Çeviri
Dini Yapılarda İşık
ÜÇ SEMAVİ DİNİN KLASİK DÖNEM YAPILARINDA DOĞAL AYDINLATMA
Hazırlayan: Kemal Mükremin BARUT
Bu çalışmada, öncelikle semavi ibadet yapılarından; Sinagog, Kilise ve Camilerde ki ibadet biçimleri ve ritüelleri, dini yapıların doğal aydınlatmasını doğrudan etkilemesi nedeniyle; incelenerek bu aktivitelerin gerçekleşebilmesi için ihtiyaç duyulan yeterli aydınlık düzeyleri tesbit edilmeye çalışılmıştır. Daha sonra söz konusu dini yapıların cephelerinde gün ışığını içeri almak amacıyla oluşturulmuş açıklıklar, katlara göre gruplanmış ve iç mekândaki ibadet bölümlerine etkileri incelenmiştir.
Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlık dinlerine ait; mimari üslupları kendi temsil ettikleri dinle bütünleşmiş ve klasik plan şemalı mimari tasarıma sahip üç büyük dini yapı sayısal ortamda, AutoCAD yazılımı ile modellenmiştir. Bu dini yapılar; Hırtvatista'nın başkenti Zagrep’te bulunan Zagreb Sinagog’u, İngiltere’nin Grimsby şehrindeki Aziz James Kilisesi (St. James Church) ve Türkiye'nin Edirne kentindeki Selimiye Camisidir. Türlerinin klasik örnekleri olan bu yapılar, temsil ettikleri dini yapılara ait klasikleşmiş tüm mimari plan, cephe ve pencere özelliklerini taşımaktadırlar. Bunun dışında, kuzey yarım kürede, birbirinden neredeyse eşit uzaklıkta olan üç ayrı enlem ve boylamda yer almaktadırlar.
Söz konusu ibadet yapılarının, temsil ettikleri inanç sistemlerine göre fiziki şekillenmeleri kadar, farklı yönlere bakmaları nedeniyle ayrılık gösteren gün ışığı alma biçimleri ve tüm bunların iç mekana alınan gün ışığı üzerindeki etkileri, yapılan sanal modeller üzerinde incelenmiştir.
Üç büyük dine ait ibadet yapılarının, daha çok mimari özellikleri olmak üzere; akustik, yapay aydınlatma, doğal aydınlatma, cephe düzenleri ve süslemeler gibi özellikleri ile ilgili konularda çeşitli kaynaklar bulunmaktadır.
Kiliselerde aydınlatma hakkında yazılmış kaynaklar;
Daylighting-Natural Light in Architecture, (Phillips, 2004) adlı makalenin “Ecclesiastical” başlığı altında kilise aydınlatması ele alınmıştır. Philips firmasına ait “Church Lighting Guide” adlı buroşürde, kiliselerde yapay aydınlatma üzerinde durulmaktadır.
Lighting and Spatial Structure in Religious Architecture” (Antonakaki, 2002) adlı bildiride Selanikte Holy Apostles kilisesi ile Alaca İmaret camisini birlikte doğal aydınlatma bakımından incelenmektedir.
Camilerde aydınlatma hakkında yazılmış kaynaklar,
“Diyarbakır Ulu Cami, Şafiler Bölümünün, Doğal Aydınlatma Açısından İrdelenmesi” (Direk, Oğuz, 2002) adlı makalede camilerde yapılacak ibadet türleri ve bu ibadetleri kolaylaştıracak gerekli ışık miktarlarından bahsedilmektedir.
“Tarihi Diyarbakır Camilerinde Aydınlatma” (Halifeoğlu, Dalkılıç, Murt, 2002) adlı makalede de camilerde doğal aydınlatma konusu ele alınmaktadır.
Sinagoglarda aydınlatma hakkında yazılmış kaynaklar,
“Synagogue Architecture and Interior Design” (Millgram, 1961) Sinagog’larda yapay aydınlatmaya değinmiştir.
“Avrupa Mimarisi” (Pevsner,1943) adlı kitapta ağırlıklı olarak dönemlere göre Kilise Mimarisini ele alınmıştır.
“Synagogue Architecture and Interior Design”, (Millgram, 1961) adlı makalede, Sinaogların mimarisi ve iç mekan tasarımlarını ele alınmıştır.
“Yaşayan Dünya Dinleri” (Gündüz, 2007), adlı kitapta günümüzde var olan tüm dinler ele alınmış, bu dinlerin kuralları, tarihleri doğduğu ve yayıldığı bölgeler aktarılmıştır.
DİNİ YAPILAR VE İBADET
İnsanların kendi inanç sistemlerine göre toplu halde ibadet yaptıkları kamusal mekanlar dini yapılar olarak adlandırılmaktadır.
Dini ibadet yapılarının yapılmasının amaçları, inananlara kendi dini ritüellerine uygun bir ibadet ortamı sağlamak, İnananları bir araya toplamak ve aynı inanç temelleri üzerinde birbirlerinden güç almalarını sağlamak, o dine inananların sayısını artıracak doğrudan ve dolaylı propaganda ortamı yaratmak, anıtsal ve simgesel unsurlar yolu ile, iç ve dış mekanlardan dinin gücünün algılanmasını sağlamak diğer herhangi bir yapıda olduğu gibi, dini ibadet yapıları, kullanıcılarını dış ortam (doğa) koşullarından koruyan ışık, ses, ısı v.bz. yapı fiziği öğeleri açısından gerekli konforu sağlayan kapalı mekanlardır. Dini yapılarda, ibadet eylemlerinin gerektirdiği, iyi görmeye yönelik görsel konfor koşulları sağlanmalıdır. Ancak, bu tür yapılarda, özellikle aydınlığın niteliği, kullanıcıların dini, mistik, ruhani duygularını etkilemek, güçlendirmek ve yapının mimari görkemini vurgulamak bakımından da büyük önem taşımaktadır (Direk, Oğuz, 2002).
Ayrıca dinlerin birbirinden farklı dünya görüşleri ve ibadet biçimleri de dini yapıların fiziki biçimlenmeleri ve birbirinden farklı özellik göstermelerinde etken olmuştur. Bu nedenle dini ibadet yapıları, temsil ettikleri dinin özelliklerine ve ibadet şekillerine göre biçimlenmektedirler.
Musevilerin ibadetlerini gerçekleştirdileri dini yapılara sinagog ya da havra, Hristiyanların ibadetlerini gerçekleştirdikleri dini yapılardan küçük ölçekli olanlara şapel, daha büyük ölçektekilere ise kilise, Müslümanların ibadetlerini gerçekleştirdikleri dini yapılardan küçük ölçekli olanlarına mescid, daha büyük ölçekte olanlarına ise cami denilmektedir.
Tek tanrıcı dinlerin; hemen hepsinde, insanların toplu halde yaşamaya başladığı dönemlerde şekillenmeleri nedeni ile, toplu ibadetlere ayrı bir önem verildiği görülmektedir.
Söz konusu ibadetler aşağıdaki şekilde sıralanabilir.
Bedeni ibadetler: Beden ile yapılan ibadetler demektir. Namaz kılmak, oruç tutmak vb ibadetlerdir. Bu tür ibadetleri bir başkası vekalet yoluyla yapamaz. Her müminin bizzat kendisinin yerine getirmesi gerekir.
Bedeni ibadetlerin toplu halde yapılması kurallar arasındadır. Hatta kişilerin belirlenen sayının altında olması o ibadetin yapılmasına engel teşkil etmektedir. Şafilerde cematin kırk kişiden az olması halinde Cuma namazının kılınamaması gibi. Yahudilerde ibadetin gerçekleşmesi için en az on kişinin olması gerektiği kuralı ve benzeri.
Mali İbadetler: Bunlar mal ile yapılan ibadetlerdir. Zekat vermek, fitre ve kurban kesmek gibi. Bu tür ibadetler vekalet yoluyla yerine getirilebilir. Örneğin zengin olan bir kimse vekalet yoluyla zekatını verebileceği gibi yine vekalet yoluyla kurbanını kesebilir.
Hem Mali ve Hem Bedeni İbadetler: Hac vazifesi böyle bir ibadettir. Zengin olduğu halde hacca gidemeyecek derecede sakat, hasta ve çok yaşlı kimseler, kendi yerine bir başkasına bedel ödeyerek kendi yerine vekil tayin ederek hacca gönderebilir.
Doğrudan İbadet Tanımına Girmediği Halde Kutsal Sayılan Davranışlar: Kutsal kitapların okunması, vaaz ve hutbe dinlemek, ilahi söylemek ve dinlemek gibi bazı davranışlar da dini yapılarda gerçekleşen ancak ibadet diye tanımlanmamış aktivitelerdir ve bireysel ibadet gruplarına girmekle beaber, ibadet yapıları içinde de gerçekleştirilebilirler.
• Yaşayan dinler arasında, Budizm ve Hinduizm, Hristiyanlık ve Müslümanlıkan sonra üçüncü ve dördüncü büyük din olarak yer almasına rağmen, bazı görüşlere göre din, diğer görüşlere göre bir felsefe gibi ele ve evren tanımı pagan ve semavi inançlardan farklı olduğundan bu çalışmada ele alınmamıştır.
DİNİ YAPILARDA DOĞAL AYDINLATMA
Dini Yapılarda Aydınlatma
Dini yapılarda, yapılan ibadetlerin kolaylıkla yapılması, kutsal metinlerin okunabilmesi, vaizin ve koronun rahatlıkla izlenmesi için aydınlatma düzeyini belirleyen pencere ve benzeri açıklıkların tasarımı mimarinin dolayısıyla da mimarların vazgeçilmezleri arasında yer almıştır. Mimarlar; mimarlık tarihi boyunca, yaşadıkları dönemlerin teknolojik sınırları, dış cephe açıklıklarını artırma yönünde zorlamışlardır. İç mekanda yeterli görsel konforun elde edilmesi işinde, dış cephe açıklıkları ve bunların cephelerin bütünlüğü içinde yer alması tasarımı temel konulardan biri olmuştur.
Hangi dine ait olursa olsun ibadet yapılarının dışarı açılan boşlukları, açıklık geçmen ve ısıtma zorluğu nedeniyle başlagıçta küçük tutulmuştur. Sinagog mimarisinin Hristiyanlıktaki Romanesk’le çakışan dönemi, Romanesk ve Erken Gotik dönemin kilise mimarisi, beylikler dönemi ve fetih öncesi dönemlerdeki cami mimarisinin tüm yapılarında dış cephe düzeninde bu fiziki durum görülmektedir.
İki büyük din olan Hristiyanlık ve Müslümanlık içinde “ışık”, değişik kavramların tasviri için kullanılmış bir anlamsal kimliğe sahip olmuştur. Hristiyanlıkta “ışık”, yüksek değerlere eş koşulmuş ve yüce varlıklar parıldayan bir görünümle tasvir edilmiştir. Bir kilisenin mimari mekanında, dönemlere göre farklılıklar gözlense de en belirgin özellik ana mekanda tamamen göğe yükselen bir ışık alımı ve kütle derinliğinin oluşudur (Halifeoğlu, Dalkılıç, Murt, 2002).
Gün ışığı temel olarak dini yapılar içinde ibadeti kolaylaştırmak için kullanılmakla beraber bazen de dini yapıların bazı bölümlerine yönlendirilerek yapının görkemi ve ululuk etkisi artırılmaya çalışılmıştır. Örneğin; kiliselerde gün ışığı, İsa freskleri ile bezenen apsise yönlendirilerek bu etki güçlendirilmiştir (Şekil 3.1).
Şekil 3.1. Kiliselerde apsis, gün ışığı ve yücelik vurgusu
Sinagoglarda ise; apsis pencereleri burada bulunan ve çoğunlukla Kudüs'teki Mescidi Aksa maketi şeklinde tasarlanmış Cantor's Lectern'e vurgu yapmak üzere daha çok ışık alacak şekilde tasarlanmıştır. Bu durum kutsal değerlerin yüceltilmesi adına ışığın kullanılması biçimidir (Şekil 3.2).
Şekil 3.2. Sinagoglarda Apsis yönü ve Cantor's Lactern ve Apsis pencereleri
Camilerde Kilise ve Sinagoglardaki apsise karşılık gelen mihrabı vurgulamak yerine, Kubbe ve Baskı Kubbe pencereleri yoluyla ululuk hissi yaraltılmıştır (Şekil 3.3).
Şekil 3.3. Kubbe pencerelerinden elde edilen doğal ışık
Pagan İnanç Sistemlerindeki Dini Yapılarda Doğal Aydınlatma
Pagan, yani çok tanrılı dinlere inanan toplulukların ibadetleri, anfitiyatrolarda tanrıların öykülerini anlatan tiyatro gösterilerinin icra edilmesi şeklinde gerçekleştirilmekteydi. (tragedya). Bu nedenle; Pagan tapınak yapıları inananların ibadet amacıyla kullandıkları mekanlar değildi. Pagan inanç kültlerinde tapınaklar tanrılara adanmış simgesel yapılardı. Bu yapılar, inananlar adına ruhban sınıflar tarafından kullanılmaktaydı. Bu nedenle; binaların dışı ve anıtsallığa dayanan simgeselliği ve gösterişi/şatafatı, iç mekan kurgusundan daha önemliydi (Şekil 3.4.).
Şekil 3.4. Klasik Pagan tapınağı (Fotoğraf: Artemis tapınağı) ve planı
Pagan tapınakları tek bir tanrı yerine, birden fazla ve farklı tanrılar için yapılır ve onlara adanırdı. Zeus tapınağı, Apollon tapınağı, Artemis tapınağı gibi yapılarda bu nedenle; dış cephe plastiği ve var olan hareketlilik günışığının yarattığı ışık gölge kontrastının kullanılması, inananlar üzerinde güçlü bir etki bırakması nedeniyle önem taşımaktaydı.
Duvarların taşıyıcı olmaktan öte bir görevi görülmemekle birlikte, üzerinde o günkü koşulların teknolojik imkanlarının elverdiği ölçüde kapı dışında başka açıklık yapılmadığı da görülmektedir.
Monoteist İnanç Sistemlerinde Dini Yapılarda Doğal Aydınlatma
Monoteist yani tek tanrıcı inanç sistemlerinde tapınaklar, tek bir tanrıya adanmış ve tek bir tanrı için inşaa edilmişlerdir. Tek tanrı için yapılan tapınakların bir başka özelliği ise daha önce açık alanda yapılan ibadetin kapalı mekanlara taşınarak toplu halde yapılmaya başlamış olmasıdır.
İnanç sahiplerinin kapalı mekanlarda ibadet yapması ve toplu halde ibadet geleneği Yahudilikle başlamıştır. Bu geleneğin başlamasıyla birlikte ibadet yapılarında gün ışığını içeri almak, yani cephe ve pencere düzeni, dini yapı mimarisinde çözülmesi gereken önemli bir problem olarak ortaya çıkmıştır.
Zamanla inanaların sayısının artması ile dini yapılarda geniş mekanlara ihtiyaç duyulması; geçilen açıklıklarda, yani yapının örtü sisteminde çözüm arayışına ve yeni mimari ögeler bulunmasına neden olmuştur. Tonoz ve kubbe olarak karşımıza çıkan bu çözümler, mekanınların ortasının aydınlatılması gibi bir başka sorunu da beraberinde getirmiştir.
Dini yapılarda orta mekana ışık alma sorunu kubbe ve tonoz duvar pencereleri ile çözülmüştür. Tonozlu yapılarda orta nef üzerine rastlayan tonoz duvarları yükseltilerek bir yandan yapıya anıtsallık özelliği kazandırılmış, diğer yandan kuzey ve güney duvarlarında pencereler açılarak sorunun çözümü yoluna gidilmiştir. Orta nefin doğu(apsis) ve batı(giriş) yönlerinde açılan pencereler daha büyük tutularak içeri giren ışık miktarını apsis bölümünde ve girişte artırmanın yanısıra, cephe estetiği ve simgesellik gerçekleştirilmiştir (Şekil 3.5).
Şekil 3.5. Camilerde ana kubbe ve baskı kubbeleri pencereleri ile kiliselerde orta nef güney, kuzey ve apsis pencereleri
Şekil 3.6. Sinagolarda zemin kat, ezrat nashim: kadın mahfili ve apsis pencereleri
Semavi dinlerin kutsal saydığı odak noktaları birbirinden farklıdır. Bu farklılıklar dini yapılarının konumlanmasında temel etken olmuştur. Kiliseler Doğu-Batı yönünde planlanırken, Sinagoglar Kudüs’e ve Camiler ise Mekke şehrinde bulunan Kabe’ye yönlendirilmiş olarak inşaa edilirler. Bu nedenle aynı zaman dilimlerinde (time zone) bulunmalarına rağmen her bir semavi tapınak değişik açılarda ve nitelikte gün ışığı almaktadır (Şekil 3.7).
Şekil 3.7. Sinagoglarda (a), kiliselerde (b) ve camilerde (c) yönlendirme ve dönencelere göre Güneş Yörüngesi (Sun Path)
Semavi dinlerin ortak özelliklerinden biri de; ibadetlerin büyük çoğunluğunun dini yapılarda diğeri ise gündüz saatlerinde gerçekleşiyor olmasıdır. İslam dininde; Akşam, Yatsı ve Sabah namazları dışında kalan, Öğlen ve İkindi namazları, doğrudan gündüz saatlerinde gerçekleşmektedir. Yahudi ve Hristiyan dinlerinde ise tüm ibadetler gündüz saatlerinde yapılır. Sinagog, Kilise ve Cami gibi dini yapıların fiziki olarak şekilenmesinde, ibadet zamanları temel belirleyici unsur olmuş ve yapılar gün ışığına göre tasarlanmışlardır.
ÜÇ BÜYÜK SEMAVİ İNANÇ SİSTEMİNDE DİNİ YAPILAR VE RİTÜELLER
Sinagoglarda Aydınlatma Sinagoglarda planlama, bölümler ve yön
Sinagog (toplantı/meclis) veya havra, Yahudilerin ibadet yaptığı tapınaklara denir. Modern İbranice’de sinagog beyt knesset (toplantı evi) ya da beyt t’fila (ibadet evi) olarak adlandırılır. Sinangoglar, büyük bir ibadet salonuna (ana tapınak) ve dini çalışmalar için küçük odalara sahiptir. Bazen sosyal toplantı salonları ve ofisler de bulunur. Bâzı sinagoglar Tevrat çalışmaları için, beit midraş (sefarad) ya da beis midraş (aşkenaz) adlı ayrı odalara sahiptir.
Modern Yahudi toplumlarında sinagoglar daha geniş rollere sahiptir. Bu nedenle bâzı sinagoglarda yemek salonları, koşer/mutfaklar, dini okullar, kütüphaneler, günlük bakım yerleri ve küçük şapeller vardır.
Sinagoglarda aydınlatma konusunu nesnel bir zeminde incelemek için klasik bir sinagog yapısında yer alan mekan türleri ve bu mekanlarda yer alan ibadetleri incelemek gerekmektedir (Şekil 4.1).
Şekil 4.1. Sinagoglarda ibadet ile ilgili bölümler: 1. naos: harim, 2. bimah: tevrat okuma platform, 3. cantor’s lactern: kürsü, 4. ezrat nashim: kadın mahfili (üstte galeri katında).
Sinagogların genelde ve imkan elverdiği ölçüde Kudüs yönüne bakacak şekilde planlanması ve inşa edilmesi hedeflenmektedir (Şekil 4.2).
Şekil 4.2. Sinagoglarda yön ve 21 Aralık (Gündönümü), 21 Mart_23 Eylül (Ekinoks) ve 21 Haziran (Gündönümü), da güneş yörüngesine göre doğal aydınlatma durumu
Sinagoglarda mimari özellikler
Sinagogların planlarını etkileyen standart kurallar olsa da, mimari tasarım konusunda sınırlayıcı kurallar yoktur. Bu nedenle sinagogların iç ve dış tasarımları çok değişkenlik gösterebilmektedir. Sinagoglar, yapıldıkları dönemde ve bölgede geçerli mimarı tarza göre inşa edilmişlerdir.
İlk sinagogların tarzları, Doğu Roma’daki diğer dini grupların tapınaklarına benzerdi. Ortaçağ İspanya’sından kalan sinagoglar Müslümanların (mudejar) alçı işleriyle kaplanmıştır. Budapeşte ve Prag’daki ortaçağ sinagogları tipik Gotik yapılardır.
Avrupa’daki Yahudilerin özgürlüklerini elde etmeleriyle beraber, daha önce yasaklı oldukları girişim alanlarına yayılmaya başlamış ve sinagog yapmak için artık özel izinler gerekmediğinden sinagog mimarisi de gelişmiştir. Geniş Yahudi toplumları sadece zenginliklerini değil, yeni elde ettikleri vatandaşlık statülerini de etkileyici sinagoglar kurarak göstermek istemişlerdir (Şekil 4.3).
Şekil 4.3. Solda Great/Central Synagogue (Nagy Zsinagoga) Budapest VII, Hungary, sağda New West End Sinagogu mihrap yönü, mimari Audsley kardeşler
Bütün sinagoglar bimah diye adlandırılan, üzerinde Tevrat okunan bir masaya ve din adamları için bir kürsüye sahiptir. Tevrat Sandukası (îbranice: Aron Kodesh -]HK ^71p), Tevrat rulolarının tutulduğu ve korunduğu dolaplardır. Sandukalar, sinagoglarda önleri Kudüs’ü görecek şekilde konumlanır. İsrail’deki sinagoglar da Kudüs’e doğrudur. Bazı sinagoglar, bulundukları ülkelerdeki koşullar nedeniyle farklı yönlere bakmaktadırlar.
Sanduka, On Emir'in içinde bulunduğu anlaşma sandukasını andırır. Bu sanduka sinagogdaki en kutsal bölümdür. Sanduka parochet (ADHD) adındaki süs perdesiyle örtülür. Geniş ve uzun olan bimah (n^'n), Tevrat parşömenlerinin üzerine konulup, okunduğu platformlardır ve bütün sinagoglarda bulunmaktadır. Sefarad sinagoglarında bimah, din adamlarının okuma masası olarak da kullanılır. Sinagoglardaki diğer özellikler arasında daima yanan bir lamba (ner tamid, m Töfl - sonsuz ışık) vardır. Bu lamba, Kudüs’teki tapınakta bulunan batı taraftaki hiç sönmeyen menorayı hatırlatır. Birçok sinagogda yedi kollu menora vardır. Günümüzdeki birçok sinagogda ise hahamlar için rahle bulunmaktadır. Sinagoglar sanatsal öğelerle dekore edilebilir, fakat Rabinik ve Ortodoks geleneğine göre üç boyutlu heykeller ve insan vücudunu gösteren öğeler yasaktır.
Sinagoglarda, Apsis duvarındaki simgesel Rozet Pencere istisna tutulursa, iç mekana gün ışığı almak için beden duvarlarında yer alan pencereleri iki grupta toplamak mümkündür. Zemin katta yer alan naos (harim) pencereleri ve galeri katta yer alan ezrad nashim (kadın mahfili) pencereleri (Şekil 4.4).
Şekil 4.4. Sinagoglarda katlara göre pencere sistemleri
Sinagoglarda pencerelerden iç mekana gün ışığı alma durumları yılın en uzun ve en kısa günü boyunca, kesitler üzerinden analiz edildiğinde pencerelerin iç mekana katkısının değişkenlik gösterdiği görülmektedir (Şekil 4.5).
Şekil 4.5. Zagreb - Hırvatistan, 21 Aralık ve 21 Haziran saat 12.00 güneş ışınlarının Zagreb Sinagogu’na etkisi, enlem/ “latitude”: 45°48’36’’, boylam/ “longitude”: 15°58’23’’ 21 Aralık: azimuth 181°- altitude: 21° , 21 Haziran: azimuth 180°- altitude: 67°
Yahudilikte ibadet ve dini ritüeller
Yahudiler sinagoglarda Tevrat'tan bazı parçaları sesli bir şeklide okurlar. Tevrat rulolarının bohçalardan çıkarılarak haham tarafından okunması, ibadetin en önemli anıdır. İbadet, Kudüs'e yönelerek yapılır. Kadınlar ibadete katılamaz, ancak başları örtülü olarak ibadeti kendilerine ait kadınlar galerisinden (ezrat nashim'den) seyredebilirler.
Yahudi dininin esasını ilâhiler teşkil eder. Dua, dindar Yahudinin hayatında önemli bir yer işgal eder. Yahudilikte ibadet günlük ve haftalık olmak üzere ikiye ayrılır. Günlük ibadet sabah, öğle ve akşam yapılır. Haftalık ibadet ise Cumartesi (Sabbat, yevmu's-sebt) günü Sinagog'da icra edilir.
Dualar ayakta, oturarak vücudu sallayarak ve secdeye kapanmak suretiyle okunur. Toplu dualar on üç yaşına girmiş en az on kişinin iştirakiyle yapılır.
Cumartesi ibadeti, cuma akşamı güneşin batmasıyla başlar, cumartesi akşamı sona erer. Bu ibadet sinagogta yapılır. Bu maksatla cumartesi günü ateş yakmak, çalışmak, taşıt kullanmak vb. yasaktır
Sinagoglar kutsal yerlerdir ve sadece ibadet amaçlı kullanılırlar. Ancak ibadet etmek için sinagogda olmak şart değildir. Toplu Yahudi ibadetleri, 10 Yahudinin (minyan) olduğu her yerde olabilir. İsrailliler, sinagog için İbranice, bet Knesset (toplanma evi) ifadesini kullanır. Aşkenaz Yahudiler, geleneğe göre Yidiş Shul (Almanca okul kelimesinden gelen) kelimesini kullanırlar.
Sinagoglarda yapılan ibadetler:
Tevrat rulolarının bohçalardan çıkartılarak haham tarafından okunması, Yahudi ibadetinin en önemli anıdır. Sinagog'da Yahudiler sesli bir şekilde Tevrat okurlar. Okunan ilahiler İbranicedir.
Sinagog bölümlerinde önerilen aydınlık seviyeleri
Sinagogların bölümlerinde gerçekleştirilen ibadetlerin biçimlerinden dolayı gereken aydınlık seviyelerini mekan bazında ele almak gerekmektedir.
Naos: harim: Bu mekan zemin/giriş katında yer almaktadır. İnananlar, apsise yönelmiş sıralar halinde otururlar. Oturma düzeni sandalye ya da sıralar (bench) halindedir. Sıra düzeni halindeki oturmalarda oturanların önlerinde dar bir bant halinde masa (table) yer almaktadır. Naosdan apsis yönünde bulunan bimahtaki haham izlenir.
Tevrat'ın sinagogda toplu olarak okunması geleneği, M.Ö. 5. yüzyılda yaşamış olup Ezra ha-Sofer diye anılan Ezra Peygamber'e atfedilir.
Bimah: Tevrat okuma platform: Hahamın tevrat metinlerini okuduğu yerdir
Ezrat nashim: kadın mahfili (üstte galeri katında) : Kadınların naos ve hahamı
gözlemledikleri bölümdür.
Cantor’s lectern (Kürsü): Tevrat rulolarının muhafaza edildiği dolaptır.
Menora: Yedi Kollu Şamdan, her sinagogda apsis tarafında bulunan ve 24 saat yanan bir şamdandır.
Vestibule: Giriş (Şekil 4.6).
Şekil 4.6. Önde bimah, arkada Cantor’s lectern ve Menora
Çizelge 4.1. Sinagog bölümlerinde öngörülen Gün Işığı değerleri
Sinagogların Zemin katında yer alan naos ve galeri katında yer alan ezrad nashimde yapılan ibadetler için ihtiyaç duyulacak aydınlık düzeyi, benzeri başka mekanlarda ki aktivitelerle karşılaştırılarak görsel konforun sağlanması için 300 lx öngörülmüştür. Okuma aktivitelerinin gerçekleştiği Tevrat okuma platformu (bimah) için, benzeri aktivitelerin olduğu kütüphane ve derslik gibi mekanlarda gereken aydınlatma değeri ile karşılaştırılarak 350 lx öngörülmüştür. Tevrat ruloların muhafaza edildiği ve hahamlar tarıfından bu ruloların alınıp bimaha taşıdığı cantor’s lactern Sinagoglarda daha mistik bir bölüm olduğundan 200 lx aydınlatma öngörülmüştür.
Öngörülen bu aydınlatma düzeyi değerlerinin sinagog planı üzerindeki bölümlerde dağılımı Şekil 4.7. de gösterilmiştir.
Şekil 4.7. Sinagogların bölümlerinde öngörülen Gün Işığı değerleri (lx)
Kiliselerde Aydınlatma
Kiliselerde planlama, bölümler ve yön
Kilise; Latincede/eski yunancada meclis, kurultay, toplantı anlamına gelen Ekklesia sözcüğünden evrilmiştir.
Antakya’nın 2 km kuzey doğusunda Reyhanlı karayolu üzerinde Habib-i Neccar dağının uzantısı olan Haç (stauris) dağının eteğinde, 13 metre uzunluğunda, 9 metre genişliğinde ve 7 metre yüksekliğinde doğal bir mağara, Hristiyanlığın ilk kilisesi sayılmaktadır. Bu gün St. Pierre Kilisesi olarak bilinen bu bu mağara, Hristiyan dininin yayıldığı ilk dönemlerde inananların gizlice toplandığı bir mekan olarak bilinir.
Pagan kültünde olduğu gibi kiliseler doğu batı yönünde aksiyal olarak planlanmıştır. İnananların kiliseye girdikleri ana kapı kiliselerin batı cephesinden yer alır. Doğu cephesinde ise apsis/mihrap yer alır (Şekil 4.8).
Şekil 4.8. Kiliselerde yön ve 21 Aralık (Gündönümü), 21 Mart_23 Eylül (Ekinoks) ve 21 Haziran'da (Gündönümü), güneş yörüngesine göre doğal aydınlatma durumu
Kilise ve katedrallerin birçok ortak özelliği vardır. Ana giriş kapısı yapının doğu ucundadır. Girişin tam karşısında vaftiz, tövbe ve nikâh gibi kutsama törenlerinin yapıldığı mihrap yer almaktadır. Rahibin konuşma yaptığı vaaz kürsüsü de aynı bölümdedir. Mihrap ve duvarlar Hz. İsa'nın ve azizlerin heykel ve resimleriyle süslüdür. Katolik kiliselerinin girişinde kutsal suyla dolu bir tas bulunur. Müzik kilise ve katedrallerin vazgeçilmez bir öğesidir. Mihrabın iki yanında koro için ayrılmış yerler vardır. Genellikle her kilisede bir org bulunur. Kilise ve katedrallerin çoğunda ayrıca özel dua odaları, galeriler ve iç avlular vardır.
Kiliselerde mimari özellikler
Roma imparatorluğunun M.S. 476 da parçalanmasının ardından, M.S. 515'a kadar Avrupa'da içtimai anlamda bir durgunluk yaşanmıştır. Pachome adlı Mısırlı bir rahibin öncülüğünde, bir yandan Hristiyan dinin yayılması için 'Rahipler Topluluğu' oluşturulurken, diğer yandan da kilise inşaatında çalıştırılacak duvarcılar ve dülgerler örgütlenerek topluluk içine alınmışlardı.
Pachome öncülüğünde başlayan, V. ve XII. yüzyıla kadar Roma mimarisinden türeyen Romanesk mimarisi, Latin şehirlerinden ve bazilikaların üslubundan esinlenmiş ve bunlara Hristiyanların kullandığı çapraz sahnı, koroyu ve haçtonozu eklemiştir. 12. yüzyılda Gotik mimariye dönüşünceye kadar gelişim gösteren Romanesk Mimari ile birlikte bilinen klasik kilise mimarisi şekillenmiştir. (Şekil 4.9)
Şekil 4.9. İngiltere'nin Grimsby kentinde St. James kilisesi
Bu biçimlenmede; bir yandan yapılan ibadetlerin özellikleri, diğer yandan dönemin yapı tekniklerinin malzemeye dayalı olarak zorunlu kıldığı mimari elemanlar ve onların şekilleri etmen olmuştur. Taş ile açıklık geçmede kulanılan kemer, tonoz, uçan payanda, destek kuleleri gibi unsurlar süreç içinde kendi mimari formunu birlikte geliştirmiştir.
Haçvari klasik kilise mimarisinde, doğu-batı doğrultusunda uzun aksta inananların sıralar halinde oturduğu nef, onun sağında ve solunda kuzey ve güney koridorları, haçın kısa ve uzun kolunun kesiştiği noktada geçis (crossing), yine Geçişin sağında ve solunda kuzey ve güney yan kol, en doğuda ise sunak masası (bemah) ve apsis yer alır.
Geç Gotik Mimariye gelindiğinde pencere ebatları büyüyerek en ideal boyutlara ulaşmış ve vitray ile zenginleştirilerek mimari bezemenin önemli bir parçası olmuştur (Şekil 4.11).
Şekil 4.10. Beşik Tonoz ve Kaburgalı Tonoz ve pencere ilişkileri
Romanesk mimaride taşıyıcı sistem olan beşik tonozdan (barrel vault) kaburgalı tonoza (ribbed vault) geçilmesi ile birlikte pencere açıklıklarının büyüdüğü görülmektedir (Şekil 4.11).
Şekil 4.11. Romanesk mimariden Gotik mimariye pencere/duvar açıklıklarının evrimi
Beşik tonozda açıklık geçmek için kullanılan kemerler, Gotik mimaride çapraz geçilerek taşıyıcı özellikleri artırılmış ve tonozun duvarlara binen yükü azaltımış bu sayede pencere açıklıklarını artırmak mümkün olabilmiştir. Sunak masasının bulunduğu bemah bölümü arkasında kalan apsis duvarı pencereleri her iki mimari tarzda, hatta tüm kilise mimari stillerinde büyük tutulmuştur (Şekil 4.14).
Şekil 4.12. Romanesk ve Gotik kiliselerde apsis pencereleri örneği
Kiliselerde, apsis duvarındaki simgesel rozet pencere, ya da üçlü (trinity) pencereler istisna tutulursa, iç mekana gün ışığı almak için beden duvarlarında yer alan pencereleri üç grupta toplamak mümkündür. Zemin katta yer alan nef (harim) pencereleri, üst kotta yer alan tonoz pencereleri ve haçvari planda kolların kesişim noktasında bulunan kulede yer alan kule pencereleri (Şekil 4.13).
♦ 3795
Şekil 4.13. Kiliselerde katlara göre pencerelerin sınıflandırması
Kilise pencerelerinden iç mekana gün ışığı alma durumları yılın en uzun ve en kısa günü için kesitler üzerinden analiz edildiğinde pencerelerin iç mekana katkısının değişkenlik gösterdiği görülmektedir (Şekil 4.14).
Şekil 4.14. Grimsby- İngiltere için 21 Aralık ve 21 Haziran saat 12.00 de güneş ışınlarının St James kilisesine etkisi, enlem/ “latitude”: 53°33’.84”, boylam/ ”longitude”: 0°05’.24’’ Aralık: azimuth 180°- altitude: 13°,Haziran: Azimuth 179°-
Altitude: 60°, 21
Hristiyanlıkta ibadet ve ritüeller
Hristiyanlar ‘sakrament’ adı altında bir dizi dinsel eylemle kendi kendilerini ifade etmeye çalışırlar. İnancın göstergesi olan bu sakramentler, kendi vasıtasıyla ilahi rahmet ve lütfun arandığı ve bahşedildiği düzenli olarak yapılan ayinlerdir. Roma Katolik Kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi müntesipleri vaftiz, konfirmasyon, tövbe/günah itirafı, evharist/kutsal komünyon, evlilik, rahip takdisi, ölüm esnasında hastayı son yağlama adı altında yedi ritüeli sakrament olarak kabul etmektedir.
Hristiyan dininde ibadetleri, ayırmak gerekirse;
Kilise içinde toplu halde yapılan ibadetler: vaiz, İlahi dinleme ve nikah.
Kilise dışında yapılan ibadetler: Vaftiz, konfirmasyon, tövbe/günah itirafı,
evharist/komünyon, rahip takdisi, hastayı yağlama.
Günah çıkarma: Kilise içinde yapılmasına rağmen toplu ibadetler arasında
sayılmamaktadır.
Kiliselerin bölümlerinde önerilen aydınlık seviyeleri
Kiliselerin iç mekan bölümlerinde yapılan ibadetlerin niteliklerinden dolayı gereken aydınlık seviyelerini analiz etmek için ibadet türlerini ve biçimlerini mekan bazında ele almak gerekmektedir.
Şekil 4.15. Kilislerde bölümler: 1. nave: nef / harim, 2. bemah: sunak masası, 3. apsis: mihrab, 4. south/north aisle: güney/kuzey koridoru, 5. choir: koro hazırlık, 6. Crossing: geçiş
Nave: nef/harim: Bu mekan zemin/giriş katında yer almaktadır. İnananlar, apsise yönelmiş sıralar halinde otururlar. Oturma düzeni sandalye ya da sıralar (bench) halindedir. Kiliselerde oturma düzeni içinde sinagoglardan farklı olarak, oturanların önlerinde masa (table) yoktur. Harimden, apsis yönünde bulunan bemahdaki rahip izlenir. Koronun söylediği ilahiler dinlenir (Şekil 4.16). Bemah; rahibin cemaate hitaben vaiz verdiği kürsüdür. Apsis; kutsal fresklerin yer aldığı doğu duvarı ve önünde yer alan boşluğun adıdır. Kilise korosu ilahileri, cemaate dönük olarak bu alanda icra eder. Kuzey ve güney koridorları; aynı zamanda yan nef olarak da adlandırılmaktadır. Bu mekanda da oturma düzeni orta nefle aynıdır.
Şekil 4.16. Kiliselerde oturma düzeni
Kiliselerin Zemin katında yer alan nef ve yan netlerde yapılan ibadetler, rahibin izlenmesine dayanan edilgen bir dini aktivite olduğundan, ihtiyaç duyulacak aydınlık düzeyi, benzeri başka mekanlarda ki aktivitelerle karşılaştırılarak gerekli görsel konforun sağlanması için 250 lx olarak öngörülmüştür. Okuma aktivitelerinin gerçekleştiği İncil okuma platformu bemah için, benzeri aktivitelerin olduğu kütüphane ve derslik gibi mekanlarla karşılaştırılarak 300 lx olarak öngörülmüştür. İlahilerin söylendiği Apsis'de koronun cemaat tarafından rahat izlenebilmesi ve ilahilerin ve bunlara ait notaların koro tarafından rahat okunabilmesi için öngörülen aydınlık düzeyi değerleri 300 lx, koro hazırlık odası koro çalışmalarına imkan verebilmesi için, derslik ve müzik derslikleri ile karşılaştırılarak 300 lx aydınlatma öngörülmüştür. Yan kol ve ana netin kesiştiği ve nikah işlemlerinin gerçekleştiği, geçiş (crossing) mekanı için 200 lx aydınlatma önerilmiştir (Çizelge 4.2).
Çizelge 4.2. Kilise bölümlerinde öngörülen aydınlık düzeyi değerleri
Öngörülen bu aydınlatma düzeyi değerlerinin Kilise planı üzerindeki bölümlerde dağılımı Şekil 4.17 de gösterilmiştir.
Şekil 4.17. Kilise bölümlerinde öngörülen gün ışığı değerleri(lx)
Camilerde Aydınlatma
Camilerde planlama, bölümler ve yön
Cami mimarisinin temelinde, Hz. Muhammed’in Medine’deki ilk camisinde uyguladığı temel özellikler yer alır. Bunlar büyük oranda günümüze kadar değişmeden gelmiştir. Namaz kılmak için gerekli alan, Kabe yönünü gösteren mihrap ile cemaate vaaz vermek için kullanılan minber bugün de tüm camilerde yer alan temel özelliklerdir.
Camilerde ibadet zeminde yapıldığından, gün ışığının değişik açıklıklarla yukarıdan aşağıya indirilme prensibi hakimdir.
Ayverdi ve Yüksel (1976), erken dönem Osmanlı Mimarisini mekansal bir sınıflandırmaya gitmeden örnekler üzerinde inceleyerek yorumlamıştır. Aptullah Kuran (1964), 13. ve 14. yy osmanlı camilerini tek üniteli cami, Bursa tipi cami, çok üniteli cami adı altında 3 ana grupta ele almıştır. A. U. Peker (1999) ise, 1447 yılında Edirne’ de inşa edilen Üç Şerefeli Cami'nin Aptullah Kuran’ın sınıflandırmasına yeni bir tip olarak eklenmesi gerektiğini belirtmiş ve bu sınıfa da “kubbe vurgulu koridorlu cami” (aisled mosque with a dome accent) ismini vermiştir.
Bununla beraber Sinan, ışığı tıpkı Bernini'nin bir başyapıtı gibi kullanmayı başarmıştır. Bunu yaparken orta alandaki gölgelenmelerden kurtulup ışığın uygun bir şiddette gelmesi için geniş pencereleri daha güvenli olan kubbeye yakın yerlere yerleştirmiştir. Yandan gelen ışığı, sadece kanatlar boyunca değil, aynı zamanda mihrap duvarının dış tarafında bulunan kemerler aracılığı ile de kontrol altına almıştır" (Goodvin, 1996).
Camiler; Mekke şehrinde bulunan Kabe yapısına doğru yönlendirilerek projelendirimekte ve inşaa edilmektedirler. Bu yönlendirilmeden dolayı ülkemizde ve kuzey yarım kürede yer alan camilerin kıble cepheleri çok az farklarla güney yönüne bakmaktadırlar. Güneş doğudan batıya doğru ve güneye eğimli bir rota izlediğinden ve aynı zamanda kıble cephesinde açıklıklar sınırlı olduğundan, cami yapıları iç mekana aldıkları ışığın büyük miktarını doğu ve batı yönündeki açıklıklardan sağlamaktadırlar.
Camiler; açık, yarı açık ve kapalı alananlar olarak üç temel bölüme ayrılmaktadır.
Avlular ve selatin (sultan/imparatorluk) camilerindeki ziyade bölümleri açık alanlar;
Camilerde abdest alma aktivitesi avlu ya da cami dışında yer alan şadırvanlarda yer almaktadır. Cenaze törenleri ise Yahudilik ve Hristiyanlık dinlerinde olduğunun tersine açık alanlarda yapılmaktadır
kürsü-mimber, 3. mihrab, 4. son cemaat mahali, 5. kadın mahfili
Cami iç mekanlarında yer alan ibadet alanları, kullanılma önem ve sırasına göre; ağırlıklı olarak namaz kılmak için; harim, kadın mahfili ve son cemat mahali, dini vaazler için kürsü, cuma hutbesi için mimber kullnılır. Namaz saatleri dışında ise harim kuran okumak için de kullanılmaktadır (Şekil 4.22).
İslam dininde gerek namaz ve gerekse kuran okuma gibi ibadetler mescidin zeminde ve yaygı üzerinde apılmaktadır. Bu yaygılar; geçmişte hasır, sonradan kilim ve günümüzde halı olarak ibadeti kolaylaştırmak için düşünülmüştür.
Camilerde doğal aydınlatma konusunda, pencere düzeninin çok önemli olduğu ve dünden bugüne çok az değişikliğe uğradığı görülmektedir.
Anadolu Beylikler dönemi cami mimarisinden (Kuran, 1963), fetih sonrasına kadar tüm camilerde gün ışığını içeri almak için, beden duvarlarında yapılan açıklıkların düzeninin (Erzen, 1972), çok az farklılık gösteridikleri görülmektedir (Şekil 4.23).
Geleneksel Cami mimarisinde gün ışığını içeri alma durumlarındaki farklılıklardan dolayı; Zemin katta yer alan harim pencereleri (HP), galeri katta yer alan Mahfil Pencereleri (MP), üst örtüde bulunan kubbe ve baskı kubbelerinde yer alan açıklıkları ise Kubbe Pencereleri (KP) diye adlandırmak mümkündür.
Günümüz cami mimarisinde var olan pencere düzeni, geçmişin izlerinden giderek zemin kattan üst örtü pencerelerine kadar olan sıralama ile aynı özellikleri taşıdığı görülmektedir.
Şekil 4.18. Camilerde bölümler: 1. harim, 2.
Şekil 4.19. Fetih öncesi ya da Anadolu Beylikler dönemi camilerinde pencere düzeni
Edirne Eski Cami: Edirne şehir merkezinde, meydan semtinde, Talatpaşa Caddesi üzerinde yer almaktadır. Edirne’de bugüne ulaşan ilk orjinal abidevi yapıdır.Emir Süleyman Çelebi tarafından 1403 yılında inşasına başlanan cami,1411’de Sultan Mehmet Çelebi zamanında tamamlanmıştır.Yapı, 1748’deki yangından ve 1752 depreminden zarar görmüştür. I.Mahmut Dönemi’ nde 1754 ’te, 1924 ve 1934 de onarım geçirmiştir.
**Bursa Yıldırım Cami: Bursa Ovasına hakim bir tepe üzerinde, Yıldırım semtinde. Yıldırım Beyazıt’ın 1403 ’de yapımını başlattığı bu yapı topluluğu Ankara Savaşı nedeniyle yarıda kalmış ve oğlu Musa Çelebi tarafından 1407’de tamamlanmış. Caminin 1855 depreminde minaresi, 1876’da kubbesi yıkılmış. Sürekli onarılarak günümüze iyi bir durumda gelmesi sağlanmış...
** Atik Ali Paşa Cami: İstanbul’un Fatih ilçesine bağlı Çemberlitaş mahallesinde Yeniçeriler Caddesi üzerinde bulunan camidir. Banisi Bosnalı Gazi Hadım Ali Paşadır. 1496’da yapılmıştır.
Yukarıdaki sınıflandırmaya tabi tuttuğumuz pencereler özelliklerine göre aşağıdan yukarıya sıralandığında; zemin katta yer alan harim Pencere (HP) camları ışığı tam geçirgendir. Zemin döşemesine daha fazla ışık almak için parapetleri alçak tutulmuştur. Dışarıya bakan taraflarında çoğunlukla demir parmaklık bulunmaktadır. İç yönlerinde ahşap kepenk olması mimari tasarım kuralları arasındadır. Açılabilir kanatlara sahiptirler.
Mahfil katı pencereleri (MP) üst kotta ve harim katı pencereleri düşey hizalarında yer alırlar. Genel olarak harim pencereleri ile aynı büyüklüktedirler. Yarı saydamdırlar.
Üst örtüdeki ana kubbe ve baskı kubbelerinde bulunan (KP) camları yarı saydamdırlar. Ebatları harim ve mahfil pencerelerine göre küçük tutulmuştur. İç mekana bakan yönlerinde vitray ya da buzlu cam olarak tasarlanırlar. Dış yönde, boşlukları buzlu cam ile doldurulmuş alçı şebeke bulunmaktadır (Şekil 4.20).
Şekil 4.20. Camilerde pencere tipleri, iç ve dış mekana bakan kısımlarda tasarım özellikleri
Camiler için yapılan bu pencere gruplandırma sistemi, duvar konumları açısından ele alındığında, kendine has iki ayrı cephede başka bir değerlendirme daha yapmayı zorunlu hale getirmektedir.
Cami cepheleri ile ilgili başka bir çalışmada; Sinan dönemi camilerinde cephelerin üslup ve düzenleme ilkeleri araştırılmıştır. Cephe öğelerinin tür ve ilişkileri, sayı, boyut ve kümeleşmeleri, yüzey bölümleri, cami türleri ve değişik yapım tarihlerine göre kıyaslanmış, farklı düzen esasları ve üslup değişmeleri saptanmıştır. Bu incelemede biçimsel özellikler ön plana alınmış, oran hesaplarına ve gün ışığı ile pencere ilişkilerine girilmemiştir (Erzen, 1978).
Camilerde mimari özellikler
Sinan’dan sonra cami mimarisinde kuzeye bakan giriş cephesine son cemaat mahali eklenmiştir. Yarı açık bir mekan olan son cemaat mahli, bu cephelerde içeri giren ışığın şiddetini bir miktar azaltmaktadır. Güneye bakan kıble cephesinde ise mihrap nedeniyle bir bölümü kapanan duvarda azalan ışık miktarı, cephenin doğrudan güneye bakması nedeniyle kaybettiği aydınlığın açığını kapatmaktadır (Şekil 4.21).
Şekil 4.21. Klasik cami mimarisinde mekanlar bu mekanlarla ilgili olarak geliştirilmiş pencere düzeni
Beylikler döneminden, fetih sonrasına kadar yapılan tüm camilerde pencere açıklıklarının artırılması, cami tasarımının en temel konulardan biri olmuştur.
Aydınlatma düzenleri açısından ele alınan eserlerin tamamına yakınında vitraylı pencerelere rastlanılmaktadır. Başlangıçta bir süs unsuru gibi görünen bu pencereler özellikle klasik dönemle beraber, iç mekâna yansıyan ışığı kontrol altına almakta kullanılmıştır. Mimar Sinan bu pencereleri ışığı kontrol etme amacından daha çok, mihrap duvarını vurgulamak maksadıyla kullanmıştır (Doğan, 2013).
Cami ve Kiliselerde doğal aydınlatma temelde birbirinden farklı iki özellik gösterir. Camilerde ışığın en tepeden aşağıya doğru inmesi esastır. Kiliselerde ise ışığın zeminden başlayarak tavana doğru yükselmesi esastır.
Camilerdeki ana kubbe eteğindeki kubbe kasnağı pencereleri ile, cemaatin kubbe altındaki mekanda, mihrab önünde toplanması amaçlanmıştır. Ön safın geniş tutulması temel prensiptir. Camilerde taban yüzeyi üzerine aydınlatma homojen olmalıdır
İslamda ibadet ve ritüeller
İslamda ibadet genelde kişinin bütün yaşantısını kapsayan bir olgu olarak görülmektedir. Bu durumda kişinin yemek yemesi, yolda yürümesi, çalışması ve uyumasından, düzenli olarak yaptığı şekilsel ibadetlere kadar her davranışı ibadet olarak değerlendirilir. İbadet kişinin inançları doğrultusunda yaşamında gerçekleştirdiği tavır ve davranışlarıdır.
Kuran'da, görünmez varlıkları ve insanları yalnız Allah'a ibadet ve kulluk etmeleri için yaratılmış olduğu belirtmektedir.
İslamdaki ibadet biçimleri aşağıda sıralanmıştır.
Temel İbadetler ve İslam’ın Şartları;
İslam’da belirli şekil ve kurallara bağlanmış olan ibadetler temel ibadetler olarak bilinir. Temel ibadetler için muayyen şekil ve kuralların belirlenmesinin önemli bir sebebi bunların birer şiar değeri taşıması, yani İslam’a has bir ibadet olduğunu göstermesidir.
Temel ibadetler arasında Kur’an’da en fazla vurgulanan namazdır. Namaz belirli kurallar ve davranışlar dahilinde yapılan bir ibadettir. Namaz, kıyam (kıbleye yönelerek ayakta durmak), kıraat (Kur’an’dan bazı ayetler okumak), rükû (eğilmek), secde (secdeye kapanmak) ve son olarak oturuştan ibaret olan, şekli davranışlar içerir. Namazda Allah’a hamd edilir, ona yönelik övgüler yapılır ve ona dua edilir.
Allah’ın kişiye şah damarından daha yakın olduğunu belirten İslam, namazı kişinin gündelik yaşamında özel bir amaçla Allah’la baş başa kaldığı bir an olarak değerlendirir.
Namaz birçok çeşidi olmakla birlikte genel olarak farz (yapılması zorunlu olan) ve nafile (isteğe bağlı olan) şeklinde ikiye ayrılabilir. Farz namazlar günlük olarak beş vakit namazı içerir. Bunlar sabah gün doğmadan, öğle, ikindi, akşam ve yatsı vakitlerinde kılınır.
Namaz esnasında kıbleye yönelmek gerekir. İslam’ın kıblesi Beytullah olarak da adlandırılan Kabe’dir. Bütün dünya Müslümanları namaz esnasında Kabe'ye doğru döner.
İslam’da namaza hazırlık olarak abdest almak şarttır. Abdest, su ile yapılan bir ibdettir ve manevi bir temizlik olarak düşünülür.
Oruç
Temel ve bedeni ibadetler arasında yer alan orucun cami mekanı ile ilgisi toplu halde kılınan Teravih namazı ölçeğindedir. Bu namaz gün batımı ile başlayan iftar sonrasında kılınır.
Kuran Okuma
Müslümanlar arasında kuran okumak da temel ibadetler arasında sayılmaktadır. Kutsal günlerde hafızlar tarafından yüksek sesle okunan (aşür) ve inanalar tarafından dinlenen kuran ve İslamın peygamberinin doğuşunu anlatan Mevlüd cami mekanlarında yer alan önemli ibadetler arasındadır.
Cuma Hutbesi ve Vaiz
Doğrudan ibadetler arasında yer almamakla beraber Cuma hutbesi ve Vaiz dinlemek de önemli ritüeller arasında yer alır. Cami hocası tarafından Cuma günleri verilen hutbe cemaatin izlemesi üzerine kurgulanmıştır. Hocanın yüksekçe bir yerden (mimber) sunumunu yapması gerekir.
Dünyevi ve ahiret işlerine dair yapılan söyleşiler, daha düşük kotta bir platform olan kürsüden yapılmaktadır. Cemaatin görebileceği yükseklikte olan bu ögeler mihrabın solunda ve mimberle simetrik olarak yer alır.
Camilerin bölümlerinde önerilen aydınlık düzeyi değerleri
Kuzey yarım kürede var olan camiler kıble yönünde yani yaklaşık olarak güney yönüne baktıkları için öğlen saatlerinden önce ağırlıklı olarak doğu, öğleden sonra ise batı cephelerinden ışık alırlar.
Şekil 4.22. Camilerinde yön ve 21 Aralık, 21 Mart _ 23 Eylül (Ekinoks) ve 21 Haziran da güneş yörüngesine göre doğal aydınlatma durumu
Camilerde, beylikler döneminden başlamak üzere (fetih öncesi), fetih sonrasına kadar var olan pencere düzeni; iç mekana alınan ışığın niteliği üzerinde doğrudan etkili olmuştur (Şekil 4.3.4.a). Harim pencereleri tam geçirgen oldukları için, gün ışığı iç mekanda nitelik değiştirmez. Mahfil pencereleri içeride vitray ve dış mekana bakan kısımlarında dışlık adı verilen alçı şebekeler olduğundan buralardan süzülen ışık miktarı pencere boyutlarına göre azalmaktadır. Aynı şekilde üst örtü pencereleri, yani ana kubbe ve baskı kubbelerinde bulunan pencereler tamamen yarı geçirgendirler.
Şekil 4.23. Cami kesiti üzerinde Edirne için 21 Aralık ve 21 Haziran Saat: 12:00 de güneş ışınlarının Selimiye Camisine girişi, enlem/“latitude”: 41°40’.92’’
boylam/“longitude”: 26°33’.92’’ 21 Aralık: azimuth 177°- altitude: 25°, 21 Haziran: azimuth 168°- altitude: 71°
Camilerin zemin katında yer alan harim, galeri katında yer alan kadın mahfili ve cami girişinde yer alan son cemaat mahalinde yapılan namaz ibadetini kolaylaştırmak için; benzeri aktivitelerin yapıldığı mekanlarla karşılaştırılarak 250 lx öngörülmüştür. Okuma aktivitelerinin gerçekleştiği kürsü ve mimber için, benzeri aktivitelerin olduğu kütüphane ve derslik gibi mekanlarla karşılaştırılarak 300 lx aydınlatma öngörülmüştür. Toplu halde kılınanan namazlarda cemaati yöneten imamın yer aldığı mihrab bölümü için, cemaat tarafından imamın hareketlerinin izlenebilmesi için benzeri mekanlarla karşılaştırılarak 350 lx öngörülmüştür (Şekil 4.29) ve (Çizelge 4.3).
Çizelge 4.3. Cami bölümlerinde öngörülen gün ışığı değerleri
Şekil 4.24. Camilerde; 1.harim, 2.kürsü-mimber, 3.mihrab, 4.son cemaat mahali, 5.kadın mahfili, bölümlerinde öngörülen gün ışığı değerleri (lx).
34
SİNAGOG, KİLİSE ve CAMİLERDE, SAYISAL MODELLERİ ÜZERİNDEN DOĞAL AYDINLATMA SİMÜLASYONLARI
İnceleme Konusu Olan Üç Dini Yapının Seçilme Kriterleri
Tez kapsamında incelenmek üzere Üç büyük dine ait üç ibadet yapısı seçilmiştir. Bu amaçla Hırvatistan'ın başkenti Zagreb'de bulunan Zagreb Sinagogu, (Şekil 5.1) İngilterenin Grimsby şehrinde bulunan St. Jams Kilisesi (Şekil 5.2) ve Türkiye'nin Edirne kentinden Selimiye Camisi (Şekil 5.3) belirlenmiştir.
Şekil 5.1. Zagreb Sinagogu ön cephe fotoğrafı ve zemin kat naos planı
Şekil 5.2. St. James Kilisesi dış mekan fotoğrafı ve iç zemin kat nef planı
Şekil 5.3. Edirne Selimiye Camisi genel görünüm fotoğrafı ve zemin kat harim planı
Seçilen ibadet yapılarının bulunduğu şehirler Kuzey Yarım Küreden seçilmiştir. Seçilen üç ibadet yapısının coğrafi konumlanmasında birbirinden farklı üç enlem ve birbirinden farklı üç boylamdadırlar (Şekil 5.4).
Şekil 5.4. St James Kilisesi, Zagreb Sinagogu, Selimiye Camisinin dünya üzerindeki konumları
Seçilen bu dini yapıların Google Earth üzerinde gerçek yönleri tesbit edilmiştir. Selimye Camisi için Kıble yönünü tespit eden linkler aracılığı ile Mekke şehrindeki Kabe istikameti tespit edilmiştir.
Kullanılan Yazılımlar ve Teknikler
Birinci aşamada: Seçilen bu üç dini yapının internet araştırma motorları aracılığı ile elde edilen plan, kesit, görünüş ve fotoğrafları veri olarak ele alınıp AutoCAD yazılımında üç boyutlu olarak modellenmiştir (Şekil 5.5), (Şekil 5.6) ve (Şekil 5.7).
AutoCAD programında modelleme sırasında katı modelleme (solid modeling) tekniği kullanılmıştır. Modellenen dini yapıların iç mekanlarında ve dış cephelerinde var olan mimari ögeler olduğu gibi ve var olan tüm detayları ile modellenmiştir.
Seçilen bu metodun amacı; sinagog, kilise ve camilerde bulunan; mahfil, tonoz, kule ve üst örtü pencerelerinin; içeride, vitray ve dışarıda ahşap panjur ya da alçı şebekelerin var olması ile yarı geçirgen durumda olmaları nedeniyle, yapılan simülasyonlar sırasında, iç mekana giren gün ışığının miktarında daha gerçekçi sonuçlar elde etmek içindir.
Şekil 5.5. Zagreb Sinagogu AutoCAD modeli "Mesh ve Solid
Şekil 5.6. St. James Kilisesi AutoCAD modeli "Mesh ve Solid"
Şekil 5.7. Selimiye Camisi AutoCAD modeli "Mesh ve Solid".
Bu çizimler; bir başka CAD (BDT=Bilgisayar Destekli Tasarım) yazılılımı olan 3D Studio Max programına aktarılmış ve Gün Işığı simülasyonları bu yazılımda yapılmıştır.
Oldukça geniş kapsamlı özellikleri olan bu programın sadece "Light Analysis" ana başlığı altında toplanan "Create-Daylight System" bölümüne ait komut ve özellikler kullanılmıştır.
3D Studio Max Programının bu bölümünde, tezimizde analiz etmek için modellediğimiz dini yapıların, yer yüzünde bulunduğu Boylam/Longitude ve Enlem/Latitude girilmektedir.
Zagreb Sinagog'unun Coğrafi konumu; Boylam/Longitude: 15°58’23’’ ve Enlem/'latitude: 45°48’36’’ olarak saptanmış ve programa veri olarak girilmiştir.
Grimsby, Saint James Kilisesi Coğrafi konumu; Boylam/Longitude: 0°05’.24’’ ve
Enlem/Latitude: 53°33’.84’’ olarak saptanmış ve programa veri olarak girilmiştir.
Edirne, Selimiye Cami Coğrafi konumu; Boylam/Longitude: 26°33’25.92’’ ve
Enlem/Latitude: 41°40’37.92’’ olarak girilmiştir.
İkinci aşamada; programın ilgili komut bölümünde gün ışığı simülasyonu yapılacak gün ve saat veri olarak girildiğinde, girilen bu dört bilgi üzerinden o koordinat ve saate bağlı olarak Azimut ve Altitude değerleri elde edilmektedir.
Üçüncü aşamada üç boyutlu olarak hazırlanmış dini yapının hangi katta ve ne seviyede ölçüm yapılacak ise, o plan düzlemine yazılımın "Light Meter" aparatı yerleştirilmektedir.
Her üç modelde de pencereler; mimari geleneğinden gelen biçimlerle modellenip var olan gerçek seviyelerine yerleştirilmiştir (Şekil 5.8.).
Şekil 5.8. Modellenmiş olan Selimiye Camisi baskı kubbesi, St. James Kilisisesi Batı cephesi ve Zagreb Sinagogu giriş kulesi pencerelerinden detaylar
Programda pencere camları layer/katman mantığında katlara göre ayrılmıştır. Analizler sırasında katlara göre açıp kapatılarak bu pencerelerin günlük mekanlar üzerlerindeki etkilerinin incelenmesi hedeflenmiştir.
AutoCAD programındaki katmanlama sisteminde yaratılan ahşap, taş, cam gibi objelerin, 3D Studio MAX programı içindeki doğrudan karşılığı; bunlara aynı özellikteki malzemelerin atanabiliyor olmasıdır.
Üç dini yapının modelleri üzerinde yapılan simülasyonlarda benimsenen yolları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür.
İzlenen birinci yolda; üç dini yapı için, yılın en kısa günü olan 21 Aralık ve en uzun günü olan 21 Haziran'da, tüm camlar açıkken o dinlerin ibadet saatleri için simülasyonlar yapılmıştır. Sinagog ve Cami gibi galeri katı (kadın mahfili) olan dini yapılarda her iki kat için simülasyon yapılırken, ibadet için sadece zemin katı kullanılan Kiliselerde ise zemin kat için simülasyon yapılmıştır. Aynı tarihler için dış ortam ölçümleri ile uzun ve kısa kesitler için simülasyon yapılmıştır.
İkinci yol ise; 21 Mart - 23 Eylül (Ekinoks) için, farklı katlardaki camların mekanlar üzerindeki doğal aydınlatmda etkileri ve bu etkilerin miktarlarını incelemek üzere yapılan simülasyonlardır.
Bu grupta yer alan incelemelerde; zemin kat/alt kot pencerelerinin, galeri kat/üst kot pencerelerinin ve tüm pencerelerin aynı saatlerde ve ayrı ayrı açık olma durumlarında farklı kotlardaki mekanlar üzerinde katkıları ve bu katkıların oranlarını hedefleyen simülasyonlar yapılmıştır.
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Üç Dini Yapıda İbadet Saatlerinde Oluşan Doğal Aydınlatma Düzeylerinin Değerlendirilmesi
Araştırmanın bu bölümünde; üç dini yapının ibadet katlarındaki aydınlık değerlerini ölçmek amacıyla; toplam 22 adet simülasyon modeli oluşturulmuştur. Bu modeller; senenin en uzun günü olan 21 Haziran ve en kısa günü olan 21 Aralık tarihlerinde, sinagog ve kilise için saat 12.00, cami için ise öğlen ve ikindi namazı vakitlerine göre oluşturulmuştur (Çizelge 6.1).
Çizelge 6.1. Üç dini yapı için yapılan simülasyonlar
Zagreb sinagogu
Şekil 6.1. Model 1: 21 Haziran saat 12.00 de Zagreb Sinagogu'nun zemin katında yer alan naos (harim), bimah (tevrat okuma platformu) ve cantor’s lectern'de (kürsü) saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran Saat 12.00 de yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan naos (harim) için aydınlık değeri ortalama 440 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.16 olarak saptanmıştır (Şekil
6.1). Bulunan bu değerler öngörülen 300 lx değerin üzerinde çıkmaktadır (Çizelge 6.2).
Zemin katta bulunan bimah (tevrat okuma platformu) için aydınlık değeri ortalama 355 lx ve gün işığı çarpanı ise % 1.87 olarak bulunmuştur. Bu değerler öngörülen 350 lx değerin üzerindedir.
Cantor’s lectern (kürsü) için aydınlık değeri ortalama 320 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 0.13 olarak bulunmuştur. Bu sonuç öngörülen 200 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.2. Model 2: 21 Haziran saat 12.00 de Zagreb Sinagogu'nun asma katında (+ 6.78 kotu) yer alan ezrad nashim (kadın mahfilinde) saptanan aydınlık değerleri grafiği
Asma katta (+ 6.78 Kotunda) yer alan ezrat nashim (kadın mahfili) için yapılan simülasyonda aydınlık değeri ortalama 540 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.84 olarak bulunmuştur (Şekil 6.3). Hesaplanan bu değerler öngörülen 300 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.3. Model 3: 21 Haziran saat 12.00 de Zagreb Sinagogu'nun uzun kesiti
Şekil 6.4. Model 4: 21 Aralık Saat 12.00 de Zagreb Sinagogu'nun zemin katında yer alan naos (harim), bimah (tevrat okuma platformu) ve cantor’s lectern'de (kürsü) saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Aralık saat 12.00 da yapılan simülasyonda zemin katta yer alan naos (harim) için aydınlık değeri ortalama 280 lx, gün ışığı çarpanı ise % 2.16 olarak bulunmuştur (Şekil 6.4). Bu değerler öngörülen 300 lx ortalama değerin altındadır (Çizelge 6.2).
Bimah (tevrat okuma platformu) için aydınlık değeri ortalama 245 lx ve gün işığı çarpanı ise % 1.87 olarak saptanmıştır (Şekil 6.4). Bulunan bu değer ön görülen 350 lx değerlerin altındadır.
Cantor’s lectern (kürsü) için aydınlık değeri ortalama 150 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 0.29 olarak bulunmuştur. Bu sonuç öngörülen 200 lx değerin altında kalmaktadır.
Şekil 6.5. Model 5: 21 Aralık saat 12.00 da Zagreb Sinagog'u asma katında (+ 6.78 kotu) yer alan ezrad nashim (kadın mahfilinde) saptanan aydınlık değerleri grafiği
Asma katta (+ 6.78 Kotunda) yer alan ezrat nashim (kadın mahfilinde) için aydınlık değeri ortalama 370 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.84 olarak saptanmıştır. (Şekil 6.5) Saptanan bu değer öngörülen 300 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.6. Model 6: 21 Aralık saat 12.00 de Zagreb Sinagogunun uzun kesiti
St. James kilisesi
Şekil 6.7. Model 7: 21 Haziran saat 12.00 de St. James Kilisesi için yapılan simülasyonda, zemin katta yer alan nave/nef (harim), bemah (sunak masası), apsis (mihrab), south/north aisle (güney/kuzey koridoru), choir (koro hazırlık odası), Crossing (geçiş) için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran Saat 12.00 de yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan nave/nef (harim) için aydınlık değeri ortalama 220 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.19 olarak saptanmıştır (Şekil
6.7). Bu veri nef için 250 lx olarak öngörülen değerin altındadır (Çizelge 6.2).
Bemah (sunak masası) için aydınlık değeri 220 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.19 olarak saptanmıştır. Bu veri sunak masası için öngörülen 300 lx değerin altındadır.
Apsis (mihrab) için aydınlık değeri ortalama 200 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.08 olarak saptanmıştır. Bulunan bu değer öngörülen 300 lx değerin altındadır.
South/north aisle (güney/kuzey koridoru) için aydınlık değeri 470 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.55 olarak saptanmıştır. Bu veri güney/kuzey koridoru için öngörülen 150 lx değerin üzerindedir.
Choir (koro hazırlık odası) için için aydınlık değeri 520 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.82 olarak saptanmıştır. Bu değer koro hazırlık odası için öngörülen 300 lx değerin üzerindedir.
Geçiş (crossing) için aydınlık değeri 210 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.14 olarak saptanmıştır. Bu veri geçiş mekanı için öngörülen 200 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.8. Model 8: 21 Haziran saat 12.00 de St. James Kilisesi uzun kesit
Şekil 6.9. Model 9: 21 Aralık saat 12.00 de St. James Kilisesi için yapılan simülasyonda, zemin katta yer alan nave/nef (harim), bemah (sunak masası), apsis (mihrab), south/north aisle (güney/kuzey koridoru), choir (koro hazırlık odası), crossing (geçiş) için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Aralık saat 12.00 de yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan nave/nef (harim) için aydınlık değeri ortalama 140 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.19 olarak saptanmıştır (Şekil 6.9). Bu değer 250 lx olarak öngörülen değerin altındadır (Çizelge 6.2).
Bemah (sunak masası) için aydınlık değeri ortalama 140 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.19 olarak saptanmıştır. Bu değer sunak masası için öngörülen 300 lx değerin altındadır.
Apsis (mihrab) için aydınlık değeri ortalama 125 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.08 olarak saptanmıştır. Bulunan bu değer öngörülen 300 lx değerin altındadır.
South/North aisle (güney/kuzey koridoru) için aydınlık değeri ortalama 295 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.55 olarak saptanmıştır. Bu veri güney/kuzey koridoru için ön görülen 150 lx değerin üzerindedir.
Choir (koro hazırlık odası) için için aydınlık değeri ortalama 320 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.82 olarak saptanmıştır. Bu veri koro hazırlık odası için öngörülen 300 lx değerin üzerindedir.
Crossing (geçiş) için aydınlık değeri ortalama 135 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.14 olarak saptanmıştır. Bu veri geçiş için öngörülen 200 lx değerin altındadır.
Selimiye camisi
Şekil 6.11. Model 11: 21 Haziran öğlen namazı vaktinde, zemin katta yer alan harim, kürsü-mimber, mihrab ve son cemaat mahali için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran öğlen namazı vaktinde yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan harim için aydınlık değeri ortalama 340 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.77 olarak saptanmıştır (Şekil 6.11). Bu veri harim için öngörülen 250 lx değerin üzerindedir (Çizelge 6.2).
Kürsü-mimber için aydınlık değeri ortalama 270 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.40 olarak saptananmıştır. bu veri kürsü-mimber için öngörülen 300 lx değerin altındadır.
Mihrab için aydınlık değeri ortalama 350 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.82 olarak saptanmıştır. Bulunan bu değer mihrab için öngörülen 350 lx değer ile eşdeğerdir.
Son cemaat mahali için aydınlık değeri ortalama 410 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.13 olarak saptanmıştır. Bu değer son cemaat mahali için öngörülen 250 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.12. Model 12: 21 Haziran öğlen namazı vaktinde, kadın mahfili için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran öğlen namazı vaktinde yapılan simülasyonda; asma katta (+ 5.10 kotunda) yer alan kadın mahfili için aydınlık değeri ortalama 370 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.92 olarak saptanmıştır (Şekil 6.12). Bulunan bu değer kadın mahfili için öngörülen 250 lx değerin üzerindedir (Çizelge 6.2).
Şekil 6.14. Model 14: 21 Haziran ikindi namazı vaktinde, harim, kürsü-mimber, mihrab ve son cemaat mahali için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran ikindi namazı vaktinde yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan harim için aydınlık değeri ortalama 250 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.81 olarak saptanmıştır (Şekil 6.14). Bu veri harim için öngörülen 250 lx değer ile eşdeğer çıkmaktadır (Çizelge 6.2).
Kürsü-mimber için aydınlık değeri ortalama 195 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.41 olarak saptanmıştır. Bu veri kürsü-mimber için öngörülen 300 lx değerin altındadır.
Mihrab için aydınlık değeri ortalama 260 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.88 olarak saptanmıştır. Bulunan bu değer mihrab için öngörülen 350 lx değerin altında çıkmaktadır.
Son cemaat mahali için aydınlık değeri ortalama 310 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 2.24 olarak saptanmıştır. Bu veri son cemaat mahali için öngörülen 250 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.15. Model 15: 21 Haziran ikindi namazı vaktinde, asma katta (+ 5.10 kotu) kadın mahfili için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran ikindi namazı vaktinde yapılan simülasyonda; asma katta (+ 5.10 kotunda) yer alan kadın mahfili için aydınlık değeri ortalama 335 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 0.48 olarak saptanmıştır (Şekil 6.15). Bulunan bu değer öngörülen 250 lx değerin üzerindedir (Çizelge 6.2).
Şekil 6.16. Model 16: 21 Haziran öğlen namazı vaktinde Selimiye Camisi uzun kesit
Şekil 6.17. Model 17: 21 Aralık öğlen namazı vaktinde, harim, kürsü-mimber, mihrab ve son cemaat mahali için saptanan aydınlık değerleri arayüzü
21 Aralık öğlen namazı vaktinde yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan harim için aydınlık değeri ortalama 240 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.77 olarak saptanmıştır (Şekil 6.17). Bu veri harim için öngörülen 250 lx değerin altındadır (Çizelge 6.2).
Kürsü ve mimber için aydınlık değeri ortalama 190 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 1.40 olarak saptanmıştır. Bu veri kürsü-mimber için öngörülen 300 lx değerin altındadır.
Mihrab için aydınlık değeri ortalama 250 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 1.82 olarak saptanmıştır. Bulunan bu değer mihrab için öngörülen 350 lx değerin altında çıkmaktadır.
Son Cemaat Mahali için aydınlık değeri ortalama 290 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 2.13 olarak saptananmıştır. Bu veri son cemaat mahali için öngörülen 250 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.18. Model 18:21 Aralık öğlen namazı vaktinde, mahfil için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Haziran öğlen namazı vaktinde yapılan simülasyonda; asma katta (+ 5.10 kotunda) yer alan kadın mahfili için aydınlık değeri ortalama 260 lx ve gün ışığı çarpanı ise % 1.92 olarak saptanmıştır (Şekil 6.18.). Bulunan bu değer kadın mahfili için öngörülen 250 lx değerin üzerinde çıkmaktadır (Çizelge 6.2).
Şekil 6.20. Model 20: 21 Aralık ikindi namazı vaktinde harim, mihrab, kürsü-mimber ve son cemaat mahali için saptanan aydınlık değerleri grafiği
21 Aralık ikindi namazı vaktinde yapılan simülasyonda; zemin katta yer alan harim için aydınlık değeri ortalama 235 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 1.81 olarak saptananmıştır. (Şekil 6.20) Bu veri harim için öngörülen 250 lx değerin altındadır (Çizelge 6.2).
Kürsü ve mimber için aydınlık değeri ortalama 185 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 1.41 olarak saptananmıştır. Bu veri kürsü ve mimber için öngörülen 300 lx değerin altındadır.
21 Aralık İkindi namazı vaktinde mihrab için aydınlık değeri ortalama 245 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 1.88 olarak saptanmıştır. Bulunan bu değer öngörülen 350 lx değerin altındadır.
Son cemaat mahali için aydınlık değeri ortalama 290 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 2.24 olarak saptananmıştır. Bu veri son cemaat mahali için öngörülen 250 lx değerin üzerindedir.
Şekil 6.21. Model 21: 21 Aralık ikindi namazı vaktinde, mahfil için saptanan aydınlık değerleri
Şekil 6.22. Model 22: 21 Aralık ikindi namazı vaktinde Selimiye Camisi uzun kesit 21 Aralık ikindi namazı vaktinde yapılan simülasyonda; asma katta (+ 5.10 kotunda) yer alan kadın mahfili için aydınlık değeri ortalama 315 lx ve Gün Işığı Çarpanı ise % 2.42 olarak saptanmıştır (Şekil 6.22). Bulunan bu değer kadın mahfili için öngörülen 250 lx değerin üzerinde çıkmaktadır (Çizelge 6.2).
Çizelge 6.2. Dini yapıların bölümleri için önerilen aydınlatma seviyeleri ile simülasyon sonucu elde edilen gün ışığı değerleri ve çarpanları
Ön görülen değerin üzerinde Ön görülen değerin altında
Üç Dini Yapıda Farklı Seviyelerdeki Pencerelerin Katlardaki Aydınlanmaya
Etkileri
Araştırmanın bu bölümünde ise; dini yapılarda, farklı katlarındaki pencerelerin/açıklıkların ibadet katlarına sağladıkları aydınlık miktarlarını ölçmek amacı ile; 20 adet simülasyon modeli oluşturulmuştur. Bu modeller gece ve gündüzlerin birbirine eşit olduğu 21 Mart - 23 Eylül ekinoks tarihlerinde, sinagog ve kilise için saat 12.00, cami için ise öğlen namazı vaktine göre oluşturulmuştur. Bu tarihte gece ve gündüzler eşit olduğu ve aydınlık düzeyi genel bir kanı oluşturmak için yeterli ortalama değere sahiptir.
Bilgisayar ve bilgisayar destekli tasarım yazılımlarının bize verdiği olanaklarla, üç farklı dini yapının, farklı seviyelerinde/katlarında var olan pencerelerinde, elde edilen aydınlık değerlerinin ibadet bölümlerine olan katkılarını incelemek için; birbirinden ayrı simülasyonlar yapılmıştır.
Çizelge 6.3. Üç dini yapı için 21 Mart saat 12.00 da yapılan simülasyonlar
6.2.1. Zagreb Sinagogu
21 Mart Saat 12.00'de Zagreb Sinagogu'nun, sırası ile naos pencereleri, ezrad nashim pencereleri ve her iki kata ait tüm pencereler açık tutularak üç farklı simülasyon yapılmıştır (Şekil 6.23).
Yapılan bu simülasyonlar sonucunda kat pencerelerinin ibadet katlarını ne ölçüde etkilediğini gösteren aydınlatma değerlerine ulaşılmıştır.
Şekil 6.23. 21 Mart saat 12.00 Zagreb Sinagogu katlardaki camların perdeleme
durumlarına göre aydınlatma alternatifleri
Zagreb Sinagogu zemin katındaki naos camları açık galeri kattaki (+ 6.78 kotu) ezrad camları kapalı iken yapılan simülasyonda, naos için aydınlık değerleri 280 lx olarak saptanmıştır (Şekil 6.24).
Naos aydınlatmasının % 78.0'i naos camları tarafından karşılanmaktadır (Şekil 6.24) ve (Çizelge 6.4).
Zagreb Sinagogu zemin kattaki naos camları açık ezrad nashim camları kapalı iken yapılan simülasyonda, ezrad için aydınlık değerleri (sağ/sol) ortalama 40 lx olarak saptanmıştır. (Şekil 6.24).
Ezrad nashim aydınlatmasının % 8.4'ü naos camları tarafından karşılanmaktadır (Şekil 6.24), (Çizelge 6.4).
Şekil 6.24. Model 1 ve 2: 21 Mart Saat 12.00 Zagreb Sinagogu naos camları açık, ezrad
Ezrad nashim camlarının açık, naos camları kapalı iken yapılan simülasyonda, zemin katdaki naos'da aydınlık değeri 80 lx olarak saptanmıştır.
Galeri kattaki (+ 6.78 kotu) ezrat nashim camlarının, naos'a aydınlanmasının katkısı % 22'dir (Çizelge 6.4).
Ezrad Nashim camlarının açık, naos camları kapalı iken yapılan simülasyonda galeri kattaki (+ 6.78 kotu) ezrat nashim'de aydınlık değeri 435 lx olarak saptanmıştır.
Galeri kattaki (+ 6.78 kotu) ezrat nashim camlarının, ezrad nashim aydınlanmasının katkısı % 91.6'dir (Çizelge 6.4).
Şekil 6.25. Model 3 ve 4: 21 Mart Saat 12.00 Zagreb Sinagogu ezrad nashim camları açık, naos camları kapalıyken naos'da (a) ve ezrad nashim'de (b) aydınlık değerleri
Tüm camları açıkken yapılan simülasyonda, zemin katta alan naos için saptanan aydınlık değeri 360 lx tür (Şekil 6.24).
Tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda ise ezrad nashim'deki aydınlık değeri 475 lx olarak saptanmıştır
Tüm camların açık olması durumunda naos ve ezrad nashim aydınlatmasının % 100.0'ü karşılanmaktadır (Şekil 6.24.) ve (Çizelge 6.4).
Şekil 6.26. Model 5 ve 6: 21 Mart Saat 12.00 Zagreb Sinagogu tüm camları açıkken naos'da (a) ve ezrad nashim'de (b) aydınlık değerleri
Şekil 6.27. Model 7: 21 Mart Saat 12.00 Zagreb Sinagogu tüm camlar açıkken yapılan simülasyon sonucu, kesitte naos ve ezrad'da gün ışığı çarpanlarının gösterilmesi
Çizelge 6.4. 21 Mart Saat 12.00 de Zagreb Sinagog'unda camların açık olma durumlarına göre mekanlarda aydınlanma katkıları
6.2.2. St. James Kilisesi
21 Mart Saat 12.00'de St. James Kilisesinin, sırası ile nef pencereleri, tonoz pencereleri ve her iki kata ait tüm pencereler açık tutularak üç farklı simülasyon yapılmıştır (Şekil 6.28).
Yapılan bu simülasyonlar sonucunda kat pencerelerinin ibadet katlarını ne ölçüde etkilediğini gösteren aydınlatma değerlerine ulaşılmıştır.
Şekil 6.28. 21 Mart Saat 12.00 St. James Kilisesi katlardaki pencerelerin açık kapalı olma durumuna göre aydınlatma matrisleri
Şekil 6.29. Model 8: 21 Mart saat 12.00 da St. James Kilisesi nef camları açıkken nefte oluşan aydınlatma değerleri grafiği
21 Mart Saat 12.00 St. James Kilisesi nef camları açıkken zemin katta elde edilen ortalama aydınlık değeri 145 lx olarak saptanmıştır (Şekil 6.29).
Nef ve tonoz camlarının açık olması durumunda ise zemin katta bulunan nefteki ortalama aydınlanma seviyesi 185 lx olarak saptanmıştır.
Zemin kattaki nef camları kapalı ve tonoz camları açıkken nefde ölçülen aydınlık değeri ise 40 lx'e düşmektedir.
Bu sonuca göre nef aydınlatmasının % 22 sinin tonoz camları tarafından karşılandığı saptanmıştır.
Şekil 6.30. Model 9: 21 Mart saat 12.00 da St. James kilisesi tonoz camları açıkken nefte gün ışığı değerleri
Şekil 6.31. Model 10: 21 Mart saat 12.00 da St. James Kilisesi tüm camlar açıkken nefte aydınlık değerleri
Çizelge 6.5. 21 Mart Saat 12.00 de St. James Kilisesinde camların açık olma durumlarına göre mekanlarda aydınlanma katkıları
Şekil 6.32. Model 11: 21 Mart saat 12.00 St. James Kilisesi tüm camlar açıkken yapılan simülasyon sonucu, kesitte gün ışığı çarpanlarının nef ve tonoz da gösterilmesi
Edirne Selimiye Camisi
21 Mart öğlen namazı vaktinde, Selimiye Camisi'nin, sırası ile harim pencereleri, kadın mahfili pencereleri, üst örtüde kubbe ve baskı kubbesi pencereleri ve her üç seviyedeki tüm pencereler açık tutularak dört farklı simülasyon yapılmıştır (Şekil 6.33).
Yapılan bu simülasyonlar sonucunda kat pencerelerinin ibadet katlarını ne ölçüde etkilediğini gösteren aydınlatma değerlerine ulaşılmıştır.
Şekil 6.33. 21 Mart saat 12.00 Selimiye Camisi katlardaki camların perdeleme durumlarına göre aydınlanma matrisleri.
Şekil 6.34. Model 12 ve 13: 21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisi harim camları açık diğer camlar kapalı iken (a) harimde ve (b) kadın mahfilinde gün ışığı değerleri grafiği
21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisinde sadece zemin kattaki harim pencereleri açıkken harimde aydınlık değeri ortalama 70 lx olarak, sadece kadın mahfili camları açık iken yapılan simülasyonda harim için aydınlık değeri ortalama 130 lx olarak ve sadece üst örtü camları açıkken yapılan simülasyonda harim kat için aydınlık değeri 105 lx olarak saptanmıştır (Şekil 6.34).
Tüm camlar açıkken harim için bulunan ortalama aydınlık değeri 305 lx olarak saptanmıştır.
Harim camlarının harime katkısı % 34, kadın mahfili camlarının harim aydınlatmasına katkısı % 43, üst örtü camlarının harim aydınlatmasına katkısı % 23 olarak belirlenmiştir (Çizelge 6.6).
Şekil 6.35. Model 14 ve 15: 21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisi kadın mahfili camları açık ve diğer tüm camlar kapalı iken (a) harimde ve (b) kadın mahfilinde aydınlatma değerleri grafiği
21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisinde sadece zemin kattaki harim pencereleri açıkken kadın mahfilinde aydınlık değeri ortalam 30 lx olarak, sadece kadın mahfili camları açık iken yapılan simülasyonda kadın mahfili için aydınlık değeri ortalama 230 lx olarak ve sadece üst örtü camları açıkken yapılan simülasyonda kadın mahfili için aydınlık değeri 70 lx olarak saptanmıştır (Şekil 6.35).
Tüm camlar açıkken kadın mahfili için bulunan ortalama gün ışığı değerleri 330 lx olarak saptanmıştır.
Harim camlarının kadın mahfiline katkısı % 9, kadın mahfili camlarının kadın mahfili aydınlatmasına katkısı % 70, üst örtü camlarının kadın mahfiline aydınlatmasına katkısı % 21 olarak belirlenmiştir (Çizelge 6.6).
Şekil 6.36. Model 16 ve 17: 21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisi kubbe/üst örtü camları açıkken (a) harimde ve (b) kadın mahfilinde aydınlatma değerleri grafiği
Şekil 6.37. Model 18 ve 19: 21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisi tüm camlar açıkken (a) harimde ve (b) kadın mahfilinde gün ışığı değerleri grafiği
Tüm camları açıkken harim için ortalama gün ışığı değerleri 305 lx, kadın mahfilili için ise 330 lx olarak saptanmıştır.
Şekil 6.38. Model 20: 21 Mart öğlen namazı saatinde Selimiye Camisi tüm camlar açıkken (a) harimde ve (b) kadın mahfilinde gün ışığı çarpanı eğrisi
21 Mart İkindiNamazı vaktinde Edirne Selimiye Camisi için yapılan simülasyonlar:
Çizelge 6.6. 21 Mart Öğlen Namazı vaktinde Selimiye Camisinde bölüm camlarının açık olma durumlarına göre bölümlere/birbirlerine aydınlatma katkıları
Çizelge 6.7. Üç dini yapı için; 21 Mart saat 12.00 de yapılan simülasyonlar sonucu kat pencerelerinin perdelenme durularına göre kat aydınlatmalarına etkisi
6.3. Sonuçlar
Sinagog, Kilise ve Camilerin iç bölümlerinde yapılan bedeni ve ruhani ibadetler için öngörülen aydılatma düzeyleri, bu ibadet yapıları için üretilen üç boyutlu modeller üzerinde/onlarla yapılan simülasyonlarla elde edilen verilerden hareketle aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır (Çizelge 6.7).
Sinagog için elde edilen sonuçlar
Klasik plan şemalı sinagog için, 21 mart saat 12.00 de yapılan simülasyonda naos (harim) ve ezrad nashim (kadın mahfili) bölümleri için elde edilen sonuçlar, önerilen aydınlatma değerlerinin üzerindedir. bimah (tevrat okuma platformu) ve cantor's lectern'de (kürsü) ise tavsiye edilen değerlerin altında kalınmıştır.
Yapılan simülasyonda elde edilen değerler tüm bölümler için önerilen aydınlatma değerlerin üzerinde çıkmıştır. 21 Aralık Saat 12.00 için elde edilen değerler ise, ezrad nashim (kadın mahfili) hariç, diğer bölümlerde, öngörülen değerlerin altında kalmaktadır.
Sinagoglarda aralık ayında ezrad nashim hariç tüm bölümlerde yapay aydınlatma desteğe ihtiyaç vardır (Şekil 6.39).
Şekil 6.39. Ezrat nashim pencereleri ve sinagog iç mekanı üzerinde etkisi
21 Mart ve 23 Eylül günleri için, farklı katların pençelerinin perdelenip açılması ile elde edilen ve bölümler/katlar üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla yapılan simülasyonlarda (Çizelge 6.3) aşağıda yazılanlar elde edilmiştir.
Zemin kat (naos) aydınlatmasında, bu kattaki pencereler, toplam gün ışığının 4/5'nü karşılarken, galeri katında yer alan kadın mahfili (ezrad nashim) pencerelerinin zemin katta bulunan naos'a katkısı 1/5'tir.
ezrad nashim aydınlatmasında bu kata ait pencerelerin kendi katına katkısı 9/10 iken, naos pencerelerinin ezrad nashim'e katkısı ise 1/10 dur.
Sinagoglarda, iç mekanlara giren gün ışığının önemli bir miktarının, kadın mahfili (ezrad nashim) pencerelerinden elde edildiği görülmektedir. Bunun önemli nedenlerinden biri; ezrat nashim pencerelerinin bir gelenek olarak büyük tutulması, diğeri ise; galeri katında yer aldığı için bir engelleme (obscure) ile karşılaşmıyor olmasıdır.
Kilise için elde edilen sonuçlar
Klasik plan şemalı kilise yapılarında, 21 Mart saat 12.00 de yapılan simülasyonda elde edilen gün ışığı değerleri kuzey-güney koridoru ve koro hazırlık bölümlerinde ön görülen değerlerden yüksek, nef, bemah, crosing ve apsis bölümlerinde ise düşüktür.
Nef, bimah, crosing ve apsis bölümlerinde yapay aydınlatma desteğine ihtiyaç vardır.
21 Haziran saat 12.00 de yapılan simülasyonda, kuzey-güney koridoru, koro hazırlık crossing (geçiş) ve apsis için elde edilen gün ışığı değerleri ön görülen değerlerin üzerindedir. nef ve bemah için elde edilen değerler ise ön görülen değerlerin altında kalmıştır. Dini ibadetlerin görsel konfor koşullarında yerine getirilmesi için, nef ve bimah'da yapay aydınlatmaya ihtiyaç vardır.
21 Aralık Saat 12.00 de yapılan simülasyonda kuzey-güney koridoru ve koro hazırlık için elde edilen gün ışığı değerleri, ön görülen değerlerin üzerindedir. Kuzey-güney koridoru ve koro hazırlık bölümleri dışında kalan tüm bölümlerde yapay aydınlatmaya ihtiyaç vardır.
Yukardaki tespitler sonucunda; klasik kilise mimarisinde, orta aksta yer alan nef, geçiş (crosing) ve bemah bölümlerinin, büyük bir çoğunlukla yapay aydınlatmaya ihtiyaç duyulan bölümler olduğu saptanmıştır. Nef ve bemah bölümlerinde ise senenin tüm günlerinde yapay aydınlatma gerekmektedir (Şekil 6.40).
Şekil 6.40. Klasik kilise iç meakanda gün ışığı ve bütünleşik aydınlatma
Genelde nikah törenlerinin yapıldığı geçiş (crosing) bölümü üzerinde kule ve kule pencereleri yer almaktadır (Şekil 6.40). Ancak bu pencerelerden geçiş'e yeteri kadar gün ışığı alınamamaktadır. kulelerin ve kule pencerelerinin varlığının doğal aydınlatmayı sağlamaktan çok, iç mekanda bu bölüm üzerinde uhrevi bir ışık zenginliği yaratmak olduğu anlaşılmaktadır.
Tezimizin başında değindiğimiz gibi; "Bir kilisenin mimari mekanında, dönemlere göre farklılıklar gözlense de en belirgin özellik ana mekanda tamamen göğe yükselen bir ışık alımı ve kütle derinliğinin oluşudur." (Halifeoğlu, Dalkılıç, Murt, 2002) yorumu, simülasyon sonucu elde edilen sonuçlarla örtüşmektedir.
Bu kulelerin kilise dışında ise yüksekliği ile simgesel bir anlam taşıdığı sonucu elde edilmiştir.
Şekil 6.41. 21 Haziran ve 21 Aralık Saat 12.00 de St James kilisesinde nef ve tonoz hizasında gün ışığı çarpanı
Kiliselerde 21 mart günü için katlardaki pencerelerin perdelenmesi yöntemiyele aydınlatmanın mekanlar üzerindeki etkisini değerlendirmek amacıyla simülasyonda aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir.
Tonoz camlarının zemin katta yer alan nefe katkısı 1/5 dir. nef camlarından elde edilen gün ışığı kazancı 4/5 dir.
Klasik plan şemalı camilerde doğal aydınlatma
21 Mart öğlen namazı saatinde yapılan simülasyonda elde edilen aydınlatma değerleri; kürsü, mimber ve mihrab dışında kalan harim, kadın mahfili ve son cemaat mahali gibi bölümlerde öngörülenlen değerlerin üzerindedir.
Mart ayında kürsü, mimber ve mihrab'da yapay aydınlatmaya ihtiyaç vardır.
21 Haziran öğlen namazı vaktinde yapılan simülasyonda elde edilen gün ışığı değerleri; kürsü ve mimber dışında kalan mihrab, harim, kadın mahfili ve son cemaat mahali gibi bölümlerde öngörülenlen değerlerin üzerindedir. Haziran ayında kürsü ve mimberde yapay aydınlatmaya ihtiyaç vardır.
21 Aralık öğlen namazı vaktinde yapılan simülasyonda elde edilen gün ışığı değerleri; kadın mahfili ve son cemaat mahali gibi iki bölümde öngörülenlen değerlerin üzerindedir. Bu tarihlerde, kürsü, mimber, mihrab ve harimde öngörülen değerlerin altında gün ışığı alması nedeniyle yapay aydınlatmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Şekil 6.17 de yer alan fotoğraflar simülasyon neticesinde elde edilen sonuçları doğrular niteliktedir.
Son cemaat mahali ve kadın mahfilinde elde edilen gün ışığı değerleri tüm aylarda, ön görülen değerlerin üzerinde çıkmaktadır. Son cemaat mahali yarı açık bir mekan olması nedeniyle gün ışığının en düşük olduğu aralık ayında, ibadetlerin gerçekleşmesi için ön görülen aydınlatma düzeyinin üzerinde ışık almaktadır.
Kadın mahfili ise bir bölüm olarak caminin içinde kapalı mekanda yer almasına rağmen, galeri katında ve revak ile kuşatılmayan beden duvarları ile temas halindedir. Bu nedenle mahfil kotundaki pencerelerle doğrudan ilişkilidir. Mahfil katı pencereleri içeride vitray, dışarıda alçı şebeke ve buzlu cam olması nedeniyle yarı geçirgen (translucent) pencerelerdir. Ancak dekoratif amaçlı yapıldıklarından, içeri transfer olan gün ışığı miktarı fazladır.
Şekil 6.42. Solda harim ve kürsü, sağda kadın mahfili ve harim
Şekil 6.43. Solda mahfil katından geçen kesit, sağda kadın mahfili ve mahfil pencereleri
Selimiye Camisi için 21 Mart öğlen namazı vaktinde kat pencerelerini perdelemek yolu ile yapılan karşılaşırmalı simülasyonlarda bölüm aydınlatmalarına dair şu sonuçlar elde edilmiştir.
Üst örtü pencerelerinin camlarının harim aydınlatmasına katkısı 2/10, mahfil pencerelerinin/camlarının harim aydınlatmasına katkısı 5/10, harim pencerelerinin/ camlarının harime katkısı ise 3/10 dir.
Zemin katta yer alan harim pencerelerinin harime katkısının düşük olma nedeni, harim/zemin pencerelerinin revak (arkad) ile çevrelenmiş olmasındandır.
Cami giriş cephesinde yarı kapalı son cemaat mahali, sağ ve sol beden duvarlarının zemin katında ise yan giriş revaklarının olması, bu pencerden içeriye dolaylı gün ışığının alınmasına neden olmaktadır (Şekil 6.43).
Şekil 6.44. Revak içlerinde yer alan harim pencerelerinin iç mekana ışık alma durumu
Harim pencerelerinin kadın mahfili aydınlatmasına katkısı 1/10 dur. Üst örtü pencerelerinin kadın mahfiline katkısı 2/10 dir. Kadın mahfili pencerelerinin kendi katının aydınlatmasına katkısı ise 7/10 dir.
Üst örtü pencerelerinin zemin katta bulunan harim kata ve galeri katında bulunan kadın mahfili katına katkısının eşit bir şekilde 2/10 olması, eser yaratıcısının, mimari dehasının yansımalarından biri olarak kabul edilebilir.
21 Mart gününde kadın mahfiline üst örtü pencerelerinden ve kısa erimli düşük yoğunluklu gün ışığı gelmektedir (Şekil 6.44).
Şekil 6.45. 21 Haziran ve 21 Mart’da Selimiye Camisinde güneşin iç mekana giriş durumları
Selimiye Camisi için 21 Mart ikindi namazı vaktinde kat pencerelerini perdelemek yolu ile yapılan karşılaşırmalı simülasyonlarda bölüm aydınlatmalarına dair şu sonuçlar elde edilmiştir.
Üst örtü pencerelerinin/camlarını harim katı aydınlatmasına katkısı 3/10, mahfil pencerelerinin/camlarının harim aydınlatmasına katkısı 5/10, harim pencerelerinin/ camlarının harime katkısı ise 2/10 dir.
Harim pencerelerinin kadın mahfili aydınlatmasına katkısı 1/10 dur. Üst örtü pencerelerinin kadın mahfiline katkısı 2/10 dir. Kadın Mahfili pencerelerinin kendi katının aydınlatmasına katkısı ise 7/10 dir.
Kiliselerde tonoz, sinagoglarda ise ezrad nashim gibi üst kot/galeri katı pencerelerinin zemin katta bulunan nef/naos'a katkılarının, her ikisinde de 1/5 (% 21) olmasını: bu iki semavi dinin yapı geleneğine ait tasarlanmış bir özelliği olduğu şeklinde yorumlanabilir.
Sinagog ve camilerin galeri katlarında, naosu/harimi ve apsis/mihrabı gören ezrad nashim / kadın mahfili aydınlatma yönünden zemin kat bölmelerinden daha avantajlı oldukları görülmüştür. Ayrıca her iki bölmeden camilerdeki kadın mahfili pencerelerin harime katkısı, ezrad nashim'in naosa katkısının iki katıdır.
Camilerde öğlen ve ikindi namazında bölme pencerelerin başka bölümlere katkılarını lüks cinsinden aynı olmakla beraber, yüzdeler yönünden aynı olmaktadır.
Son söz olarak; Edirne keni ve Selimiye Camisi hariç, inceleme konusu üç dini yapı ve bulundukları şehirlerlerin diğerlerine ne gidilmiş ve ne de görülmüştür. Edirne'deki Selimiye Camisi ise yıllar önce ve tez ile ilişkisi olmayan başka bir nedenle ziyaret edilmiştir. Elde edilen dökümanlar üzerinden dini yapıların, bilgisayar ortamında modellenmesi, bu modellerin iç mekanlarının farklı bölümleri üzerinde aydınlık değerlerin ölçülmesi yeni bir pratiktir. Öyle ki; mimarlık mesleğini yapan, aydınlatma üzerinde çalışan diğer disiplinler inceleme konusu binaların fiziki mekanlarında ölçüm yapmadan, doğrudan modeller üzerinde sonuç alabileceklerdir.
Mimarlık ofisleri, tasarladıkları projeler henüz avan proje aşamasında iken aydınlık düzeylerini ölçebilecek ve mekanların ihtiyaç duydukları aydınlık düzeylerini öncesinde ayarlayabileceklerdir. Ya da aydınlık düzeyleri rahatsız edici boyutlarda olacağı tespit edilmişse, bunu azaltma yoluna gidebilecekler ve bu nedenle kullanıcılar açısından sağlıklı ve görsel konforun sağlandığı binalar elde edeceklerdir.
80
KAYNAKLAR
Antonakaki, A. (2007). Ligting and spatial structure in religious architecture, Proceedings, 6th International Space İstanbul: Syntax Symposium.
Ayverdi, E.H. ve Yüksel, İ.A. (1976). îlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul: İstanbul Enstitüsü, Baha Matbaası.
Cuttle, C. Ligting by Design, Architectural Press An imprint of Elsevier Science.
Direk, Y. S. ve Oğuz, G. P. (2005). Diyarbakır Ulu Cami, Şafiiler bölümünün, doğal aydınlatma açısından İrdelenmesi. Bildiri, Dicle Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, 21280.
Doğan, T. (2013). Osmanlı Cami Mimarisi’nde Aydınlatma Düzenleri Açısından Gelişim ■'(XIV.-XVII Yüzyıl). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1).
Erzen, J. (1981). Mimar Sinan Dönemi Cami Cepheleri. Ankara: ODTÜ Mimarlık Faültesi Basım İşçiliği,
Günay, R. (2002). Mimar Sinan ve Eserleri. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
Gündüz, Ş. (2007). Yaşayan Dünya Dinleri. Diyanet İşleri Başkanlığı, Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı, İlmi Eserler Serisi, Ankara, 117.
Hillenbrand, R. (2005). İslam Sanatı ve Mimarlığı. İstanbul: Homer Kitabevi.
İnternet: Gothic Architecture. (2014). From Wikipedia, the free encyclopedia.
http://www.webcitation.org/query?url=https%3A%2F%2Fen.wikipedia.org%2Fwiki %2FMain_Page&date=2016-05-03. Son Erişim Tarihi: 15.03.2015.
İnternet: Phillips, D. (2000). Lighting Modern Buildings, Architectural Press.
http://www.webcitation.org/query?url=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.tr%2Fb ooks%3Fhl%3Dtr%26lr%3D%26id%3D- MnmZBJWf7YC%26oi%3Dfnd%26pg%3DPR3%26dq%3DPhillips%2C%2BD.%2 B%282000%29.%2BLighting%2BModern%2BBuildings%2C%2BArchitectural%2 BPress.%26ots%3D483ICndn6U%26sig%3D21zaGuTPMoQEPF10hz- jxePZ8AA%26redir_esc%3Dy%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&date=2016- 05-04 Son Erişim Tarihi: 15.03.2015.
Kuran, A. (1964). İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami. Ankara: Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi,
Kuran, E. ve Karamağaralı, K. (1988). Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Ankara: Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü.
Küçükdoğu, M.Ş. (2010). Mimarlıkta Aydınlatma. Antalya: Mimarlar Odası Antalya Şubesi Yayınları.
Pevsner, N. (First published in Pelican Book. 1943), An Outline of European Architecture, Penguin Book. U.S.A. New York: 625 Madison Avenue
Tachau, W.G. (1964). The architecture of synagogue, American Jewish Year Book, 53(4), 155-285.
Topdemir, H. G. (2007). Işığın Öyküsü, Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
EKLER
ZAGRE B i1 Hatıran Saat 12 00 Utun K«ut NAOS
Ek-9. St. James Kilisesi; 21 Aralık saat 12.00 de tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda nef ve zemin kattaki bölümlerde aydınlık değerleri
Ek-11. St. James Kilisesi ; 21 Haziran saat 12.00 de tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda nef ve zemin kattaki bölümlerde aydınlık değerleri
Ek-14. St. James Kilisesi ; 21 Mart saat 12.00 de tüm camlara açıkken yapılan simülasyonda uzun kesitte aydınlık değerleri
Ek-15. St. James Kilisesi; 21 Haziran Saat 12.00 de tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda uzun kesitte aydınlık değerleri
Ek-16. St. James Kilisesi; 21 Aralık saat 12.00 de tüm camlara açıkken yapılan simülasyonda uzun kesitte aydınlık değerleri
Ek-19. Selimiye Camisi 21 Mart ve 23 Eylül öğlen namazi vaktinde tüm camlar açikken harim ve kadın mahfilinde aydinlik değerleri
«LiMivf 21 M«t SMt 12,00 Hırım camlan A<ık Hanm
Ek-30. Selimiye Camisi; 21 Mart saat 12.00 de tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda uzun kesitte aydınlik değerleri
Ek-31. Selimiye Camisi; 21 Haziran saat 12.00 de tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda uzun kesitte aydınlık değerleri
Ek-32. Selimiye Camisi; 21 Aralık saat 12.00 de tüm camlar açıkken yapılan simülasyonda uzun kesitte aydınlık değerleri
SELİMİYE 21 ARALIK Saat 12.00 HARIM
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar