 Guo Yu'da tilkinin kendinden bile kuşku duyduğuna dair şöyle bir ifade yer alır:"狐埋之而狐搰之”.Tilki bir şeyi (önce) gömer, sonra (gömdüğünden emin olmak için) onu kazarak çıkarır. Bu ifade dört ime indirgenmiş olarak çağdaş Çinceye deyim olarak geçmiştir: 狐埋狐搰.Bknz. Guo Yu 国语.Tom. 19.

^[24] Bknz: Ekler, kızıl tilkinin dünya üzerinde dağılım haritası.

^[25] "Yana alçı bolsa kızıl tilkü teg". Yusuf Has Hacib burada sadece tilkinin hilekâr olduğunu söylemez, aynı zamanda hilekâr olan tilkinin rengini de işaret eder. Alçı diye ifade edilen hilakâr'ın kökeni, aynı zamanda kırmızı ve kızıl yerine de kullanılan al'dır. Hacib, Has Yusuf (1069) Kutadgu Bilig. 2312. Kullanılan kaynak: KB'in Mustafa S. Kaçalin'in hazırladığı ve Kültür Bakanlığı'nın yayımladığı e-kitap metni. Ankara. 126.

^[26] Çin'deki benzer bir kullanım için tilkinin sözlük tanımındaki açıklamalara bakınız.

^[27] Konfüçyanist filozoflardan Zhu Zi'nin öğrencileriyle yaptığı konuşmaları içeren Zhu Zi Yu Lei (朱子语类 / 杂类)kitabında da benzer bir anekdota rastlarız. Burada kurdun (köpekgillerin) doğasının çok kuşkucu olduğu, bu yüzden düz bir çizgide yürümediği, her adımda başıyla kuyruğunu bir aşağı bir yukarı oynattığı söylenir:"故黄河边人每视冰上有狐迹，乃敢渡河。 又狐每走数步，则必起而人立，四望，立行数步，乃复走。走数步，复人立四望而行。 故人性之多疑虑者，谓之狐疑。"

^[28] Allaby, Michael (2010). Animals From Mythology to Zoology. New York: Facts On File Inc. 67.

^[29] Bknz: Ekler, karga yakalamak için ölü taklidi yapan bir tilkiyi gösteren 1961 tarihli Rus filminden dört fotoğraf karesi. Ortaçağa ait, 1230 tarihli, benzer bir imaj için bknz: http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/illmanus/roymanucoll/a/011roy000012f13u00026v00.h tml Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[30]  Kurten, Björn (2007). Pleistocene Mammals of Europe. New Brunswick (U.S.A.): AldineTransaction, A Division of Transaction Publishers. 115. Kuzey Çin'de bulunan memeli fosillerinin sınıflanfırılması ve tarihi için bknz: Lander, Brian; Brunson, Katherine (2018). "Wild Mammals of Ancient North China". Journal of Chinese History 2(02): 291-312. Teilhard de Chardin, P. and Young, C. C. (1931). "Fossil Mammals from the Late Cenozoic of Northern China". Geol. Survey China. Palaeontologia Sinica Ser. C. Vol. 9, Fase. 1, I u. 88 S., 10 Taf., 23 Textabb., 1 Karte. Lucas, Spencer G. (2001). Chinese Fossil Vertebrates. New York: Columbia University Press.

^[31] Schmidt, Klaus (2007). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe: En Eski Tapınağı Yapanlar. Çev. R. Aslan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. 221.

^[32] Luckert, Karl W. (2016). Göbekli Tepe. Çev. L. Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Yayınları. 124-222.

^[33] Tansel, Oğuz (2013). “Güneşli Yağmurla îlgili Halk İnanışları”. Folklor/Edebiyat. Cilt: 9, Sayı: 33. Ankara: 134-137.

^[34] https://sozluk.gov.tr/?kelime=%C3%A7akal%20ya%C4%9Fmuru Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[35] Kobya, Elif Şebnem (2014). "Türkiye'de Yağmur Törenleri ve Yağmurla îlgili İnanışlar". Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 16.

^[36] Akira Kurosawa'nın 1990 tarihli "Düşler" filminde "tilki düğünü"nü görselleştirdiği sahne için bknz: https://www.youtube.com/watch?v=PLhKObIHefQ Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[37] Blust, Robert (1999). ”The Fox's Wedding". Anthropos, Bd. 94, H. 4./6. Sankt Augustin: Anthropos Institute. 487-499. Bu makalede ayrıntılı bir tablo bulunmaktadır.

^[38] Kuusi, Matti 1957:353; Aktaran: Blust, Robert (1999). a.g.e. 489.

^[39] Brekke, Asgeir; Egeland, Alv (1983). The Northern Light: From Mythology to Space Research. Berlin: Springer-Verlag. 3.

^[40] Collins, Andrew (2014). Göbekli Tepe Genesis of the Gods: The Temple of the Watchers and the Discovery of Eden. Vermont: Bear&Company. 125-130. Bknz: Ekler.

^[41] Bundan sonra SHJ diye geçecektir.

^[42] Hava, nefes, yaşam enerjisi anlamına gelir.

^[43]Guo, Pu 郭璞.SHJ'deki Resimler Üzerine Methiye （Shanhaijing Tuzan,山海经图赞）.Tom. 7b.

^[44] Yaklaşık olarak beş yüz metreye denk gelen, Çin uzunluk ölçü birimi.

^[45] 榴榴，kedi miyavlamasını andıran ince bir ses. Aynı zamanda içinde köpek imindeki 句 imini

barındıran gouqi'nin 枸 杞                （kurt üzümü） halk arasındaki adı.

https://baike.baidu.com/item/%E6%A6%B4%E6%A6%B4 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[46] Ye, Lu 叶露；Mei, Ruobing 梅若冰（eds.）., （2018）. Shan Hai Jing 山海经.Wuhan: Changjiang Wenyi Chubanshe 长江文艺出版社.52. Tom. 2

^[47] Kangxi Sözlüğü quan 犬 için büyük köpek, gou 狗 için küçük köpek diye bir ayrım yapar.

Quan imi Çincede hayvanları, özellikle de köpekgiller ailesini temsil eden imlerde kullanılır ve imin soluna 犭 şeklinde yazılır. Quan için bknz: https://www.zdic.net/hans/%E7%8A%AC Erişim Tarihi: 13.12.2020 Gou için bknz: https://www.zdic.net/hans/%E7%8B%97 Erişim Tarihi:                  13.12.2020        İkisinin        eski        yazılışlarını        görmek        için        bknz:

http:〃m.guoxuedashi.com/xiangxingzi/342sb/ Erişim Tarihi: 13.12.2020 Hu, tilki bknz: http:〃m.guoxuedashi.com/xiangxingzi/411pn/                     Erişim             Tarihi:             13.12.2020

https://www.zdic.net/hans/%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[48] Ye （2018）. A.g.e. 279. Tom. 16.

^[49] Bundan sonra SJ diye geçecektir.

^[50] Sima, Qian 司马迁.SJ. Tom. 27: 1335.

^[51] Bundan sonra HS diye geçecektir.

^[52] HS. Tom. 26: 1293.

^[53] a.g.e. Tom: 26: 1308.

^[54]  De Groot, J. J. M. (1907). The Religious System of China Vol. V. Leiden: E. J. Brill. 128.

^[55] Frazer, James G. (1890). Altın Dal: Dinin ve Folklorun Kökenleri. Çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul: Payel Yayınevi. 2 cilt halinde (1991-1992).

^[56]         枨枨，insanların iç organlarını çalan efsanevi kötü varlık.

^[57] Güney Hanedanları Tarihi, (Nan Shi 南史).Tom. 6: 194.

^[58] İmparator, hükümdar anlamında kullanılan bir unvan.

^[59] a.g.e. Tom. 7: 214.

^[60] a.g.e. Tom. 14: 398.

^[61] Bundan sonra JTS diye geçecektir.

^[62] JTS. Tom. 19b: 713.

^[63]丁未，eski Çin takviminde altmış yıllık döngüye denk gelen simgelerden biri. Burada 947 yılını belirtiyor.

^[64] Eski Beş Hanedan Tarihi (Jiu Wudai Shi 旧五代史).Tom. 33: 457

^[65] Du, Fu (杜甫),Tiangou Fu (天狗賦).Şu dize:冏骨孝矢与流星兮. Bknz:https://baike.baidu.com/item/%E5%A4%A9%E7%8B%97%E8%B5%8B Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[66] 637 yılı.

^[67] Aston, W. G. (Çev.) (1972). Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697. Singapore: Tuttle Publishing. 603.

^[68] De Visser, M. W. (1908). "The Tengu". Transactions of the Asiatic Society of Japan. Vol. 36 Part II. Yokohama: Asiatic Society of Japan. 35.

^[69] a.g.e. 37.

^[70] Bundan sonra XZJ diye geçecektir.

^[71] TPGJ. Tom. 447

^[72] March, Jenny (2001).Cassell's Dictionary of Classical Mythology. New York: Cassell&Co. 736.

^[73] Pausanias, Dionysos'un Teumessian Tilkisi'ni, onun yüceliğini tanımayı reddeden Thebes halkına karşı öfkeden yarattığını söyler. Pausanias 9.19.1.

^[74] Boeotialı kadın şair Corinna, Teumessian Tilkisi'ni Thebesli Oedious'un öldürdüğünü yazar. Bknz: McPhee, Brian D. (2018). Mythological Innovations in Corinna’s Asopides Poem (fr.654.ii-iv PMG). Greek, Roman, and Byzantine Studies 58. North Carolina. 198-222.

^[75] Xie, Zhaozhe 谢肇淛.Wu Za Zu 五杂俎.Tom. 1.

^[76] Lidai Shenxian Tongjian 历代神仙通鉴.Tom. 3: 19.

^[77] Matthews, John; Matthews, Caitlin (2005). The Element Encyclopedia of Magical Creatures: The Ultimate A-Z of Fantastic Beings from Myth and Magic. London: Harper Collins Publishers Ltd. 229.

^[78]         狐狸吃不到葡萄就说葡萄酸.Mo Yan'daki kullanımı için bknz: Mo, Yan (2020). Kızıl Darı Tarlaları 5. Baskı. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları. 68. Bu ifade çağdaş Yunancada da atasözü olarak kullanılır. Ayrıca bknz: Elster, Jon (2008). Ekşi Üzümler: Rasyonalitenin Altüst Edilmesi Üzerine Çalışmalar. Metis Yayıncılık: İstanbul.

^[79] https://aesopsfables.org/C 18_aesops_fables_about_foxes.html Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[80] Uzun yıllar Panchatantra üzerinde çalışan Johannes Hertel, kitabın ilk olarak 570'te Pehlive

diline, sonra Kalilag wa Dimnag adıyla Süryaniceye, ardından Kalilah wa Dimnah adıyla Arapçaya geçtiğini, bu iki çevirinin adlarını Panchatantra'nın ilk hikâyesinin kahramanları olan Sanskrit dilinde Karataka ve Damanaka diye anılan iki çakaldan aldığını, yedinci ve sekizinci yüzyıl arasında da Arapça çevirisinden Yunancaya, Latinceye, Almancaya, îspanyolcaya, Fransızcaya, İngilizceye, Ermeniceye, çeşitli Slav dillerine,                                                    îbraniceye ve Malaycaya

çevrildiğini ve Panchatantra'nın elli dilde iki yüzden fazla versiyonu olduğunu söyler. Bknz: Hertel, Das Panchatantra. 1914: vii; Aktaran: The Panchatantra (1993). Çev. Chandra Rajan. New Delhi: Penguin Books Ltd. 18. Kalilah wa Dimnah Türkçeye Kelile ve Dimne adıyla geçer. Kelile ve                      Dimne'nin  Türkçe                  çevirisi             için                  bknz:

https://play.google.com/books/reader?id=sVWEDwAAQBAJ Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[81] Thomas, E. J.; Francis, H. T. ( Çev. 1916). Jataka Tales. London: Cambridge University Press. 220. Bunu doğrulayan başka bir kaynak için bknz: De Gubernatis, Angelo (1872). Zoological Mythology; or, The Legends of Animals. Vol. 2. London: Trübner & Co. 79.

^[82] Sax, Boria (2001).The Mythical Zoo: An Encyclopedia of Animals in World Myth, Legend, and Literature. California: ABC-CLIO Inc. 116.

^[83] 2015 yılında yapılan genetik bir araştırma eskiden Afrika altın çakalı diye bilinen türün aslında farklı bir tür olduğunu ve Afrika altın kurdu diye adlandırılması gerektiğini söyler.

Bknz: https://www.theguardian.com/science/grrlscientist/2015/jul/30/golden-jackal-a-new-wolf- species-hiding-in-plain-sight Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[84] Matthews, John; Matthews, Caitlin (2005). The Element Encyclopedia of Magical Creatures: The Ultimate A-Z of Fantastic Beings from Myth and Magic. London: Harper Collins Publishers Ltd. 229-321.

^[85] Matthews (2005). a.g.e. 230.

^[86] Lynch, Patricia Ann (2010). Native American Mythology A to Z. 2nd Edition. New York: Chelsea House Publishers. 42.

^[87] Mathews (2005). a.g.e. 230.

^[88] Mathews (2005). a.g.e. 230.

^[89] Mathews (2005). a.g.e. 69. Klasik Çin yazınında tilkinin kuyruğunun ateş ve suyla olan ilişkisi, çalışmanın ilgili bölümünde anlatılacaktır. Tilkinin kuyruğunun büyüleyici bir çekiciliğe sahip olduğunu söyleyen de Gubernatis tilki ve diğer hayvanların kuyruklarını anlattığı pasaj için bknz: De Gubernatis, Angelo (1872). Zoological Mythology; or, The Legends of Animals. Vol. 1. London: Trübner & Co. 161.

^[90] De Gubernatis tilkinin aydınlık gün ile karanlık gece arasında kızıl bir arabulucu (mediatrix- tilkinin dişiliğini vurguluyor) olduğunu, gökyüzünün bu olağanüstü fenomeninin - belirsizliklerin ve aldatmacanın zamanı olan alacakaranlığın- geceleri ortaya çıkan, kurnaz, küçük hayvanlarla beslenen, renkleri birbirine benzeyen, çok parlak gözleri olan ve diğer pek çok ortak zoolojik özelliği paylaşan tilki ve çakal dışında hiçbir hayvana yakışmayacağını söyler. Bknz: De Gubernatis, Angelo (1872). Zoological Mythology; or, The Legends of Animals. Vol.

2. London: Trübner & Co. 80.

^[91] Steele (2004). a.g.e. 162.

^[92] Steele (2004). a.g.e. 168.

^[93] Lynch (2010). a.g.e. 84.

^[94] Ryder, Arthur W. (Çev. 1925). The Panchatantra. Chicago: The University of Chicago Press. 413-414.

^[95] Thomas (1916). a.g.e. 80, 194, 284, 307-309.

^[96] Wallen, Martin (2006). Fox. London: Reaktion Books Ltd. 42.

^[97] https://glosbe.com/en/grc/fox Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[98]   Bknz: https://languagelore.net/2012/07/02/when-animals-speak-gender-in-fables/ Erişim Tarihi: 13.12.2020 Karga ile Tilki, İngilizceye "The Fox and the Crow”, Almancaya "Der Rabe und der Fuch" diye çevrilir. Tilki ikisinde de erkektir. îspanyolcaya "El Cuerva y la Zorra", îtalyancaya "Il Corvo e la Volpe", diye çevrilir. Tilki ikisinde de dişidir. Machiavelli'nin (1469-1527) eskinin "silahsız peygamberler"ine karşı "tilki ile aslan" nitelikleriyle donanmış bir prensi anlattığı Prens'inde de tilki dişi olarak "Il Leone e la Volpe" diye geçer. Bknz: Machiavelli, Niccolo (2008). Prens. Çev. K. Atakay. İstanbul: Can Yayınları.

^[99] Kurnazlığıyla meşhur Reynard the Fox, Flandre ve Almanya arasındaki bölgede on birinci ve on ikinci yüzyılda ortaya çıkan Ortaçağ hayvan masallarının en popülerlerinden biridir. Avrupanın hemen her dilinde hem sözlü hem de yazılı bir geleneğe sahiptir. Bknz: Varty, Kenneth. (1999). Reynard, Renart, Reinaert and Other Foxes in Medieval England: the Iconographic Evidence. Amsterdam: Amsterdam UP. Sands, Donald Belshaw (ed.)., (1960). The History of Reynard the Fox: Translated and Printed by William Caxton in 1481. Massachusetts: Harvard University Press.

^[100] Chaucer, Geoffrey (1994). Canterbury Hikâyeleri. Çev. N. Ağıl. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

^[101]        Henryson, Robert (1480s). The morall fabillis of Esope the Phrygian. The poems of Robert Henryson. Ed. G. Gregory Smith. Vol.1. Edinburgh: Scottish Text Society.

^[102]        Jonson, Ben (1966). Volpone and Other Plays. London: Penguin Books Ltd.

^[103]        De La Fontaine, Jean (2020). La Fontaine'in Masalları. Çev. Orhan Veli Kanık. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tilki ve kedi, Pinokyo'nun başına olmadık işler açar.

^[104] Von Goethe, Johann Wolfgang (2013). Kurnaz Tilki. Çev. Z. Selimoğlu. İstanbul: Can Çocuk Yayınları.

^[105] Grimm, Jacob Ludwig Karl; Grimm Wilhelm Carl. (2016). Grimm Masalları. Çev. Kamuran

Şipal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Çin'deki bağlamından biraz farklı olsa da Tilki Hanımın Düğünü adlı masalın ilk versiyonunda karşımıza dokuz kuyruklu bir tilki çıkar: Karısının kendini aldattığını sanan dokuz kuyruklu bir tilki ölü taklidi yapar. Öldüğü haberi etrafa yayılınca karısına talipler çıkar. Taliplerinin kocası gibi dokuz kuyruğu olmadığını öğrenen tilki hanım hiçbirini beğenmez. Her gelen talibin kuyruğu bir öncekinden daha fazladır. Tilki hanım son gelen dokuz kuyruklu talibiyle evlenmeye karar verir. Tam düğün başlamışken yaşlı tilki yattığı yerden kalktığı gibi düğüne katılanların hepsini pataklayıp karısı da dâhil herkesi evden kovar. Klasik Çin yazınındaki dokuz kuyruklu tilki jiuweihu 九尾狐，çalışmanın ilgili bölümünde                                                                 anlatılacaktır.                                                 Bknz:

https://www.grimmstories.com/tr/grimm_masallari/tilki_hanimin_dugunu Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[106] Harris, Joel Chandler (1986). Uncle Remus Stories. London: Penguin Books Ltd. 5.

^[107] Collodi, Carlo (2018). Pinokyo'nun Serüvenleri. Çev. Ü. Edeş. İstanbul: İletişim Yayınları.

^[108] însan olsa da Kaliforniya halkını yozlaşmış yetkililere ve kötü adamlara karşı koruyan maskeli süvariyi burada anmamak olmaz. Kurnazlığından dolayı halk ona "El Zorro" adını takar. Bknz: https://www.zorro.com/history/ Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[109] Lawrence, D.H. (2020). Tilki. Çev. S. Ertüzün. İstanbul: Can Yayınları.

^[110] De Saint-Exupery, Antoine (2017). Küçük Prens. Çev. Tomris Uyar, Cemal Süreya. İstanbul: Can Çocuk Yayınları.

^[111] Dahl, Roald (2007). Yaman Tilki. Çev. G. Çapan. İstanbul: Can Çocuk Yayınları.

^[112] Kaşgarlı Mahmud (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Çev. Ahmet Bican Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

^[113] Duddinton, Natalie (Çev. 1967). Russian Folk Tales. New York: Funk&Wagnalls. 14.

^[114] İngilizcede dişi tilkiler için "vixen" sözcüğünün kullanıldığını hatırlatmak isterim.

^[115] Riordan, James (1976). Tales from Cental Russia Volume One. Middleesex: Kestrel Books. 167. Rus masalları için bknz: Krylov, Ivan Andreyeviç (1980). Keçi, bir gün... Çev. K. Tarık Dursun. İstanbul: Remzi Kitabevi. Afanasyev, Alexander (1975). Russian Fair y Tales. Çev. N. Guterman. Toronto: Random House Inc.

^[116] TPGJ. Tom. 447

^[117] Klasik Çin edebiyatında insana dönüşebilen tilki, bazı metinlerde genç bir erkeğe dönüşüp kadınları baştan çıkaran bir figür ya da ak sakallı bir bilgin olarak da karşımıza çıkar ama baskın olan genç bir kıza dönüşüp erkekleri baştan çıkaran tilkilerdir. Bunun, eski ataerkil Çin toplumundaki cinsiyet ayrımcılığı ve kadına yönelik önyargılar gibi derin kültürel faktörlerle bir ilgisi olduğu aşikârdır. Mo Yan Nobel konuşmasında, "Bizim oralarda kuşaktan kuşağa miras kalan, tilkilerin güzel bir genç kıza dönüştüğüne dair pek çok hikâye vardır," der:"我们那地方 流传着许多狐狸变成美女的故事."

^[118] Klasik Çin yazınında tilki kokusu çalışmanın ilgili bölümünde anlatılacaktır.

^[119] Boas, Franz (ed.)., (1901). The Eskimo of Baffin Land and Hudson Bay. Bulletin of the American Museum of Natural History Vol. XV. New York. 222-226.

^[120] Sax, Boria (2001).The Mythical Zoo: An Encyclopedia of Animals in World Myth, Legend, and Literature. California: ABC-CLIO Inc. 117. Bu hikâyenin anlatıldığı tablet Istanbul Arkeoloji Müzesi'ndedir. Ayrıca bknz: Kramer, Samuel Noah (1976). İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Sumer Edebî Tablet ve Parçaları II. Çev. Muazzez Çığ. Ankara. Türk Tarih Kurumu Yayınları.

^[121]  Kramer, Samuel Noah (1999). Sümer Mitolojisi. Çev. H. Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 112. Ayrıca Kramer (2000). Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki. Çev. H. Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 63.

^[122] Alster, Bendt (1976). On the Earliest Sumerian Literary Tradition. Journal of Cuneiform Studies, Vol. 28, No. 2. Massachusetts: The American Schools of Oriental Research. 125.

^[123] Aezop'un fabları için Perry Index diye bilnen bir indeks hazırlayan Ben Edwin Perry (1892 - 1968) bu hayvanlarla ilgili atasözlerinin fablın öncüsü olabileceğine dikkat çeker. Bknz: Perry, Ben Edwin (1988). "Fabl". Proverbia in Fabula: Essays on the Relationship of the Proverb and the Fable. Ed. Pack Carnes. New York: Peter Lang International Academic Publishers. 79. Ayrıca bknz: Sax, Boria (2013). Imaginary Animals: the Monstrous, the Wondrous and the Human. London: Reaktion Books. 237.

^[124] Bendt (1976). a.g.e. 125.

^[125] Boria (2001). a.g.e. 117.

^[126] Aktaran: Alster, Bendt (1989). An Akkadian Animal Proverb and the Assyrian Letter ABL 555. Journal of Cuneiform Studies. Vol. 41. No. 2 American Schools of Oriental Research: Massachusetts. 187. Ayrıca bknz: Alster, Bendt (2005). Wisdom of ancient Sumer. Maryland: CDL Press. Vanstiphout, H. L. J. (1988). The Importance of "The Tale of the Fox”. Acta Sumerologica 10. 191-227

^[127] Boria (2001). a.g.e. 117.

^[128]无狐魅不成村.TPGJ. Tom. 447.

^[129] Zhou Yi （周易）diye de bilinir.

^[130] Şarkılar Kitabı, Qin öncesi dönemde Shi （诗）ya da üç yüz şiir anlamına gelen Shi Sanbai （诗 三百）olarak bilinmekteydi. Jing （经）-bir eserde klasik anlamına gelir-sözcüğü ise Han döneminin Konfüçyanistleri tarafından verildi. Şarkılar Kitabı, Konfüçyanizm'in beş klasik eserinden biridir. Zhou Hanedanı müzisyenleri tarafından düzenlenmiş olan ve anonim özelliğiyle üç yüz beş şarkıyı içeren Şarkılar Kitabı MÖ 483'te Konfüçyüs tarafından kendi siyasal düşünce yapısına uygun olarak yeniden derlenmiştir. Kurtuldu, Erdem （Haz. ve Çev. 2010）. Klasik Çin Şiirinden Seçmeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 14.

^[131] Konfüçyüs （1990）. Konuşmalar. Çev. Muhaddere Özerdim. İstanbul: M.E.B. Yayınları. 117. Lun Yu 论语.Tom. 17:9

bahsedilir. Tilki burada da kötüye alamet olan bir hayvan olarak görülür: Karanlığın aydınlık olduğu sanıldığında tilkiler yeşerir/serpilir （墨以为明，狐狸而苍）.Xun zi 荀子.Tom. 21.

^[133] Donmuş olarak çevirdiğim qi 淇,aynı zamanda Henan'daki Wei Nehri'nin （卫河）bir kolunun da adıdır.

^[134] Özerdim, Muhaddere N. （1977）. A.g.e. 265.

^[135] Çin'deki nehirleri -ayrıca gölleri- kaynağını, akış rotasını ve ana kollarını halk hikâyeleri, efsaneler, yerel şarkılar gibi kültürel ve tarihi bilgiler vererek anlatan bir kitaptır. Burada da tilkinin kuşkucu olduğunu söylenir:"且狐性多疑，故俗有狐疑之说.”Shui Jing Zhu 水经注. Tom. 1.

^[136] Ingvild S缶lid Gilhus, Trakyalıların da donmuş bir nehri geçmeden önce buzun sağlamlığını test etmek için tilkiyi kullandıkları belirtir. Bknz: Gilhus, Ingvild S缶lid （2006）. Animals, Gods and Humans: Changing Attitudes to Animals in Greek, Roman and Early Christian Ideas. New York: Routledge. 48. Zhu Zi Yu Lei （朱子语类）kitabında da çok kuşkucu olan tilkinin donmuş bir nehri nasıl geçtiği ayrıntılarıyla -birkaç adım attıktan sonra durur, dört bir yanı kolaçan eder, insan gibi ayağa dikilir, sonra yürümeye devam eder- anlatılır: "...Eskiden Sarı Irmak'ın kenarında yaşayan insanlar, donmuş nehrin üzerinde tilkinin ayak izini görünce nehri geçmeye ancak cesaret ederlerdi..." Zhu Zhi Yu Lei 朱子语类.Za Lei 杂类.

^[137] "冰始合，车马不敢过，要须狐行，云此物善听,冰下无水乃过.人见狐行，方渡."Shui Jing Zhu 水经注.Tom. 1.

^[138]        https://www.zdic.net/hans/%E7%8B%90%E5%90%AC%E4%B9%8B%E5%A3%B0 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[139] Li Jianguo, Çin Tilki Kültürü adlı kitabında klasik Çin yazınında daha çok kızıl tilkinin görüldüğünü belirtir. Bknz: Li, Jianguo 李剑国（2002）. Zhongguo Hu Wenhua 中国狐文化. Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe 人民文学出版社.6.

^[140] Tang Hanedanı döneminden Dai Fu'nun (?-794?戴孚)yazdığı Guang Yi Ji'de (广异记) Tang Fengjie adlı birinin tilki hastalığından muzdarip olduğu, babasının bir büyücü getirtip hastalığını iyileştirdiği yazar."唐冯玠者，患狐魅疾。其父后得术士，疗玠疾。”.TPGJ. Tom. 451. Sterckx, kötü tilki ruhlarına ve bunların musallat olduğu kişilerde görülen hastalıklara dair yapılan en erken atfın Mawangdui'de bulunan Elli îki Hastalık îçin Tarifler (Wushi'er Bingfang 五十二病方)adlı elyazmasında bulunduğunu belirtir. Sterckx, Roel (2002). The Animal and the Daemon in Early China. New York: State University of New York Press. 256. Bknz:《马王堆帛书五十二病方》

^[141] Li Ji'de tilkinin kafasının yenmeyeceğine dair bir kayıt vardır:"狐去首.”Li Ji 礼记.Tom. 10-12.

^[142] Li Shizhen 李时珍.Bencao Gangmu 本草纲目.Tom. 51. Ayrıca bknz: Watters, T. (1874). A.g.e. 49.

^[143] Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 144.

^[144] Roux, "...bazı metinler kurt gibi tilkinin de yenilmesinden çekinildiğini söyler," der. Bknz: Roux, Jean-Paul （2005）. A.g.e. 22.

^[145] Han Shu 汉书.Xiongnu Zhuan Shang 匈奴传上.Tom. 94a: 3743/1. Onat, Ayşe; Orsoy, Sema; Ercilasun, Konuralp （2004）. Çin Kaynaklarında Türkler, Han Hanedanlığı Tarihi: Hsiung-Nu （Hun） Monografisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1.

^[146] Yaklaşık 400 grama denk gelen eski bir Çin ağırlık ölçü birimi. Çoğunlukla altının ağırlığını tartmak için kullanılırdı. Ayrıca "altın" olarak da adlandırılmıştır.

^[147] Mo Zi 墨子.Qin Shi 亲士. Tom. 1.

^[148] Sima Qian 司马迁.Shi Ji: Zhao Shi Jia ve Liu Jing Shu Sun Tong Liezhuan 史记：赵世家- 刘敬叔孙通列传.

^[149] Bundn sonra TPYL diye geçecektir.

^[150] Huainanzi 淮南子.Tom. 7.

^[151] A.g.e. Tom. 16.

^[152] A.g.e. Tom. 16.

^[153] Sun, Yirang 孙诒让.Mo Zi Xian Gu 墨子闲诂.Tom. 1

^[154] Shuo Yuan 说苑.Tom. 21. Aktaran: TPYL. Tom. 27: 127.

^[155] Bai Hu Tong 白虎通:Yishang 衣裳.Tom.8

^[156] Konfüçyüs （1990）. Konuşmalar. Çev. Muhaddere Özerdim. İstanbul: M.E.B. Yayınları. 64. Lun Yu 论语.Tom. 10:6.

^[157] Bir çeşit kaba hint keçesi.

^[158] Schlesinger, Jonathan （2017）. A World Trimmed with Fur: Wild Things, Pristine Places, and the Natural Fringes of the Qing Rule. California: Stanford University Press. 1-54.

^[159] Watters Çin'de tilki, porsuk ve köstebek gibi toprak altında ya da mağaralarda yaşayan hayvanların güneşin (阳)olumsuz etkilerinden (ısı ve ışık) uzak durduklarından uzun yaşadıklarına inanıldığından bahseder. Tilkinin buzun altındaki su sesini dinlemesi için de, "Buzun altı, dişiliğin, ölümün ve belirsizliğin dünyasına- yin'e aittir," der. Watters, T. (1874). A.g.e. 48-51. Gujin Shiwu Kao 古今事物考(Eski ve Yeni Şeyler Üzerine Araştırma) adlı kitapta da buzun üstünün yang, buzun altının ise yin ile ilişkilendirildiğine dikkat çekilir:"冰上 为阳，冰下为阴."

^[160] Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 302-303.

^[161] Zhuang Zi 庄子.Wai Pian 夕卜篇.Shan Mu 山木.Zhuang Zi'nin İngilizceden yapılmış Türkçe çevirileri için bknz: Chuang Tzu (1996). Taoculuk Üzerine Meserler-Diyaloglar. Çev. Ö. Tulgan. İstanbul: Yol Yayınları. Chuang Tzu'nun Kitabı (2012). Çev. L. Özşar. Bursa: Biblos Yayınları. Bu çeviri Giles'in İngilizce çevirisinin tamamını içerir.

^[162]"狐者，隐伏之物也。”..Wang Bi王弼.Zhou Yi Zhu周易注.Tom. 5-7.

^[163] Derlemeden örnek bir şiir çevirisi için bknz: Kurtuldu, Erdem （Haz. ve Çev. 2010）. Klasik Çin Şiirinden Seçmeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 29.

^[164] "心犹豫而狐疑”.Chu Ci Yizhu 楚辞译注（2012）. Ed. Dong Chuping 董楚平.Shanghai: Shanghai Guji Chubanshe 上海古籍出版社.17.

^[165] Li Jianguo 李剑国（2002）. Zhongguo Hu Wenhua 中国狐文化.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe人民文学出版社.10.

^[166] Guo Yu 国语.Tom. 19.

^[167] Yan Shijia Xun 颜氏家训.Shu Zheng 书证.

^[168] Li Jianguo 李剑国（2002）. A.g.e. 10.

^[169] Zhou, Zhengqing 周正清;Zhou, Yuntang 周运堂（eds.）., （2008）. Türkçe-Çince Sözlük Tuerqiyu-Hanyu Cidian 土耳其语-汉语 词典.Beijing: Shangwu Yinshuguan 商务印书馆.

^[170] Özerdim, bu terim için, "Esas olarak bu, ahlak düşüncelerinin köküdür. Fakat bu terim Lu Yu'de insanların birbirine karşı gösterdikleri nazik duyguları, sevgi ve erdemi, iyilikseverliği, iyiliği ve prensip sahibi insanı içine almaktadır. Bu aynı zamanda kitabın birçok yerinde geçen 'erdem' （de 徳）ile aynı manaya gelmektedir," der. Bknz: Konfiüçyüs （1990）. A.g.e. 10.

^[171] Qi beyliğinin hükümdarı Ding.

^[172] Ying Qiu 营丘.Qi beyliğinin en eski başkenti, bugünkü Shandong Eyaleti'nin Zibo şehrindeki Linzi ilçesidir. Adını ilçenin kuzeyindeki aynı adlı dağdan alır. Mo Yan'ın memleketi olan ve tilki efsaneleriyle dolup taşan Shandong Eyaleti'nin içinde bir yer olan Ying Qiu'nun ikinci imi qiu (丘 tepe) ile tilkinin ölürken başını çevirdiği yuva (丘 tepe) aynı imdir.

^[173] Özerdim, bu terim için, "Konfüçyüs'ün en yüksek gayesi ideal bir toplum kurmak ve ideal bir insan yaratmaktı. Ona göre ideal insan akıllı, cesur, nazik, müzik ve törenlere bağlı, haris olmayan, mütevazı bir insan yani Jun Zi'dir. Bu aynı zamanda asil olmayan, fakat kültürlü yetişen bir asilzade demektir. Her ne kadar Jun Zi, edebi mana da 'hükümdar oğlu' demekse de, yani asaleti ifade ediyorsa da Konfüçyüs buna kendine göre bir mana vermiştir," der. Bknz: Konfüçyüs (1990). A.g.e. 11.

^[174] "古之人有言曰狐死正丘首。仁也。".Li Ji礼记.Tom. 3-4.

^[175] Kong Yingda (574-648), Konfüçyüs'ün otuz ikinci kuşaktan akrabası olduğu söylenen Konfüçyanist bir düşünürdür.

^[176] Li Jianguo 李剑国（2002）. A.g.e. 13.

^[177] Mavi-doğu, kırmızı-güney, sarı-orta, beyaz-batı ve siyah-kuzeydir.

^[178] Li Jianguo 李剑国（2002）. A.g.e. 15.

^[179] "异哉!一兽之智。".Teng Mai 滕迈."Hu Ting Bing Fu 狐听冰赋."Quan Tang Wen 全唐 文.Tom. 723.

^[180] Bai Juyi, Gu Zhong Hu （古冢狐）adlı şiirinde Shang Hanedanı hükümdarı Zhou'nun cariyesi Da Ji ile Zhou Hanedanı hükümdarı You'nun cariyesi Bao Si'yi şeytani tilki kadınlar olarak betimler.

^[181] Bai Xingjian 白行简."Hu Si Zheng Shou Qiu Fu 狐死正首丘赋".Quan Tang Wen 全唐文. Tom. 692.

^[182] Li Xian李咸."Tian Huo San Hu Fu 田获三狐赋".Quan Tang Wen全唐文.Tom. 276.

^[183] Bu hikâye Aesop'un "Aslan Postuna Bürünmüş Eşek" adlı fablını hatırlatır. Orada da aslan postuna bürünmüş bir eşek, aptal hayvanları korkutarak kendini eğlendirir. En son tilkiyi korkutmaya çalışır, eşeğin sesini duyar duymaz tanıyan tilki, "Anırdığını duymasaydım belki ben de korkardım," der. Bu bağlamda Nasreddin Hoca'nın "Ye kürküm ye!" fıkrasını da hatırlatmak isterim.

^[184] Zhan Guo Ce 战国策.Tom. 14.

^[185] Huinanzi 淮南子.Tom. 18: 27.

^[186] Bu sözcük Çincede zekâ, bilgelik, tinsellik, maneviyat gibi anlamlara da gelir.

^[187] Li Jianguo 李剑国（2002）. Zhongguo Hu Wenhua 中国狐文化.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe人民文学出版社.15-16.

^[188] "天下兽中，猩猩猿猴之外，狐狸在走兽中能学人行，其灵性与人近."Lu Renlong陆人龙. San Ke Pai'an Jingqi 三刻拍案惊奇.20. Bölüm.

^[189] İkisinin soyadı da Kong'dur G L）. Batıda Konfüçyüs diye bilinen düşünür Çin'de Kong Zi （孑L 子）diye anılır. Zi （子）imi bilgeliğini ifade etmek için kullanılır. Gerçek adı Qiu'dur （丘），Kong Qiu.

^[190] Tarihçinin Kayıtları'nda Konfüçyüs'ün başının, doğduğunda iki omzunun arasına doğru batık olduğuna ve adının bu yüzden "tepe" konduğuna dair bir kayıt vardır:"生而首上圩顶，故因名 曰丘云”.Ölmekte olan bir tilkinin "başını", doğduğunda "başı" iki omzunun arasına doğru batık olduğu için adı tepe konulan birine doğru çevirmesi bir hayli ilginç. Burada doğum ve ölüm ikiliğine de dikkat çekmek isterim. Bu konuyu biyolojik açıdan inceleyen bir çalışma için bknz: "孔子名字新解"http://www.guoxue.com/?p=744 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[191] Burada, Konfüçyüs'ün bizzat kendisinin Konuşmalar'da "zhengming"（正名）diyerek adın önemine dikkat çektiğini hatırlatmak isterim: "Ad doğru değilse, dil de şeylerin akışına uymaz, dil şeylerin akışına uymazsa işlerde başarıya ulaşılmaz." Bknz: Lun Yu 论语.Tom. 13: 3.

^[192] Bundan sonra SHJ diye geçecektir. Çakmak, bu eserin, "Çin'in en eski mitler coğrafyasını içeren kaynak" olduğunu söyler. Eseri Xia Hanedanı'nın （MÖ 2000-1500） kurucusu Yu'nun yazdığına inanılmakla birlikte, yazarı ve dönemi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Dağlar ve denizler olmak üzere iki ana bölüme ayrılan eser, on sekiz bölümden oluşmakta, tarih, coğrafya, kültür, gelenek ve görenekler ile yüz kadar mitolojik hikâye içermektedir. Hikâyelerde, insanların yolculukları sırasında dağlardan ve ırmaklardan geçerken, karşılarına çıkabilecek dağ ve deniz tanrılarından, cinlerden söz edilmektedir

^[193] Richard E. Strassberg'in, eserde geçen tuhaf hayvanları Guo Pu'nun eser üzerine yaptığı yorumlarla birlikte anlattığı 2002 tarihli bir çalışması vardır. Bknz: Strassberg, Richard E. （2002）. A Chinese Bestiary: Strange Creatures from the Guideways through Mountains and Seas. California: University of California Press

^[194] Zincifre, Çin simyasında altın gibi çok erken zamanlardan beri canlılık ve ölümsüzlük ile ilişkilendirilir. Bknz: Sivin, N. （1976）. Chinese Alchemy and the Manipulation of Time. Isis, Vol. 67, No. 4. Chicago: The University of Chicago Press. 515.

^[195] Kim bilir belki de bu tepe, tilkinin yuvası sayılan ve ölürken başını çevirdiği tepedir?

^[196] Loewe, bu imin birden fazla zehirli böceğin/sürüngenin bir kaba konulmasını tasvir eden bir im olarak fal yazıtlarına kadar uzandığını belirtir. Kaptaki zehirli hayvanlar birbirlerini sokarak öldürür, sağ kalan hayvandan elde edilen zehre "gu" denir. Bknz: Loewe, Michael （2019）. Crisis and Conflict in Han China: 104 BC to AD 9. New York: Routledge. 82-84.

^[197] Ye, Lu 叶露；Mei, Ruobing 梅若冰（Eds.）., （2018）. Shan Hai Jing 山海经.Wuhan: Changjiang Wenyi Chubanshe 长江文艺出版社.7. Tom. 1. Bknz: https://ctext.org/shan-hai- jing/nan-shan-jing/ens?searchu=%E4%B9%9D%E5%B0%BE Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[198] A.g.e. 218. Tom. 9.

^[199] A.g.e. 257. Tom. 14.

^[200] ”太平则出而为瑞也。"Guo, Pu 郭璞.SHJ'deki Resimler Üzerine Methiye （Shan Hai Jing Tuzan,山海经图赞）.Tom. 14.

^[201] Strassberg, modern öncesi zamanlarda SHJ'ni derleyen ya da kitaba yorum yapan bütün yazarların kitabın, su taşkınlarını önlemekten sorumlu olan Büyük Yu ya da bu görevi sırasında ona eşlik eden, etraftaki tuhaf olayları ve canlıları kaydetmekten sorumlu olan Boyi (伯益) tarafından yazıldığı öne sürdüklerini aktarır. Bu görüşün günümüze ulaşan en eski kaydı olarak da Liu Xin'in (刘歆)Shang Shan Hai Jing Biao (上山海经表)adlı eserini işaret eder. SHJ'de Büyük Yu hakkında kayıtlar da vardır. Bknz: Strassberg, Richar d E. (2002). A Chinese Bestiary: Strange Creatures from the Guideways through Mountains and Seas. California: University of California Press. 4. 231. Yu'nun sel sularını ve nehirleri ıslah etmek için kanal açtığını söylenir. Ona dokuz kuyruklu tilki görünür. Sümerlerin Su Tanrısı Enki de kanal yaptırmıştır. Kurnaz sayılan Enki sık sık tilkiyle özdeşleştirilir. înkaların kanal yapımı efsanesinde tilki yine baş roldedir, kazım esnasında en önde o vardır. Çinlilerin donmuş bir nehrin altındaki akan suyun sesini dinlemekle ilişkilendirdiği tilkinin farklı uygarlıklarda hem suyla hem de suyun ıslahıyla birlikte anılması düşündürücüdür. Bknz: Kramer, Samuel Noah (1999). A.g.e. 106-144. Steele, Paul R. (2004). A.g.e. 74-75.

^[202] Zhao Ye 赵哗.Wuyue Chunqiu 吴越春秋.Yuewang Wuyu Waizhuan 越王无余外传.Tom. 6.

^[203]  Büyük Yu'ya görünüp ona yol gösteren (dokuz kuyruklu beyaz) tilki motifi Türk mitolojisinde de vardır. "Kırgızların Han Şentey adlı masalında tilki, ateş denizini geçmek isteyen oğlana yardım eder ve yol göstericilik yapar (Ögel, 2010b: 402). Murat Uraz’dan edinilen bir bilgiye göre ise Ay Mökö adlı bir hikâyede tilki, açlıktan ölmek üzere olan iki küçük kardeşi zengin bir eve ulaştırarak kurtarmaktadır (Uraz, 1994: 153). Bu bilgilerden anlaşılacağı üzere kurdun fonksiyonlarından biri olan yol göstericilik bazı dönemlerde ortaya çıkarılan anlatmalarda tilki üzerinden gerçekleştirilmiştir." Aktaran: Kolot, Berna (2018). Irk Bitig'deki Hayvanlar ve Bu Hayvanların Türk Mitolojisindeki Yeri. Doktora Semineri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi. 25.

^[204] Grimm Kardeşlerin Tilki Hanımın Düğünü masalındaki erkek tilkinin dokuz kuyruğunun olması -masalın Almancasında kuyruk, erkek cinsel organı anlamına da gelen "schwanz" sözcüğüyle ifade edilir- üreme, soyun devamı ve bereketli olması bağlamında değerlendirilebilir. D. L. Ashliman'ın çevirisi için bknz: http://www.pitt.edu/〜dashgrimm038.html Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[205] Ardından geleceklerin (soyun) sayıca çok olmasını, fallik bir sembol olan kuyruğun tilkinin ardında ve dokuz tane yani çok olması diye de düşünebiliriz.

^[206] Bai Hu Tong 白虎.Tom. 5.

^[207] A.g.e. Tom. 5.

^[208] "九尾狐者，神兽也。其状赤色，四足九尾。"TPGJ. Tom. 447.

^[209] Bundan sonra XWM diye geçecektir.

^[210] Yeşim Kız （Yunü 玉女），Mo Yan'ın îri Memeler ve Geniş Kalçalar romanındaki anlatıcı Altın Oğlan （Jintong 金童）'ın ikiz kardeşinin de adıdır.

^[211] Tavşan, kurbağa, şeftali vs.

^[212] Çakmak, Tülay （2001）. A.g.e. 40.

^[213] SHJ'nin 8. tomarında XWM'yi besleyen üç tane kuştan bahsedilir:"有三青鸟，为西王母取 食.”

James, Jean M. （1995）. An Iconographic Study of Xiwangmu during the Han Dynasty. Artibus Asiae, Vol. 55, No. 1/2. Zurich: Artibus Asiae Publishers. 17-41.

^[214] XWM'nin fal yazıtlarında bahsi geçen Xi Wang （西王）olduğuna dair görüşler de vardır. Büyük Yu'nun onun öğrencisi （禹学于西王国）olduğu görüşü de çok yaygındır. （Xun zi 荀子. Tom. 27.

SHJ üzerine bir biblografi de hazırlamış olan Fracasso, bu iki kaydın XWM'ye değil de bir yer adına （batı kralının ülkesi） işaret edebileceğine dikkat çeker. Bknz: Fracasso, Riccardo （1988）. Holy Mothers of Ancient China: A New Approach to the Hsi-wang-mu 西王母 Problem. T'oung Pao, Second Series, Vol. 74, Livr. 1/3. Leiden: Brill. 1-46.

^[215] Shan Hai Jing 山海经.Tom. 2-8-16.

^[216] Mağaranın tilkinin habitatlarından biri olduğuna dikkat çekmek isterim.

^[217] Çakmak, Tülay （2001）. A.g.e. 40.

^[218] Han Shu汉书.《纪》.《哀帝纪》.

^[219] Huainanzi 淮南子.Tom. 6.

^[220]Yi Lin 易林.Tom. 6-19-63.

^[221]"老狐多态，行为蛊怪。惊我主母，终无咎悔。"Yı Lin易林.Tom. 45.

^[222]  Li Daoyuan'ın derlediği sanılan Su Klasiği Üzerine Yorum adlı kitapta XWM'nin Yongcheng'de oturduğu/hüküm sürdüğü yazar:"西王母之所治."Shui Jing Zhu 水经注.Tom. 1.

^[223]  Kang, dokuz kuyruklu tilkinin XWM'nin ilahi elçisi sayılması inancının Guo Pu'nun bahsettiği ağzında kitap taşıyan kitap dokuz kuyruklu tilkiyle bağlantısı olabileceğini öne sürer. Bknz: Kang, Xiaofei （2006）. A.g.e. 23.

^[224] Du Guangting 杜光庭.Yongcheng Ji Xian Lu 墉城集仙录.Tom. 6. TPGJ Tom. 56.

^[225] "西王母得之，坐乎少广，莫知其始，莫知其终。"Zhuang Zi庄子.内篇.Tom. 6.大宗 师.

^[226] Cahill, XWM'yu Du Guangting'in "Yongcheng'da Toplanmış Ölümsüzlerin Kayıtları" kitabı üzerinden incelediği "Transcendence & Divine Passion: The Queen Mother of the West in Medieval China" adlı araştırmasında, XWM'nin Tang dönemi şairlerinin gözünde bütün kadınların koruyucusu olduğunu ama özellikle "normal" aile düzeni dışında kalan kadınların koruyucusu olarak görüldüğünü belirtir. Taoist rahibe ve münzevileri koruduğu gibi evlenmemiş kadınları, sanatçıları, cariyeleri ve hayat kadınlarını da koruyordur. Bknz: Cahill, Suzanne E. (1993). Transcendence & Divine Passion: The Queen Mother of the West in Medieval China. California: Stanford University Press. 213-242.

^[227] ”非徒阳可以养也，阴亦宜然。西王母是养阴得道之者也，一与男交而男立损病，女颜 色光泽，不着脂粉。常食乳酪而弹五弦，所以和心系意，使无他欲.王母无夫，好与童男 交，是以不可为世教，何必王母然哉。"Tamba Yasuyori (982). Ishinpö. Tom. 28: 7a-b. Bknz: Wile, Douglas (1992). Art of the Bedchamber: The Chinese Sexual Yoga Classics Including Women's Solo Meditation Texts. New York: State University of New York Press. 103. Goldin, Paul R. (2006). The Cultural and Religious Background of Sexual Vampirism in Ancient China. Theology & Sexuality. Volume 12(3). London: Sagepub. 285-286.

^[228] Chan, Tak-hung Leo （1998）. The Discourse on Foxes and Ghosts: Ji Yun and Eighteenth­century Literati Storytelling. Hong Kong: Chinese University Press. 121.

^[229] Huntington, Tang döneminden başlayarak, tilkinin cinsellik ile ilişkisinin baştan çıkarmak ve büyülemek gibi anlamları olan tek bir kelimeyle özetlenebileceğini söyler: mei 媚.Bknz: Huntington, Rania （2000）. "Foxes and Sex in Late Imperial Chinese Narrative". Nan Nü 2.1. Leiden: Brill. 78.

^[230]"天地间之物，惟狐最灵，善能变幻，故名狐魅.北方最多，宋时有'无狐魅不成村'之 说。又性极奸淫，其涎染著人，无不迷惑，故又名狐媚，以比世间淫女。"Ling Mengchu 凌濛初.Er Ke Pai'an Jingqi 二刻拍案惊奇.Tom. 29.

^[231] Shuowen Jiezi sözlüğünde hayaletlerin bindiği （鬼所乘之）şeytani bir hayvan （溪兽）olarak tanımlanan tilkilerin biyolojik özelliklerinin birçoğu onları doğrudan hayaletlerle ilişkilendirir: vahşi doğada dolaşırlar, insanın yaşadığı alanlara girerler; en çok geceleri aktiftirler; özellikle mezarlıklarda ve terk edilmiş evlerin yakınında toprağı kazarak yuva yaparlar; soğuk, karanlık, yeryüzü, yeraltı âlemi, ölüm ve kadınlıkla ilişkililendirilen yin enerjisini t emsil ettiklerinden hayaletlerin yakın akrabaları sayılırlar.

^[232]"鬼者，老物精也。夫物之老者，其精为人。”.Wang Chong王充.Lun Heng论衡.Ding Gui 订鬼.Tom. 65.

^[233] "百岁之树，其汁赤如血;千岁之树，精为青羊；万岁之树，精为青牛".Guo Pu. XZJ. 42. ve 43. kayıtlar.

^[234] "狐五十岁能变化为妇人。百岁为美女为神巫或为丈夫，与女人交接，能知千里外事， 善蛊魅，使人迷惑失智。千岁即与天通为天狐。"TPGJ. Tom. 447

^[235] Ge Hong, çeşitli hayvanların kaç yıl yaşadığı ve kaç yaşında dönüşüme uğradıklarını anlattığı Baopuzi'de tilki, rakun köpeği, çakal ve kurdun sekiz yüz yıl yaşadığını ve beş yüz yaşına geldiklerinde insan formu aldıklarını söyler:"狐狸豺狼，皆寿八百岁。满五百岁，则 善变为人形。"Ge Hong. Baopuzi, Nei Pian, Lun Xian抱朴子，内篇,论仙.

^[236] Kang, eski Çin'de etin yin, kemiğinse yang sayıldığı inancını hatırlatıp yin enerjili tilkinin yin-yang dengesini eşitlemek için kemik kullandığını vurgular. Bknz: Kang, Xiaofei （2006）. A.g.e. 18. De Groot, tilkinin habitatlarından biri olan mezarların hikâyelerdeki işlevinin tilkinin gömülü cesetten insan formunu ödünç alması olduğunu belirtir. Tilki bu yüzden cesetle yakın temas kurup bu kalıntılarda bulunan ruh maddesini kendine aşılar. Bknz: De Groot, J. J. M. （1901）. The Religious System of China Vol. IV. Book II. Leiden: E. J. Brill. 192.

^[237] "乃取觸髅安于其首，遂摇动之。傥振落者。即不再顾，因別选焉。不四五，遂得其一， 岌然而缀。乃褰撷木叶草花，障蔽形体。随其顾盻。即成衣服。须臾，化作妇人，绰约 而去。"TPGJ. Tom. 451. Seng Yan Tong 僧晏通

^[238] "旧说，野狐名紫狐，夜击尾火出，将为怪，必戴觸髅拜北斗，觸髅不坠，则化为人矣。 ".TPGJ. Tom. 454. Liu Yuan Ding 刘元鼎

^[239] BuradaTaoist kurban töreni anlamında kullanılmıştır. Aynı zamanda eski Çin'de imparatorun taç giyme töreninde içkiyle yapılan bir ayinin de adıdır.

^[240] Kang, yazılı kayıtların tilki hikâyelerinin orta çağda Shaanxi, Shanxi ve Henan'a, geç imparatorluk dönemi ve modern zamanlarda Hebei, Shandong, Shaanxi ve Kuzey Jiangsu'ya yoğunlaştığını gösterdiğini vurgular. Bknz: Kang, Xiaofei (2006). A.g.e. 12.

^[241] TPGJ için bknz: Kapusuzoğlu, Gökçen (2017). Taiping Derlemesinde Türkler. Ankara: Gece Kitaplığı. 9-11.

^[242] Li Jianguo李剑国(2002). A.g.e. 16-17.

^[243] Eberhard'ın çevirdiği adıyla Küçük Nebatlar Seyredilen Salondan Notlar (Yue Wei Caotang Biji 阅微草堂笔记).Ji Yun'un (纪旳 1724-1805) tarafından yazılan bir hikâye külliyatıdır.

^[244] "狐不得南”Yi Lin易林.Tom. 3.

^[245] ”宋所为无雉兔狐狸者也”.Mo Zi墨子.Tom. 13.

^[246] ”江南无野狐，江北无鹧鸪，旧说也...江南不谓无也，但稀有耳.”TPGJ. Tom. 455.

^[247] Eberhard, W.; H. Boratav (1990). a.g.e. 25.

^[248]  Eberhard, Wolfram (1948). Die Chinesische Novelle des 17.-19. Jahrhunderts Eine Soziologische Untersuchung. Artibus Asiae. Supplementum. Vol. 9. Zurich: Artibus Asiae Publishers.

^[249] Johnson, T. W. (1974) Far Eastern Fox Lore. Asian Folklore Studies, Vol. 33, No. 1. Nagoya: Nanzan University Press. 35; 40-41.

^[250]             Mai              You              Ji              埋       忧       集       ^             Bknz:

https：//ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=248048&searchu=%E7%8B%90&remap=gb Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[251] "Fuchsgeschichten bei ihm in den untersuchten Teilen gar nicht, in anderen Teilen sehr wenig auftreten, da eben Fuchsgeschichten in 'Chekiang nicht verbreitet sind.". Eberhard, Wolfram （1948）. Die Chinesische Novelle des 17.-19. Jahrhunderts Eine Soziologische Untersuchung. Artibus Asiae. Supplementum. Vol. 9. Zurich: Artibus Asiae Publishers. 76.

^[252] Bu beş hayvan Beş Büyük Ölümsüz （五大仙），Beş Büyük Hane （五大门）ya da Beş Büyük Aile （五大家）diye anılır. Tilki ve gelincik her zaman bu kültün ilk iki üyesi olarak kalırken, diğerleri farklı bölgelerde çeşitlilik gösterir ve gruba kaplan, kurt, tavşan veya kaplumbağa katılır. Bknz: Kang, Xiaofei （2006）. A.g.e. 47-48. Bir de içinde yılanın olmadığı bir dörtlü vardır, geriye kalan hayvanlar aynıdır, aynı mantıkla Dört Büyük Hane （四大门）diye anılır. Bknz: Li, Wei-tzu 李慰祖（1948）. "On the Cult of the Four Sacred Animals （四大門）in the Neighbourhood of Beijing". Folklore Studies. Vol. 7. Nagoya: Nanzan University. Hem Li hem de Kang bu alanda saha araştırması yapmıştır. îki çalışma da tilki tapımını muhbirlerden alınan bilgiler ışığında ayrıtılarıyla anlatır. Diğer önemli çalışmalar için bknz: Dore, Henry S. J . （1918）. "Fox-Demons". Researches into Chinese Superstitions. Vol. 5. Çev. M. Kennelly, S. J. Shanghai: T'usuwei Printing Press. 695-701. De Groot, J. J. M. （1907）. "Fox-Demons". The Religious System of China Vol. V. Leiden: E. J. Brill. 576-600.

^[253] "北方人以狐，蛇，猬，鼠及黄鼠狼五物为财神，民家见此五者，不敢触犯，故有五 显财神庙。南方亦间有之。".Xue Fucheng薛福成.Yong'an Biji庸庵笔记.Tom. 134.

^[254] Lie Zi'de （列子）SHJ'nin nasıl yazıldığına atıfta bulunan şöyle bir kayıt vardır: "Yu seyahatleri sırasında onları görmüş, Bo Yi onları bilmiş ve adlandırmış, Yi Jian onları duymuş ve kayıt etmiştir."."大禹行而见之，伯益知而名之，夷坚闻而志之。"Hong Mai'nin külliyatına Yi Jian'ın Kayıtları adını vermesinin nedeninin bu olduğu söylenir. Bknz: Lie Zi 列 子.Tang Wen 汤问.Tom. 5.

^[255] Tilkinin insanları zenginleştirdiği inancı Ming-Qing dönemini hikâyelerinde popüler bir motiftir. Bknz: Kang, Xiaofei （2006）. The Cult of the Fox: Power, Gender, and Popular Religion in Late Imperial and Modern China. New York: Columbia University Press. 83-92. Kuzey tilkisinin güney çeşitlemesi olan wutong ruhlarının da zenginlikle ilişkilendirildiğini hatırlatmak isterim. Bknz: Kırk Bir Havan Topu. Wutong ruhlarını "tek bacaklı wutong 独脚五 通）diye betimleyen Hong Mai da onları kuzeydeki tilki ruhlarına benzetip zenginlikle ilişkilendirir （大抵与北方狐魅相似。或能使人乍富。）.Bknz: Yi Jian Zhi Quanji夷坚志全 集.夷坚丁志.Tom. 19.

^[256] "所为来欲富汝家".Hong Mai洪迈.Yi Jian Zhi夷坚志.Tom. 19.

^[257] Kang, Xiaofei （2006）. The Cult of the Fox: Power, Gender, and Popular Religion in Late Imperial and Modern China. New York: Columbia University Press. 211.

^[258] Kang, Xiaofei （2006）. A.g.e. 72-78. Burada dokuz kuyruklu tilkinin kuyruk sayısının "ardından gelenlerin sayıca çok olacağı"nı işaret ettiğini tekrar hatırlatırım.

^[259] Shen 木申，Çincede ilahi, tanrısal varlıklar için kullanılan bir sözcüktür. Çinlilerin inanışına göre coğrafi şekiller （dağ）, hayvanlar （ben tilki diyorum, siz istediğiniz hayvanı düşünebilirsiniz）, bitki ve ağaçlar, kısacası doğadaki canlı ya da cansız her varlık yaşını alınca x ruhuna dönüşebilir.

^[260] ”唐初已来，百姓多事狐神。房中祭祀以乞恩。食饮与人同之。事者非一主.。当时有 谚曰：”无狐魅，不成村。”.TPGJ. Tom. 447.

^[261] ”大抵物久而为妖，有情无情皆有之，而惟青丘之兽为多。”.Xu, Changzuo徐昌祚. Yanshan Conglu 燕山丛录.Tom. 8.

^[262] Nie sözcüğününün kötücül anlamları saymakla bitmez: Cariyeden doğan oğul (gayrimeşru çocuk), şeytani, günah, düşük statülü, felaket, ana babaya itaatsizlik, zarar vermek. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E5%AD%BD Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[263] "步仞之丘陵，巨兽无所隐其躯，而嬖狐为之祥。"Zhuang Zi庄子.Za Plan杂篇.Geng Sang Chu庚桑楚.

^[264] Li Jianguo 李剑国(2002). A.g.e. 16.

^[265] Jameson, makelesine aldığı hikâyelerin sözlü kaynaklardan geldiğini, hikâyelerin altında belirtilen tarihlerin hikâyenin kaydedildiği yılı gösterirdiğini, hikâyelerin hepsinin antolojilerde bulunan hikâyelerin varyantları olduğunu, ancak bu antolojilerin orijinal kaynaklar olmadığına inanmak için nedenleri olduğunu söyler. Bknz: Jameson, R. D. (1951). "The Chinese Art of Shifting Shape". The Journal of American Folklore. Vol. 64. No. 253. Bloomington: American Folklore Society. 278.

^[266] Çin hükümeti tarafından 1914'te jeolojik araştırmalar yapmak için işe alınan ancak arkeolojideki başarılarının jeolojideki başarılarını aştığı ortaya çıkan Andersson'ın (1874-1960) Çin'e geldiği yıllarda öğrenci olan ve daha sonra Çin'de omurgalı paleontolojinin babası sayılacak C. C. Young (pinyin ile Yang Zhongjian) ile mektuplaşmalarını inceleyen bir çalışma için bknz: Chen Xingcan (2005). "Postscript to Some Newly Discovered Historical Materials About the Contact Between Yang Zongjian and J.G.Andersson". The Chinese Journal for the History of Science and Technology NO.2

^[267] Boaz, Noel T. ; Ciochon, Russell L. (2004). Dragon Bone Hill: An Ice-Age Saga of Homo erectus. New York: Oxford University Press.6-7. Ayrıca bknz: Andersson, J. G. (1934). Children of the Yellow Earth: Studies in Prehistoric China. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Company. Chen Xingcan (2012). The Archaeology of China. From the Late Paleolithic to the Early Bronze Age. New York: Cambridge University Press.

^[268] "唐牛肃有从舅常过渑池。因至西北三十里谒田氏子。去田氏庄十馀里。经岋险。多栋 林。传云中有魅孤。往来经之者，皆结侣乃敢过。舅既至，田氏子命老竖往渑池市酒馔。 天未明，竖行，日暮不至。田氏子怪之。及至，竖一足又跛。问何故。竖曰：“适至栋林， 为一魅狐所绊。因魔而仆。故伤焉。”问何以见魅。竖曰：“适下坡时，狐变为妇人，遽 来追我。我惊且走。狐又疾行，遂为所及。因倒且损。吾恐魅之为怪，强起击之。妇人 口但哀祈。反谓我“我”原作“杀”，据明钞本改。为狐。屡云：‘叩头野狐，叩头野狐。吾 以其不自“自”原作“是”，据明钞本改。知，因与痛手，故免其祸。”田氏子曰：“汝无击 人，妄谓狐耶。竖曰：“吾虽苦击之，终不改妇人状耳。田氏子曰：“汝必误损他人，且 入户。”日入，见妇人体伤蓬首，过门而求饮。谓田氏子曰：“吾适栋林。逢一老狐变为 人。吾不知是狐，前趋为伴，同过栋林。不知老狐却伤我如此。赖老狐去。馀命得全。 妾北村人也，渴故求饮。”田氏子恐其见苍头也，与之饮而遣之。出《纪闻》"TPGJ.狐 四.田氏子.

^[269] Casal, U. A. (1959). The Goblin Fox and Badger and Other Witch Animals of Japan. Folklore Studies, Vol. 18. Nagoya: Nanzan University Press. 7.

^[270] Huntington, Tang döneminden başlayarak, tilkinin cinsellik ile ilişkisinin baştan çıkarmak ve büyülemek gibi anlamları olan tek bir kelimeyle özetlenebileceğini söyler: mei 媚.Bknz: Huntington, Rania (2000). "Foxes and Sex in Late Imperial Chinese Narrative". Nan Nü 2.1. Leiden: Brill. 78.

^[271] Yener, eski Türklerde şaman başlığında tilki postunun da yer aldığını ve bunun tilkinin şaman törenlerinde kullanılan önemli bir hayvan olduğunu gösterdiğini belirtir. Bknz: Yener, Mustafa Levent （2019）. Kutadgu Bilig'deki Hayvan Adları ve Türklerde Hayvan Sembolizmi. Yeni Türkiye 105. Sayı. Ankara: YTSAM. 149. Birtalan, tilkinin Moğol mitolojisinde yeraltı âleminin efendisi olan Erlik Han'ın habercisi olduğunu ve şamanların habercisi köpekler gibi bir işlevi olduğunu belirtir. Bknz: Birtalan, Agnes （2001）. "A Survey of the Fox in Mongolian Folklore and Folk Belief". Der Fuchs in Kultur, Religion Und Folklore Zentral- Und Ostasiens. 1. Cilt. Wiesbaden: Harrassowitz. 46.

^[272] Loewe, gu zehri teriminin genel olarak büyücülük/şamanlık işlerini ifade ettiğini ve daha çok kara büyü diye çevrildiğini vurgular. Bknz: Loewe, Michael （2019）. Crisis and Conflict in Han China: 104 BC to AD 9. New York: Routledge. 82-84.

^[273] "狐五十岁能变化为妇人。百岁为美女为神巫或为丈夫，与女人交接，能知千里外事， 善蛊魅，使人迷惑失智。千岁即与天通为天狐。."TPGJ. Tom. 447

^[274] "狐者，先古之淫妇也，其名曰阿紫化而为狐。"Gan Bao. Sou Shen Ji搜神记.Tom. 18.

^[275] Ouyang Xun. Yiwen Leiju 艺文类聚.Tom. 95.

^[276] "狐淫兽也，以淫媚人。"Zhang Chao （1985）. Yuchu Xinzhi 虞初新志.Shijiazhuang: Hebei Renmin Chubanshe 河北人民出版社.Tom. 10: 193.

^[277] Yazarın ne gerçek adı ne de doğum ve ölüm tarihleri biliniyor.

^[278] "人之淫者为妓,物之淫者为狐."Baiyi Jushi. Hu Tianlu壶天录.Tom. 3. 32b.

^[279] Pu'nun tilki kadınları daha çok romantiktir. Çakmak'ın makalesini hatırlayalım: "Doğaüstü Çin hikâyelerindeki tilkiler, kötü, öldürücü veya şeytani amaçları almayan yaratıklardır. Güzel, çekici ancak hayaletlere göre daha çekingen ve duygularının esiridirler."

^[280] Bu sayıları veren Huntington, Tang Hanedanı dönemi ve sonrasında olay örgüsündeki cinsellik dozunun giderek arttığını belirtir. Bknz: Huntington, Rania （2000）. Alien Kind: Foxes and Late Imperial Chinese Narrative. Cambridge: Harvard University Asia Center. 174-175.

^[281] Bugün elimizde olan 6 tomarlık külliyatın 302 hikâyesinin 33'ünün tilkilerle olduğunu saptayan Alimov, bunun Tang döneminde tilkinin daha önceki dönemlerde şekil değiştiren hayvanlarla ilgili hikâyelerin arasından sıyrılıp özel bir grup oluşturmaya başladığının açık bir göstergesi olduğunu belirtir. Bknz: Alimov, Igor A. （2016）. "Guang Yi Ji: A Mini -Encycpaedia of the Supernatural". Manuscripta Orientalia International Journal for Oriental Manuscript Research Vol. 22 . No. 1. St. Petersburg: Thesa Publishers. 1.

^[282] "狐口中媚珠，若能得之，当为天下所爱。"TPGJ.Tom. 451.

^[283] Hammond, Charles E. （1996）. Vulpine Alchemy. T'oung Pao, Second Series, Vol. 82, Fasc. 4/5. Leiden: Brill. 364-380.

^[284] Han dönemininin mezar taşlarında, ölümsüz olduğuna inanılan XWM ile birlikte resmedilen dokuz kuyruklu tilkinin SHJ'de güneyinde （阳）yeşim taşı, kuzeyinde （阴）yeşil zincifre bulunan, Qingqiu dağında yaşayan bir hayvan olarak betimlendiğini tekrar hatırlatırım.

^[285] "人物异类，狐则在人物之间；幽明异路，狐则在幽明之间；仙妖殊途，狐则在仙妖之 间。故谓遇狐为怪，可；谓遇狐为常，亦可”Ji, Yun纪旳（1982）. Yue Wei Caotang Biji Zhuyi阅微草堂笔记注译.Beijing: Zhongguo Huaqiao Chubanshe中国华侨出版社.504 .阅 微草堂笔记Tom: 10.

^[286] Tilki geleneği hakkında çeşitli makaleler yayımlamış Shan Min, "Çin'deki Tilki ve Gelincik Tapımı Üzerine Ön Çalışma" adlı çalışmasında tilki inancının gelişim tarihini sıralamaya koyup düz bir çizgide ilerletir: 1） şeytani tilki （huyao 狐妖），2） tanrı tilki （hushen 狐神），3） ölümsüz tilki （huxian 狐仙）.Bu sıralama tilki inancının gelişim tarihini tam olarak yansıtmaz. Tang döneminde kullanılan tanrı tilki terimi Ming-Qing döneminde ölümsüz tilkiye dönüşür ama tilkinin kötülüğünü ifade eden şeytani tilki ve kötü tilki r uhu （hu mei 狐魅）terimleri her daim var olmuştur. Tang döneminde kullanılan o meşhur deyişin yer aldığı kayıtta bile tanrı tilki ve kötü tilki ruhu bir arada kulanılır. Klasik Çin yazınında tilki imgesinde kötüden iyiye ya da iyiden kötüye giden düz bir çizgi yoktur. Bknz: Shan, Min 山民（1995）. "Zhongguo Hu You Chongbai Chutan 中国狐鼬崇拜初探”.Minjian Wenxue Luntan 民间文学论坛.2. Sayı.

^[287] Üç Krallık 三国，Jin 晋，Song 宋，Qi 齐,Liang 梁 ve Chen 陈.

^[288] Tilki dokuz tomarla TPGJ'de en çok bahsi geçen havyandır. Bu Tang döneminde tilkinin diğer hayvanlarla ilgili hikâyelerin arasından sıyrılıp özel bir grup oluşturmaya başladığının açık bir göstergesidir. Tilkiyi sekizer tomarla ejderha ve kaplan, dört tomarla da yılan takip eder.

^[289] Tao Qian 陶潜 diye de bilinir.

^[290] ”幸将来好事之士，录其根体，有以游心，寓目，而无尤焉。"Gan, Bao. SSJ. Önsöz. 《序》

^[291] Jin Tarihi'nde (Jin Shu 晋书)Gan Bao'nun neden böyle bir kitap yazdığına dair şöyle bir kayıt vardır: "Gan Bao doğası gereği yin-yang düşüncesine ve kehanet sanatına düşkündü... Bao'nun babasının çok sevdiği bir hizmetçi kadın vardı, annesi onu çok kıskanırdı, babası ölünce hizmetçiyi canlı canlı mezara koydu. Bao ile erkek kardeşleri yaşları küçük olduğundan bundan bihaberdi. On yıldan fazla bir süre sonra anneleri öldü, mezar açılınca hizmetçi hâlâ yaşıyormuş gibi tabutun üzerinde yatarken bulundu; onu içeriye taşıdılar, birkaç gün sonra hayata döndü. Hizmetçi, babalarının sık sık ona yiyecek ve içecek getirdiğini ve yaşadığı zamanki gibi şefkat gösterdiğini söyledi onlara; babaları ona hanedeki uğurlu ve talihsiz olaylardan da bahsetmiş ki bunlar kontrol edildiğinde doğrulukları da kanıtlandı; hizmetçi, yeraltında olmayı hiç de fena bulmadığını söyledi. Daha sonra onu everdiler ve oğullları oldu. Bir keresinde Bao’nun ağabeyi hastalınıp nefes almayı bıraktı, birkaç gün hiç soğumadı, sonra bilinci yerine gelince gökle yer arasındaki hayaletlerle ruhların işlerine dair şeyler gördüğünü, rüyadaymış gibi hissettiğini ve ölüp ölmediğini bilmediğini söyledi. Bao, işte bunlardan ötürü geçmiş ile şimdinin tanrıları ve ruhlarının doğaüstü ve büyülü işlerini, insan ve diğer varlıkların dönüşüm vakalarını derleyip topladı. Adını "Ruhları Arayışın Kayıtları" koydu, tamamı otuz tomardır." Jin Shu. 晋书.Tom. 79-82.列传第五十二.Biyografiler 52. Bugün elimizde olan yirmi tomarlık metni, Ming Hanedanı döneminde Hu Yinglin'in Fayuan Zhulin (法苑珠林), TPGJ ve TPYL gibi külliyatlardan toplayarak oluşturduğu söylenir. Bknz: Ma, Yinqin 马银琴 (ed.)., (2018). Sou Shen Ji: Ma Yinqin Yizhu 搜神记：马银琴译注.Beijing: Zhonghua Shuju 中华书局.2. Li Jianguo'nun aynı yayınevinden çıkan, hem SSJ hem de SSHJ'yi inceleyen çalışması için bknz: Li Jianguo (ed.)., (2007). Xin Ji Sou Shen Ji, Xin Ji Sou Shen Hou Ji 新辑 搜神记新辑搜神后记.Beijing: Zhonghua Shuju中华书局.

^[292] Ma Yinqin, SSJ'nin açıklamalı tam metninin dil içi çevirisine yazdığı önsözde bu kayıtların Shi Ji, Han Shu, Hou Han Shu, Huinanzi, Shen Xian Zhuan (神仙传)gibi metinler olduğunu söyler. Bknz: Ma, Yinqin 马银琴(2018). A.g.e. 3.

^[293] "今之所集，设有承于前载者，则非余之罪也。若使采访近世之事，苟有虚错，愿与先 贤前儒，分其讥谤。及其著述，亦足以发明神道之不诬也。群言百家，不可胜览；耳目 所受，不可胜载。亦粗取足以演八略之旨，成其微说而已。"SSJ. Önsöz.

^[294] Jin Shu.晋书.Tom. 79-82.列传第五十二.Biyografiler 52.

^[295]  Konfüçyüs'ün Konuşmalar'ının devamı niteliğindeki Kongzi Jia Yu'da （孑L 子家语）, Konfüçyüs'ün İlkbahar-Sonbahar döneminde Jin beyliğinin tarihçisi olan Dong Hu （?-?董狐 ikinci imin tilki olmasına dikkatinizi çekerim） için "eskinin iyi tarihçisi, yazı fırçasının gizlediği bir şey olmayan"（古之良史也，书法不隐）dediği kayıtlıdır. Sonraki kuşaklar, gerçeklere ve tarafsızlığa dayalı eserler yazabilenlere "Dong Hu'nun Kalemi" adını verir:董狐之笔.Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E8%91%A3%E7%8B%90%E4%B9%8B%E7%AC%94 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[296] "才非干宝，雅爱搜神".Pu Songling,蒲松龄（2005）. "Liaozhai Zizhi 聊斋自志"Liaozhai Zhiyi 聊斋志异.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe 人民文学出版社.1. Cilt. 1.

^[297] ”狐五十岁能变化为妇人.百岁为美女为神巫或为丈夫，与女人交接，能知千里外事，善 蛊魅,使人迷惑失智.千岁即与天通为天狐.”TPGJ. Tom. 447

^[298] Ge Hong ve başka yazarların aktardığı bir efsaneye göre Sarı İmparator (Huang Di 黄帝)

topraklarını teftişe çıktığında Bai Ze (白泽)adında bir varlık ona dünyadaki 11.250 tane tuhaf varlığın özelliklerini anlatır. İmparator da bunları Bai Ze Tu (白泽图)adlı bir kitaba yazdırır. TPYL'nin bu kitaptan aktardığına göre, "Bai Ze Tuan der ki 'Yüz yaşındaki kurt kadına dönüşür, adı Zhinü'dür (bilen kadın). Genç kız gibi görünür, yol kenarına oturup erkeklere şöyle seslenir: Ne anam ne babam ne de erkek kardeşlerim var, beyim beni alıp karınız yapın. Üç yıl sonra adamı yer. Ona adıyla seslenirseniz kaçıp gider........................................... 又曰：百岁狼化为女人，名曰知女。状

如美女，坐道旁，告丈夫曰：“我无父母兄弟。”丈夫取为妻，三年而食人。以其名呼之， 则逃去。".TPYL. Tom. 886.

^[299] ”狐狸豺狼，皆寿八百岁。满五百岁，则善变为人形。"Ge Hong. Baopuzi, Nei Pian, Lun Xian抱朴子，内篇,论仙.

^[300] "千岁之狐，起为美女。"SSJ. Tom. 12: 1.

^[301]  Eberhard, Wolfram (1948). Die Chinesische Novelle des 17.-19. Jahrhunderts Eine Soziologische Untersuchung. Artibus Asiae. Supplementum. Vol. 9. Zurich: Artibus Asiae Publishers.

^[302] A.g.e. 97.

^[303] Huntington, Rania (2000). "Foxes and Sex in Late Imperial Chinese Narrative". Nan Nü 2.1. Leiden: Brill. 116-125.

^[304] Eberhard, W.; H. Boratav (1990). 23.

^[305] Eberhard, Wolfram (1948). A.g.e. 36.

^[306] A.g.e. 97-98.

^[307] SSJ'nin elyazmasında hikâyelerin başlığı yoktur, başlıklar okuyucuya kolaylık sağlasın diye sonradan eklenmiştir. Kitabın farklı baskılarında hikâyenin konusuna gönderme yapan farklı başlıklar kullanılmıştır. Burada kullandığım başlıklar Ma Yinqin'in editörlüğünde 2018 yılında basılan SSJ'nin açıklamalı tam metninin dil içi çevirisinden alımıştır. Bknz: Ma Yinqin 马银琴 (ed.)., (2018) Sou Shen Ji: Ma Yinqin Yizhu 搜神记：马银琴译注.Beijing: Zhonghua Shuju 中 华书局.

^[308] Chunyu Zhi (?-291 淳于智)Batı Jin (266-316) döneminde yaşamış olan bir kâhin.

^[309] "谯人夏侯藻，母病困，将诣智卜，忽有一狐当门向之嗥叫。藻大愕惧。遂驰诣智。智 曰：「其祸甚急。君速归，在狐嗥处，拊心啼哭，令家人惊怪，大小毕出，一人不出， 啼哭勿休。然其祸仅可免也。」藻还如其言，母亦扶病而出。家人既集，堂屋五间拉然 而崩。".SSJ. Tom. 3: 11.

^[310] Şarkılar Kitabı'ndaki tilki-karga ikilisini hatırlatmak isterim: "Hiçbir şey tilki kadar kızıl değil, hiçbir şey karga kadar kara değil.”

^[311] ”狐鸣苑北，饥无所食。"ve "乌飞狐鸣，国乱不宁。"

^[312] Han You （?-? 韩友），Batı Jin （266-316） döneminde yaşamış kâhin ve büyücü. Fengshui'ye göre ev ve mezar yeri seçimi yapmada iyi olduğu söylenir.

^[313] Eski Çin'de erkeklere yirmi yaşına bastıklarında verilen lakap. Li Ji'de geçer:"男子二十，冠 而字。"《礼记•曲礼上》

^[314] Jing Fang （MÖ 77-37 京房）Batı Han döneminde yaşamış müzik teorisyeni, matematikçi ve astrolog. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E4%BA%AC%E6%88%BF%E6%9C%AF Erişim Tarihi: 13.12.2020

³¹¹  "韩友，字景先，庐江舒人也。善占卜，亦行京房厌胜之术。刘世则女病魅，积年，巫 为攻祷，伐空冢故城间，得狸鼍数十，病犹不差。友筮之，命作布囊，俟女发时，张囊 著窗牖间。友闭户作气，若有所驱。须臾间，见囊大胀如吹。因决败之。女仍大发。友 乃更作皮囊二枚沓张之，施张如前，囊复胀满，因急缚囊口，悬著树，二十许日，渐消。 开视，有二斤狐毛。女病遂差。"SSJ. Tom. 3: 19.

³¹²  MÖ 795.

³¹³  ”周宣王三十三年，幽王生，是岁，有马化为狐。".SSJ. Tom. 6: 4.

^[318] ”商纣之时，大龟生毛，兔生角，兵甲将兴之象也。"SSJ. Tom. 6: 3.

^[319] Yine bir Konfüçyanist olan Liu Xiang （MÖ 77-6） yazmıştır, Çin tarihinde kadınlar üzerine yazılan ilk eser sayılır. Eserde tarihi kayıtlardan alıntılarla Çin tarihindeki iyi ve kötü kadınların biyografileri verilir.

^[320] "不离妲己".Lie Nü Zhuan列女传.Nie Bi孽嬖.Yin Zhou Daji殷纣妲己.

^[321] Eserin şeytani olsalar da hükümdarın gözdesi olan cariyelere ayrılmış bölümünün adıdır. Daha önce Zhuang Zi'dan yaptığımız "Büyük hayvanlar birkaç adım yükseliğindeki bir tepede saklanamaz ama şeytani/günahkâr tilki （nie hu 嬖狐）bunu uğurlu sayar," alıntısında geçen "nie" sözcüğünün kötücül anlamlarını yeniden hatırlayalım: Cariyeden doğan oğul （gayrimeşru çocuk）, şeytani, günah, düşük statülü, felaket, ana babaya itaatsizlik, zarar vermek. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E5%AD%BD Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[322] Bunu "femme fatale" diye de adlandırabiliriz. Ylva Monschein'nin bu konuda yaptığı Almanca bir çalışma için bknz: Monschein, Ylva （1988）. Der Zauber der Fuchsfee: Entstehung und Wandel eines "Femme-fatale"-Motivs in der chinesischen Literatur （Tilki perisinin büyüsü: Çin edebiyatında "femme fatale" motifinin gelişimi ve değişimi）. Frankfurt: Haag u. Herchen.

^[323] Kayıt şöyledir: "Yinlerin （Shang Hanedanı'nın diğer adı） Da Ji'si dokuz kuyruklu tilkidir.殷 之妲己为九尾狐."Li Jianguo李剑国（2002）. A.g.e. 151.

^[324] Bknz: Lin, Fu-shih 林富士 （2019）. "Old Customs and New Fashions: An Examination of Features of Shamanism in Song China". Eds. Pierre Marsone； John Lagerwey. Modern Chinese Religion I. Leiden: Brill. 262-263.

^[325]  Lienü Zhuan'da Bao Si'nin hiç gülmediği, hükümdar You'nun onu güldürmek için tehlikeli durumlarda derebeylerini yardıma çağırmak için kullandığı uyarı ateşini yaktırıp davul çaldırdığı, bunun birkaç kez gerçekleştiği, en sonunda gerçekten de tehlikeli bir durum ortaya çıktığında hiç kimsenin yardıma gelmediği anlatılır. Bknz: https://ctext.org/lv-shi-chun-qiu/yi- si/ens?searchu=%E8%A4%92%E5%A7%92 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[326] Quan Tang Shi 全唐诗.Tom. 427.

^[327] Nozaki, Kiyoshi (1961). Kitsune: Japan’s Fox of Mystery, Romance, and Humor. Tokyo: Hokuseido Press. 112-113.

Ayrıca bknz: Bathgate, Michael (2004). The Foxs Craft in Japanese Religion and Culture Shapeshifters, Transformations, and Duplicities. New York: Routledge.

^[328] Fengshen Yanyi 封神演义，Ming Hanedanı döneminde konuşma diliyle yazılmış önemli bir romandır. Hikâyesi Shang Hanedanı'nın düşüşü ve Zhou Hanedanı'nın yükselişini konu alır. Çin mitolojisinin birçok öğesini, farklı tanrı, tanrıça, ölümsüzlük ve ruhları da konuyla ilişkilendirir.

^[329] Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 302.

^[330] ”妲己狐精也，犹未变足，以吊裹之，宫中效焉。".Aktaran: Yao, Lingxi姚灵犀(1934). Cai Fei Lu 采菲录.Tianjin: Tianjin Shuju 天津书局.9.

^[331] Ayak bağlamanın nasıl ortaya çıktığıyla ilgili -bu kayda da atıfta bulunan- daha yakın tarihli çalışmalar için bknz: Gao, Hongxing (1995). Chanzu Shi 缠足史.Shanghai: Shanghai Wenyi Chubanshe上海文艺出版社.

Wang, Ping (2000). Aching for Beauty Footbinding in China. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Ko, Dorothy (2005). Cinderella's Sisters: A Revisionist History of Footbinding. California: University of California Press.

^[332] Yang Guifei, Çin'in dört güzel kadınından (四大美女)biri diye anılır. Mo Yan, îçki Cumhuriyeti'nde "Yang Guifei, İçki Şehri’nin kızıdır, buradan sadece evlenmek için ayrılmıştır, 'kaplıcaların suları onun pürüzsüz tenini her yıkadığında' suyun içine bizim İçki Şehri’nin darı içkisinden bir kova dökülmüştür, yoksa onun teni nasıl o kadar pürüzsüz olabilirdi ki ya da o güzelim yüzü baharda yağmuru getiren çiçek elmasına benzer miydi hiç?" diye yazar. Mo Yan (2020). İçki Cumhuriyeti. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları. 440-441. Tırnak içindeki alıntı Bai Juyi'nin Yang Guiffei'ye yazdığı Sonsuz Hüznün Şarkısı adlı şiirden bir dizedir. Bai Juyi için bkz: Bai Juyi (2016). Çicek Olmayan Çiçek, Seçilmiş Şiirler. Çev. Engin Yurt. İstanbul: Dergâh Yayınları. Kurtuldu, Erdem (haz. ve çev.)., ( 2010). Klasik Çin Şiirinden Seçmeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

^[333] Shaanxi Eyaleti'nin Xingping şehrinin batısında yer alan bir ilçedir. Ma, at; wei ise yüce, yüksek,                     uğursuz,          kurnaz          ve          tuhaf          anlamına          gelir.          Bknz:

https://www.zdic.net/hans/%E5%B5%AC Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[334]Tangguo Shi Bu 唐国史补.卷上 Juan Shang. Tom. 1.

^[335] Huntington, Tang dönemi şairlerinden Luo Binwang'ın （640?-684?骆宾王）bir hikâyesinde Yang Guifei'nin kılığına girmiş bir tilki olduğunu belirtir. Bkz: Huntington, Rania （2000）. "Foxes and Sex in Late Imperial Chinese Narrative". Nan Nü 2.1. Leiden: Brill. 101. Luo Binwang'ın hikâyesi için bknz: Er Tan Lei Zeng 耳谈类增.Tom. 5.

^[336] "任氏，女妖也。".TPGJ. 6. Tilki太平广记.狐六

^[337] "虽今妇人有不如者矣。"a.g.e.

^[338] Burada kullanılan ağustosböceği （chantui 蝉蜕）sözcüğü mecâzi anlamda -ağustosböceğinin kabuğundan sıyrılmasına atıfta bulunarak- bir şeyden kurtulmak, özgür olmak da demektir. Bknz:    https://www.zdic.net/hans/%E8%9D%89%E8%9C%95 Erişim Tarihi:                   13.12.2020

CRI'nin （China Radio International） Türkçe internet sitesinde yayımlanmış Yang Guifei hakkındaki bilgiyi okuyalım: "Tarih boyunca Yang Guiffei’nin ölümüyle ilgili birçok değişik söylenti var. Bazı insanlar, Yang Guifei’nin ölmediğini, ölenin ona benzeyen başka bir kız olduğunu düşünüyorlar. “Kızıl Köşkün Hikâyesi” adlı klasik romanla ilgili araştırmalarıyla ün salan Çinli tarihçi Yu Pingbo, bu görüşü savunan insanlardan biri. Yu Pingbo’ya göre, ölen Yang Guifei⁵ nin hizmetçisi bir kızdı, Yang Guifei ise bazı akrabalarıyla birlikte Japonya’ya kaçtı. Hatta bu görüşten yana bir rivayette, Yang Guiffei'nin Japonya'da yaşadığı sırada Japon imparatorunun bir saray darbesini başarısızlığa uğratmasına yardımcı bile olduğu anlatılıyor. Japonya'da bugün Yang Guifei'ye ait olduğu söylenen iki mezar var." Bknz: http://turkish.cri.cn/chinaabc/chapter14/chapter140405.htm Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[339] Bknz: Kurtuldu, Erdem (haz. ve çev.)., (2015). "Baizhang'ın Tilkisi". Zen Ustaları. İstanbul: Kafka Kitap. 16-18.

^[340] "光和七年陈留、济阳、长垣、济阴、东郡、冤句、离狐界中路边生草，悉作人状，操 持兵弩；牛马龙蛇鸟兽之形，白黑各如其色，羽毛头目足翅皆备，非但彷佛，像之尤纯。 旧说曰：「近草妖也。」是岁有黄巾贼起，汉遂微弱。".SSJ. Tom. 6: 60.

^[341] "中平元年夏，东郡，陈留济阳、长垣，济阴冤句、离狐县界，有草生，其茎靡累肿大 如手指，状似鸠雀龙蛇鸟兽之形，五色各如其状，毛羽头目足翅皆具。近草妖也。是岁 黄巾贼始起。皇后兄何进，异父兄朱苗，皆为将军，领兵。后苗封济阳侯，进、苗遂秉 威权，持国柄，汉遂微弱，自此始焉。-

^[342] Tilki hikâyelerinin çoğunun geçtiği Shandong, Henan ve Hebei'yi içine alan bölge, Savaşan Beylikler Dönemi'nden Sui Hanedanı'na kadar bu adla anılır. Gao Bao'nun da Henan doğumlu olduğunu hatırlatmak isterim.

^[343]Wang Mang （MÖ 45-MS 23 王莽），Xin Hanedanı kuran kişi. Onun Uğurlu Tilki dediği bölgede yol kenarında yetişen insan şeklindeki tuhaf bitkiler bir anlamda Han'ın gerçekten de zayıf düşmesinin işaretidir.

^[344] ”南华县。西北一百二十里，原七乡。本汉离狐县也，属东郡。莽曰瑞狐。《旧传》： 「初，置县在濮水南，常为神狐所穿穴，遂移濮水北，故曰离狐。」”.Yue Shi乐史.

Taiping Huanyu Ji 太平寰宇记.Tom. 13.

^[345] "千岁之狐，起为美女。"SSJ. Tom. 12: 1.

^[346] ”一曰「短狐」...先儒以为男女同川而浴，淫女为主，乱气所生也。-SSJ. Tom. 12: 15.

^[347]Zhouli Zhushu 周礼注疏.Tom. 37.

³⁴⁴   Luan Shu （?-MÖ 573 栾书）,İlkbahar ve Sonbahar döneminde Jin beyliğinin bakan ve komutanı.

³⁴⁵  "汉广川王好发冢。发栾书冢，其棺柩盟器，悉毁烂无馀；唯有一白狐，见人惊走；左 右逐之，不得，戟伤其左足。是夕，王梦一丈夫，须眉尽白，来谓王曰：「何故伤吾左 足？」乃以杖叩王左足。王觉，肿痛，即生疮，至死不差。"SSJ. Tom. 15: 17.

^[349] "齐惠公之妾萧同叔子见御，有身，以其贱，不敢言也，取薪而生顷公于野，乂不敢举 也。有狸乳而鸇覆之。人见而收，因名曰无野，是为顷公。"SSJ. Tom. 14:6.

^[350] Köpek Ata Panhu （Gouzu Panhu 狗祖盘瓠）.SSJ. Tom. 14: 2.

^[351] Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 303.

^[352] Lu Xun (2001). A.g.e. 151.

^[353] Chan, Tak-hung Leo (1998). The Discourse on Foxes and Ghosts: Ji Yun and Eighteenth­century Literati Storytelling. Hong Kong: Chinese University Press. 227.

^[354] Ji Yun'un hikâyeleri için bknz: Ji Yun (2013). Chinese Ghost Fables 1. Çev. Walton Lee. Kindle Edition. Ji Yun (1988).纪晓岚志怪故事选.Beijing: New World Press 新世界出版社.

^[355] Dong Zhongshu (MÖ 179-104), Batı Han döneminde yaşamış olan Konfüçyanist bir felsefeci, politikacı ve yazar. İlkbahar ve Sonbaharın Bereketli Çiyi (Chunqiu Fanlu 春秋繁露)adlı eseri yazdığı ve Konfüçyüsyanizmin Çin hanedanlarının resmî ideolojisi olmasına büyük katkısı olduğu düşünülür. Bknz: Queen, Sarah A.; Major, John S. (ed. ve çev.)., (2016). Luxuriant Gems of the Spring and Autumn: Attributed to Dong Zhongshu. New York: Columbia University Press. Loewe, Michael (2011). Dong Zhongshu, a Confucian Heritage and the Chunqiu Fanlu. Leiden: Brill

^[356]Xia Wei 下帷，perdeleri indirip ders anlatmak, kapalı kapılar ardında çalışmak anlamına gelir. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E4%B8%8B%E5%B8%B7 Erişim Tarihi: 13.12.2020 Dong Zhongshu'nun ders vermesine ve üç yıl boyunca pencereden dışarı bakmamasına atıfta bulunur. Bknz: SJ. Tom. 121.《史记•儒林传•董仲舒传》

^[357] Yu 欲，hem gelecek zaman bildiren hem de bir şeyi istemek, arzulamak anlamına gelen bir sözcüktür.. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E6%AC%B2 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[358]  Qing 卿，hem imparatorun bakanlara ya da yüksek mevkili memurlara hitaben kullandığı hem de karı-koca ya da yakın arkadaşlar arasında kulanılan çift anlamlı bir hitap sözcüğüdür. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E5%8D%BF Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[359] Xi Shu 鼷鼠,farenin en küçüğüne verilen ad. Eski Çin'de ısırdıklarını acı çektirmeden öldüren bir zehre sahip olduğuna inanılan bu küçük fareye "tatlı ağızlı fare"(甘口鼠 gankou shu) de denir. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E9%BC%B7%E9%BC%A0 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[360] Lao 老，yaşlı anlamına gelir. Burada tilkinin yaşlı olmasına ve yaşlandığından dolayı başka bir varlığa dönüşebildiğine işaret eder. Bu sözcük aynı zamanda yaşlı birine hitap ederken onu duyulan saygıyı göstermek için de kullanılılır. Bu hikâyede laoli (老狸)diye geçen tamlama diğer hikâyelerde laohu (老狐),lao huli (老狐狸)diye de karşımıza çıkar. Lao için bknz: https://www.zdic.net/hans/%E8%80%81 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[361] "董仲舒下帷讲诵，有客来诣，舒知其非常客。乂云：「欲雨。」舒戏之曰：「巢居知 风，穴居知雨。卿非狐狸，则是鼷鼠。」客遂化为老狸。"SSJ. Tom. 18: 8.

^[362] "阳尊隐卑".îlgili bölümün başlığıdır da. Chunqiu Fanlu 春秋繁露.Tom. 45. Chan, Dong'un, bir zamanlar birçok etkili düşünce okulunu -Legalizm, Taoizm ve yin-yang ekolünü de dâhil olmak üzere- özümseyen ve onları "Konfiüçyüsçüleştiren” ilk Konfüçyanist olduğunu söyler. Bknz: Chan, Sylvia (2003). “Li Zehou and New Confucianism^. New Confucianism: A Critical Examination. Ed. J. Makeham. New York: Palgrave Macmillan. 121.

^[363] Eberhard, bazı eski metinlere atıfta bulunup "gök gürlemesi gökyüzü tanrısının öfkesidir: gök gürlediğinde kişi giyinik olmalı, başında şapka olmalı ve kimseyle şakalaşmamalıdır ," der. Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 128.

^[364]  "又狐避雷劫，自宋以来，见于杂说者不一。"YWCT. Tom. 7. Burada yıldırımın çarpmasının her hayvanın insana dönüşmesine ve ölümsüzlüğe giden yolda bir kere atlatması gereken bir badire olmasından da bahsetmek gerek. Li Wei-tzu, bu badire için "Göğün bir yasasıdır. Her hayvan bir krizle yüzleşmek zorundadır ve bu kriz, muhtemelen （ölümsüzlük） adayını men de edebilecek bir dış güçten oluşur. Hayvan, bu karşı güce boyun eğmezse, ölümsüzlüğe layık olma derecesi artacaktır. Bu krizlerin içinde en yaygın olanı 'yıldırım krizi'dir （tianlei jie 天雷劫）,"der. Bknz: Li Wei-tzu 李慰祖（1948）. "On the Cult of the Four Sacred Animals （四 大 門）in the Neighbourhood of Beijingg". Folklore Studies. Vol. 7. Nagoya: Nanzan University. 8

^[365] Lei Fa için bknz: Reiter, Florian C. （2007）. Basic Conditions of Taoist Thunder Magic. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag

^[366] 1110-1111 yılları arasında görevde bulunmuştur.

^[367] Bknz: Lin, Fu-shih 林富士 （2019）. "Old Customs and New Fashions: An Examination of Features of Shamanism in Song China". Eds. Pierre Marsone; John Lagerwey. Modern Chinese Religion I. Leiden: Brill. 262-263.

^[368] "初京口有狐王庙，乃石祖皇帝置立，奉祀年深。一日庙中出火焚尽，悉为草场。执政 张天觉行德政，毁去狐王庙一千馀所。天觉既罢，狐鬼乃结成群，入内盗窃器皿珍玩， 迷惑宫人。或登山岳，或游殿阁，种种作怪，致卒宠女不少。故先生到阙日，上首谕之， 先生奏云：愿陛下渊默，容臣驱治，乞于京之东北门内筑雷坛三层，内安铁瓮。至夜月 明，仗剑登坛，飞符叱咤，风雷大作，天地晦冥。中夜，道官皆见将吏驱缚数鬼，腓衣， 并入坛心。先生以符纸盖瓮口，作法，埋之地，皆震动。凌晨入奏，已禁狐怪，此去无 害。"Zhao Daoyi'nin 赵道一.Lishi Zhen Xian Ti Dao Tong Jian 历世真仙体道通鉴.Tom.

53.

^[369] Bknz: Kang, Xiaofei (2006). The Cult of the Fox: Power, Gender, and Popular Religion in Late Imperial and Modern China. New York: Columbia University Press. 129.

^[370] Jameson, R. D. (1951). "The Chinese Art of Shifting Shape". The Journal of American Folklore. Vol. 64. No. 253. Bloomington: American Folklore Society. 277-278.

^[371] Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 71.

^[372] Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 321.

^[373] Eberhard, Wolfram （2000）. A.g.e. 302-303.

^[374] Zhang Hua （232-300 张华），Bowu zhi （博物志）adlı eserin yazarı.

^[375] Eski Çin'de erkeklere yirmi yaşına bastıklarında verilen lakap. Li Ji'de geçer:"男子二十，冠 而字。"

^[376] Savaşan Beylikler （MÖ 475-221） döneminde bir beyliğin adı.

^[377]  Kartvizitin atası. Çin tarihinde farklı isim ve şekillerle her daim varolmuştur. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E5%90%8D%E5%88%BA Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[378] Eski Çin'de gençler arasında moda olan saç şekli. Bu saç şekli günümüzde de yaygındır. îki küçük boynuz karşıdan bakıldığında kedi ya da tilki kulağını andırır. Uzakdoğu çizgi filmleri ve çizgi romanlarındaki tilki kadınlar bu saç şekliyle betimlenir. Çin'de bu karakterlere özenip saçını onlar gibi yapan ve kalçalarına peluş tilki kuyruğu takan kız çocukları görmüşlüğüm çoktur.

^[379]Çin felsefesinin temel konularından "isim ve varlık" （ming shi 名实）.Ses sözcüğüyle o varlığın adlandırılmasına atıf yapılıyor. Bir şeyin ya da kavramın ismi ile onun gerçek varlığı （özü） arasındaki ilişkiyi işaret eder. Zhuang Zi, ismin varlığın misafiri olduğunu söyleyerek ismin geçiciliğini vurgular:"名者，实之宾也。"

^[380] Shi Ji （史记）,Han Shu （汉书）ve Dongguan Hanji （东观汉记）.

^[381] 诸子百家.İlkbahar-Sonbahar döneminin sonlarından itibaren ve Savaşan Beylikler dönemi boyunca kendilerine özgü düşünce biçimleri olan birçok düşünür ve bunların temsil ettiği düşünce ekolleri ortaya çıkmıştır. Düşünce ekollerinin ortaya çıkmasıyla birlikte Çin düşün alanında ilk kez çok seslilik egemen olmuş, bunun sonucunda da düşünsel ve edebi nitelikli ilk yaılı ürünler verilmeye başlanmıştır.

^[382] Şarkılar Kitabı'nın bölümleri.

^[383]        吉礼（kurban verme töreni）,凶礼（cenaze töreni）,军礼（askerî tören）,宾礼（misafir ağırlama töreni）嘉礼（taç giyme ve evlilik töreni）.

^[384] Birini misafir etmeyi istemek anlamında eski bir jest.

^[385] Yüksek mevkili kişilere hitap ederken kullanılan eski bir sözcük.

^[386] Mo Zi, Konfüçyanizmin kişinin önce kendini, sonra sırasıyla aile, akraba, komşu ve diğer insanları sevmesiyle genişleyen insancıllık （仁）çemberini eleştirerek, kişinin tüm varlıkları eşit derecede sevmesi ve sevgi kavramının kişiselleştirilmemesi gerektiğini söyler.

^[387] JS. Biyografiler. Tom. 6.

^[388] Bowu sözcüğü, bol, çok, büyük, engin, geniş, çok bilgili anlamına gelen bo （博）ve varlık, şey anlamına gelen wu'dan （物）oluşmuştur, çeşitli şeyler hakkında çok şey bilmek anlamına gelir. Yanına öğrenmek imi （xue 学）gelince hayvanları, bitkileri, minarelleri ve doğadaki çeşitli şeyleri incelemek anlamında doğa bilimlerini ifade eder. Yanına hane （guan 馆）imi gelince tüm bu bilgilerin toplanıp korunduğu yer yani müze anlamına gelir.

^[389] "白民国，有乘黄，状如狐，背上有角，乘之寿三千岁。".BWZ博物志.Tom. 2.

^[390] Campany'nin bu hikâyelerin analizini yapıp sınıflandırdığı çalışması için bknz: Campany, Robert. （1996）. A.g.e. 284-286.

^[391] Çin mitolojisine göre Çin'in ilk efsanevi hükümdarı ve insanların yaratıcısı.

^[392] Çalışma boyunca tekrarladığımız bu bilgi aslında ezberlenmiş ve ezberletilmiş bir şeydir. Bugün hangi Çinliye sorsanız bu dördünü ezberden söyleyecektir. îşin bir de şöyle bir boyutu var: Konfüçyüs aslında doğaüstü, tuhaf varlıklardan bahsetmiştir ama bunu tam da hikâye yazarlarına yakışır biçimde "duymuşluğum var" diyerek ifade etmiştir. Bununla ilgili en eski kayıt Konfüçyüs'ün çağdaşı olduğu düşünülen Zuo Qiuming'e （左丘明）atfedilen Guo yu'da （国 语）bulunur. İlgili kayıtta Konfüçyüs'ün, kuyu kazarken bulunan toprak kabın içindeki tuhaf varlığa bir isim verdiği anlatılır. Konfüçyüs, "Duyduğuma göre bu, bir keçidir. Şunu duymuşluğum var: ...toprağın tuhaf varlıklarına （土之怪）defnedilmiş keçi （fenyang 羵羊） denir," diyerek o tuhaf varlığı adlandırmış ve böylece ileride oluşabilecek herhangi bir kafa karışıklığı ya da korkuyu daha en başından ortadan kaldırmıştır. Bknz: Guo Yu. Tom. 5: 221. Bu kaydın farklı versiyonları için bknz: Shiji, 47.1912; Hanshu, 27.1419; Kongzi Jiayu, 4.5b Shuoyuan Jiaozheng, 18.464.

^[393] Bugün elimizde olan kitap on tomardır. İngilizce çevirileri için bknz: Greatrex, Roger (1987). The Bowu Zhi: An Annotated Translation. Yayımlanmış Doktora Tezi. Stockholm: Stockholm University. F6reningen för Orientaliska Studier. Zhang Hua (2019). Records of Diverse Matters; 博物志 Bo Wu Zhi: A Compendium of Chinese stories about Natural Wonders and Marvelous Phenomena ( 100 Books of Ancient China Classics Book 12). Kindle Edition.

^[394]"张华字茂先，挺生聪慧之德，好观秘异图纬之部，捃采天下遗逸，自书契之始，考验 神怪，及世间闾里所说，造《博物志》四百卷，奏于武帝。帝诏诘问：「卿才综万代， 博识无伦，远冠羲皇，近次夫子。然记事采言，亦多浮妄，宜更删翦，无以冗长成文。 昔仲尼删《诗》、《书》，不及鬼神幽昧之事，以言怪力乱神。今卿《博物志》，惊所 未闻，异所未见，将恐惑乱于后生，繁兆于耳目，可更芟截浮疑，分为十卷。」即于御 前赐青铁砚，此铁是于阗国所出，献而铸为砚也。赐麟角笔，以麟角为笔管，此辽西国 所献。侧理纸万番，此南越所献。后人言「陟里」，与「侧理」相乱，南人以海苔为纸， 其理纵横邪侧，因以为名。帝常以《博物志》十卷置于函中，暇日览焉。"SYJ拾遗记.

Tom. 9.

³⁹³ ”晋时，吴兴一人有二男，田中作，时尝见父来骂詈赶打之。童以告母。母问其父。父 大惊，知是鬼魅。便令儿斫之。鬼便寂不复往。父忧，恐儿为鬼所困，便自往看。儿谓 是鬼，便杀而埋之。鬼便遂归，作其父形，且语其家，二儿已杀妖矣。儿暮归，共相庆 贸，积年不觉。后有一法师过其家，语二儿云：「君尊侯有大邪气。」儿以白父，父大 怒。儿出以语师，令速去。师遂作声入，父即成大老狸，入牀下，遂擒杀之。向所杀者， 乃真父也。改殡治服。一儿遂自杀，一儿忿懊，亦死。".SSJ. Tom. 18: 10.

^[396] Chengchen 承尘，odanın tavanı ya da birinin oturduğu mobilyanın üzerine toz düşmesin diye tavandan sarkıtılan cibinliğe benzer bir kumaş parçası anlamına gelir. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E6%89%BF%E5%B0%98 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[397] Si Li 司隶,yüksek mevkili memurları teftiş edip başkente yakın bölgelerdeki suçlarla mücadele eden ve suçlu bulunanların çalıştırılarak ıslah edilmesinden sorumlu olan kişiye verilen ünvan.

^[398] "博陵刘伯祖为河东太守，所止承尘上有神，能语，常呼伯祖与语，及京师诏书诰下消 息，辄预告伯祖。伯祖问其所食啖。欲得羊肝。乃买羊肝于前，切之脔，随刀不见。尽 两羊肝。忽有一老狸，眇眇在案前，持刀者欲举刀斫之，伯祖呵止，自著承尘上。须臾 大笑曰：「向者啖羊肝，醉，忽失形与府君相见。大惭愧。」后伯祖当为司隶，神复先 语伯祖曰：「某月某日，诏书当到。」至期，如言。及入司隶府，神随遂在承尘上，辄 言省内事。伯祖大恐怖。谓神曰：「今职在刺举，若左右贵人闻神在此，因以相害。」 神答曰：「诚如府君所虑。当相舍去。」遂即无声。”.SSJ. Tom. 18: 12.

^[399] Tilki tapımı sadece kıta Çin ile sınırlı kalmamış, Tayvan'a kadar uzanmıştır. Tayvanlı akademisyen Li Shouju (李寿菊),Ölümsüz Tilki înancı ve Hulijing Hikâyeleri (Huxian Xinyang Yu Hulijing Gushi 狐仙信仰与狐狸精故事)adlı çalışmasının önsözünde kitabı yazarken sık sık şu soruyla karşılaştığını söyler: "Shandonglu musun ki?" Bknz: Li, Shouju 李 寿菊(1995: Mingguo 84). Huxian Xinyang Yu Hulijing Gushi 狐仙信仰与狐狸精故事.Taipei: Taibei Xuesheng Shuju 台湾学生书局.I.狐仙堂 Tapınağının internet sitesi: http://www.fox- fairyland.com/files/11-1252-5651.php?Lang=zh-tw Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[400] Puett, Michael (2005). "The Offering of Food and the Creation of Order: The Practice of Sacrifice in Early China". Of Tripod and Palate: Food, Politics and Religion in Traditional China. Ed. Roel Sterckx. New York: Palgrave Macmillan. 75-95.

⁴⁰⁰   "唐初已来，百姓多事狐神。房中祭祀以乞恩。食饮与人同之。事者非一主。当时有谚 曰：”无狐魅，不成村。”.TPGJ. Tom. 447.

^[402] 2018 Aralık'ında Taipei'deki tilki tapınağına gitmeden önce yaptığım araştırmada tilki ruhuna yiyecek bir şeyler sunmam gerektiğini öğrenmiştim. Ne götüreyim diye düşünürken Tayvanlı arkadaşımın aklına oranın meşhur ananaslı keki geldi. Bir paket ananaslı kek alıp tapınağa gittik. Adağı sunmadan önce ellerimizi yıkamamız gerektiği söylendi. Ardından birer tane tütsü yaktık. Tütsü yanarken adağı sunağa bıraktık. Sonra tilki ruhunu temsil eden heykeli başından başlayıp kuyruğuna kadar üç kere okşadık. O sırada, gerçekleşmesini istediğimiz bir dileğimiz varsa, tilkiye bu dilekle birlikte tam adımızı ve açık adresimizi söylememiz gerektiği öğrenmiştik. Bunun nedeni aynı ada sahip çok Çinli olmasıymış. Dileğin yerine ulaşması için tilkinin tam adınızı ve açık adresinizi bilmesi gerekiyormuş. Bu, tilki ruhuyla hikâyelerdeki gibi aynı çatı altında yaşamadığımızdan çok da mantıklıydı aslında. Tütsünün yanma süresi, tilkinin sunulan adağı yeme süresini ifade ediyormuş. Tapınaktaki görevlilerden biri, istersek on-on beş dakika sonra ananslı kekleri geri alabileceğimizi, almak istemezsek çocuklara dağıtacağını söyledi. Kekleri orada bırakıp ayrıldık.

^[403] Lun Yu 论语.Tom. 3: 11-12.

^[404] Günümüzde Henan Eyaleti'nin Kaifeng şehri.

^[405] Lu Can 陆粲.Shuoting, Shang. 6a.说听，上 6a.

^[406]        后汉建安（196-220）.

⁴⁰⁶  A Zi'nin dağ şeytanı olması ve adının "Meşhur Dağların Kaydı'nda geçmesi bağlamında bir önceki hikâyede açıklamasını yaptığımız mei （魅）sözcüğündeki üst dalları henüz büyümemiş ağacı gösteren wei （未）karakterini, ime sesini vermesi dışında görsel olarak da düşünebiliriz: dağ ormanında yaşayan hayaletimsi kötü ruh.

⁴⁰⁷"后汉建安中，沛国郡陈羡为西海都尉，其部曲王灵孝无故逃去。羡欲杀之。居无何， 孝复逃走。羡久不见，囚其妇，妇以实对。羡曰：「是必魅将去，当求之。」因将步骑 数十，领猎犬，周旋于城外求索。果见孝于空冢中。闻人犬声，怪遂避去。羡使人扶孝 以归，其形颇象狐矣。略不复与人相应，但啼呼「阿紫。」阿紫，狐字也。后十馀日， 乃稍稍了悟。云：「狐始来时，于屋曲角鸡栖间，作好妇形，自称阿紫，招我。如此非 一。忽然便随去，即为妻，暮辄与共还其家。遇狗不觉云。乐无比也。」道士云：「此 山魅也。」名山记曰：「狐者，先古之淫妇也，其名曰阿紫化而为狐。」故其怪多自称 阿紫。"SSJ. Tom. 18.

^[409] Hikâyenin tamamı 213 imden oluşur, A Zi'nin adı hikâyede 5 kere anılır, iki imden oluştuğu için hikâyede 10 imlik yer kaplar.

^[410] Tilkinin kuyruğunu sürterek ateş çıkarması hem Çin hem de Japon hikâyelerinde sık kullanılan bir motiftir. Çalışmanın birinci bölümünde tilkinin başka toplumlarda da ateşle ilişkilendirildiğinden bahsetmiştik. Ateş ve tilki arasında en azından renginden dolayı -klasik Çin yazınında en çok bahsi geçen tilki olan- kızıl tilkiyle bir bağlantı kurulmuş olabilir. Şarkılar Kitabı'ndaki dizeyi hatırlayalım: "Ondan daha kızılı yok." Bknz: ilgili resim, ek. Türkçede bataklık yakamozu diye bilinen doğa olayı, Japoncada tilki ateşi (kitsune-bi 狐火)diye tabir edilir. Bknz: Nozaki, Kiyoshi (1961). Kitsune: Japan’s Fox of Mystery, Romance, and Humor. Tokyo: Hokuseido Press. 181-198.

^[411] A Zi'nin zi'si mor anlamına gelen zi imidir:紫.

^[412] "旧说，野狐名紫狐，夜击尾火出，将为怪，必戴觸髅拜北斗，觸髅不坠，则化为人矣。 ".TPGJ. Tom. 454.

^[413] 545 yılında geçen bir Japon efsanesine göre iyi bir eş arayan bir adam sonunda çok güzel bir

kız görüp onunla evlenir. Çok geçmeden hamile kalan kız bir erkek çocuğu doğurur. Aynı zamanda evin köpeği de bir enik doğurur. Köpek büyüdükçe evin hanımına karşı düşmanca bir tavır almaya başlar. Kadın kocasına onu öldürmesi için yalvarır ama kocası bunu reddeder. Sonra bir gün köpek havlayarak ona saldırınca kadın tilkiye dönüşür, bir çitin üzerinden atlayıp kaçar. Kocası arkasından , "Tilki olabilirsin ama oğlumun anasısın, lütfen her zaman gel ve benimle uyu," diye seslenir. Tilki kadın kocasının istediği üzerine her gece geri gelip onun kolları arasında uyur. îşte bu yüzden ona kitsu (gel) ne (uyu) ya da ki (gel) her zaman (tsune) denir. Bknz: Kyoko, Motomichi Nakamura (1973). Miraculous Stories from the Japanese Buddhist Tradition: The Nihon Ryoiki of Monk Kyokai. Massachusetts: Harvard University Press. 104-105. Brinkley, Captain F. (ed.)., (1898) . Japan: Described And Illustrated By The Japanese. Vol. V. Boston:      J. B. Millet Company. 197-198. Bknz:

https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:43002977$555i Erişim Tarihi:               13.12.2020

Kitsune'nin etimolojisi için başka bir görüş daha vardır. Kiyoshi Nozaki, "kitsu"nun bir tilkinin çıkardığı ciyaklama sesi olduğunu ve "ne"nin şefkatli bir his uyandırdığını öne sürer. Bknz: Nozaki, Kiyoshi (1961). Kitsune: Japan’s Fox of Mystery, Romance, and Humor. Tokyo: Hokuseido Press. 3. Japon tilki hikâyeleri ve Japonya'daki înari inancına bağlı tilki tapımı hakkında yapılan çalışmalar için bknz: Bathgate 2003, Smyers 1999 ve de Visser 1908.

^[414] Li Jianguo, Büyük Yu'yu dağda dolaşırken gören Nüjiao'nun ona âşık olduğunu, bu yüzden dokuz kuyruklu beyaz bir tilkiye dönüşep karşısına çıkmış olabileceğini iddia eder. Bunu insan-

hayvan evliliği mitine dayandırıp daha sonra yazılan hikâyelerdeki tilki kadınların kendilerinin Tushan dağınının soyundan geldiklerini (我涂山氏之苗裔也)söylelemeriyle örneklendirir. Bknz: Li Jianguo 李剑国(2002). Zhongguo Hu Wenhua 中国狐文化.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe 人民文学 出版社.21-28. Bu bilgiye tilki ve ayak bağlama konusunu araştırken de denk geldim. Nüjiao tilki olduğundan ayaklarının da küçük olduğu söyleniyor. Bknz: Yao Lingxi 姚灵犀(1934). Cai Fei Lu 采菲录.Tianjin: Tianjin Shuju 天津书局.Gao Hongxing (1995). Chanzu Shi 缠足史.Shanghai: Shanghai Wenyi Chubanshe 上海文艺出版社.Wang, Ping (2000). Aching for Beauty Footbinding in China. Minneapolis: University of Minnesota Press.

⁴¹⁴  Pu Songlin'in Sadık Tilki Kadın hikâyesininin çevirisi için bknz: Eberhard, W.; H. Boratav (1990). Çin Hikâyeleri. İstanbul: M.E.B. Yayınları. 67-86.

^[416] "国步山有庙，有一亭，吕思与少妇投宿。失妇，思食逐觅，见大城有厅事，一人纱帽， 冯几，左右竞来击之。思以刀斫，计当杀百馀人，馀者便乃大走，向人尽成死狸。看向 厅事，乃是古时大冢。冢上穿下甚明，见一群女子在冢里。见其妇，如失性人，因抱出 冢口。又入抱取在先女子，有数十。中有通身已生毛者，亦有毛脚面成狸者。须臾天晓， 将妇还亭，亭吏问之，具如此答。前后有失儿女者，零丁有数十。吏便敛此零丁至冢口， 迎此群女，随家远近而报之，各迎取于此。后一二年，庙无复灵。".TPYL. Tom. 598.

^[417] Guan Zi'de "Doğru yoldan sapıldığında kötülüğün günden güne büyüyeceği" söylenir.”正道

捐弃而邪事日长。"Bknz: Guan Zi管子.Li Zheng立政

^[418] Güreş ve boks gibi silahsız yapılan dövüş anlamında bir sözcük.

^[419] ”南阳西郊有一亭，人不可止，止则有祸，邑人宋大贤以正道自处，尝宿亭楼，夜坐鼓 琴，不设兵仗，至夜半时，忽有鬼来登梯，与大贤语，矃目，磋齿，形貌可恶。大贤鼓 琴如故。鬼乃去。于市中取死人头来，还语大贤曰：「宁可少睡耶？」因以死人头投大 贤前。大贤曰：「甚佳！我暮卧无枕，正欲得此。」鬼复去。良久乃还，曰：「宁可共 手搏耶？」大贤曰：「善！」语未竟，鬼在前，大贤便逆捉其腰。鬼但急言死。大贤遂 杀之。明日视之，乃老狐也。自是亭舍更无妖怪。”.SSJ. Tom. 18: 14.

^[420] Kahramanın adı bazı kaynaklarda Dao Boyi （到伯夷）diye geçiyor.

^[421] Taoist bir kehanet kitabı.

⁴²¹   -北部督邮西平到伯夷，年三十许，大有才决，长沙太守到若章孙也，日晡时，到亭， 敕前导人且止。录事掾曰：「今尚早，可至前亭。」曰：「欲作文书。」便留，吏卒惶 怖，言当解去。传云：「督邮欲于楼上观望，亟扫除。」须臾，便上。未暝，楼镫阶下， 复有火敕云：「我思道，不可见火，灭去。」吏知必有变，当用赴照，但藏置壶中。日 既暝，整服坐，诵六甲、孝经、易本讫，卧。有顷，更转东首，以拏巾结两足帻冠之， 密拔剑解带。夜时，有正黑者四五尺，稍高，走至柱屋，因覆伯夷伯夷持被掩之，足跣 脱，几失，再三以剑带击魅脚，呼下火照上。视之，老狐，正赤，略无衣毛。持下烧杀。 明旦，发楼屋，得所髡人髻百馀。因此遂绝。”.SSJ. Tom. 18: 15.

^[423] "汝南北部督邮西平刘伯夷，有大才略，案行到惧武亭，夜宿，或曰：“此亭不可宿。” 伯夷乃独住宿，去火，诵《诗》、《书》五经讫。卧有顷，转东，首以絮巾结，两足以 帻冠之，拨剑解带。夜时有异物稍稍转近，忽来覆伯夷，伯夷屈起以袂掩之，以带系魅。 呼火照之，视得一老狸，色赤无毛。持火烧杀之。明日发视楼屋间，得魅所杀人发结数 百枚。于是亭遂清静。旧说狸髡千人，得为神也。".TPYL. Tom. 253.

^[424] Philip Kuhn, 1768'deki büyücülük korkusuyla ilgili çalışmasında Çinlilerin, saçlarını ele geçiren büyücüler tarafından öldürüleceklerine, saçlarını kaybetmenin ruhlarının kaybına neden olacağına ve büyücülerin onlardan çaldıkları ruh gücünü kendi amaçları için kullanabileceğine inandıklarını belirtir. Bknz: Kuhn, Philip A. Soulstealers: The Chinese Sorcery Scare of 1768. London: Harvard University Press. 94-118. İmparator Qianlong döneminde saç örgüleri kesilenlerin yaşadığı bu tuhaf korku için bknz: De Groot, J. J. M. （1907）. The Religious System of China Vol. V. Leiden: E. J. Brill. 483-488.

^[425] "后魏有挽歌者孙岩，取妻三年，妻不脱衣而卧。岩私怪之。伺其睡，阴解其衣，有尾 长三尺，似狐尾。岩惧而出之。甫临去，将刀截岩发而走。隣人逐之。变为一狐，追之 不得。其后京邑被截发者一百三十人。初变为妇人，衣服净妆，行于道路。人见而悦之， 近者被截发。当时妇人着彩衣者。人指为狐魅。".TPGJ. Tom. 447.

^[426] ”有狐魅截人发”.Wei Shu魏书.灵徵八上.志第十七.2923.

^[427] Bugünkü Jiangsu'nun Wu ilçesi ve yakınındaki yerler.

^[428] Çifte Dokuzlar Bayramı, yang addelilen dokuz rakamının yan yana gelmesi nedeniyle uğurlu bir gün sayılır. O gün daha tırmanılır, krizantem likörü içilir, karşılıklı olarak şifa verdiğine inanılan kızılcık dalları sunulur. Tang dönemi şairlerinden Wang Wei'nin Çifte Dokuzlar Bayramı'nda Shandong'daki Kardeşlerimi Hatırladım şiiri için bknz: Kurtuldu, Erdem （Haz. ve Çev. 2010）. Klasik Çin Şiirinden Seçmeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 45.

^[429] ”吴中有一书生，皓首，称胡博士，教授诸生。忽复不见。九月初九日，士人相与登山 游观，闻讲书声；命仆寻之，见空冢中群狐罗列，见人即走，老狐独不去，乃是皓首书 生。".SSJ. Tom. 18: 16.

^[430] Bknz: Eberhard, Wolfram (2000). A.g.e. 300.

^[431] Kirilen, Gürhan (2015). Eski Çin'in Ötekisi: Türkler. Ankara: Kimlik Yayınevi. 132-202.

^[432] Fal Yazıtlarında ve Bronz Yazıtlarda kaydı bulunmayan bu im Shuowen Sözlüğünde “hayvanların çenesinin altından sarkan et parçası” açıklamasıyla veriliyor. îmi oluşturan parçalar sol tarafta 古"eski^ , sağ tarafı ise "et”ten 肉 oluşuyor. Eski (sarkmış?) et anlamına geliyor. Et ile ilişkisi göçebe hayvancılık ile bağlantılı görünmektedir. (Kirilen, 2012: 100)

⁴³²  Kirilen, Gürhan (2015). A.g.e. 134.

^[434] Çince sözcükler tek hecelik ses değerlerine sahiptir. Her hecenin beş tane tonu vardır. Heceler bu beş tonla yapılan vurgularla anlam kazanır.

^[435] Kang, temellerinde Yabancı-Çinli sentezi yatan Tang döneminde bu "fonetik bağlantının tilkiyi, Tang halkının hayatlarındaki yabancı unsurlar hakkındaki duygularını ifade etmeleri için uygun bir araç haline getirdiğini" belirtir. Bknz: Kang, Xiaofei (2006). The Cult of the Fox: Power, Gender, and Popular Religion in Late Imperial and Modern China. New York: Columbia University Press. 28.

^[436]  Chan, bu dönemde yazılan hikâyelerin politik atmosferi yansıtmak için, bu fonetik bağlantının da Mançu karşıtı duyguları ifade etmek için kullanılmış olabileceğine dikkat çeker. Bknz: Chan, Leo Tak-hung (1997). Text and Talk: Classical Literary Tales in Traditional China and the Context of Casual Oral Storytelling. Asian Folklore Studies, Vol. 56. No. 1. 47. Chan'ın Qing döneminden Ji Yun'un yazdığı hikâyelerdeki tilki ve hayaletleri inceleyen çalışması için bknz: Chan, Leo Tak-hung (1998). The Discourse on Foxes and Ghosts: Ji Yun and Eighteenth­century Literati Storytelling. Hong Kong: Chinese University Press.

^[437] "凶胡臭羯”.JS: 1707.

^[438] İstisnalar kaideyi bozmaz ama Renshi Zhuan'da Zheng, Ren'i batısındaki pazarda elbise satan bir dükkânda görür （经十许日，郑子游，入西市衣肆。瞥然见之，曩女奴从。）.Elbisesi yıpranan Ren, Zheng'in arkadaşı Jin'den kendisine yeni bir elbise almasını ister （任氏又以衣服 故弊，乞衣于崟。）.

^[439] Eberhard, Wolfram （2000）. A.g.e. 303.

^[440] ”范汉女大娘子，亦是竿木家。开元二十一年，出内，有姿媚而微愠羝。（谓腋气也） ".Jiaofang Ji 教坊记.10.

^[441] "Hu"lar hikâyelerde genelde şarkıcı, dansçı ya da tüccar olarak belirir. Renshi Zhuan'daki Ren karakteri erkek kardeşleriyle birlikte Jiaofang'da çalışır （某兄弟名系教坊）.Kapı komşuları gözleme satan bir "hu"dur （门旁有胡人鬻饼之舍）.

^[442] Chen, Yinke 陈寅恪(2001). Han Liu Tang Ji 寒柳堂集.Shanghai: San Lian Shudian 三联 书店.157-160.

^[443] Huang, Yongnian (2007). Tang Shi Shi'er Jiang 唐史十二讲.Beijing: Zhonghua Shuju 中华

书局.183-189.

^[445] Kong Yingda (574-648), Konfüçyüs'ün otuz ikinci kuşaktan akrabası olduğu söylenen Konfüçyanist bir düşünürdür.

^[446]  Kaşgarlı Mahmud (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Çev. Ahmet Bican Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

^[447]广陵，Çin'in doğu kıyısında yer alan Jiangsu Eyaleti'nin sınırları içinde bir bölge.

^[448] Öğrenci ya da mürit de diyebileceğiz bu sözcük Tang döneminden sonra küçük erkek kardeşin oğlu anlamında yeğen olarak da kullanılmaya başlamıştır. Bknz: https://www.zdic.net/hans/%E5%BC%9F%E5%AD%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

44⁹山阳，Çin'in kuzeybatısında yer alan Shaanxi Eyaleti'nin sınırları içinde bir bölge.

^[450] "胡道洽，自云广陵人，好音乐医术之事。体有臊气，恒以名香自防。唯忌猛犬。自审 死日，戒弟子曰：“气绝便殡，勿令狗见我尸也。”死于山阳，敛毕，觉棺空。即开看， 不见尸体。时人咸谓狐也。".TPGJ. Tom. 477.

^[451] Bugün elimizde olan 6 tomarlık külliyatın 302 hikâyesinin 33'ünün tilkilerle olduğunu saptayan Alimov, bunun Tang döneminde tilkinin daha önceki dönemlerde şekil değiştiren hayvanlarla ilgili hikâyelerin arasından sıyrılıp özel bir grup oluşturmaya başladığının açık bir göstergesi olduğunu belirtir. Bknz: Alimov, Igor A. （2016）. "Guang Yi Ji: A Mini -Encycpaedia of the Supernatural". Manuscripta Orientalia International Journal for Oriental Manuscript Research Vol. 22 . No. 1. St. Petersburg: Thesa Publishers. 1.

^[452] "千年之狐，姓赵姓张。五百年狐，姓白姓康。".TPGJ. 450.

^[453] Orta Asya'dan Çin'e gelen yabancıları, geldikleri zamana ve bölgeye göre sınıflandırıp tam adları, meslekleri, kısa biyografileri ve adlarının hangi tarihi kayıtta geçtiğini ilgili kaydın tomar ve sayfa sayısına kadar ayrıntılı tablolarla veren bir çalışma için bknz: Han, Xiang 韩香（2016）. Lianghan Qi Wudai Zhongya Huren De Lai HuaJi Huodong 两汉迄五代中亚胡人的来华及活 动.Beijing: Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe 中国社会科学出版社.

^[454]Basitleştirilmiş Çince imlerle 管谟业 diye yazılır. Yazar, David Der-wei Wang ile yaptığı bir röportajda bu mahlası kendi adından türettiğini söyler. Yazarın adının ilk imi olan "谟 mo”, geleneksel Çince imlerle 言 yan + 莫 mo olarak 謨 diye yazılır, bu sırayı tersine çevirdiğinizde küçükken ailesinden duyduğu "sakın konuşma", "az konuş" "biraz söz dinle" gibi uyarıları çağrıştıran ve yazarın kendi konuşkan mizacıyla alay etmesinin ironik bir ifadesi olan 莫言 ortaya çıkar.

Bknz: https：//www.youtube.com/watch?v=dXhJwiWebZE&t=296 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[455] Mo Yan, 1994 yılında Laifong Leung'un yaptığı röportajda, ailesi orta direk köylü sınıfına mensup olduğundan geçmişinin "iyi" sayılmadığını, o zamanlar köyünde ortaokula fakir ve alt - orta sınıf köylülerden alınmış tavsiye mektubuyla girildiğini, sınıf ayrımcılığı yüzünden beşinci sınıftan sonra eğitimine devam edemediğini anlatır. Bknz: Leung, Laifong (1994). Morning Sun: Interviews with Chinese Writers of the Lost Generation. New York: M. E. Sharp. 146.

^[456] https://www.berlinale.de/en/archive/jahresarchive/1988/03_preistraeger_1988/03_preistraege r_1988.html?openedFromSearch=true Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[457] Mo Yan (1991). Explosions and Other Stories. Ed. Janice Wickeri. Hong Kong: Research Centre for Translations, Chinese University of Hong Kong.

Mo Yan (1993). Red Sorghum. Çev. H. Goldblatt. New York: Viking Penguin Press.

^[459] Mo, Yan (2017). Saydam Turp. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları. 139-158.

^[460] Puchner, Martin (ed.)., (2012). The Norton Anthology of World Literature. 3. Baskı. New

York: W. W. Norton & Company. Puncher'in, Mo Yan Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazandıktan sonra                      kaleme               aldığı               bir               makale               için              bknz:

https://www.insidehighered.com/views/2013/03/20/essay-chinese-literature-and-capitalism Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[461] Bknz: http: //www. chinawriter. com. cn/ Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[462] https://book.douban.com/subject/35141940/ Erişim Tarihi: 13.12.2020 http://www.xinhuanet.com/culture/2020-08/10/c_1126346684.htm Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[463] Tilki kadınların ölümsüzlüğe giden kestirme yolunu hatırlatmak isterim.

^[464] Tilki, para kazanmak ve zenginlikle ilişkilendiriliyor.

^[465] Gelicik, renginden dolayı sarı ölümsüz diye adlandırılır.

^[466] Pu Songling'in LZZY'sinde Fengxian (凤仙)adında meşhur bir tilki kadın vardır. Bknz: Pu Songling,蒲松龄(2005). Liaozhai Zhiyi 聊斋志异.Beijing: Renmin Wenxue Chubanshe 人民 文学出版社.3. Cilt. 1217-1224.

^[467] Tek parçalı, geleneksel Çin elbisesi.

^[468] Doğu Asya ve Budist mitolojisinde ölüleri yargılayan bir yargıç olarak çizilen ölüm tanrısı Yama için bknz: Ganany, Noga (2015). Baogong as King Yama in the Literature and Religious Worship of Late-Imperial China. Asia Major, Volume 28, No. 2. Taipei: Academia Sinica. 39­75.

^[469] Mo Yan (2012). Xuexi Pu Songling 学习蒲松龄.Beijing: Zhongguo Qingnian Chubanshe 中国青年出版社.1-3.

^[470] Gan Bao'nun bin yıllık ağacın sözünü dinlemeyip genç bir allemeye dönüşen bin yaşındaki tilkisini yine hatırlatmak isterim.

^[471] Gan Bao'nun bin yıllık ağacın sözünü dinlemeyip genç bir allemeye dönüşen bin yaşındaki tilkisini hatırlatmak isterim.

^[472] Ainu halkı için bknz: Eberhard, Wolfram (2010). En Eski Devirlerden Zamanımıza Kadar Uzak Doğu Tarihi. 4. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 19.

^[473] Ainulardaki tilki inancı için bknz: Strong, Sarah M. (2009). The Most Revered of Foxes: Knowledge of Animals and Animal Power in an Ainu Kamui Yukar. Asian Ethnology, Vol. 68, No. 1. Nagoya: Nanzan University Press. 27-54. Strong, Sarah M. (2011). Ainu Spirits Singing: The Living World of Chiri Yukie’s Ainu Shin'yOshû. Honolulu: University of Hawai‘i Press. Tanaka, Sakurako (2000). The Ainu of Tsugaru: The Indigenous History and Shamanism of Northern Japan. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Vancouver: The University of British Columbia.

^[474] https://www.imdb.com/title/tt0079212/ Erişim Tarihi: 13.12.2020 Filmin Çince dublajlı versiyonunu buradan izleyebilirsiniz: https://www.youtube.com/watch7vw3oBl23ZtVlA Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[475]       Mo Yan'in bahsettiği iki filmden diğerinin oyuncusu. Bknz: https://www.imdb.com/title/tt0327002/ Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[476] Yue Gang'ın bu romanı Mikhail Bakhtin'in "cinsel ilişki, yeme, içme ve dışkılama"yı merkeze alan "karnaval" teorisi üzerinden incelediği çalışması için bknz: Yue, Gang (1999). "From Cannibalism to Carnivorism: Mo Yan's Liquorland". The Mouth That Begs: Hunger, Cannibalism, and the Politics of Eating in Modern China. Eds. Stanley Fish; Fredric Jameson. Durham: Duke University Press. 262-288. Ayrıca bknz: Bakhtin, Mikhail (2001). Karnavaldan Romana: Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar. Çev. Cem Soydemir. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

^[477]Lu Xun'un yamyamlığı "aslanın vahşetinde, tavşanın ürkekliğinde, tilkinin kurnazlığında" diye tanımladığı bu hikâyesi için bknz: Sözmen, Afife Hellena (2019). Modern Çin Edebiyatının Hikâyesü. İstanbul. NotaBene Yayınları. 111-123.

^[478] "Jiuguo Qishi Lu 酒国奇事录".Bknz: Mo, Yan (2020). İçki Cumhuriyeti. Çev. E. Kurtuldu. İstanbul: Can Yayınları. 264.

^[479] Hikâyelerden biri TPGJ'de Hu Mei'er (胡媚儿)adlı hikâyesinin yeniden yazılmış halidir. Bknz: TPGJ. Tom. 286.

^[480] Mo Yan (2012). "Edebiyat Deneyimim, Wo De Wenxue Jingyan 我的文学经验.”Yong Erduo Yuedu 用耳朵阅读.Beijing: Zuojia Chubanshe 作家出版社.254.

⁴⁸⁶    "Xungen Pai"寻根派(Kök Arayışı Okulu). Xungen terimi ilk kez 1985 yılında Han Shaogong'un yazdığı Wenxue De 'Gen'文学的'根'(Edebiyatın 'Kökleri') adlı makalede kullanılmıştır. Han, bu makalede edebiyatın "kökleri" olduğunu ve edebiyatın "kökleri"nin milli efsanelerin ve kültürün toprağına derinden kök salması gerektiğini söyler.

⁴⁸⁷   Shinkankakuha (新感觉派),Riichi Yokomitsu ve Yasunari Kawabata'nın önderliğinde "yeni izlenimler" veya "yeni algılar" keşfetmeye odaklanan bir Japon edebiyat grubudur.

^[483] Mo Yan (2012). "Edebiyat Yolculuğum, Wo De Wenxue Licheng 我的文学历程.”Yong Erduo Yuedu 用耳朵阅读.Beijing: Zuojia Chubanshe 作家出版社.196.

^[484] Mo, Yan (2012). ”Kulaklarla Okumak"用耳朵阅读 Yong Erduo Yuedu. Beijing: Zuojia Chubanshe作家出版社.100.

^[485] Taramada sadece hu （狐）olarak aranmıştır.

^[486] Bknz: https://ctext.org/book-of-poetry/ens?searchu=%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[487] Bknz: https://ctext.org/shan-hai-jing/ens?searchu=%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[488]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=525246&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[489]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=201871&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[490]     Bknz:     https：//ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=627101&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[491] Bknz: https：//ctext.org/baopuzi/zhs?searchu=%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[492]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=839038&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[493]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=184634&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[494]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=648444&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[495]      Bknz:      https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=65381&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[496]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=607314&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[497]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=890697&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[498]      Bknz:      https：//ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=81879&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[499]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=895322&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[500] Bknz: https://ctext.org/taiping-guangji/zhs?searchu=%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[501] Bknz: https://ctext.org/taiping-yulan/zhs?searchu=%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[502]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=224517&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[503]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=926562&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[504]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=869494&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[505]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=823219&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[506]     Bknz:     https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=785023&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi:

^[507] Bknz: https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=694063&searchu=%E7%8B%90 Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[508]     Bknz:    https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=595662&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[509]     Bknz:    https://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=248048&searchu=%E7%8B%90&remap=gb

Erişim Tarihi: 13.12.2020

^[510]  Taramaya esas alınan basım Zuojia Chubanshe （作家出版社）yayınevinin 2012'de yayımladığı yazarın tüm eserlerinin epub formatıdır. İçindeki eserler şunlardır: Kızıl Darı Tarlaları, Sarmısak Baladı, On Üç Adım, Otobur Aile, İri Memeler ve Geniş Kalçalar, İçki Cumhuriyeti, Mangrov, Sandalağacı Azabı, Yaşam ve Ölüm Yorgunu, Kırk Bir Havan Topu, Kurbağa, Beyaz Köpek ve Salıncak, Büyük Üstatla Buluşma, Mutluluk, Çiçekleri Kucaklayan Kadın, Usta Gittikçe Daha Komik Oluyor, Şarkı Söyleyen Duvar, Bizim Jing Ke. Bknz: Ekler

 

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Benzer Yazılar