Ehl-i Hak...Kürt Batiniliği
Çoğunlukla İran’da
yaygın olan, heterodoks bir Şiî inanışı
Ehl-i Hak, Yâresânizm veya Kaka'ilik (Kürtçe: یارسان, Yarsan[1][2],
Farsça: اهل حق; "Ahli haq";"Gerçeğin insanları"), 14. yüzyılın
sonlarında İran'ın batısında Sultan Sahak tarafından kurulan senkretik bir dini öğretidir.[3] Toplam
Ehl-i Hak nüfusunun 2 milyon ila 3 milyon arası olduğu tahmin edilmektedir.[4] Esas
olarak batı İran ve doğu Irak'ta bulunurlar ve çoğunlukla etnik Goran Kürtleridirler[5],
ancak daha küçük gruplar halinde Türk, Fars, Lur, Azerbaycan Türkü ve Arap inananları da bununur.[6] Irak'taki
bazı Yarsanilere Kaka'i denir.
Yarsaniler, bazen aşağılayıcı bir şekilde "Aliilahiler" veya
"Aliyyullahiler" olarak da adlandırılabilirler.[7] Birçok
Yarsaninin, İran'daki İslami yönetimin baskısı
nedeniyle dinlerini sakladığı tahmin edilir ve bu yüzden nüfuslarının kesin
istatistikleri bulunmamaktadır.[8]
Ehl-i Hak,
çoğunlukla Goranice yazılmış
ayrı bir liturjiye sahiptir.
Bununla birlikte, çok az sayıdaki Yaresani Goranice'yi (Zaza-Gorani şubesine
ait bir Kuzeybatı İran dili) konuşabilir çünkü ana dilleri, genellikle Kürt dillerinin diğer iki koluna ait Güney
Kürtçe ve Soranice'dir.[9][10] Kutsal
kitapları, Sultan Sahak'ın öğretileri temel alınarak 15. yüzyılda kaleme
alınan Kelâm-ı Serencâm'dır.
Yarsaniler, güneş ve ateşin kutsal varlıklar olduğuna inanır ve
eşitlik, saflık, doğruluk ve birlik ilkelerini takip ederler, bu da bazı
araştırmacıların bu dinde Mitraik kökenleri olduğunu düşünmesine sebep
olmuştur.[8]
Yarsanizm, doktrini ve
ritüelleri büyük ölçüde gizli olduğu için tarihi kitaplarda çok az yer
almaktadır. Yarsanizm'in takipçileri ritüellerini ve törenlerini gizlice yerine
getiriyormişlerdir, ancak bu Yarsanilerin birçoğunun yüzyıllar boyunca İslami
veya diğer yönetimler tarafından hedef gösterilmelerini engellememiştir. Bu
öğretinin takipçileri, İran'daki İslam Devrimi'nden sonra Yarsani toplumu
üzerindeki baskının arttığını ve 30 yıldan fazla bir süredir yoksun bırakıldığını
ve ayrımcılığa uğradığını iddia etmektedir.[11]
Ehl-i Hak erkeklerinin
alametlerinden biri de bıyıktır, çünkü Ehl-i Hak'ın kutsal kitabı Kelâm-ı Serencâm,
dini ayinlere katılmak için her erkeğin bir bıyığı olması gerektiğini söyler.
Tarihi
Yâresânîlik tarîkatının tanınmış
mensupları
Ali'den
beri var olan ve Kürt Gorani geleneğine göre kurulan Ehl-i Hakk Tarîkatı'nın On Dokuzuncu yüzyıl başlarında liderliğini
üstlenen kişi "Hacı Ni'metullâh" idi.
Daha sonra ise onun oğlu olan ve 1966 yılında kitapları Osmanlı Türkçesi'ne
çevrilen ve Kürt dinî musikisine kazandırdığı
pek çok besteleriyle meşhur olan "Nur Ali Şâh Elâhî"
(Doğumu: 1895 - Ölümü: 1974) başa geçti. İran'da Humeyni devriminden sonra Ni'metullâh'ın
torunlarından biri olan "Muhammad Mokrî"
(Doğumu: 1921 - Ölümü: 2007) Humeyni tarafından Sovyetler Birliği Büyükelçiliği
görevine atandı. Seyyid Ahmed el-Berzencî "Ehl-i Hakk Tarîkatı"
mensubu idi. Bugün Musul, Erbil ve İran'da Ehl-i Hakk'ın çok güçlü
temsilcileri vardır. Elitist bir tarîkat olan Ehl-i Hakk'ın üyeleri havassa
dayanır, yani seçkin şahsiyetlerden oluşmaktadır. Kız çocuklarına dinî
bilgilerin yanı sıra gündelik hayatta ayakta durabilmeleri için gerekli olan
pozitif bilimleri de öğretme husununa özen göstermeleriyle tanınmaktadır.
Örneğin, Ni'metullâh'ın kızı Melekcan Nemâti tanınmıştır. İran'da ortadoğu bölgesinde etkinliği olan bu tarîkatın temelleri İslâm-Bâtınîliği üzerine inşa edilmiştir.
Kaynakça
1.
^ Hamzeh'ee, M. Reza Fariborz (1995). Krisztina Kehl-Bodrogi
(Ed.). Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill.
ss. 101-117. ISBN 90-04-10861-0.
2.
^ P. G. Kreyenbroek (1992). Review of The Yaresan: A
Sociological, Historical and Religio-Historical Study of a Kurdish Community,
by M. Reza Hamzeh'ee, 1990, 3-922968-83-X. Bulletin
of the School of Oriental and African Studies, University of London,
Vol.55, No.3, pp.565–566.
3.
^ Elahi, Bahram (1987). The path of perfection, the
spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi. 0-7126-0200-3.
4.
^ "In Pictures: Inside Iran's Secretive Yarsan
Faith". BBC. 13 Kasım 2019. 13 Kasım
2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12
Kasım 2019.
5.
^ Edmonds, Cecil. Kurds, Turks, and Arabs: politics, travel, and
research in north-eastern Iraq, 1919–1925. Oxford University Press, 1957.
6.
^ "Ahl-e Haqq – Principle Beliefs and
Convictions". 22 Nisan 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015.
7.
^ "EHL-i HAK - TDV İslâm Ansiklopedisi". islamansiklopedisi.org.tr (İngilizce).
10 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23
Kasım 2020.
8.
^ a b "نگاهی به آئین یارسان یا اهل حق".
29 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
10.
^ Moosa (1988: 168)
11.
^ "discrimination over yarsan". 9 Mart
2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
12.
^ Elahi, Nur Ali. Burhan al-Haqq, (1963 first edition), Library of
Congress call number BP195.A4 I42 1963 - card number:75-284686. Excerpt from pg
42 in original Persian: نسبش بحضرت امام موسی کاظم(ع) میرسد، محل تولدش قریۀ (برزنجه) ناحیۀ (شاره زور) بخش (حلبجه) شهرستان (سلیمانیه) استان (کرکوک) کشور فعلی عراق است.
13.
^ a b Gzt (7 Kasım 2020). "Bir Yezdâni inancı: Yaresan Tarikatı". Gzt.
Erişim tarihi: 27 Ocak 2021.
14.
^ "Hewraman; Pir Şaliyar Merasimi – PostSeyyah".
Erişim tarihi: 27 Ocak 2021.
15.
^ a b c d Bernheimer, Teresa (7 Haziran
2016). "Religion in Kurd, Iraq and Iran". Ali'nin Ailesi - Ehl-î Beyt ve İlk
Alevîler. Giriş ve Tanımlar Bölümünde (Türkçe, Arapça, Almanca, ve
İngilizce). Tekin Yayınevi, 2015. ss. 11-15. ISBN 9789944611671. Tarih değerini gözden geçirin: |year= / |date= mismatch (yardım);
16.
^ Hazana, Şahname-i Hâkîkat ve Burhan.
Başvuru
kitapları
·
Engin, Ismail & Franz, Erhard
(2000). Aleviler / Alewiten. Cilt 1 Band: Kimlik ve Tarih / Identität und
Geschichte. Hamburg: Deutsches Orient Institut (Mitteilungen
Band 59/2000). ISBN 3-89173-059-4
·
Engin, Ismail & Franz, Erhard
(2001). Aleviler / Alewiten. Cilt 2 Band: İnanç ve Gelenekler / Glaube und
Traditionen. Hamburg: Deutsches Orient Institut (Mitteilungen
Band 60/2001). ISBN 3-89173-061-6
·
Engin, Ismail & Franz, Erhard
(2001). Aleviler / Alewiten. Cilt 3 Band: Siyaset ve Örgütler / Politik
und Organisationen. Hamburg: Deutsches Orient Institut
(Mitteilungen Band 61/2001). ISBN 3-89173-062-4
·
Kehl-Bodrogi, Krisztina (1992). Die Kizilbas/Aleviten. Untersuchungen uber eine esoterische
Glaubensgemeinschaft in Anatolien. Die Welt des Islams,(New Series),
Vol. 32, No. 1.
·
Kitsikis, Dimitri (1999).
Multiculturalism in the Ottoman Empire : The Alevi Religious and Cultural
Community, in P. Savard & B. Vigezzi eds. Multiculturalism and the
History of International Relations Milano: Edizioni Unicopli.
·
Kjeilen, Tore (undated). "Alevism 4
Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.," in the (online) Encyclopedia of the Orient.
·
Shankland, David (2003). The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic
Tradition. Curzon Press.
·
White, Paul J., & Joost Jongerden
(eds.) (2003). Turkey’s Alevi Enigma: A Comprehensive
Overview. Leiden: Brill.
·
Zeidan, David (1999) "The Alevi of Anatolia." Middle East Review of
International Affairs 3/4.
·
Bumke, Peter (1979). "Kizilbaş-Aleviten in Tunceli (Türkei). Marginalität und Häresie." Anthropos 74, 530-548.
·
Gezik, Erdal (2000), Etnik Politik
Dinsel Sorunlar Bağlamında Alevî Türkler, Ankara.
·
Izady, Mehrdad R. (1992), The Turks : a concise handbook, Washington &
London: Taylor & Francis, ss. 170 passim, ISBN 0-8448-1727-9.
·
Van Bruinessen, Martin, (1996). [Turkish
Alevî revival in Turkey.] Middle East Report, No.
200, pp. 7–10. (NB: The on-line version is expanded from its original
publication.)
·
– , (1997). "Aslını inkâr eden haramzadedir! The Debate on the Turkish
Ethnic Identity of the Turkish Alevis." In K.
Kehl-Bodrogi, B. Kellner-Heinkele, & A. Otter-Beaujean (eds), Syncretistic Religious Communities in the Near East(Leiden:
Brill).
·
White, Paul J. (2003), “The Debate on
the Identity of ‘Alevî Turks’.” In: Paul J. White/Joost Jongerden (eds.) Turkey’s Alevî Enigma: A Comprehensive Overview. Leiden:
Brill, pp. 17–32.Alevi Tarikat konularında
·
Halm, H. (1982). Die Islamische Lehre: Die Schia und die Alawiten. Zurich.
·
Krisztina Kehl-Bodrogi, Krisztina, &
Barbara Kellner-Heinkele, Anke Otter-Beaujean, eds. (1997) Syncretistic Religious Communities in the Near East.Leiden:
Brill, pp. 11-18.
·
Moosa, Matti (1988). Twelver Shiites: The islamic scoolars Syracuse
University Press.
·
Van Bruinessen, Martin (2005). "Religious practices in the Turco-Iranian world: continuity and
change." French translation published as: "Les pratiques
religieuses dans le monde turco-iranien: changements et
continuités", Cahiers d'Études sur la
Méditerranée Orientale et le Monde Turco-Iranien, no. 39-40,
101-121.
htthttps://tr.wikipedia.org/wiki/Ehl-i_Hak
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar