TANAH’IN NEVİİM VE KETUVİM BÖLÜMÜ KİTAPLARININ KANONİZASYONU
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ
(DİNLER TARİHİ) ANABİLİM DALI
TANAH’IN NEVİİM VE
KETUVİM BÖLÜMÜ
KİTAPLARININ KANONİZASYONU
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Tez Danışmanı
Doç. Dr. Yasin MERAL
TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ
Adı ve Soyadı İmzası
1.
2.
3.
4.
5.
Tez Savunması Tarihi
T. C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne,
Doç. Dr. Yasin Meral danışmanlığında
hazırladığım “Tanah’ın Neviim ve Ketuvim Bölümü Kitaplarının Kanonizasyonu
(Ankara 2020)” adlı yüksek lisans tezimdeki bütün bilgilerin akademik kurallara
ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu, başka
kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak
gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun
olarak davrandığımı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu
kabul edeceğimi beyan ederim.
02.06.2020
Safiye Merve ÖZKALDI
KISALTMALAR............................................................................................................. iv
ÖNSÖZ............................................................................................................................. v
GİRİŞ................................................................................................................................ 1
A.
Metot ve Kaynaklar............................................................................................... 1
I.
Araştırmanın Prensipleri................................................................................. 1
a.
Araştırmanın Önemi........................................................................................ 1
b.
Kapsam ve Sınırlılıkları.................................................................................. 1
c.
Araştırmanın Metodu...................................................................................... 2
II.
Kaynaklar........................................................................................................ 3
B.
Y ahudilikte Vahiy ve Peygamberlik Anlayışı 6
I.
V ahyin Mahiyeti............................................................................................. 6
a.
Ruah ha-Kodeş (:(רוח הקודש.............................................................. 9
b.
Bat Kol (:(בת קול........................................................................... 11
c.
Rüya ile Vahiy............................................................................................... 13
d.
Yüz Yüze Vahiy............................................................................................ 14
e.
Vizyon (Görüm/Müşahede) ile Vahiy........................................................... 15
II.
Peygamberlik................................................................................................. 17
a.
Navi (:(נביא................................................................................... 20
b.
Roe (:(רואה................................................................................... 21
c.
Hoze (:(חוזה.................................................................................. 22
d.
İş ha-Elohim (:(איש האלהים............................................................. 22
1.
BÖLÜM: TANAH’IN OLUŞUMU........................................................................ VE
KANONİZASYONU 28
A.
Kanonizasyon Süreci........................................................................................... 28
I.
Kanon............................................................................................................ 28
II.
Kutsalın Eli Kirletmesi ((טומאת ידיים 30
III.
Apokrif Kitaplar ((ספרים החיצונים..................................................... 33
IV.
Y avne Konsili............................................................................................... 35
B.
Tanah’ın Yapısı................................................................................................... 37
I.
Tanah’ın Tasnifi/Üçlü Yapısı........................................................................ 37
II.
Kitapların Sayısı............................................................................................ 41
III.
Kitapların Sınıflandırılması........................................................................... 46
2.
BÖLÜM: NEVİİM KİTAPLARININ KANONİZASYONU................................. 50
A.
Kanonizasyon Kriterleri....................................................................................... 52
I.
Peygamberliğin Bitmesi................................................................................. 52
II.
Yazıldığı Zaman Aralığı (Kitapların
Tarihlendirilmesi)............................... 54
III.
Kitaplara Yapılan Atıflar............................................................................... 56
B.
Kanonizasyon Süreci............................................................................................ 58
I.
Kitapların İçeriksel Durumu.......................................................................... 58
II.
Kitapların Sıralanması................................................................................... 60
III.
Matbaanın Etkisi............................................................................................ 63
C.
Neviim Bölümü Kitapları..................................................................................... 65
I.
Yeşaya (Yesayahu-IWW)............................................................................... 67
II.
Yeremya (Yirmiyahu-wny)............................................................................. 68
III.
Hezekiel (Yehezkiel^w).................................................................................. 70
IV.
Hoşea ((הושע................................................................................. 71
V.
Yoel ((יואל..................................................................................... 71
VI.
Amos ((עמוס.................................................................................. 72
VII.
Ovadya ((עובדיה............................................................................. 73
VIII.
Yunus (Yona-iW).......................................................................................... 73
IX.
Mika ((מיכה.................................................................................. 74
X.
Nahum ((נחום................................................................................ 75
XI.
Habakkuk ((חבקוק.......................................................................... 75
XII.
Sefanya (Tsefenya- (צפניה................................................................ 76
XIII.
Hagay ((חגי................................................................................... 76
XIV.
Zekeriya (Zaharya -(זכריה............................................................... 77
XV.
Malaki ((מלאכי.............................................................................. 78
D.
Neviim Bölümünün Gelenekteki Yeri ve Önemi................................................. 79
3.
BÖLÜM: KETUVİM KİTAPLARININ KANONİZASYONU............................... 82
A.
Kanonizasyon Kriterleri....................................................................................... 83
I.
Kitaplara Yapılan Atıflar (Kitapların
Yaygınlığı-Kullanılırlığı)................... 83
II.
Kitapların Yazarları ve Tarihlendirilmesi...................................................... 87
B.
Kanonizasyon Süreci............................................................................................ 89
I.
Eli Kirletme Meselesi ve Yavne Konsili’nde
Alınan Kararlar...................... 89
II.
Kitapların Sıralaması..................................................................................... 93
III.
Daniel Kitabı’nın Durumu............................................................................. 97
C.
Ketuvim Bölümü Kitapları.................................................................................... 99
I.
Mezmurlar (Tehilim-Q^nti)............................................................................ 99
II.
Süleyman’ın Özdeyişleri (Mişley-'^a)......................................................... 102
III.
Eyüp (İyov-yVK).......................................................................................... 103
IV.
Ezgiler Ezgisi (Şir ha-Şirim-&>־ywn (שיר 103
V.
Rut ((רות..................................................................................... 104
VI.
Ağıtlar (Eyha-no׳N)..................................................................................... 104
VII.
Vaiz (Kohelet^n?)........................................................................................ 106
VIII.
Ester ((אסתר................................................................................ 106
IX.
Daniel ((דניאל.............................................................................. 107
X.
Ezra-Nehemya ((עזרא-נחמיה.......................................................... 108
XI.
Tarihler (Dvrey ha-Yamım-Cı'o׳n (דברי 109
D.
Ketuvim Bölümünün Gelenekteki Yeri ve Önemi 110
SONUÇ......................................................................................................................... 113
KAYNAKÇA................................................................................................................ 117
ÖZET............................................................................................................................ 133
ABSTRACT.................................................................................................................. 134
c. : Cilt
çev. : Çeviren
DİA : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
ed. : Editör
MÖ. : Milattan Önce
MS. : Milattan Sonra
ö. : Ölüm Tarihi
s. : Sayfa
ss. : Sayfadan sayfaya
trans. : Translated
vol. : Volume
Yahudi kutsal kitabını ifade eden Tanah;
Musa’ya indirildiğine inanılan Tora (Tevrat), peygamber yazılarından oluşan
Neviim ve dua-ilahi, tarih kitapları gibi farklı kompozisyonları içeren içeren
Ketuvim olmak üzere üç bölümden oluşan bir metindir. Yahudi geleneğine göre
Musa, Sina’da yazılı ve sözlü Tora olarak adlandırılan vahyi alarak
İsrailoğullarına aktarmıştır. Musa’nın ölümünden sonra gelen peygamberler yeni
bir şeriat getirmemiş ve Musa’nın öğretilerini devam ettirmişlerdir. Gelenekte
Musa ve diğer peygamberler arasında keskin bir ayrım yapılmış ve Musa’nın
üstünlüğü, gerek vahiy alma yolu gerekse vahyin içeriği gibi yönleriyle ortaya
koyulmuştur. Bu sebeple, Tora da Neviim ve Ketuvim kitaplarından daha kutsal
kabul edilerek farklı konumlandırılmıştır. Nitekim gelenekte, Tora doğrudan
Musa ve Sina vahyi ile ilişkili olduğundan içeriği, kutsallığı gibi konularda
herhangi bir endişeye yer verilmezken, Neviim ve Ketuvim için durum biraz daha
farklı olmuştur. Gerek vahiy yöntemleri, gerek vahyolunan kişiler, gerekse
kompoze edildiği dönemler göz önüne alınarak kitapların kanonizasyonu, sayısı
ve içerikleri gibi konularda çeşitli iddialar gündeme gelmiştir. Yahudi kutsal
kitabını oluşturan Tanah’ın özellikle ilk bölümü olan Tora üzerine ülkemizde
genel ve özel olarak niteleyebileceğimiz çalışmalar mevcut olmasına rağmen,
Neviim ve Ketuvim bölümleri üzerine yapılan herhangi bir çalışma olmayışı, bizi
bu konuyu araştırmaya ve yüksek lisans tezi olarak hazırlamaya itmiştir.
Tez, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. İlk
olarak, Yahudi bakış açısına göre kutsal kitap anlayışını ortaya koyabilmek
adına Yahudilikte vahiy ve peygamberlik anlayışlarına yer verilmiştir. Tezin
birinci bölümünde Tanah’ın genel hatlarıyla kanonizasyonu ele alınarak erken
dönemden itibaren ortaya atılan çeşitli tartışma konuları, Yahudi geleneği esas
alınarak incelenmiştir. İkinci bölümde Neviim özelinde, kitapların kanona
alınmasında göz önünde bulundurulan kriterler, kanonlaşmaya tesir eden çeşitli
dış etkiler gibi hususlara yer verilmiştir. Neviim bölümünde yer alan kitaplar
yazar, yazıldığı tarih ve içerik bakımından tek tek ele alınmıştır. Ayrıca,
Neviim bölümünün gelenekteki yeri ve önemine değinilmiş ve gelenekteki çeşitli
uygulamaların kökeni araştırılmıştır. Üçüncü bölümde Ketuvim bölümü
kitaplarının kanonizasyonu sürecinde özellikle Yavne Konsili’nde gerçekleştiği
belirtilen tartışmalar ve alınan kararlar doğrultusunda Yahudi geleneğinin
Ketuvim kitaplarına bakış açısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ketuvim’de yer
alan kitaplar tek tek ele alınarak tanıtılmış ve Ketuvim’in Yahudi
geleneğindeki yeri ve önemine değinilerek Tanah’ı oluşturan üçlü bölümlemenin sebepleri
anlaşılmaya çalışılmıştır. Gelenekte en tartışmalı konulardan bir tanesi olan
Daniel Kitabı’na ayrıca değinilerek konuyla ilgili iddialar incelenmiştir.
Sonuç bölümünde ise çalışmanın genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır.
Çalışmamız boyunca maddi ve manevi açıdan katkı
sağlayan çeşitli kişilere teşekkür borçluyum. Öncelikle lisans döneminden
itibaren her yönden gelişimimiz için bizlere fedakârca yardımcı olan ve yol
gösteren, gerek çalışma konusunun belirlenmesinde gerekse doğru kaynaklara ulaşılması
hususunda desteğini esirgemeyen danışman hocam Doç. Dr. Yasin Meral’e
müteşekkirim. Bu süreçte verdiği önemli tavsiye ve yönlendirmeleri için Prof.
Dr. Sami Kılıç’a ve ulaşamadığımız bazı kaynakların temini noktasında yardımcı
olan Prof. Dr. Mustafa Alıcı’ya teşekkürü bir borç bilirim. Vakit ayırarak
metni okuyan ve önemli katkılarda bulunan meslektaşlarım Arş. Gör. Sema Nur
Uzun, Arş. Gör. Mukadder Sipahioğlu, Hatice Dağhan ve Büşra Şahin’e teşekkür
ederim. Ayrıca çıktığım bu yolda maddi manevi desteklerini esirgemeyen ve her
daim arkamda olduklarını hissettiren aileme şükranlarımı sunarım.
Safiye Merve ÖZKALDI
Elazığ 2020
Musa’ya doğrudan Tanrı tarafından verildiğine
ve hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze kadar geldiğine inanılan ve Tanah’ın
ilk bölümünü oluşturan Tora üzerine ülkemizde pek çok çalışma yapılmış ve
yapılmaya devam edilmektedir. Özellikle Batı’da ortaya çıkan bir akım olan
Kutsal Kitap eleştirisi (Biblical Criticism) ile bu çalışmalar
gelişmekte ve Tora başta olmak üzere çeşitli karşı argümanlar kullanılarak
Tanah’a eleştiriler yapılmaktadır. Vahiy ve peygamberlik anlayışı ile ilgili
birkaç önemli çalışma yapılmış olmasına karşın Neviim ve Ketuvim bölümü
kitapları veya kanonizasyonu ile ilgili özel bir çalışma henüz yapılmış
değildir. Alandaki bir açığı kapatması hedeflenen çalışmamızın gelecek
araştırmacılara da yardımcı olacağı umulmaktadır.
Tezimizde Tanah’ın bölümlerinden ikincisi olan
Neviim kitapları ve kanonizasyon süreci incelenecektir. Konu ile doğrudan
bağlantılı olduğu ve Neviim bölümü kitapları yazarlarının peygamberler[1] olduğu göz
önüne alınarak Yahudilikte peygamberlik ve vahiy anlayışı incelenerek daha açık
bir çerçeve çizilmeye çalışılacaktır.
Çalışmada Yahudi geleneği ve Yahudi bakış açısı
esas alınmıştır. Metin boyunca kullanılan “Yahudi geleneği”nden kasıt, Rabbani
Yahudiliktir. Yahudi kutsal kitabı incelenirken yalnızca Rabbani gelenek göz
önüne alınacağından özellikle modern dönemde hız kazanan eleştirel çalışmalar
konunun kapsamı dışında tutulacaktır.
Vahye dayalı dinlerde kutsal kitap çok önemli
bir yer tutmaktadır. Bundan dolayı bir dinin kutsal kitabını, yazılış amacını,
kimler tarafından nasıl yazıldığını anlamak, o dini ve inananlarının bakış
açısını anlamak adına büyük önem arz etmektedir. Yapacağımız çalışma ile Yahudi
kutsal kitabı Tanah’ın Neviim ve Ketuvim bölümleri mercek altına alınacak,
Musa’dan sonraki dönemde dinin ve/veya şeriatın nasıl sürdürüldüğü, bu
kitapların kutsal kitap kanonuna nasıl dâhil olduğu gibi sorular aydınlatılmaya
çalışılarak Yahudilerin kutsal kitaba bakışı ve kutsal kitap anlayışı ile
ilgili daha açık bir görüş oluşturulacaktır. Neviim ve Ketuvim kanonunun içerisinde
bulunan kitaplar incelenerek içerikleri, yazarları ve yazıldığı dönemler
hakkında daha fazla bilgi sahibi olunması amaçlanmaktadır. Bu sayede daha geniş
bir perspektiften bakılarak Yahudi kültürü ve tarihi ile ilgili daha iyi bir
anlayış ortaya konulması hedeflenmektedir.
Bir dinin dış unsurların etkisi veya
anlayışıyla değerlendirilmesi o dinin tam olarak anlaşılmasına engel olacaktır.
Bu sebeple özellikle modern dönemde yapılan Kutsal Kitap eleştirisi (Biblical
Criticism) türü eserlere ve fikirlere yer verilmemeye özen gösterilmiştir.
Bununla birlikte bazı ihtilaflı noktalarda duruma farklı bir yorum sunması
amacıyla modern dönemde üretilen ve Yahudilerin de üzerine fikir yürüttüğü bazı
görüşlere yer verilmiştir. Burada amaç, geleneksel anlayışa uymayacak bir
sonuca varmaktan ziyade, durumlara farklı bir bakış açısı getirmeye çalışarak
daha sonra yapılacak çalışmalara fikir verebilmektir.
Tarihî bir konu ve özellikle metin incelemesi
yapılırken metnin oluşturulduğu bağlamın, dönem insanlarının kutsal anlayışı,
kültürel düzeyleri gibi sosyal değişkenlerin ve ayrıca zamanın siyasi-ekonomik
etkenlerinin farkında olmak, metinleri anlama açısından oldukça önem arz
etmektedir. Nitekim metinlerin arka planında yaşanan gelişmeler, etkisini
doğrudan metin üzerinde göstermektedir. Bu sebeple özelde Neviim ve Ketuvim’in
genelde Tanah’ın kanonizasyonunu anlamaya çalıştığımız bu çalışmada metinlerin
derlendiği dönemlerin tarihi açıdan hangi politik veya dinî gelişmelere sahne
olduğu, farklı yazarlarca (peygamberler) oluşturulan kitapların oluşturulma
amaçları gibi etkenler göz önüne alınarak değerlendirme ve yorumlama yapılmaya
dikkat edilmiştir.
Çalışmamız boyunca metinleri ve kültürleri
orijinal dilinden okumak ve anlamak temel prensip olarak görüldüğünden orijinal
kaynakların kullanımına özen gösterilmiştir. Kullanılan temel bazı eserlerde
Yahudi literatür dili olan İbranice esas alınmıştır. Bu minvalde Tanah’ın
orijinal metni esas alınmıştır. Kullanılan diğer bütün kaynakların asıl metni
kullanılmış, gereken yerlerde İngilizce çevirilere başvurulmuştur. Bazı
durumlarda İngilizce-İbranice (ve mevcutsa Türkçe) karşılaştırmaya gidilerek
doğru anlam yakalanmaya çalışılmıştır. Ayrıca metin boyunca dilimizde
“peygamberlik” gibi tek bir kelimeyle karşılanan terimler İbranicede birden
fazla anlamla karşılandığından anlam karışıklığını önlemek, Yahudi bakış
açısındaki farklılığı ortaya koyabilmek ve daha net bir tablo çizebilmek adına
uygun görüldüğünde terimlerin İbranice asıllarına yer verilmiştir.
Araştırmamızda, Tanah’tan yapılacak olan
alıntılar için 2001 İstanbul basımı Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma (Yeni
Çeviri)[2] Türkçe tercümesi
kullanılırken, eski çeviri metni için Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit
Tevrat, Zebur (Mezmurlar) ve Incil[3] ismiyle 2010 yılı
baskısı ve apokrif metinlerden alıntı yapılacağı zaman yine aynı yayınevine ait
2015 basımı Kutsal Kitap ve Deuterokakonik (Apokrif) Kitaplar[4] Türkçe tercümesi
kullanılacaktır. İçerisinde Hıristiyan kutsal metinlerinin de yer aldığı
ülkemizde Kutsal Kitap başlığı ile basılan bu baskılar Protestan bir yapı olan
Kitabı Mukaddes Şirketine aittir. Buna uygun olarak Tanah’ın içeriğindeki
kitaplar da Protestan anlayışına göre sıralanmış ve düzenlenmiştir. Ancak
tezimizde Yahudi bakış açısını, tarihi gelişimini ve Kutsal Kitap anlayışını
tam manasıyla anlayabilmek adına Tanah kitapların Yahudilerce kabul edilen
sıralaması esas alınmıştır. Fakat ülkemizde Tanah kitaplarının tamamı Türkçe
olarak yalnızca bu baskıda yer aldığından ulaşılabilirlik ve kullanılabilirlik
gibi pratik etkenler göz önünde bulundurularak bu baskılar kullanılmıştır.
Bununla birlikte gerekli durumlarda ve metnin orijinalini görme ihtiyacı
oluştuğunda Koren Publishers tarafından 2018 yılında basılan edisyona
başvurulmuştur.[5]
Yazılı ve sözlü Tora olmak üzere iki ayrı
kısımdan oluşan Yahudi kutsal kitap literatüründe sözlü geleneği oluşturan
Mişna ve Talmud’un İngilizce tercümeleri kullanılmıştır. Bunun için Jacob
Neusner tarafından hazırlanan The Mishnah New Translation[6] isimli çalışmanın 1988
yılı İngilizce baskısı ile sefaria.org sitesi üzerinden erişilebilen
İngilizce-İbranice karşılaştırmalı çeviri esas alınmıştır. Site, pek çok erken
dönem Yahudi metnini ulaşılabilir kılması ve çoğu metnin orijinalini İngilizce
tercümesi ile birlikte sunması açısından çalışmamız boyunca kullandığımız
önemli bir kaynak görevi görmüştür. Öte yandan erken dönem Yahudi tarihçisi
olan Josephus’un (ö. 100) eserlerine de başvurulmuş ve eserlerinin tamamını
ihtiva eden Josephus the Complete Works[7]
ismiyle William Whiston tarafından hazırlanan baskısı esas alınmıştır. Bunun
yanı sıra çalışmamız boyunca dönemlerinin anlayışını yansıtması açısından erken
dönem Kilise babalarının eserleri de önem arzetmektedir. Bu sebeple bazı
durumlarda onların eserlerinin ilgili kısımları kullanılarak işlenilen konular
hakkında zikrettikleri bilgilere yer verilmiştir.
Özellikle Orta Çağ döneminde önemli Yahudi
âlimler yazdıkları eserlerle Yahudi halkı ve dünyasında oldukça etki sahibi
olmuşlardır. Bu eserlerden tezimizde yer verdiğimiz ilk çalışma, Saadya Gaon
olarak bilinen Said bin Yusuf el-Feyyumi’nin Kitâbu’l Emânât ve ’1 İtikâdât[8] isimli eseridir.
Mütekellim olarak değerlendirebilceğimiz Gaon’un eseri, Yahudi teolojisi
açısından oldukça önemlidir. Bu eserin The Book of Beliefs and Opinions[9] ismiyle Samuel
Rosenblatt tarafından 1948 yılında yapılan çevirisine de başvurulmuştur.
Maimonides olarak meşhur olan Musa İbn Meymun (ö. 1204) tarafından kaleme
alınan Delâletü'l-Hâirîn, bir diğer kaynağımız olmuştur. Bu eserin
Shlomo Pines tarafından 2 cilt halinde hazırlanan The Guide of the Perplexed
isimli İngilizce çeviri[10] ile Osman
Bayder ve Özcan Akdağ tarafından 2019 yılında tamamlanan Türkçe çevirisi[11] karşılaştırmalı
olarak kullanılmıştır. Bu eserlerin yanı sıra araştırmamız boyunca başvurulan
konumuzla alakalı pek çok müstakil eser bulunmaktadır. Bunlar, çalışma boyunca
yeri geldikçe belirtilecektir.
B.
Yahudilikte Vahiy ve Peygamberlik Anlayışı
Yahudi geleneğinde vahiy ve peygamberlik,
yaşayan bir fenomen olmaktan ziyade geçmişe ait bir olgudur. Yahudi anlayışına
göre vahiy, Yahve’nin kendisini veya mesajını (genellikle) peygamberler
aracılığıyla ifşa etmesidir. Vahyin önemi onu elde edebilmekte değil içeriğinde
görülmüştür. Yahudi geleneğindeki vahiy ve peygamberlik anlayışına göre, her
peygamberin bilgi kaynağı ilahî kaynaklı vahiy olmasına karşın her ilahî
kaynakla iletişim halinde olan kişi peygamber değildir. Bu sebeple her ne kadar
peygamberlere ayrı bir önem atfedilmiş olsa da Tanah boyunca peygamberler
haricinde Yahve ile çeşitli vasıtalarla iletişim halinde olan farklı
karakterlerin anlatımlarına da rastlamak mümkündür.[12] Örneğin, Hacer melek
aracılığıyla Yahve’nin mesajına ulaşmış[13] fakat peygamber olarak kabul
edilmemiştir.
Peygamberlik ilahî kaynaklı olmasının yanında
görünürde olmayanı ortaya çıkarma, bilinmeyeni bilinir hale getirme olarak
tanımlandığından, peygamberlerin “peygamberlik yapmak”tan ziyade bir tür
kehanette bulundukları gibi bir algı da mevcuttur.[14] Lakin peygamberliği medyumluk,
şamanlık gibi kehaneti kullanan diğer ezoterik bilgi türlerinden ayıran
özellik, peygamberin kaynağının ilahî olmasıdır. Bunun yanında peygamberler ve
peygamberlikleri ile ilgili Tanah’taki anlatılara bakıldığında büyü, ruhlara
danışma gibi ilahî olmayan kehanet unsurlarını yaygın olarak görmek de
mümkündür.[15]
Peygamberlerin kehanet yoluyla peygamberlik yaptığı fikri daha ziyade yalancı
peygamberlerin aktiviteleri olarak değerlendirilmiştir.[16]
Tanah’ta vahyi asıl ifade eden terim,
“Yahve’nin sözü” anlamına gelen dvar Yahve (דבר יהוה)
kavramı olarak kabul edilmiştir.[17] Vahyin
peygamberlere ulaştırılması ve ulaştıktan sonra o peygamberde zuhur etmesi
farklı şekillerde meydana gelmiştir. Buna göre vahiy, ruah ha-kodeş, bat kol
gibi aracılarla peygambere ulaşırken, peygamber bu vahyi, rüya, vizyon gibi
durumlarla müşahede etmiştir. Yalnızca Musa peygamber vahye aracısız bir
şekilde yüz yüze muhatap olmuştur. Bu açık bir şekilde Tanah’ta şöyle ifade
edilmektedir: “Aranızda bir peygamber varsa, Ben Rab görümde (mar’e-מראה) kendimi ona tanıtır, onunla düşte (halom-aibn)
konuşurum. Ama kulum Musa öyle değildir. O bütün evimde sadıktır. Onunla
bilmecelerle (בחידת) değil, açıkça, yüz yüze konuşurum. O Rab’bin suretini
görüyor...”[18] Bu sebepledir
ki Musa, diğer peygamberler arasında farklı bir konumda tutulmuştur.
Yahudi geleneğinde vahiy dendiğinde akla
Musa’nın Sina vahyi (Tora) geliyor olsa da onunla beraber Musa’ya Sina’da
verildiğine inanılan Sözlü Tora (תורה שבעל פה-Tora
şe- baal pe) da bu kategoride
bulunmaktadır. Hatta bazı kaynaklarda Musa’dan sonra gelen peygamberlere
bahşedilen vahiy ve İsrailoğullarının önde gelenlerine verilen ilham da bu
kapsamda değerlendirilmiştir.[19] Yahudi
geleneğinde Sözlü Tora olarak değerlendirilen vahiy, Musa’dan başlayarak
bozulmayan bir zincir halinde nesilden nesile aktarılmıştır. Bu sebeple, bu
kategoride değerlendirilen Mişna ve Talmud da vahiy ehemmiyetine sahip
kaynaklar olarak görülmektedir.
Vahyin muhatapları ile ilgili olarak, Çıkış
Kitabı 19. ve 20. bölümlerde Mısır’dan çıkarılan İsrailoğullarının tamamının
Yahve’nin buyruklarını doğrudan duyduğu fakat korkan ve bu duruma dayanamayan
halkın buyrukları doğrudan Yahve’den değil Musa aracılığıyla duymak istedikleri
anlatılmaktadır. Bu anlatımla ilgili Musa İbn Meymun, halkın yalnızca ürkütücü
bir ses duyduğunu buna mukabil asıl konuşmayı Musa’nın algıladığını
söylemektedir.[20] Bütün
İsrailoğullarının Yahve’nin buyruğunu dinlemesi anlatımı, Tanah’ta aktarılan
bütün İsrailoğullarının peygamber olması dileğini akla getirmektedir.[21] Buna benzer
olarak, önemli Yahudi âlimlerden Rav Saadya Gaon, Mesih döneminde
peygamberliğin bütün İsrailoğulları tarafından paylaşılacak evrensel bir hediye
olacağını ve bu ilahî iletişim hediyesinin kişiyi/Yahudiyi diğer dünya
halklarından ayıran bir işaret olacağını belirtmektedir.[22]
İbn Meymun’un Yahudiliğin iman esasları
listesinde 6. sırada yer verdiği peygamberlik anlayışına göre, bir peygamberin
farklı peygamberlik derecelerine erişmesi, vahyin o peygambere farklı formlarda
gelişiyle mümkündür.[23] Ayrıca
vahyin içeriği, vahiy gelen peygamberin kişiliğinden bağımsız değildir.
Vahiylerin anlamları peygamberin dağarcığına geçer ve peygamber de kendi
dağarcığından insanlara aktarır.[24] İbn Meymun
bununla ilgili “...İnsan türü içerisinde gerçekten çok yüksek fıtrata sahip
şahıslar mevcuttur. Nefisleri öyle gelişir ki, akıl suretini alır. Sonra (akıl
suretini almış) insan aklı, faal akıl ile birleşir ve ondan o şahıslara büyük
feyiz akar. İşte onlar peygamberlerdir...”[25] ifadelerini kullanmıştır.
Böylece vahyin peygamber dilindeki ifadesi, doğrudan peygamberin Tanrı-halk
bilgisi ve ilişkisi ile bağlantılı olarak ortaya çıkmıştır.[26] Benzer şekilde, vahyi getiren
melekler peygamberin kapasitesine göre farklı şekillerde görünmüşlerdir.
Tanah’a ve geleneğe göre, vahiy çeşitli
aracılar vasıtasıyla taşınmıştır. Buna göre, peygamberlerin pek çoğu vahye
melek vasıtasıyla muhatap olmuşlardır. Zuhurunun rüya veya vizyon ile olması
fark etmeksizin vahiy, peygambere bir melek aracılığıyla ulaşmaktadır.[27] Musa hariç
diğer bütün peygamberlere vahyin geliş şekilleri ile ilgili yapılan
değerlendirmeler, “Eğer aranızda bir peygamber varsa, ben Rab görümde (מראה- mar’e) kendimi ona
tanıtır, onunla düşte konuşurum”[28] cümlesine
dayandırılmaktadır. Aşağıda vahyin taşınma yöntemleri ile çeşitli iletişim
yöntemleri tek tek ele alınarak, aralarındaki farklar ortaya konulmaya
çalışılacaktır.
a. Ruah ha-Kodeş (רוח
הקודש):
Kutsal Ruh olarak Türkçeye çevirebileceğimiz
kavram, vahyin en önemli aracılarından birini ifade etmektedir. Ruah
kelimesi Tanah’ta çoğu Neviim bölümünde olmak üzere toplam 389 kez
kullanılmıştır.[29] Rabbiler
tarafından Ruah ha-Kodeş çoğu zaman peygamberlik ile özdeşleştirilse de
bu ikisi tek ve aynı şey değildir.[30]
Talmud’a göre, bir metnin kanonik sayılabilmesi
için Ruah ha-Kodeş vasıtasıyla taşınmış olması gerekmektedir. Bir metnin
ya da kitabın kanonik olmasının Yahudi geleneğindeki karşılığı olarak değerlendirilen
“eli kirletme” kriterine göre,[31] eli kirleten
kitapların kutsal ve kanonik olduğu kabul edilirken eli kirletmeyen kitaplar
kanon dışında tutulmuştur. Bu kriter belirlenirken de Ruah ha-Kodeş
aktif rol oynamıştır.[32] Bu sebeple
Rabbani geleneğe göre, son peygamberler olan Hagay, Zekeriya ve Malaki’nin
ölümüyle Ruah ha-Kodeş İsrail’in üzerinden çekilmiş ve peygamberlik sona
ermiştir.[33] Dolayısıyla
Neviim bölümü kitapları da son peygamber kabul edilen ve Ruah ha-Kodeş
vasıtasıyla yazılan son kitap olan Malaki kitabı ile son bulmaktadır. Bu da
yaklaşık MÖ. 5. yüzyılla tarihlendirilmektedir.[34] Nitekim Ruah ha-Kodeş"in
I. Mabed’in yıkılmasının (MÖ. 586) ardından İsrailoğullarını terk ettiğine
inanılmaktadır.[35] Öte yandan Ruah
ha-Kodeş ile yapılan peygamberliğin II. Mabed döneminde peygamberlik
yaptığı kabul edilen Malaki ile son bulması çelişkili görünmektedir. Nitekim I.
Mabed sonrası İsrailoğullarından ayrıldığına inanılan Ruah ha-Kodeş"in
II. Mabed döneminde bulunmaması gerekmektedir. Fakat MÖ. 470 yılı civarına
tarihlendirilen Malaki’nin peygamberliği Ruah ha-Kodeş ile yapılan
peygamberlikler arasında değerlendirilmektedir.
Peygamberliğin tamamlayıcı unsuru Ruah
ha-Kodeş"tir. Peygamberliğin sıhhati ve bir peygamberin, peygamber
olarak kabul edilebilmesi için Ruah ha-Kodeş mevcut olmalıdır. Diğer
yandan Musa’nın atadığı yaşlılar (zkanim) üzerlerine Ruh (Ruah ha-
Kodeş) geldikten sonra peygamberlik yapabilmelerine rağmen[36] peygamber
olarak değerlendirilmemişlerdir. Kutsal Ruh, kişinin üzerine inerek kişiye
ilahî destek sağlamakta ve onun peygamberlikte bulunmasına aracılık etmektedir.[37] Benzer
şekilde, İbn Meymun tarafından peygamberliğin farklı derecelerinden ikincisi
olarak kabul edilen Ruah ha-Kodeş ile peygamberlik, kişinin önemli,
doğru ve büyük eylemindeki ilahî yardımı ifade etmektedir. Buna göre, Ruh
peygamberlik için gereklidir fakat Yahve, Ruh’u vasıtası ile yalnızca
peygamberler ile iletişim kurmamıştır. Aksine pek çok kişinin bu durumu tecrübe
edebileceği Yoel, 2:28’de[38] şu şekilde
belirtilmektedir: “Ondan sonra bütün insanların üzerine Ruhumu dökeceğim,
oğullarınız, kızlarınız peygamberlikte bulunacaklar.” Sonuç olarak, her Ruah
ha-Kodeş sahibi peygamber olmak zorunda değilken her peygamber Ruah
ha-Kodeş vasıtasıyla vahiy almış olmalıdır. Buradan hareketle Ruah
ha-Kodeş"in kişinin üzerine inmesini, peygamberliğin temel şartı
olarak kabul etmek mümkündür.
b. Bat Kol (בת
קול):
Literal olarak “sesin kızı” ifadesiyle Türkçeye
çevirebileceğimiz ve “Kutsal Ses” olarak tanımlanan Bat Kol, bir diğer
önemli vahiy vasıtalarındandır. Ruah ha-Kodeş’in İsrailoğulları
üzerinden ayrılmasıyla birlikte peygamberlik sona ermiş fakat ilahî kaynaklı
iletişim bitmemiştir.[39] Talmud’a
göre, Tanrı’nın insanlarla iletişimi Bat Kol vasıtasıyla devam
ettirilmiş[40] ve Bat
Kol, ilahî iletişimin tek vasıtası haline gelmiştir.[41] Lakin gelenekte Bat Kol
aracılığıyla yapılan peygamberlik ile Ruah ha-Kodeş vasıtasıyla yapılan
peygamberlik aynı görülmemiştir. Bat Kol ile yapılan peygamberlik, en
düşük dereceli peygamberlik olarak değerlendirilmiştir.[42] Nitekim Malaki’nin ölümü ile
İsrailoğullarından ayrılan Ruah ha-Kodeş, vahiy aracı olarak yerini Bat
KoVe bırakırken asıl peygamberlik Malaki ile son bulmuştur. Bu durum
Talmud’da “Hahamlar düşündüler: Son peygamberler, Hagay, Zekeriya ve Malaki öldükten
sonra Kutsal Ruh (Ruah ha-Kodeş) İsrailoğullarından ayrıldı. Fakat
bununla birlikte onlar (İsrailoğulları), peygamberliğin bir çeşit yansıması
olarak duydukları Kutsal Ses’ten (Bat Kol) faydalanıyorlardı.”[43] şeklinde
ifade edilmektedir. Buradan hareketle, devam eden peygamberlik faaliyetinin bir
çeşit ilham olduğunu söylemek mümkün olacaktır. Nitekim bu sebeple Bat Kol
ile faaliyette bulunan kişiler, Ruah ha-Kodeş ile faaliyette bulunan
peygamberlerden ayrı olarak ikincil derecede konumlandırılmışlardır ki bu
durumdaki kişilerin bu ikincilliğin bilincinde oldukları ifade edilmektedir.[44]
Talmud’da Şammay ve Hillel okullarının üç yıl
boyunca üzerinde ihtilaf ettikleri bir konu hakkında Bat KoVün gelerek
hüküm verdiği ve otoriteyi sağladığı anlatılmaktadır.[45] Benzer şekilde yine
Talmud’da aktarılan bir başka rivayette de Bat KoVün ortaya çıkarak
verilen durumu karara bağladığı görülmektedir.[46] Bat KoVün faaliyetleri
kapsamında bu ve buna benzer pek çok örneğin Talmud’da zikredildiğini görmek
mümkündür.[47] Bunun yanı
sıra Mişna’da aktarıldığına göre, Bat KoVün etkinliği hala devam etmekte
ve Horev Dağı’ndan her gün yükselerek, Tevrat ile iştigal edenleri yüceltirken,
ondan uzak yaşayanlar için kederlenmektedir.[48]
Talmud’da anlatılanlara göre, Bat Kol
ile ilgili verilen örneklerde genellikle hahamların düştüğü bir çıkmaz
durumunda ortaya çıkan bir ses algısı mevcuttur. Buradan da Bat KoPün
doğrudan insana yüklenmediği, aksine ondan bağımsız olarak anlaşıldığı sonucuna
ulaşılmaktadır. Sonuç olarak, Ruah ha-Kodeş bir insanın üzerine
indiğinde o kişi artık her yönüyle bir peygamber olarak adlandırılıp, her
yaptığı ve söylediği Kutsal Ruh inayetiyle yapılıyor olarak algılanırken, Bat
Kol’de ise bu durum anlık ve duruma bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu
sebeple de Bat Kol ile ilham aldığı belirtilen kişinin peygamberliği Ruah
ha-Kodeş ile yapılan peygamberlik kadar bağlayıcı değildir. Yahudi
geleneğinde Yahve’den aracısız, yüz yüze vahiy alan Musa ile rüya ve vizyonla
vahiy alan diğer peygamberler arasında ve Ruah ha-Kodeş"in
çekilmesiyle birlikte Bat Kol vasıtasıyla ilham verilen
İsrailoğullarının önde gelenleri arasında nitelik bakımından ayrım yapılmış ve
bir sıralamaya gidilmiştir.[49] Nitekim
gelenekte, Tanah’ın Tora-Neviim-Ketuvim sıralamasının da bu hiyerarşi göz
önünde bulundurularak oluşturulmuş olduğu belirtilmektedir.
Vizyonların ve rüyaların gerek Antik Çağ ve
gerekse Yahudi peygamberliğinde oldukça önemli bir yeri vardır. Çoğu zaman
peygamberlikle özdeşleştirilen ve en önemli vahiy araçlarından biri kabul
edilen rüya[50] aynı zamanda
en tartışmalı olan yoldur. Rüyalar vasıtasıyla iletilen mesajlarda genellikle
sembolik ifadelere başvurulduğu görülmektedir.[51] Tanah’ta Yahve’nin rüyalar
aracılığıyla yalnızca peygamberlere değil İsrailoğullarından olmayan kişilere
dahi ilham ettiği örnekleri mevcuttur.[52]
Peygamberin gördüğü rüyanın ilahî kaynaklı olup
olmadığını nasıl anlayacağı konusunda pek çok fikir ortaya atılmıştır. Antik
çağlardan itibaren insanlar rüyaların mesaj taşıyabileceğine inanmış ve onları
ilahî olan ile bir görüşme aracı olarak görmüşlerdir. Fakat bununla birlikte
yalancı peygamberler olarak adlandırılan grubun da başvurduğu yöntemlerden biri
rüya olduğundan sonraki dönemlerde rüya yorumlama, yalancı peygamberlikle
özdeşleştirilmiş ve artık itibar görmemiştir.[53] Bu yüzden bir rüyanın
sıhhatini anlamak için başvurulan yöntemler oluşturulmuştur. Bunlar, bir
peygamberin sahih ya da yalancı olduğunu anlama yöntemlerine paralel olarak
olarak belirlenmiştir. Buna göre, eğer rüya Yahve’den başkasına kulluk etmeye
çağırıyorsa veya rüyada görülen olay gerçekleşmiyorsa o zaman bu tarz rüyalar
yalancı rüya kategorisinde değerlendirilmiştir.
Yalnızca Musa’ya has bir yöntem olarak
karşımıza çıkan bu durum sebebiyle diğer peygamberlerle Musa’nın peygamberliği
arasında pek çok noktada olduğu gibi vahyin geliş şekilleri konusunda da ayrım
yapılmış ve derece olarak Musa’nın üstünlüğü ortaya konulmuştur. Çıkış,
33:11’de yer alan “Rab Musa’yla iki arkadaş gibi yüz yüze konuşurdu” ifadesi, Yahve’nin
bir aracı kullanmaksızın kurduğu doğrudan bir ilişkiyi betimlemektedir. Benzer
şekilde Sayılar, 12:8’de Yahve’nin Musa ile “ağız ağıza”[54] konuştuğu açıkça
belirtilmektedir.
Yahudi geleneğinde bu tarz bir vahiy şeklinin
yalnızca Musa için geçerli olduğuna inanılmaktadır. Nitekim Tesniye, 34:10’da[55]
belirtildiğine göre İsrailoğulları tarihinde Musa gibi başka bir peygamber
gelmemiştir. Fakat bir yandan Çıkış, 33:11’de Musa’nın Yahve ile yüz yüze
söyleştiği belirtilirken, öte taraftan bölümün ilerleyen cümlelerinde[56] Musa’nın
Yahve’nin yüzünü/görkemini görmek istemesinin karşılığı olarak yalnızca
Yahve’nin sırtını görebileceği çünkü yüzünü görenin yaşayamayacağı vurgusu
dikkat çekmektedir. Buradan hareketle, “yüz yüze konuşmak” tabiri ile
belirtilmek istenenin Yahve ile Musa arasında vahiy alırken herhangi bir
aracıya yer verilmeyişi olduğu anlaşılmaktadır.
e.
Vizyon (Görüm/Müşahede) ile Vahiy
Yahve’nin sözlerinin bir formu ve dolayısıyla
vahyin zuhurlarından biri olarak kabul edilen vizyonu[57] ifade etmek için iki farklı
İbranice fiil kökü kullanılmaktadır. Bunlar “görmek” anlamına gelen haza
(חזה)
ve ra’a (ראה) fiilleridir.[58] Bu
fiillerden türetilen hazon ([59],(חזון hizayon ([60],(חזיון hazot ([61],(חזות mehaze ([62](מחזה ve mar’e ([63](מראה terimleri peygamberlerin vizyonları (görüm/müşahede) için
Tanah’ta kullanılan kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır.[64]
Vizyon ile ilgili terimler Tanah’ta yalnızca
görüm anlamında değil, şemsiye bir tabir olarak peygamberlik aktivitelerini
ifade etmek için de kullanılmıştır.[65] Örneğin; Nahum Kitabı’nın
tamamı “Nahum’un görümleri (ptn-hazon)” olarak tanımlanmıştır.[66] Habakkuk
Kitabı’nda da benzer bir durum söz konusudur.[67]
Sayılar, 12:6 cümlesinde belirtildiği üzere[68] rüyalar ve
vizyonlar birbirleriyle örtüşüyor gibi görünse de aslında bir nüansla
birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Buna göre, her rüya peygamberi bir vizyon
değilken, bazı peygamberi vizyonlar rüya yoluyla gelebilirler.[69] Fakat
vizyonların genellikle peygamberler uyanıkken geldiğini söylemek mümkündür.[70]
Hazon ve
mar’e kavramları her ikisi de “vizyon” olarak tercüme ediliyor olsa da
aralarında ufak farklar bulunmaktadır. Conrad’a göre, hazon gelecek ile
ilgili bir vizyonu içerirken, mar’e peygamberin içinde bulunduğu zaman
dilimi ile ilgili vizyonlardan oluşmaktadır. Gelecekte meydana gelecek olaylar
için kullanılan hazon, kehanetin yapıldığı anda teyit edilemeyeceğinden
aynı zamanda bu terim, ilerleyen dönemlerde yazıya geçirilen vizyonlar için
kullanılmıştır.[71] Yine
Conrad’a göre, hazon doğrudan Mabed ile ilişkilendirilmekte ve Mabed’de
görülen vizyonlar hazon olarak adlandırılmaktadır. Örneğin Hezekiel, hiç
hazon görmemiştir çünkü o sürgün dönemi peygamberi olduğundan Mabed’e
erişim imkânı olmamıştır. Bu sebeple Hezekiel’in müşahedeleri mar’e
olarak adlandırılmıştır. Buradan hareketle şöyle bir sonuca varmak mümkündür;
her hazon mar’e olarak değerlendirilebilecekken, her mar ’e hazon
olamamaktadır. Bu durumda mar’e daha geniş bir kavramı ifade etmektedir.[72] [73] Nitekim algı
ve sezginin birleşimiyle oluşan ve tamamını kapsamlıca görmek anlamına gelen ra’a
fiilinden türeyen mar’e13 nin daha bütüncül bir vizyona
işaret ettiği söylenebilir.
Peygamberler, Yahve ile halk arasındaki
irtibatı sağlayan, ilahî kelimeleri taşıyarak halka aktaran kişilerdir.[74]
Peygamberlik; kişinin kendi iradesiyle ulaşabileceği, doğuştan getirdiği
özelliklerden kaynaklanan ya da sonradan kazanılan bir özellik değildir. Aksine
peygamberler Yahve tarafından seçilmişlerdir.[75]
Peygamber olarak seçilen kişinin en belirgin ve
önemli görevi, İsrailoğullarını uyararak onları ahlaki çöküşten kurtarmak ve
günahlarından döndürerek Yahve ile aralarındaki ilişkiyi eski haline
getirmektir.[76] Uyarılar
genellikle kehanet yolu ile yapılmıştır. Buna göre, peygamberlerin en önemli
özelliklerinden biri gelecekten haber vermek sureti ile Yahve ile
İsrailoğulları arasında yapılan ahdi hatırlatarak insanları uyarmaktır.
Tanah’ta karşımıza çıkan ve peygamberler aracılığıyla gerçekleştirilmesi
sebebiyle peygamberlerin görevleri olarak değerlendirebileceğimiz bir diğer
eylem de İsrailoğullarına kral atanmasıdır.[77] I. Krallar, 1:34 ve 19:15-16
pasajlarında örneklerine rastlayabileceğimiz uygulamaya göre, peygamberler
kralı meshetmek ile görevlidirler.
Tanah’ta peygamber olarak nitelendirilen ilk
kişi İsrailoğulları atalarının ilki olan İbrahim’dir.[78] İbrahim’in נביא (navi) olarak
adlandırıldığı pasajda Yahve, İbrahim’in kardeşi zannettiği Sara ile evlenmek
isteyen Avimelek’e, Sara’nın İbrahim’in karısı olduğunu ve İbrahim’in de
peygamber olduğunu bildirmiştir. Hikâyede aktarılan detaya göre, İbrahim’in
duası sayesinde Avimelek hayatta kalmış ve günahtan sakındırılmıştır. Ancak
Yahudi geleneğinde peygamberliğin Musa ile zirveye ulaştığı vurgulanmıştır.
Musa öncesi dönemde peygamberler bütün insanlığa hitap ederken, Sina’da
Tora’nın İsrailoğullarına verilmesiyle Musa sonrası dönemde peygamberlik sadece
İsrailoğulları özeline indirgenmiştir. Tesniye, 34:10 cümlesinden hareketle baş
peygamber (arkeprofetas)[79] olarak değerlendirilen
Musa’nın ideal peygamberliği ile diğer peygamberler arasında belirgin bir fark
ortaya koyulmuştur. Orta Çağ Yahudi âlimlerinden İbn Meymun tarafından
oluşturulan 13 maddelik iman esasları listesinin 6. ve 7. maddelerinde
peygamberlik müessesesi ele alınmış ve Musa’nın peygamberliğinin büyüklüğü
vurgulanmıştır.[80] Buna göre,
Musa vasıtasız bir şekilde Tanrı ile yüz yüze görüşerek vahiy alırken[81] diğer
peygamberler çeşitli aracılar yardımıyla vahye muhatap olmuşlardır.[82] Bu farka
dayanarak Yahudi geleneğinde bütün peygamberler aynı derecede görülmemişlerdir.
En büyük peygamber olan Musa’dan sonra gelen peygamberler, Musa’nın getirdiği
şeriata tâbî olmuşlardır. Nitekim bir kişinin peygamber olabilmesi için Tora
bilgisine sahip olması gerekmektedir. Ayrıca mucize göstermesi ve gelecekle
ilgili haber vermesi de sayılan şartlar arasındadır.
İbn Meymun’a göre, peygamberliğin farklı
dereceleri bulunmaktadır. Özellikle Musa ve diğer peygamberler arasındaki farka
dikkat çeken İbn Meymun, vahiy alırken bazı peygamberlerin müthiş bir acı ve
korku duyup, güçlerinin zayıfladığını fakat Musa için böyle bir durumun söz
konusu olmadığını belirtmektedir. Ona vahiy geldiğinde her nerede ve ne konumda
olursa olsun Musa bir acı ve korku duymamıştır. İbn Meymun’un belirttiği bir
diğer fark ise, peygamberlerin vahyi kendi istedikleri vakit ve durumda değil
de Yahve’nin dilediği zaman almalarına karşın Musa peygamber için bu durumun
farklı olmasıdır. O ne zaman dilediyse Yahve ile konuşmuş ve vahye muhatap
olmuştur.[83]
Tanah’ta gerçek peygamberler ile benzer
özellikleri taşıyan yalancı peygamberlerin varlığından da söz edilmektedir.[84] Bu
peygamberler Yahve adına yalancı peygamberlik yapanlar ve diğer tanrılar adına
peygamberlik yapanlar[85] olarak iki kategoride
değerlendirilebilir. Diğer tanrılar adına peygamberlik yapan peygamberleri
tanımak daha kolay iken, Yahve adına yalancı peygamberlik yapan peygamberleri
ayırt etmek İsrailoğulları için pek de kolay olmamıştır. Bu konuda Tanah’ta
İsrailoğullarına yol gösterici yöntemler mevcuttur. Buna göre, yalancı
peygamberler ile gerçek peygamberler arasındaki farkı anlayabilmek için
peygamberin verdiği sözün gerçekleşip gerçekleşmediğine bakılmalıdır.[86] Peygamberin
kehaneti gerçekleşirse gerçek peygamber, gerçekleşmemesi halinde ise yalancı
peygamber olduğu sonucuna varılmıştır. Fakat Tanah’ta yalancı peygamber olduğu
halde kehaneti yerine gelen ya da gerçek peygamber olduğu halde sözü
gerçekleşmeyen peygamber anlatımları da mevcuttur.[87]
Yahve’nin ilahî vahyini insanlara aktaran
kişiler için kullanılan bir kavram olan peygamberi ifade etmek için Tanah’ta
birden fazla terim kullanılmıştır. Bu terimler, navi (נביא),
roe (רואה), hoze (חוזה) ve iş
ha-Elohim (איש
האלהים)
olarak sıralanabilir. Peygamberi tanımlamak için kullanılan bu terimler
arasındaki farkları görebilmek için terimlerin etimolojisini incelemek önemli
olduğu kadar terimlerin kullanıldığı metnin içeriğini ve bağlamını göz önünde
bulundurmak da önemlidir. Bu sebeple peygamberi ifade eden bu terimler aşağıda
incelenecek ve aralarındaki farklılıklar ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Tanah’ta bir peygamberi ifade etmek için en sık
kullanılan, en kapsamlı ve en önemli[88] terim olan navi
kelimesinin etimolojisi ve anlamı ile ilgili çeşitli fikirler bulunmaktadır.[89] Yaygın
görüşe göre, terim İbranice “çağırmak” anlamına gelen “nibbe (ניבא)”
fiilinden türetilmiştir. İbranice kullanımı itibari ile kelime Yahve tarafından
“çağrılan” ve insanları “çağıran” anlamlarına
gelmektedir. Diğer görüşe göre kelime,
Akadçada “çağırmak” anlamına gelen nabu
fiilinden türemiştir.[90]
Navi
kelimesinin, Tanah’ta genellikle Yahve ile ilişkilendirilerek kullanılmasına
karşın Harun için “Musa’nın navisi” kullanımı da karşımıza çıkmaktadır.[91] Yahve
tarafından seçilen peygamberler için kullanılan navi kavramı, Tanah’ta
bu bağlamdan farklı olarak Baal ve Aşera gibi tanrıların peygamberlerini ifade
etmek için de kullanılmıştır.[92] Bu terimin
sahte peygamberleri ifade etmek için kullanıldığı da yaygın olarak
görülmektedir.[93]
Neviim bölümünde bahsedilen
peygamberlerden Debora, Samuel ve Elişa; hâkim peygamberler olarak
değerlendirilen Natan ve Gad; yazıcı peygamberler adı ile de adlandırılan
peygamberlerden olan Yeremya, Habakkuk, Hezekiel, Hagay ve Zekeriya navi (ve
feminen formu navia) terimi ile nitelendirilmişlerdir.[94]
Peygamberi ifade etmek için kullanılan
terimlerden bir diğeri de “görmek” manasındaki ra’a (ראה)
fiilinden türeyen ve “gören” anlamına gelen roe kavramıdır.[95] Roe daha
çok gaipte olanı gören, saklı olanı ortaya çıkaran gibi anlamlarda
kullanılmıştır.[96] Terim
gündelik konular da dâhil olmak üzere gayba ait işlerde kendilerine danışan
halka,
Yahve’den gelen bilgi doğrultusunda yol
gösteren kimseleri tanımlamaktadır. Roe olarak
nitelendirilen ilk kişi, aynı zamanda iş
ha-Elohim olarak da adlandırılan Samuel’dir.[97]
Peygamberlik müessesini ifade etmek için
kullanılan bir diğer terim hozedir.[98] “Görmek” anlamına
gelen haza (חזה) fiilinden türetilmiştir. Fiilin Aramice kökenli olup sonradan
İbraniceye uyarlandığı da düşünülmektedir.[99] Peygamberin gördüğü görü ya da
vizyon durumları için kullanılmıştır.[100] Hoze olarak
adlandırılan peygamberde genellikle gelecekte olacak olayların önceden
görülmesi özelliği mevcuttur.[101] Öte yandan,
hoze olarak nitelendirilen peygamberlerin genellikle gece derin uyku
sırasında vahye muhatap oldukları fikri de mevcuttur. Buna göre peygamber
rüyadan ayrı olarak derin uyku sırasında ilahî ses vasıtasıyla vahye mazhar
olur.[102]
Tanah’ta ilk defa Gad için kullanılan[103] hoze
kavramı, Türkçe çevirilerde roe ile aynı karşılığı alarak eski çeviride
“gören” diye çevrilirken[104] yeni
çeviride “bilici” olarak tercüme edilmiştir.
Tanah’ta peygamberi ifade etmek için kullanılan
terimlerden bir diğeri de “Tanrı’nın adamı” olarak çevirebileceğimiz iş
ha-Elohim kavramıdır.[105] Bu terimin
bir peygamberi ifade etmek için kullanılmadığını düşünenler de mevcuttur.105
[106] Lakin genel
kanıya ve geleneğe göre bu kavram peygamberleri ifade etmektedir. İş
ha-Elohim, Tanah’ta ilk kez Musa için kullanılmıştır.[107]
Tanah’ta peygamberlik terimlerinin birbirine
paralel olarak kullanıldığı görülmektedir. Tanah’ta geçen “Bugün navi
denilene eskiden roe denilirdi”[108] cümlesinden hareketle
terimlerin birbiri yerine ve aynı şeyi ifade etmek için kullanıldığı fikrine
ulaşılmaktadır. Benzer şekilde, Yeşaya, 29:10’da “Çünkü Yahve size uyuşukluk
ruhu verdi; gözlerinizi mühürledi, ey peygamberler (navi), başlarınızı
örttü, ey biliciler (hoze)” cümlesinde hoze ve navi
kelimeleri birbiri ardına kullanılmaktadır.[109] Hoze kelimesi erken
dönem peygamberlerinde olumlu manada navi kelimesi ile ilişkilendirilse
de sonraki peygamberlerde olumsuz çağrışım kazandığına işaret edilmiştir.[110] Yine
Tanah’ta aynı kişinin hem roe hem de hoze olarak nitelendirildiği
durumlar da mevcuttur.[111] Öte yandan
Davut döneminde bir navi, bir roe ve bir hoze olmak üzere
üç farklı kişiden bahsedilmektedir.[112]
Hoze ve
roe kavramlarının Tanah’taki kullanımları esas alındığında bu terimlerin
eş anlamlı olarak birbiri yerine kullanıldığı fikri oluşmaktadır. Lakin
terimler semantik olarak incelendiğinde aralarında bazı nüanslar olduğu
sonucuna ulaşılmaktadır. Her ikisi de temelde “görmek” anlamına gelen
terimlerin arasındaki fark vahyin geliş şekli ile ilgilidir.
Buna göre, rü’yete işaret eden roeden
biraz daha sınırlı bir kapsama sahip olan hoze, rüya ile vahiy için
kullanılmaktadır.[113]
Tanah’ta Yahve “Rab onlara seslendi: "Sözlerime
kulak verin: Eğer aranızda bir peygamber varsa, ben Rab görümde kendimi ona
tanıtır, onunla düşte konuşurum”[114] şeklinde hitap
etmekte ve burada görüm/müşahede kelimesi mar’e (מראה)
ile karşılanmaktadır. İbn Meymun bu kullanımı rü’yet olarak çevirmektedir.[115] Buradan da
aynı şekilde roe’nin rü’yet ile vahiy aldığı sonucuna ulaşılmaktadır. Hoze
ile roe arasındaki farklardan bir diğerine göre; hoze kraliyet
adına görev yapan peygamberi ifade ederken,[116] roe halk
arasında görevini yürüten peygamberler için kullanılmıştır.
Bu terimlerin dışında peygamberler için
kullanılan birkaç farklı tabir daha bulunmaktadır. Bunlar; bney ha-neviim
([117],(בני הנביאים eved ha-Elohim ([118],(עבד האלוהים
avaday ha-neviim ([119],(עבדי הנבאים ve mal’ah ([120](מלאך kelimeleridir. Lakin bu kavramlar Tanah’ta sadece
peygamberler için kullanılmadığından çalışmamızda ayrıca bunlara
değinilmeyecektir.
Peygamberlik zihnimizde eril bir figürü
canlandırıyor olsa da Yahudi geleneğinde kadın peygamberler de bulunmaktadır.
Kadın peygamberleri ifade etmek için yalnızca נביאה (navia) terimi
kullanılmıştır. Bu ifade Tanah’ta 6 defa geçmektedir. Miryam,[121] Debora,[122] Yeşaya 8.
bölümde anlatılan kadın peygamber,[123] Hulda[124] ve Noadya[125] olmak üzere beş kadın bu
şekilde tanımlanmıştır.[126] Noadya,
Nehemya zamanında yaşamış ve onun aleyhinde hareket etmiş bir peygamber olarak
resmedildiğinden[127] yalancı
peygamber olarak değerlendirilmiştir.[128] Tanah’ta Miryam ve Debora
peygamber olarak adlandırılmasına karşın peygamberlikle ilgili herhangi bir
aktivitelerine yer verilmemektedir. Öte taraftan Hulda ile ilgili diğer pek çok
peygamberde olduğu gibi kehanet anlatımları mevcuttur.[129]
Yahudi geleneğinde daha fazla kadın peygamber
olduğuna inanılmaktadır.[130] Bu, kadın
peygamberler ile ilgili Tanah’ta çizilen tablo bu şekilde olmasına karşın
Talmud’da bundan biraz daha farklı bir durumun zikredilmesinden
kaynaklanmaktadır. Talmud’da kadın peygamberler için zikredilen sayının
Tanah’tan farklı olmasının yanı sıra peygamberlerin kimlikleri de
farklılaşmaktadır. Buna göre, Talmud’da yedi kadın peygamberin varlığından
bahsedilirken isimleri şu şekilde listelenmiştir: Sara,[131] Miryam, Debora, Hanna,[132] Avigayil,[133] Hulda ve
Ester.[134] Talmud,
Miryam, Debora ve Hulda’nın peygamberliği konusunda Tanah ile hemfikirken,
Tanah’tan farklılaşarak; ilk kadın peygamber olarak Sara’yı, sözleri kehanet
olarak değerlendirilen Hanna’yı, Ester’i ve Davut’un karısı olan Avigail’i de
zikretmektedir.
Yahudilikte peygamberlerin toplam sayısı da
tartışılagelmiş bir konudur. Konu ile ilgili Tanah’ta herhangi bir bilgiye
rastlanmazken Talmud’da yedisi kadın kırk sekizi erkek olmak üzere toplam elli
beş peygamber olduğundan bahsedilmektedir.[135] Kadın peygamberlerin
kimliklerinin zikredilmesine karşın erkek peygamberlerin kimlikleri ile ilgili
bir bilgi bulunmadığından, onların kim oldukları ile ilgili çeşitli yorumlar
yapılmıştır. Tanah’ta navi olarak nitelendirilen ilk kişi İbrahim
olmasına rağmen oluşturulan bazı peygamber listelerinde İbrahim öncesi dönemde
yaşamış olan ve Tanah’ta anlatılan bazı önemli figürlere de peygamber olarak
yer verilmiştir. Örneğin; Yahve’nin gözünde lütuf bulduğu,[136] Yahve ile konuştuğu ve ahid
yaptığı[137] anlatılan
Nuh bu kategoride değerlendirilenler arasındadır.[138]
Talmud’da yer alan bir başka görüşe göre,
Yahudi geleneğinde peygamberlerin sayısı Mısır’dan çıkan İsrailoğullarının (ki
bu sayı sadece erkekler için yaklaşık 600.000 kişi olarak belirtilmektedir)[139] iki katı
kadardır. Bunlardan ise sadece sonraki nesillere öğüt olabilecek nitelikteki
sözler yazıya geçirilmiştir.[140] Fakat
zikredilen sayı oldukça abartılıdır. Burada akla Musa’nın İsrailoğullarının
tamamının peygamber olması isteği gelmektedir.[141] Her iki durum da
göz önüne alındığında bu istek, bütün İsrailoğullarının Yahve’nin gözünde
peygamber konumunda olması, onların başka tanrılara tapmaması ve yanlışa
sapmaması isteğinin ifade edilmesi olarak değerlendirilebilir.
Yahudi kaynaklarında İsrailoğulları dışında
diğer kavimlerden de peygamber gelebileceği kabul edilmektedir. Bu bağlamda
yedi tane peygamberden bahsedilmektedir. Bunlar Belam ve babası Beor, Elihu Ben
Barahel, Eyüp ve Eyüp’ün üç arkadaşı Temanlı Elifaz, Şuahlı Bildat ve Naamalı
Sofar’dır.[142] Lakin bu
peygamberler ile İsrailoğulları peygamberleri arasında fark olduğu Yahudi
geleneğinde açık bir şekilde belirtilmiştir. Bu fark midraşlarda sıradan dostlarıyla
bir perdenin arkasından, daha samimi olduğu dostlarıyla ise aradaki perdeyi
kaldırarak konuşan kral benzetmesiyle ifade edilmiştir.[143]
Yahudi geleneğine göre son peygamber
Malaki’dir.[144]
Peygamberlik Mabed’in yıkılması (MÖ. 586) ile birlikte son bulmuştur.[145] Lakin son
bulan peygamberlik Ruah ha- Kodeş vasıtasıyla yapılan peygamberliktir.
Mabed’in yıkılmasının ardından peygamberler Bat Kol vasıtasıyla ilham
almaya devam etmişlerdir. Fakat asıl gerçek peygamberlik Ruah ha-Kodeş
vasıtasıyla yapılan peygamberlik olarak kabul gördüğünden peygamberliğin Malaki
ile son bulduğu kabul edilmektedir.[146]
1.
BÖLÜM: TANAH’IN OLUŞUMU VE KANONİZASYONU
Latinceden İngilizceye canon şeklinde
aktarılan kanon terimi, “kural, düzen, kanun” gibi anlamlara gelmektedir.
Kelimenin kökenini Sami dilleri ile ilişkilendirenler de mevcuttur. Buna göre kanon
kelimesi, Sami kökenli, “ölçü değneği” anlamına gelen kane kelimesinden
Grekçeye geçmiştir.[147] Tanah’ta
pek çok yerde[148] farklı
anlamlarda karşımıza çıkan bu kelime, “ölçü değneği” anlamında Hezekiel
Kitabı’nda geçmektedir.[149] Grekçede de
nesnelerin ölçüldüğü belli bir standartı belirtmek için kullanılan kelime,
mimari, heykel, müzik gibi pek çok alanda kullanılmıştır. Benzer şekilde
İskenderiyeli gramerciler de ortaya koydukları eserlerin tamlığını ve
mükemmelliğini ölçmek için kanon terimini kullanmışlardır.[150] Kanon, aynı zamanda bir
katalogdaki veya belli bir düzendeki kitap listesini de ifade etmektedir.[151] Anlamı
zamanla evrilen kelimenin terim anlamı ise “kutsal kitap literatürüne dâhil
olan ve otorite kabul edilen kitapların listesi” şeklindedir.[152] Aslında
genel kabul bu şekilde olmasına karşın, kanonun anlamı ve içeriği ile ilgili
farklı tanımlamalar da mevcuttur.
Çalışmamızda “Yahudi kanonu” konu edilmiş olsa da
köken olarak kanon Yahudi kaynaklı bir terim değildir. Terim, 4. yüzyılın
ortaları itibariyle ilk önce Hıristiyanlar tarafından kullanılmaya
başlanmıştır.[153] Bir
Hıristiyan kullanımı olan kanon kelimesi daha sonrasında literatüre dâhil
edilmiştir.[154]
Her ne kadar kanon denilince akla iki kapak
arasına alınan tek bir kitap geliyor olsa da esasında bu bir listeye işaret
etmektedir. Kanon sürecinin zamanlaması ile ilgili olarak, aşamalı bir şekilde
gerçekleşen doğal bir sürecin sonucu olduğunu ve dinî cemaat içerisinde
kendiliğinden ortaya çıktığını savunanlar mevcuttur.[155] Bunun yanı sıra kanonun
oluşumu ile ilgili modern dönemde ortaya atılmış iki farklı öneri daha
bulunmaktadır. Bunlardan ilki olan kütüphane kataloğu fikrine göre,
kitaplıklardan kanona dâhil edilen kitaplar,[156] özellikle de
Mabed’in kütüphanesinde bulunan kitaplardan oluşmaktadır. Yani bu liste,
esasında bir kütüphane kataloğu işlevindedir.[157] İkinci fikre göre ise bu
kitaplar, aslında müfredatta okunan ve öğretilen kitaplardır ve kanon bu
kitaplardan oluşturulmuştur.[158] Protestanlar
tarafından ortaya koyulan bir görüşe göre ise bu kitaplar, kendiliğinden
kanoniktirler (logos autopistos-self authenticating word). Bir başka
ifade ile bu kitaplar, içerikleri hasebiyle kutsaldır.[159] Lakin Yahudilerin kanon kullanımı
için asıl ölçütü “kutsalın eli kirletmesi” kriteri olmuştur.
II.
Kutsalın Eli Kirletmesi (טומאת
ידיים)
Yahudi geleneği, kanon terimi ile ifade edilen
literatür için kutsal kitap koleksiyonunu kutsal olmayan kitaplardan ayırt
etmek için “eli kirleten ve kirletmeyen kitaplar” şeklinde bir sınıflandırma
yapmış ve literatürü bu kriter doğrultusunda şekillendirmiştir. Buna göre, “eli
kirleten” kitaplar kutsal sayılırken “eli kirletmeyen” kitaplar apokrif yani
kutsal olmayan kitap olarak değerlendirilmiştir. Bununla ilgili Talmud’da bütün
kutsal kitapların eli kirlettiği belirtilerek Şammay ekolü ile Hillel ekolü
arasında geçen bir tarışmaya yer verilmiştir. Buna göre, Ezgiler Ezgisi ve Vaiz
kitaplarının durumlarıyla ilgili olan fikir ayrılığının sonunda iki kitabın da
eli kirlettiği hususunda ortak fikir beyan edilerek Tanah kitapları arasına
dâhil edilmiştir.[160] Benzer bir
tartışma Ester Kitabı için de mevcuttur.[161] Tartışmanın bu üç kitap için
geçerli olmasının sebebi olarak bu kitaplarda Tanrı’nın adının yer almadığı
görüşü ileri sürülmüş olmasına[162] rağmen
kanona dâhil edilip eli kirletenler kategorisine alınmış olması da dikkat çeken
hususlardandır.[163]
Eli kirletme meselesi ile ilgili olarak
Mişna’da Sadukilerin Ferisilere karşı bir suçlaması yer almaktadır. Bu suçlama
“Sadukiler dediler: Biz sizinle ilgili şikâyetçiyiz ey Ferisiler! Çünkü siz
Kutsal Metinler eli kirletir diyorken Homer’in kitapları eli kirletmez
diyorsunuz. Rabbi Yohanan ben Zakay ‘Ferisilere karşı bundan başka herhangi bir
şeyimiz yok mu? Onlar bir eşeğin kemikleri temiz iken baş haham Yohanan’ın
kemikleri kirli diyorlar”[164] şeklinde
tepki gösterilmiştir. Bunun üzerine Ferisiler “Kirletme, o nesnenin değerinin
göstergesidir. Nasıl ki değerli gördüğünüz kemikten/malzemeden kaşık/veya
kullanım için herhangi bir obje yapmazsınız, bu da o şekildedir ve Homer’in
eserlerinin değersiz olduğunu belirtir” demektedirler.[165] Bu pasajdan anlaşılacağı
üzere, Ferisiler zaten hâlihazırda yaygın olarak kullanılan bu kabulü dine
adapte etmek için dinî altyapı oluşturmaya ve bu doğrultuda bir açıklama
sunmaya çalışmaktadırlar.[166]
Eli kirletme-kirletmeme kriterinin nasıl ve
neden oluştuğu konusunda çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. İlkine göre bunun
sebebi, kutsal kategorisindeki kitaplara da normal kitaplar kadar ihtimam
gösteriliyor ve diğer objelerle birlikte kullanılıyor olmasından dolayı kutsal
kitapların eli kirlettiği gerekçesi ortaya atılarak daha fazla özen
gösterilmesini sağlamaktır.[167] [168] İkinci
fikre göre ise kutsal metin tomarları ve terumaların16
Mabed’de aynı dolapta yan yana tutuluyor olması sebebiyle gerek zamanla oluşan
çürüme, kokma gibi dejenerasyonların önüne geçebilmek gerekse yiyeceklerin
fareleri tomarlara çekmesi ile meydana gelebilecek deformasyonları önlemek
amacıyla kitapların eli kirletiyor olduğu belirtilmiştir.[169] Bir diğer fikre göre ise, eli
kirletip kirletmemesi vahiy doğrultusunda yazılıp yazılmaması ile doğrudan
ilişkilidir. Bu, Mişna’da Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitaplarının durumu ile ilgili
aktarılan tartışmanın kaynağı olarak da gösterilebilir. Buna göre kitapların
ikisinin de yazarı Süleyman olmasına karşın Ezgiler Ezgisi vahiy ile
yazılırken, Vaiz’i Süleyman’ın kendi bilgeliği ile yazdığı belirtilerek[170]
aralarındaki fark ortaya konulmaya çalışılmıştır. Fakat buna rağmen kitapların
ikisi de kanona dâhil edilerek eli kirleten kitaplar kategorisinde
değerlendirilmiştir.
Sonuncu ve en makul görünen açıklamaya göre, bu
ayrım esasında fiziksel bir kirlilikten bahsederken zamanla bu durum evrilerek
soyut bir anlam kazanmış ve manevi bir kirlilik olarak anlaşılmaya
başlanmıştır. Bilindiği üzere Yahudilikte kutsal kitapları el ile yazma
geleneği mevcuttur.[171] Bu
doğrultuda kavram, ilk olarak kutsal kabul edilen kitapların mürekkep
kullanılarak el ile yazılmasından kaynaklı olan bir kirlenmeyi ifade etmek için
kullanılmıştır.[172] İlerleyen
dönemde ise bu kirlenme, kitapların kutsallığını vurgulamak amacıyla, bu
şekilde el ile yazılan kitaplara dokunduktan sonra ortaya çıkan manevi
kirliliği ifade etmeye başlamıştır. Sonuç olarak bu durum, din dışı bir aktiviteye
geçmeden önce gerçekleştirilmesi gereken temizlik ritüeline işaret etmek için
kullanılan bir ifade haline gelmiştir.[173]
III. Apokrif Kitaplar (ספרים
החיצונים)
Yahudi literatüründe ספרים החיצונים (sfarim ha-hitsonim,
dışta kalan kitaplar) olarak adlandırılan, kanon kategorisi dışında kalan
kitaplar vardır. Bunlara “saklı olan” manasında Grekçe kökenli bir kelime olan
apokrif kitaplar denilmektedir.[174] Bu
doğrultuda apokrifler eli kirletmeyen kitaplardır. Bu kitaplar ile ilgili
olarak Rabbi Akiva apokrif kitapları okuyanın öte dünyadan nasibinin olmadığını
vurgulamıştır.[175]
Kanonik kitapların hangileri olduğu ile ilgili
yaşanan belirsizlikler hangi kitapların apokrif kitaplar olduğunu da doğrudan
etkilemiştir. Talmud’da Ben Sira’nın apokrif kitaplar kategorisinde
değerlendirildiği açık bir şekilde belirtilmekle birlikte[176] apokrif kitaplar için
oluşturulan herhangi bir liste bulunmamaktadır. Kudüs Talmudu’nda Ben Sira ile
birlikte Ben Laaga[177] isimli
kitabın da bu kategoride yer aldığı belirtilmektedir.[178] Aynı şekilde Mişna ve
Talmud’da kutsal yazılarla karşılaştırmalı olarak tartışma konusu edilen
Homer’in eserlerinin eli kirletmediği belirtilerek okunması uygun
görülmemiştir.[179] Dönemin
baskın kültürünün en önemli ürünü olarak değerlendirilebilecek bu eserlerin bir
nevi Yahudiliği korumak adına özel olarak okunması uygun olmayan kitap olarak
zikredildiği anlaşılmaktadır. Nitekim Homer ve eserlerinin Yahudi kimliği ve
kutsallığı ile bir bağlantısı yoktur.
Apokrif olarak kabul edilen ve Ezra’ya
atfedilen 4. Ezra Kitabı’nda verilen bilgiye göre, yanında beş arkadaşıyla
birlikte bir tarlaya gitmesi emredilen Ezra, içtiği bir sıvı sayesinde hafızası
genişleyerek kırk gün boyunca konuşmuş, yanında götürdüğü beş arkadaşı da
Ezra’nın söylediklerini durmaksızın yazıya geçirmişlerdir. Bu kırk günün
sonunda doksan dört kitap yazıldığı belirtildikten sonra Tanrı’nın Ezra’ya
konuştuğu ve ona “İlk yazdığın yirmi dört kitabı halka sun, layık olan da
olmayan da okusun. Ama yetmiş kitap geride konulmalı. Halkının bilgeleri
dışında hiç kimseye verilmemeli, çünkü bu kitaplar anlayış pınarı, bilgelik
kaynağı ve bilgi seli içeriyorlar” dediği aktarılmaktadır.[180] Pasajın devamında
bu kitapların hangileri olduğu ile ilgili daha fazla bilgi yer almamakla birlikte
bahsedilen kitaplardan kastın apokrif kitaplar olduğu düşünülmektedir.[181] Bu pasaj,
apokriflerin de ilahî kaynağa dayandırılmasına ilişkin önemli bir kayıttır.
Yahudi geleneğinde apokrif kabul edilen
kitaplar için Hıristiyanlar tarafından deuterokanonik (ikinci dereceden ya da
sonradan kanonik anlamında) terimi de kullanılmaktadır.[182] Yahudilerin apokrif
gördükleri için kanona dâhil etmedikleri Tobit, Yudit, Ester,[183] Sirak,
Baruk, Yeremya’nın Mektubu, Azarya’nın Duası ve Üç Genç Adamın Ezgisi, Suzanna,
Bel ve Ejder, I-II-III. ve IV. Makabeler, I-II. Esdras (3-4. Ezra), Menaşşe’nin
Duası ve 151. Mezmur[184]
Protestanlar tarafından Yahudilerle uyumlu bir şekilde kanonik kabul
edilmezken, Katolikler I-II. Esdras ve Menaşşe’nin Duası kitapları
haricindekileri kutsal kabul ederek kanona dahil etmiş ve deuterokanonik olarak
isimlendirmişlerdir.[185] Benzer
şekilde 20. yüzyılda keşfedilen ve erken dönem Yahudi mezheplerinden
Esseniler’e ait olduğu düşünülen ve MÖ. 3. yüzyıl ile MS. 1. yüzyıl arasına
tarihlendirilen Kumran (Ölü Deniz) Yazmaları’nda, Rabbani Yahudilikte apokrif
kabul edilen eserlerin yazmalarına da ulaşılmış ve bu kitapların o dönem
itibari ile cemaat üyeleri tarafından yaygın olarak kullanıldığı sonucu
çıkarılmıştır.[186]
Özellikle son yıllarda artan çalışmalar
sonucunda Tanah’ın kanonizasyonu ile ilgili farklı tarihler belirtiliyor olsa
da yaygın kabul, Yahudi kanonuna en son şeklinin Yavne (Jamnia-Yamnia)
Konsili’nde verildiği şeklindedir.[187] Yavne Konsili, MS. yaklaşık
100110 yıllarında gerçekleştirilmiş, başkanlığını da Rabbi Gamliel yapmıştır.[188] Konsil
sonucunda resmileştiği belirtilen kanon, Yavne’ye katılan hahamların
inisiyatifi ile toparlanıp belirlenmiş kitaplardan oluşmamıştır. Aksine halk
arasında yaygın olarak okunup, hürmet gösterilen kitapların kaybolmasını ve
dejenerasyonunu önlemek amacıyla bir araya getirilmiş bir koleksiyondur.
Nitekim, konsilde son şekli verilen kanon, ayrı halde bulunan bütün kitapların
iki kapak arasında tek bir kitap halinde toplanması için yapılan girişimleri
çağrıştırmaktadır. Fakat aslında daha öncesinde mertebesi belirlenen Tora ve
Neviim bölümü kitapları ile ilgili herhangi bir müdahale söz konusu değildir.[189] Bu
toplantıda Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitapları gündeme getirilerek kanona dâhil
edilmiştir. Böylece bu son ekleme ile Ketuvim bölümü de son halini almış ve
kanon artık tamamlanıp kapanmıştır.[190]
Yukarıdakine benzer bir düşünceyi ifade eden
bir görüşe göre, Yavne’de kanonizasyon değil eli kirletme meselesi konu
edilerek Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitaplarının kutsallık durumları tartışılmıştır[191] ki bu durum
Ester Kitabı için de geçerlidir. Bu sebeple Yavne’de resmileştirilen standart
bir metinden bahsetmek mümkün değildir. Daha önce de bahsedildiği gibi
Josephus’un Tanah kitaplarını yirmi iki olarak belirtmesi de eserini kaleme
aldığı tarih itibariyle Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitaplarının durumunun henüz
netleşmediğinin göstergesi olarak yorumlanabilmektedir.
Her ne kadar geleneksel görüş aksini savunuyor
olsa da özellikle son yıllarda yapılan çalışmalar neticesinde varılan sonuçlar,
bu toplantının gerçekten yapılıp yapılmadığı ile ilgili derin kuşkuları dile
getirmektedir. Giderek artan eğilim, bu toplantının esasında hiç yapılmadığı ve
Yahudi kanonuna bir köken ve dayanak sağlamak amacıyla oluşturulan bir kurgudan
ibaret olduğu şeklindedir.[192] Çünkü
toplantı ile ilgili elimize ulaşan kayıt tutanakları, katılan hahamların
listesi ya da görüşleri, alınan kararlar vb. bir belge bulunmamaktadır. Bu
durum da araştırmacıları toplantının yapılmadığına dair bir düşünceye sevk
etmektedir.[193]
Pek çok araştırmacı Yavne’de yalnızca Ketuvim
ile ilgili birkaç konunun tartışılıp karara bağlandığı, geri kalan metnin ise
zaten geç Pers dönemi ile erken Helenistik dönemde (muhtemelen en erken MÖ. 150
civarında) kanonlaştığını kabul etmektedir. Nitekim bu kabul, tarihî kayıtlar
göz önüne alındığında makul görünmektedir. Sonuç olarak, Tanah’ın tamamının
Yavne Konsili’nde kanonlaştığı fikri ne kadar tartışmalıysa konsilin esasında
yapılmadığı ve kurgudan ibaret olduğu iddiası da aynı derecede tartışmalıdır.
Kanaatimizce, konsil, Yahudi din âlimleri arasında dönem dönem gerçekleştirilen
toplantılardan biri olarak değerlendirilmelidir. Bu toplantıda şu an Ketuvim’de
yer alan fakat dönemde tartışmalı olan belli başlı bazı kitaplar ile ilgili
tartışmalar yaşanmış olmalıdır. Fakat ilerleyen dönemde Tanah’ın kanonizasyonu
için tek bir tarih belirleme gayesiyle Hıristiyan konsil geleneğinden de
etkilenerek Yavne’ye gereğinden daha fazla önem atfedilmiş olabilir. Bu durumun
da bazı araştırmacıları konsilin hiç yapılmadığı düşüncesine sevk etmiş olması muhtemeldir.
I.
Tanah’ın Tasnifi/Üçlü Yapısı
Yahudi kutsal kitabını ifade etmek için tarih
boyunca çeşitli terimler kullanılmıştır. Bunlardan bazıları; özellikle ilk
dönemde daha yaygın olarak kullanılan “kitaplar” anlamına gelen sfarim ([194],(ספרים daha çok Orta Çağ’da yaygın olduğu görülen “kutsal
kitaplar” anlamında sifrey kodeş (ספרי קודש)
ya da “kutsal yazılar” anlamına gelen kitvey kodeş ( כתבי 195(קודש kullanımlarıdır. Bunların yanı sıra yaygın kullanımlardan
biri de “okumak, çağırmak” gibi anlamlara gelen k-r-a kökünden türetilen mikra
(מקרא)
terimidir.[195] [196] Bu terim,
köken itibariyle “Kur’an” kullanımını çağrıştırmaktadır. Özellikle Müslüman
yönetim altında yaşayan Orta Çağ Yahudi âlimleri tarafından Tanah’ı ifade etmek
için Kur’an tabirinin kullanıldığı da gözlemlenmektedir.[197]
Yahudi kutsal kitabını ifade eden en yaygın
terim olan Tanah (תנ״ך), Yahudi kutsal metnini oluşturan Tora (תורה),
Neviim (נביאים) ve Ketuvim (כתובים) olarak
adlandırılan üç bölümün baş harflerinin (t-n-k)[198] bir araya getirilmesiyle
oluşturulmuş bir kısaltmadır. Toplam yirmi dört kitaptan oluşan Tanah’ta Tora
beş, Neviim sekiz ve Ketuvim on bir kitaptan oluşmaktadır.
Musa’nın yazdığına inanılan ilk beş kitaptan
oluşan Tora, dünyanın yaratılışından Musa’nın ölümüne kadar olan tarihsel
süreci kronolojik olarak anlatmaktadır. Bu kitaplar; Yaratılış (Bereşit- בראשית),
Mısır’dan Çıkış (Şemot- שמות), Levililer (Vayikra- ויקרא), Çölde Sayım
(Bamidbar- במדבר) ve Yasa’nın Tekrarı (Dvarim- דברים )’dır.[199] Yahudi
geleneği, kitapları metnin başındaki ilk kelime veya ilk cümlede yer alan
içerik ile bağlantılı bir kelime ile adlandırmıştır. Tora’nın kitaplarının
sıralamasının vahiy ile bil dirildiğine inanılmaktadır.[200]
Neviim bölümü ise İsrailoğullarının Yeşu önderliğinde
kutsal topraklara girişinden Babil Sürgünü sonrasına kadar geçen süreci
aktarmaktadır. Bu bölüm, İlk Peygamberler ve Sonraki Peygamberler olarak iki
gruba ayrılmıştır. İlk Peygamberler bölümü Yeşu (Yehoşua-
יהושע),
Hâkimler (Sofum- שופטים), Samuel I-II (Şmuel-
שמואל)
ve Krallar I-II (Melahim- מלכים) kitaplarından
oluşmaktadır. Sonraki Peygamberler bölümü Yeşaya (Yeşa’yahu-
ישעיהו),
Yeremya (Yirmiyahu- ירמיהו), Hezekiel (Yehezkiel-
יהזקאל)
ve 12 kitaptan oluşan Trey Asar (תרי עשר) kitaplarından meydana
gelmektedir. On iki kitaptan oluşan Trey Asar bölümü ise şu şekilde
sıralanmaktadır: Hoşea (הושע), Yoel (יואל), Amos (עמוס), Ovadya (עובדיה), Yunus (Yona- יונה), Mika (מיכה),
Nahum (נחום), Habakkuk (חבקוק), Sefanya (Tsefenya-
צפניה),
Hagay (חגי), Zekeriya (Zakharya- זכריה),
Malaki (מלאכי).
Üçüncü ve son bölüm olan Ketuvim ise on bir
kitaptan oluşmakta ve diğer iki bölümden farklı olarak kronolojik bir süreç
sunmak yerine farklı dönemlerde kompoze edilmiş tarihî, felsefi, edebî
metinleri içermektedir. Bu kitaplar; Mezmurlar (Tehilim- תהלים),
Süleyman’ın Özdeyişleri (Mişley- משלי), Eyüp (İyov-
איוב),
Ezgiler Ezgisi (Şir ha- §1שיר השירים-^ז), Rut (רות), Ağıtlar (Eyha- [201],(איכה Vaiz (Kohelet- קהלת), Ester (אסתר),
Daniel (דניאל), Ezra-Nehemya (עזרא-נחמיה) ve Tarihler
I-II (Divrey ha-Yamim- דברי ־111\(הימים.
Yahudi kutsal metinlerinin hangi dönemde ve kim
tarafından Tora-Neviim-Ketuvim olarak üçlü tasnife tabi tutulduğu
bilinmemektedir. Lakin Musa’ya atfedilen ilk beş kitabı oluşturan Tora her
zaman diğer iki bölümden ayrı değerlendirilmiştir.[202] Dahası, mesihi dönem
geldiğinde Neviim ve Ketuvim bölümlerinin feshedileceği ve yalnızca Tora’nın
işlevselliğini devam ettireceğini söyleyen Yahudi âlimler mevcuttur.[203] Bunun yanı
sıra Samiriler de yalnızca Tora’yı kabul etmiş ve Samiri Tevratı’nda Neviim ve
Ketuvim kitaplarına yer vermemişlerdir.
Yahudi kutsal metinlerinin bu tasnifinin en
erken örneği, Yahudi geleneğinde apokrif kabul edilen Ben Sira’nın, torunu
tarafından yapılan Grekçe tercümesi olan Ben Sira’ya Giriş (Prologue to Ben
Sira) kitabının önsözünde karşımıza çıkmaktadır.[204] MÖ. 2. yüzyıla ait olan
eserde “Yasa (Tora), peygamberler ve atalarımızın diğer kitapları”[205] ifadesi
mevcuttur. Yakın tarihlerde yazıldığı düşünülen KumranYazmaları’ndan 4QMMT
isimli metinde de Ben Sira ile paralel bir sınıflandırma olduğunu görmek
mümkündür.[206] Bunun
yanı sıra, yazılarından anlaşılacağı üzere Josephus’un da bu tasnife aşina
olduğu açıktır.[207]
Bununla birlikte Matta ve Luka’daki ifadelerden
de örnek vermek ve dönemin kutsal kitap algısında hangi bölümlerin yer aldığını
görmek mümkündür. Bu bölümler, pasajlarda şu şekilde belirtilmektedir: “Kutsal
Yasa’yı (Tora) ya da peygamberlerin sözlerini (Neviim) geçersiz kılmaya değil,
tamamlamaya geldim”[208] ve “Kutsal
Yasa (Tora) ve peygamberlerin (Neviim) devri Yahya’nın zamanına dek sürdü.”[209] Bunun yanı
sıra yine Luka’da geçen bir pasajda Mezmurlar Kitabı’nın da Tora ve Neviim ile
birlikte anıldığı ve ona bir önem atfedildiği görülmektedir: “^’Musa’nın
Yasası’nda (Tora), peygamberlerin yazılarında (Neviim) ve Mezmurlar’da benimle
ilgili yazılmış olan...”[210] Buna göre,
dönemde Tora ve Neviim dışında “Ketuvim” olarak anılmasa da üçüncü bir bölümün
var olduğu fakat içeriğinde tam olarak hangi kitaplar bulunduğunun net
olmadığını söylemek mümkündür.
Zikredilen erken dönem atıflarında dikkat çeken
konu, bu atıflarda Tora ve Neviim kullanımı mevcut olsa da Ketuvim bölümüne
farklı kullanımlarla yer verildiğidir. Ketuvim’in diğer iki bölümden çok daha
sonra kompoze edildiği açıktır.[211] Örnek
verilen metinlerde Ketuvim’i çağrıştıran birkaç referans mevcut olsa da bölümün
adı olan yazıların (Ketuvim) çok genel bir kavram olması sebebiyle
buranın belirlenmiş bir bölüm olarak ortaya çıkışı en erken MS. 1. yüzyılla
tarihlendirilebilir.[212] Ancak
Ketuvim adı altında belirlenmiş bir bölüm oluşmamış olsa da Yahudiler II. Mabed
döneminden itibaren Tora, Neviim ve günümüzde Ketuvim’de yer alan kitaplar
arasında bir ayrıma gitmiştir. Bu sebeple kesin çizgilerle belirlenmiş olmasa
da bir tasnifin mevcudiyetinden bahsetmek mümkündür.[213]
Tanah kitaplarının sayısı hususunda iki farklı
görüş bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, ilk olarak Josephus’un yazılarında
yer alan Tanah’ın yirmi iki kitaptan oluştuğu düşüncesidir.[214] Günümüzdeki Tanah’ın yirmi
dört kitap içermesi sebebiyle Josephus’un verdiği sayı ile ilgili çeşitli
açıklamalar yapılma ihtiyacı hissedilmiştir. Yaygın olarak kabul edilen fikir,
bugün kanonda yer alan kitapların farklı kategorilendirilmesi sonucunda
Josephus’un bu sayıya ulaştığıdır.[215] Buna göre, kanonda müstakil
kitaplar olarak yer alan Rut ve Hâkimler bir kitap,[216] Yeremya ve Yeremya’ya
atfedilen Ağıtlar Kitabı da tek bir kitap olarak sayılmıştır.[217] Bir diğer
açıklama ise Josephus’un eserini yazdığı dönemde kanonun gerçekten yirmi iki
kitap içerdiği ve kalan iki kitabın sonradan eklendiği şeklindedir. Bu görüşe
dayanak olarak Mişna’da yer alan Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitaplarının eli
kirletme tartışması[218]
gösterilmektedir.[219]
Öte taraftan yirmi iki sayısının, yaşadığı
toplumdan ve toplumun algısından bağımsız olarak yalnızca Josephus’un
yazılarında ortaya çıktığını söylemek de pek akılcı görünmemektedir. Josephus,
dönemin Yahudi cemaatinde kabul gören kitap sayısı ve tasnife dayanarak
eserinde bu sayıyı kullanmıştır.[220] Bazı araştırmacılar yirmi iki
sayısının kaynağını Josephus öncesine tarihlen dirilen apokrif Jübileler
Kitabı’na dayandırmaktadır.[221]
O dönem kabul gören yirmi iki sayısının neden
günümüzdekinden farklı olduğu hususu da tartışılmış ve birkaç açıklamada
bulunulmuştur. Bunlardan ilki, kitapların sayısı ve tasnifini soferime
(kâtiplere) dayandırmaktadır. Buna göre, geleneğin ve kutsal kitapların
hafızadan sözlü olarak aktarılması sebebiyle oluşabilecek hataların ve
unutmaların önüne geçmek amacıyla metinlerin yazılması ihtiyacı hâsıl olmuş ve
kutsal kabul edilen metinler tomarlara[222] yazılmaya başlanmıştır. Bu
süreçte kullanılabilirlik ve ekonomik faktörler gözetilerek uzun olan ve tek
bir tomara sığmayan bazı kitaplar (Samuel I-II, Krallar I-II, Tarihler I-II)
iki ayrı yazmaya yazılarak günümüze taşınmıştır. Nitekim Hıristiyan
versiyonunda ayrı kitaplar olarak sayılan bu kitapların Yahudi kanonunda tek
olarak sayılmasının sebebi budur. Benzer şekilde içerik olarak birbirinin
devamı niteliğinde ve nispeten daha kısa olan kitaplar da tek bir yazmaya bir
arada yazılarak (Ezra-Nehemya, Trey Asar gibi) o günün şartlarında
kısıtlı olan imkânlar en iyi şekilde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bunun
sonucu olarak, on iki ayrı kitaptan oluşan Trey Asar, tek bir yazmaya
yazılması sebebiyle tek bir kitap olarak değerlendirilmektedir.[223]
Kitapların sayısının dönemin Yahudi cemaati
tarafından yirmi iki olarak kabul edilmesinin bir diğer sebebi olarak bölgeye
uzun yıllar hâkim olan Greklerin etkisi gösterilmektedir. Bu duruma Greklerin
nezdinde, Tanah’a eşdeğer olarak görülen Homer’in eserleri, İlyada ve Odysseia
sebebiyet vermektedir. Esasında bu eserler, Tanah kitaplarının sayısının hem
yirmi iki olarak hem de yirmi dört olarak belirlenmesinde etki sahibi olarak
gösterilmektedir. Nitekim bu eserler, bölümlerin uzunluk ve içerik gibi yönleri
göz ardı edilerek Grek alfabesinde bulunan yirmi dört harf düzenine göre
sınıflandırılmışlardır. Çünkü Grek düşüncesinde yirmi dört, tamlığın ve
mükemmelliğin sembolü olarak görülmüştür.[224] Bu sebeple yirmi dört
sayısıyla tasnif edilen her iki eser de (İlyada ve Odysseia) içerisinde hayatın
her alanına dair önemli bilgileri ihtiva ettiği düşüncesi ile eğitim
müfredatlarına alınmış ve her Grek ferdinin bilmesi, öğrenmesi gereken bir eser
olarak kültürlerinde yer etmiştir.[225] Bu özellikler göz önüne
alındığında, Yahudilerin gözünde Tanah ne ise Greklerin gözünde de Homer’in
eserleri odur demek mümkündür. Nitekim Yahudi lider ve kralların savaşa
giderken kutsal kitabı yanlarında taşıdıkları gibi, İskender’in de sefere
çıkarken bu eserleri yanından ayırmadığı nakledilmektedir.[226]
Grek etkisi, Yahudilerin hayatlarının kutsal
kitap anlayışı da dâhil olmak üzere hemen her alanına sirayet etmiştir.[227] Buna göre,
Grekler tamlığın simgesi olarak gördükleri alfabelerinde bulunan yirmi dört
harfi mabedlerde belgeleri numaralandırma ve arşivleme gibi işlemler başta
olmak üzere hayatlarının pek çok alanında kullanmışlardır. Nitekim harflerle
numaralandırmanın bir benzeri, Yahudi geleneğinde karşımıza gematriya
(ebced) olarak çıkmaktadır. Bunu da Grek etkisine dayandıranlar mevcuttur.
Çünkü Greklerle benzer biçimde Yahudiler de mabedlerinde numaralandırma ve
tasnif gibi işlemleri kendi alfabelerini kullanarak düzenleme yoluna
gitmişlerdir. Kutsal kitap tasnifi hususunda Yahudiler kendi metinlerini Grek eserleri
yanında yüceltmek, onlardan daha mükemmel ve doğru olduğunu vurgulamak, aynı
zamanda üzerlerindeki Grek etkisini bir nebze olsun kırmak istemişlerdir. Bu
sebeple yirmi iki harften oluşan İbrani alfabesine benzer vasıflar
yüklemişlerdir. Bu yüzden onlar kutsal kitaplarını hem bu sayı ile
sınırlandırmaya hem de bu harfler ile numaralandırmaya başlamışlardır.[228]
Öte taraftan zamanla kitapların sayısı yirmi
dört olarak zikredilmeye başlanmıştır.[229] Bu sayı ilk olarak
Yahudi geleneğinin apokrif kabul ettiği 4. Ezra Kitabı’nda geçmektedir. Kitabın
tarihi tam olarak bilinmiyor olsa da MS. 1. yüzyıla tarihlendirenler mevcuttur.
Kitapta anlatılana göre, Tanrı, Ezra ve görevlendirdiği beş arkadaşına bir
tarlaya gitmelerini emretmiştir. Geceli gündüzlü yapılan ve toplam kırk gün
süren bir yazma faaliyeti sonucunda ortaya çıkan doksan dört kitaptan yirmi
dört tanesinin bütün halka okumaları için verileceği, kalan yetmiş tanenin ise
yalnızca bilge insanlar tarafından okunabileceği belirtilmiştir.[230] Halka
okumaları için verilen bu yirmi dört kitabın elimizde bulunan Tanah kitapları
olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, cemaat
içerisinde yer aldığı görülen kitapların yirmi dört sayısı ile
numaralandırmasını açıklamak için de yine Grek etkisini sebep olarak
gösterenler mevcuttur. Bu iddiayı dile getirenlerden olan Guy Darshan’a göre,
kutsal kitap hususunda Homer’in eserlerinden hem yirmi iki sayısında hem de
yirmi dört sayısında olmak üzere iki yönde etkilenilmiştir. Yahudi kanonunda
kitap sayısı İbrani alfabesindeki harfler yardımıyla tasnif edilmiştir. Fakat
yirmi dört harfin yer aldığı Grek alfabesinin sahip olduğu sayısal üstünlük
sebebi ile (İbrani alfabesinde yirmi iki harf bulunmaktadır), Yahudi kutsal
metinlerinin Grek metinlerinin yanında daha zayıf kalacağı düşünülmüştür. Bu
sebeple her ne kadar yirmi iki harften oluşan İbrani alfabesi tamlık ve
mükemmelliğin sembolü olarak betimlense de Yahudi kanonu yirmi dört kitaba
tamamlanmıştır. Greklerin kurduğu çok yönlü hâkimiyetin önüne geçmek isteyen
Yahudi cemaati, önce kendi alfabelerine mükemmellik atfederek Tanah kitaplarını
yirmi iki ile sınırlandırarak tasnif etmiş, ardından da sayısal üstünlüğün de
kurulması düşüncesiyle Yahudi kutsal metinlerinin sayısını yirmi dört olarak
belirtmiştir.
Sonuç olarak,
Tanah’ta yirmi dört kitap olduğunu belirten apokrif 4. Ezra Kitabı’nın, yirmi
iki olduğunu belirten Josephus’un eseri ile hemen hemen aynı dönemlerde kaleme
alındığı göz önüne alındığında, o dönemde kutsal kitabı oluşturan metinlerin ya
kesinleşmediği ya da farklı tasnifin mevcut olduğunu, aynı zamanda cemaat
içerisinde belli bir sayı veya kategorilendirmenin bulunmadığını söylemek
mümkündür. Esasında resmî açıdan, kanonlaşma sürecinde, dış etkileri yok etmek
amacıyla sayı ve tasnif hususunda bir mücadele veriliyor olsa da halk nezdinde
sözlü olarak aktarılan metinlerin aynı olduğu düşünülebilir. Sayının yirmi iki
veya yirmi dört olmasını kitapların eksik veya fazla olması ile değil, aynı
kitapların tasniflerinin farklı yapılmasıyla açıklamak daha makul
görünmektedir.
III.
Kitapların Sınıflandırılması
Kitapların sınıflandırılması, doğrudan
kitapların sayısı ile bağlantılıdır. Çünkü daha önce de belirtildiği gibi
sayılar farklı olsa da kitapların aynı olduğu, yalnızca tasnifte yaşanan
farklılıklar sebebiyle değişik sayılara ulaşıldığı düşünülmektedir. Musa’ya
atfedilen ilk beş kitap ile ilgili herhangi bir ihtilaf bulunmamaktadır. Genel
olarak farklılıkların Neviim kitaplarının tasnifinde ve Ketuvim’de yer alacak
kitaplarla ilgili olduğu görülmektedir. Josephus, Apion’a Karşı (Contra
Apionem) isimli eserinde Tanah’ın 22 kitaptan müteşekkil olduğunu
belirtirken bu kitapların isimleri ile ilgili herhangi bir bilgi vermemiştir.
Bu kitaplardan beş tanesini Musa’ya (Tora), on üç kitabı peygamberlere (Neviim)
atfeden Josephus, kalan dört kitabı da ilahiler olarak isimlendirerek kanonu
kapatmaktadır. Verdiği sayı göz önüne alındığında Josephus’un bugünkünden
farklı bir tasnif yaptığı açıktır. Bununla beraber içerik ve sıralamalar
farklılaşsa da Josephus’un Tanah’ın üçlü tasnifine aşina olduğu da net bir
şekilde görülmektedir.[231] Yazarın
ardından, verdiği sayıya uygun olacak şekilde çeşitli tasnifler yapılmıştır.
Buna göre, bugünkü kategorilendirmeden farklı olarak Rut ile Hâkimler Kitabı ve
Yeremya ile Yeremya’ya atfedilen Ağıtlar Kitabı birlikte değerlendirilerek tek
kitap olarak sayılmıştır.[232] Ketuvim
olarak değerlendirebileceğimiz ve 4 kitap olarak numaralandırılan İlahiler
bölümünün ise Davud ve Süleyman’a atfedilen Mezmurlar, Ezgiler Ezgisi,
Süleyman’ın Özdeyişleri ve Vaiz kitaplarından oluştuğu söylenmektedir.[233] Buna
karşılık apokrif 4. Ezra eserinde 24 kitap olarak belirtilen Tanah kitaplarının
sınıflandırılmasının Josephus’un yaptığından farklı olduğu anlaşılmaktadır.
Buradan hareketle, bugün elimizdeki tasnif ile uyumlu olarak Rut ile Hâkimler
ayrı, Yeremya ile Ağıtlar ayrı kitaplar olarak zikredilmiştir.
Bunlardan farklı olarak Talmud, kitapların
toplamı ile ilgili herhangi bir sayı belirtmezken üçlü tasnifin altında
(Tora-Neviim-Ketuvim) hangi kitapların yer aldığını bildirmektedir. İfadeye
göre, “Hahamlarımız düşündüler: ‘Peygamber (Neviim) kitapları [birbiri ardına
getirildiklerinde, sıralama] şu şekildedir: Yeşu ve Hâkimler, Samuel ve
Krallar, Yeremya ve Hezekiel, Yeşaya ve 12 peygamber... Ketuvim’in sıralaması
ise şu şekildedir: Rut ve Mezmurlar, Eyüp ve Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz,
Ezgiler Ezgisi, Ağıtlar, Daniel ve Ester, Ezra ve Tarihler.”[234]
Kitapların sıralaması ile ilgili problem,
Talmud’da ayrı, günümüzdeki Tanah’ta ayrı bir sıralamanın mevcut olması ile gün
yüzüne çıkmaktadır. Bununla ilgili iki farklı açıklama getirilebilir. İlk
açıklama, Talmud’un Bava Batra’da Tanah’ın sıralamasının nasıl olması
gerektiğini değil yalnızca kronolojik sıranın nasıl olduğunu belirttiği
şeklindedir.[235] İkinci
açıklama ise Talmud’da verilen sıralamaya rağmen bugünkü Tanah kitaplarının
sırasının en eski kodekslere bağlı kalınarak basılmaya devam edildiği
şeklindedir. Kodeksler esas alınarak düzenlenen günümüz Tanahı’nın Mabed’de
yazmalar halinde korunan tomarlardan farklılık arz etmesi bir noktada
kodekslerdeki keyfilik ile açıklanmıştır.[236] Eğer kitaplar birbiri ardına
sıralanırken, Mezopotamya geleneğine uygun olacak şekilde kitapların dikkat
çeken cümleleri göz önüne alınarak düzenlenmiş olsaydı Ağıtlar’ın Yeremya’nın
hemen ardına gelmesi gerekirdi. Fakat kodeks editörlerince oluşturulduğu iddia
edilen sıralamalar göz önüne alındığında Ağıtlar Kitabı, kendine Ketuvim
bölümünde yer bulmuştur.[237] Böylece
keyfilikten kastın, daha öncesinde de seferimin faaliyetlerinden
bahsederken zikrettiğimiz, kitapların uzunluğu sebebiyle ekonomik ve kullanım
kolaylığı gibi kaygılar göz önüne alınarak birleştirilen veya ayrılan
kitapların kodeks editörlerince tekrar düzenlenmesi olduğu anlaşılmaktadır.
Benzer şekilde Yahudiler ile Hıristiyanlar arasında Yahudi kanonundaki
kitapların sayısı hususundaki farklılık da bu durumdan kaynaklanmaktadır.
Musa’nın ilk 5 kitabı Tora’yı ve Rut dışında
ilk peygamberleri (Yeşu’dan Krallar’a kadar olan kitaplar) hariç tutarak
bakıldığında, sıralamanın zaman içerisinde farklılık gösterdiği görülmektedir.
Tora’nın sıralamasının vahiy kaynaklı olduğu belirtilirken Neviim bölümünün ilk
kitaplarının sıralaması ise içeriğe göre düzenlenmiştir.[238] Öte taraftan Talmud’da
peygamber kitapları ile ilgili zikredilen “Yeşu, Hâkimler, Samuel ve Krallar,
Yeremya ve Hezekiel, Yeşaya ve diğer (12) peygamberler” şeklindeki sıralamadan
farklı olarak bölümün devamında sıralamanın Yeremya, Hezekiel, Yeşaya şeklinde
yapılmasının sebebi olarak içeriklerinin zamansal olarak birbirinin devamı
olması gösterilmektedir.[239] Fakat
bugünkü Tanah’ta sıralama Yeşaya, Yeremya, Hezekiel olarak belirlenmiş ve
tarihsel öncelik esas alınmıştır. Böylece, farklı dönemlerde ortaya çıkan
farklı sıralamalar Tanah kitaplarının düzeninde belli bir kriterin olmadığını
göstermektedir.[240]
Tanah’ın Grekçe çevirisi Septuagint’te ve
Latince çevirisi Vulgate’de ise sıralama Tanah’tan oldukça farklıdır. Tora’nın
sıralaması ile ilgili bir ihtilaf yok iken farklılık Neviim ve Ketuvim
bölümündeki kitaplarda ortaya çıkmaktadır. Bu durum, muhtemelen Hıristiyan
etkisinden kaynaklanmaktadır. Hıristiyanlar, peygamber kitaplarını sona
konumlandırarak İsa Mesih’in gelişini ve doğrulanmasını daha açık bir şekilde
ortaya koymak istemişlerdir.[241]
2.
BÖLÜM: NEVİİM
KİTAPLARININ KANONİZASYONU
Neviim bölümünün resmî
olarak 8 kitaptan oluştuğu kabul ediliyor olsa da bu bölümde 15 tanesi doğrudan
peygamberinin adı ile anılan (Yeşu’dan Malaki’ye) toplam 19 ayrı kitap yer
almaktadır. Kitaplar kutsal topraklara girişten Babil Sürgünü’ne kadar geçen
süreci anlatmaktadır. Bu kitapların düzenlenmesinde genel olarak kronoloji esas
alınmıştır. Yeşu ile başlayıp Malaki Kitabı ile sona eren bölüm, kendi
içerisinde de ikili bir sınıflandırılmaya tabi tutulmuştur. Yahudi
literatüründe sonradan oluştuğu düşünülen bu kategorilendirmeye göre Neviim
bölümü, “İlk Peygamberler (נביאים ראשונים-.\er//m
Rişonim)” ve “Sonraki Peygamberler (ע^-נביאים אחרונים//™ Aharon/m)” olmak üzere
iki bölüme ayrılmıştır. Bu ayrım, peygamberlerin kronolojik olarak ilkliğinden
ziyade Tanah’ta yer aldıkları sıralama göz önünde bulundurularak yapılmıştır.[242] Hıristiyan kanonu göz önüne alındığında
ise; Yahudi kanonunun Yeşu, Hâkimler, Samuel ve Krallar kitaplarını içine alan Neviim
Rişon/m kısmı “deuteronomik tarih” olarak, diğer peygamber kitaplarını
içine alan Nev//m Aharon/m bölümünü ise “peygamber/peygamberlik
kitapları” olarak isimlendirildiği görülmektedir. İlk peygamberler kısmı Yeşu,
Hâkimler, Samuel ve Krallar kitaplarını içerirken, Sonraki Peygamberler kısmı
ise Yeşaya, Yeremya, Hezekiel ve On İki Peygamber kitaplarından oluşmaktadır. Yahudi
literatürü, Neviim bölümü kitaplarında daha fazla bir bölümleme ve
kategorilendirmeye gitmezken Hıristiyan kaynaklı olan ve özellikle İngilizce
literatürde kendisine yer bulan kitapların farklı sınıflandırmaları mevcuttur.
Buna göre, Sonraki Peygamberler kısmı da kendi içerisinde Yeşaya, Yeremya ile
Hezekiel’i kapsayan “Büyük Peygamberler” ile tek bir kitap olarak kabul edilen
fakat on iki peygamber kitabından oluşan Trey Asar’ı (תרי עשר) içine alan “Küçük Peygamberler” veya “On İki Peygamber” olarak
ikiye ayrılmaktadır. İsimlendirmede kullanılan terimlerde peygamberliğin büyük-küçük olması değil, kitapların
hacimleri göz önüne alınmıştır. Son bölümü nitelemek için kullanılan terimlerin
farklı kaynakları olduğu görülmektedir. Buna göre, “on iki” tabiri Leningrad
Kodeksi’nde Malaki Kitabı’nın son cümlesinin ardında yer alan kullanıma ve aynı
zamanda Babil Talmudu’nda zikredilen “on iki ([243]”(שנים עשר
ifadesine dayanırken, “Küçük
Peygamberler” kullanımı ise, Latin kaynaklarında kitapların uzunluğu göz önüne
alınarak kullanılmaya başlanmıştır.[244] Dolayısıyla bu bölümdeki
kitapların “küçük” tabiriyle anılması Hıristiyan kaynaklıdır ve bunun Yahudi
literatüründe bir karşılığı bulunmamaktadır. Fakat Babil Talmudu’nda, Trey
Asar bölümündeki kitapların hacimsel olarak küçük olmasından dolayı
kaybolmasını engellemek amacıyla bir arada yazıldığı bilgisi yer almaktadır.[245] Buradan
hareketle, Hıristiyanların “büyük-küçük” ayrımı yapmasındaki dayanağın
Talmud’da geçen bu ifade olması ihtimal dâhilindedir.
Neviim kitaplarının pek çoğunda görülen ortak
özellik, kitapların yazımında kullanılan üsluptur. Buna göre, Tora’da da yer
yer kullanıldığı görülen manzum (şiirsel) metinler, Neviim’de daha yaygın
olarak karşımıza çıkmaktadır.[246] Bir diğer
ortak özellik olarak kitapların içeriğini göstermek mümkündür. Yunus Kitabı
dışındaki diğer Neviim kitapları, genel hatlarıyla anlatılar, kehanetler ve
küçük bir kısım peygamber ile ilgili bilgilerden oluşmaktadır. Kullanılan dilde
ise ortak ve yaygın olarak “Rab diyor ki ( ■כה־אמר ס^-יהוה amar Yahve)” ifadesi karşımıza
çıkmaktadır.[247] Belli bir
süreç içinde ortaya çıkan kanonda, yer alacak kitaplar için bazı kriterler
gözetilmiştir. Birkaç başlık altında topladığımız bu kriterleri taşımayan
kitaplar kanon dışında tutulmuştur. Fakat kitapların kanonlaşması masa başında
kriterlerin belirlenmesi ve ardından bu kriterlerin kitaplara uygulanması
şeklinde işlememiş, aksine doğal seçilim olarak tanımlayabileceğimiz bir
sürecin sonucunda oluşmuştur.
Sözlü geleneğin oldukça hâkim ve önemli olduğu
bir topluluk olan Yahudilerin yazılı bir metin oluşturması uzunca bir zaman
diliminde gerçekleşmiştir. Bu sürecin uzun sürmesinde sözlü gelenekte değişime
ve dönüşüme açık anlatımların belirli ve kesinleşmiş bir metin haline oturtulmasının
zorluğu da etkili olmuştur. Metinler belirlenirken halk arasında sözlü
gelenekte en yaygın kullanılanlar seçilmiştir. Bu çerçevede metni ve anlatımı
daha başarılı ve kuvvetli olanın, defaatle okunması ve aktarılması daha
muhtemel görünmektedir. Sabit bir metin ortaya çıkarmak için belirli prensipler
ve zaman aralıkları tayin etmek kaçınılmaz olmuştur. Nitekim bugün elimizde
bulunan kitapların sözlü gelenekteki diğer metinler arasından sıyrılabilmek
adına belli bir prosedürden geçtiğini söylemek mümkündür.[248] Kanon belirlenirken, Ruah
ha-Kodeş’in İsrailoğullarının arasından alınmasıyla peygamberliğin bitmesi,
kitapların muhtevası ve yazıldığı dönem ile farklı literatürlerde bu kitaplara
yapılan referanslar gibi kriterler göz önünde bulundurulmuştur. Bu doğrultuda
öne çıkan kitaplar kanona dâhil edilmiştir.
Yahudi geleneğinde peygamberliğin Malaki ile
bittiği, sonrasında Ruah ha- Kodeş’in İsrailoğullarının arasından
çekildiği[249] kabul
edilmekte ve bu sebeple Neviim literatürü de Malaki ile son bulmaktadır.
Peygamberliğin MÖ. yaklaşık 500-450 yılları arasında bittiği ve hemen ardından
Neviim kanonunun kapandığı düşünülmektedir. Bu tarihten sonra gerçek
peygamberin gelmediği ve herhangi bir sahih peygamberi literatürün
oluşturulmadığı kabul edilmektedir. Yahudi din adamlarına göre,
peygamberlikleri MÖ. 65. yüzyıllar arasına tarihlenen Hagay, Zekeriya ve
Malaki ile peygamberlik kurumu son bulmuş,[250] yetki hahamlara geçmiştir.[251] Josephus’a
göre ise, peygamberliğin İsrailoğullarından ayrılışı Pers imparatorları
Artahşasta’nın I. Serhas’ı mağlup ederek yönetimi ele almasıyladır.[252] Bu olayı da
MÖ. 465-464 yıllarına tarihlendirmek mümkündür.[253]
“Peygamberliğin bittiği” düşüncesinin Pers
döneminde ortaya çıktığı varsayılmaktadır. Nitekim bu fikir, ilk olarak apokrif
I. Makabeler[254] kitabında
karşımıza çıkmaktadır.[255]
Peygamberliğin Pers döneminde bitmiş olduğunun kabul edilmesiyle birlikte
Helenistik dönemde ortaya çıkan bütün eserler, vahye dayandırılan (Neviim
bölümü) çalışmalardan ayrı tutulmuştur ki apokrif kabul edilen I. Makabeler
Kitabı Haşmoni Hanedanlığı dönemiyle (MÖ. 140-116) tarihlendirilmektedir.[256] Böylelikle
Pers döneminde biten peygamberliğin metinleri Haşmonayim dönemine kadar
yaygınlaşıp kullanılmış ve bunun neticesinde Neviim bölümüne girebilmişken,
Pers dönemi sonrası Haşmonayim döneminde oluşturulan metinler, kendilerine
kanonik statüde yer
bulamamışlardır. Bu sebeple araştırmacılar
Neviim bölümünün metinsel anlamda tamamlanmasının Haşmonayim dönemi ürünü
olduğu sonucuna ulaşmışlardır.[257]
II.
Yazıldığı Zaman Aralığı (Kitapların Tarihlendirilmesi)
Bir önceki bölümde bahsedilen ve Yavne
Konsili’nde geçtiği anlatılan “eli kirletme” tartışmasının kaynağı olarak o
kitapların yazıldığı ve halk arasında yaygınlaştığı tarihi göstermek mümkündür.
Belirli bir dönemden sonraya tarihlendirilen kitapların kanonikliği tartışma
konusu olmuş ve Ben Sira gibi kitaplar bu sebeple kanonda kendine yer
bulamamışlardır. Bu da kanonda olması gerektiği en çok belirtilen kitaplardan
olan Ben Sira’nın tarihlendirildiği MÖ. 180 tarihinden evvel Neviim’in
tamamlanıp son halini aldığını göstermektedir.[258]
Gelenekte peygamber olarak adlandırılan
Daniel’e atfedilen Daniel Kitabı’nın Neviim yerine Ketuvim’de yer alıyor olması
tartışılagelen bir konudur. Sid Z. Leiman’ın iddia ettiğine göre, bunun nedeni
Daniel Kitabı’nın bugünkü hali ile ortaya çıktığı dönemde Neviim bölümünün
kanonizasyonunun çoktan tamamlanmış ve kanonun kapanmış olmasıdır. Böylelikle
Neviim bölümünün son halini aldığı tarih, kabaca Daniel Kitabı’nın da en geç bölümlerinin
tamamlandığı düşünülen MÖ. 2. yüzyıldır.[259] Yani halk arasında yaygın
bilinen kitaplar ile Neviim bölümünün tamamlandığı dönemde, Daniel Kitabı henüz
son şeklini aldığından Neviim’de kendine yer bulamamıştır.[260] Kumran Yazmaları,[261] Matta
İncili[262] ve
Josephus’ta[263] yapılan
atıflara bakılarak o dönem toplumunda Daniel’in bir Yahudi peygamberi olarak
kabul edildiği görülmektedir. Fakat buna rağmen Daniel Kitabı’nın Neviim yerine
Ketuvim’e konumlandırılması Neviim kanonunun Daniel öncesinde kapanmış olması
ile açıklanmaktadır.[264]
Neviim bölümü kitaplarında en son açık bir
şekilde atıf yapılan olay, Darius’un krallığının 5. yılında (MÖ. 517)
gerçekleşmiş[265] ve o tarih
sonrasında herhangi bir özel olaydan bahsedilmemiştir. Buradan hareketle Neviim
bölümünün kanonunu biraz daha erkene çekmek mümkün hale gelmiş ve bazı
araştırmacılar tarafından kanonun MÖ. 517200 yılları arasında tamamlanmış
olabileceği ifade edilmiştir.[266] Leiman da
kitabında bu tarihleri biraz daha sınırlandırarak Neviim kanonunun MÖ. 400
yılından önce kapanmış olması gerektiğini ifade etmektedir. Bunun nedeni
olarak, “eğer bu tarihte kanon hala açık olsa idi Ezra, Nehemya ve Tarihler
kitaplarının da Neviim bölümüne dâhil edilmesi gerektiği” iddiası
gösterilmektedir.[267] Böylelikle
o, kanonun MÖ. 518-400 yılları arasında tamamlandığı görüşünü savunmaktadır.[268] Öte
taraftan apokrif kabul edilen II. Makabeler Kitabı’nda[269] “peygamber yazıları”ndan
doğrudan bahsediliyor olması, Neviim kanonunun MÖ. 445-444[270] yıllarında biliniyor olduğuna
işaret ediyor olsa da burada bahsedilenin Nehemya’nın sahip olduğu özel bir
koleksiyon olması da ihtimal dâhilindedir.[271] Böylece
Leiman tarihi, 50 yıl daha geri çekerek,
kanonun MÖ. 500-450 yılları arasında tamamlandığı fikrini savunmaktadır.[272]
Burada bahsedilen husus, Neviim kitaplarının
yazıya geçirilerek iki kapak arasına alınması değildir. Bu ikisi farklı
zamanlarda meydana gelmiştir. Kanonun kapanması ifadesi ile kastedilen ve bu
doğrultuda verilen tarihler, kitapların içeriğinde anlatılan dönemde Yahudi
halkına iletilen mesajların tamamlanmasını ifade etmektedir. Yani buradaki
husus, Neviim’in son kitabı olan Malaki Kitabı’na son hali MÖ. 200 yılında
verilmiş olabilecekken kitabın içinde yer alan mesajın İsrailoğullarına
iletildiği tarihin MÖ. 400 ve öncesi döneme ait oluşudur. Neviim kanonunun son
şeklinin verilerek, yazıya geçirilmesi ve iki kapak arasına alınması ise daha
sonraki süreçte, yaklaşık MÖ. 200 yıllarında meydana gelmiştir.
III.
^Kitaplara Yapılan Atıflar
Peygamber sözlerinin yazıldığı ya da sözlü
olarak da olsa korunduğu ile ilgili ifadeler içermesinden dolayı Tanah’taki
birkaç örnek dikkat çekmektedir. Bunlardan ilkine göre, Tanrı Yeşaya’ya
söylediklerini yazmasını ve onun korunmasını “Şimdi git, söylediğimi onların
önünde bir levhaya yazıp kitaba geçir ki, gelecekte kalıcı bir tanık olsun.”[273] cümlesiyle
doğrudan emretmektedir. Bir diğer örnek olarak yine Tanrı’nın Yeremya’ya benzer
bir emir verdiğini ve söylediklerini yazmasını istediğini görmekteyiz: “Yehuda
Kralı Yoşiya oğlu Yehoyakim’in krallığının dördüncü yılında Rab Yeremya’ya
şöyle seslendi: ‘Bir tomar al, Yoşiya’nın döneminden bu yana İsrail, Yehuda ve
öteki uluslarla ilgili sana söylediğim her şeyi yaz.”[274] Bunun yanı sıra daha önceki
peygamberlere gönderilen uyarıların halk arasında sözlü olarak bilindiğinin kanıtı
olarak “‘Peygamber kullarıma buyurduğum sözler ve kurallar atalarınıza ulaşmadı
mı?’ Onlar da dönüp, ‘Her Şeye Egemen Rab yollarımıza ve uygulamalarımıza
bakarak bizim için ne düşündüyse aynen yaptı’ dediler” cümlesi gösterilmiştir.[275]
Neviim bölümü kitapları arasında kendi içinde
birbirine atıf yapan herhangi bir bölüm ya da cümle bulunmamaktadır.[276] Bununla
birlikte Yeremya, 26:18[277] ile Mika,
3:12[278] cümleleri
arasındaki bağlantı açık bir şekilde görülüyor olsa da bunun yazılı bir esere
bir referans mı yoksa sözlü aktarılan gelenekten gelen bir bilgi mi olduğu ile
ilgili kesin bir ifade yer almamaktadır. Bu referans da sürgün öncesi dönemde
Tora haricinde herhangi bir kanonik kitabın bulunmadığının bir işareti olarak
kabul edilmektedir.[279] Fakat bu,
Amos, Hoşea, Yeşaya, Yeremya gibi kehanet içeren peygamber kitaplarının o
dönemde olmadığı ve sonraki dönemde oluşturulduğu anlamına gelmemektedir.
Burada ifade edilen, bu kitapların kanonik statüsüne sürgün öncesi dönemde
değil, sonrasında sahip olduğudur.[280]
Ketuvim bölümünde Neviim bölümü kitaplarına
bazı atıflar bulmak mümkündür. II. Tarihler, 32:32 cümlesinde[281] Yeşaya
Kitabı’na muhtemel bir atıf görülüyor olsa da burada Yeşaya Kitabı’nın
kanonikliği ile ilgili herhangi bir ima yer almamaktadır.[282] Daniel, 9:2[283] cümlesinin
ise özelde Yeremya, 25:12’ye[284] genelde
bütün Neviim literatürüne bir referans olduğu kabul edilebilir.[285]
Tanah’taki örneklerin yanı sıra apokrif
kitaplardan Ben Sira’da da tamamlanmış Neviim bölümüne bazı atıflar görmek
mümkündür. Ben Sira, 46:1-49:13 bölümleri arasında yazarın bütün peygamber
kitaplarına kanonik sırasına göre aşina olduğu anlaşılırken 49:10’da[286] kullandığı
“שנים עשר הנביאים (şnem asar ha-neviim)”
kullanımıyla da 12 peygamber kitabından oluşan Neviim bölümünün son kısmını bir
bütün olarak ismen de bildiği görülmektedir.[287] Bazı araştırmacıların MÖ.
200’e bazılarının da MÖ. 300 yılına tarihlendirdiği Ben Sira kitabının
yazarının Neviim bölümü kitaplarına bu şekilde hâkim olmasından hareketle
araştırmacılar, Neviim kanonuna son şeklinin verilmesinin MÖ. 333 ile 200
yılları arasında olduğunu düşünmektedirler. Ayrıca Ben Sira kitabı üzerine
yapılan çalışmalar, Ben Sira’nın Rut, Ezgiler Ezgisi, Ester ve Daniel kitapları
haricindeki diğer bütün Tanah kitaplarından etkilendiğini ve onları kullandığını
ortaya koymuştur.[288]
I. Kitapların İçeriksel Durumu
Kitaplar konu olarak
benzer içerikler sunuyor olsa da anlatım ve üslupta göze
çarpan hususlar,
bize kitapların derlenip, son şeklini aldığı dönemler ile ilgili ipuçları
vermektedir. R. E. Clement, kanon sürecinde
Neviim literatürünü oluşturan üç dönüm noktasından bahseder. Bunlardan ilki,
kuzeydeki İsrail krallığının Asurlular tarafından MÖ. 722 yılında yıkılması,
ikincisi güneydeki Yehuda Krallığı’nın MÖ. 587 yılında Babilliler tarafından
ele geçirilmesidir. Ona göre üçüncüsü ise, MÖ. yaklaşık 539 yılında Kudüs’ün
Pers hakimiyeti altında yeniden inşa edilmesidir.[289] Bu ifadesinin altında yatan
sebep olarak kitapların içeriklerinin büyük oranda bu olaylar tarafından
şekillendirilmesi gösterilebilir.
Neviim kanonuna son şeklinin verilmesinin
yaygın olarak MÖ. yaklaşık 200 yıllarında olduğu kabul edilmektedir. Böyle
düşünülmesinin sebeplerinden biri olarak kitapların sonraki dönemin hâkim
zihniyeti olarak kabul edebileceğimiz Makabi etkisinden yoksunluğu
gösterilmektedir.[290] Buna göre,
Neviim kitaplarına son şeklinin verilmesi Makabi döneminden önce tamamlanmış
olmalıdır.[291]
Geleneksel Yahudilikten kopan ilk grup olarak
değerlendirilen ve tarihi oldukça eskiye dayanan Samirilerin Yahudilerden ayrı
olarak kendilerine ait Tevrat’a sahip olmaları ve bu Tevrat ile Yahudi Tevrat’ı
arasındaki mevcut farklılıklar araştırmacıların dikkatini çekmiştir.
Samirilerin kutsal kitabı olan Samiri Tevratı, Musa’ya indirildiğine inanılan
beş kitaptan oluşmaktadır. Onlar Musa sonrası dönemde peygamber gelmediğine
inandıklarından Tanah’ta mevcut olan Neviim ve Ketuvim kitaplarını kabul
etmemektedirler. Samirilerin mevcut Tevratları üzerinde yapılan araştırmalarda
bu versiyonun en erken tarihlendirmesinin II. Mabed dönemi olabileceği
dolayısıyla da Tanah’tan daha eski bir metin olamayacağı iddiası gündeme
gelmiştir. Bununla birlikte bazı kilise babaları ve özellikle Samiriler bunu
kabul etmeyerek Samiri Tevratı’nı Yahudi Tevratı’ndan daha erken döneme tarihlendirmektedirler.[292]
Samirilerin ortaya çıkışı MÖ. 2-3. yüzyıllara
dayandırılsa da kırılma noktaları bunun çok daha öncesinde yaşanmaya başlamış,
bu tarihlerde yalnızca kesin kopuş gerçekleşmiştir. Buna göre, Samiriler ile
Yahudiler arasındaki problem ve farklılaşmaların başlama tarihini geleneksel
Yahudilik MÖ. 722 yılında Asur işgali ve sürgünü ile başlatmaktadır. Bazı
modern dönem araştırmacıları Samirilerin ana akımdan kopuşunu MÖ. 432, bazıları
MÖ. 333 yılına tarihlendirmektedirler.[293] Bu iddiayı ileri sürenlere
göre, Neviim ve Ketuvim kitaplarının kanonizasyonu Samiri ayrışmasından sonra
gerçekleşmiş olmalıdır. Çünkü iki taraf da ayrışma öncesi bir arada yaşayan
ortak değerlere sahip topluluklardır. Bu, araştırmacıları bir tarafta kanonik
statüde yer alan bir metnin diğer tarafta da bir karşılığının olması
gerektiğini düşünmeye sevketmiştir. Onlara göre, Samiri kanonunda yalnızca
Musa’ya atfedilen ilk beş kitabın yer alması ve Neviim-Ketuvim kitaplarından
hiç birine yer verilmemesinin sebebi bu olmalıdır. Böylelikle onlar, Neviim
kanonunun oluşmasını Samiri ayrışması sonrasına tarihlendirerek, kanonun
oluşmasının MÖ. 4-5. yüzyıldan erken olamayacağını belirtmişlerdir.[294]
Bütün versiyonlarda Tora’nın ilkliği ve
kitaplarının sıralaması ile ilgili fikir birliği mevcutken,[295] sonraki kitaplarda cemaatler
kendi amaçlarına ve anlayışlarına uygun şekilde çeşitli düzenlemeler
yapmışlardır.[296] Bu
doğrultuda Septuagint, Trey Asar kitaplarını Büyük Peygamberler olarak
adlandırılan kısmın önüne koymakla kalmayıp aynı zamanda kitapları da farklı
sıralamaktadır. Buna göre, Neviim bölümü kitapları, Masoretik metinde Hoşea,
Yoel, Amos, Ovadya şeklinde devam ederken Septuagint’te Hoşea, Amos, Mika,
Yoel, Ovadya olarak sıralanmaktadır. Bu durum, tek bir kitap olarak kabul
edilen Trey Asar bölümünde yer alan 12 kitabın hangi kitaplar olduğu
daha önceden belli ve bilinir iken, sıralamanın günümüzdeki standart halini
nispeten daha sonraki tarihlerde aldığını göstermektedir. Kitapların
sıralamadaki yerini almasında kronolojik sebeplerle birlikte kitapların uzunluk
ve içeriklerinin de gözetildiğini söylemek mümkündür. Nitekim yazar
peygamberlerden en eski ikisi olarak değerlendirilen ve aynı dönemde yaşayan
Hoşea ve Amos’tan,[297] daha genç
olduğu bilinen Hoşea öncelenmiş ve ilk sıraya koyulmuştur. Kronolojik olarak
ikinci sırada gelmesi gereken Amos Kitabı’nın başı ile Yoel kitabının sonunun
birbirinin devamı niteliğinde olması sebebiyle Amos, Yoel’in ardından üçüncü
sırada yer almaktadır. Amos Kitabı ile içeriksel olarak uyumlu Ovadya kitabı,
Amos’un ardına konumlandırılmış ve bir bütünlük elde edilmeye çalışılmıştır.
Yunus ve Nahum kitaplarının birbiri ardına gelmesi ise her iki kitapta da yer
alan Ninova’ya[298] atıflar
sebebiyledir. Nahum, Habakkuk ve Sefanya yakın dönemlerde (MÖ. yaklaşık 7.
yüzyılın ikinci yarısında) peygamberlik yaptığından birbiri ardına
sıralanmışlardır. Son peygamberler olarak zikredilen ve onlarla peygamberliğin
tamamlandığı Hagay, Zekeriya ve Malaki ile 12 kitaptan oluşan Trey Asar
bölümü tamamlanmıştır. Septuagint’te Mika’nın Amos ile Yoel kitapları arasına
konumlandırılması, sıralamada kronolojinin yanı sıra kitapların uzunluğunun da
göz önüne alındığının göstergesidir.[299]
Septuagint’i takip eden Hıristiyan kutsal
kitabında Eski Ahit olarak adlandırılan Tanah kitaplarının sıralaması Masoretik
metinden farklıdır. Tarih kitapları, manzum kitaplar, büyük ve küçük
peygamberler şeklinde bir kategorilendirme yapan Hıristiyan kanonuna göre,
Yeşu, Hâkimler, Rut, Samuel, Krallar, Tarihler, Ezra-Nehemya ve Ester kitapları
“tarih kitapları” olarak değerlendirilirken; ardından gelen Eyüp, Mezmurlar,
Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi kitapları “manzum kitaplar”
olarak sınıflandırılmıştır. “Peygamber kitapları” olarak adlandırılan kısımda
büyük peygamberler olarak isimlendirilen Yeşaya, Yeremya ve Hezekiel ile
birlikte Ağıtlar, Daniel ve Trey Asar kitapları yer almaktadır. Bunun
yanı sıra bazı Hıristiyan mezhepleri (Katolik ve Ortodokslar) Yahudilerin
apokrif gördükleri kitapları da kanonlarına dâhil etmişlerdir.
Erken dönem kilise babalarından Melito, Eski
Ahit olarak adlandırdığı bölümün sıralamasının şu şekilde olduğunu
belirtmektedir: “...Doğuya gittim, bu şeylerin anlatıldığı/öğretildiği yerlerde
bulundum ve Eski Ahit’in kitaplarını öğrendim. Yazılı olduğu şekilde
gönderiyorum. İsimleri şu şekilde: Musa’nın beş kitabı; Tekvin, Çıkış, Sayılar,
Levililer, Tesniye. Yeşu, Hâkimler, Rut, Krallar’ın dört kitabı (Samuel I-II ve
Krallar I-II),[300] Tarihler
I-II, Mezmurlar, Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Eyüp.
Peygamberler; Yeşaya, Yeremya, 12 Peygamber Kitabı, Daniel, Hezekiel, Esdras.”[301] Origen ise
şu şekilde bir liste vermektedir: “Kitaplar, Yahudilerin söyledikleri gibi
alfabeleri ile uyumlu olarak 22 tanedir ve şöyle sıralanır: Tekvin, Çıkış, Levililer,
Sayılar, Tesniye, Yeşu, Hâkimler ve Rut, Krallar’ın birinci ve ikinci kitabı
(Samuel I-II), Krallar’ın üçüncü ve dördüncü kitapları (Krallar I-II), Tarihler
I-II, Esdras’ın birinci ve ikinci kitabı,[302] Mezmurlar, Süleyman’ın
Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Yeşaya, Yeremya, Ağıtlar ve Yeremya’nın
Mektubu,[303] Daniel,
Hezekiel, Eyüp, Ester. Ve bunların dışında Makabiler.”[304] Böylece kitapların
sıralamasının zamanla oturduğu ve farklı dinî gruplarda farklı amaçlar
doğrultusunda düzenlemeler yapıldığı söylenebilir.
Tanah, günümüzdeki haline pek çok farklı
aşamadan geçerek ulaşmıştır. İki kapak arasına alınıp son şekli verildikten
sonraki süreçte dahi kasıtsız da olsa ufak tefek değişikliklere maruz
kalmıştır. Bu hususta, tezimizin ilk bölümünde de değinmiş olduğumuz soferim
etkisi yadsınamaz bir gerçektir. Bu etki, matbaanın kullanılmaya başlanmasıyla
yön değiştirmiştir. Fakat bu noktada da farklı hususlar göze çarpmaktadır.
Nitekim matbaada basılan ilk metinler incelendiğinde matbaanın günümüzdeki
listeler, kanondaki kitapların sınıflandırılması ve isimlendirilmesi üzerindeki
açık etkisinden bahsetmek mümkün hale gelmiştir. Özellikle kitapların
sıralaması noktasında matbaanın kullanımının yansımaları açık bir şekilde
görülmektedir. Buna göre, tezimizde daha önce de yer verdiğimiz üzere
günümüzdeki Neviim bölümü kitaplarının listesinin Talmud’da zikredilen
sıralamadan farklı olmasının müsebbibini matbaa olarak gösterenler de
mevcuttur. Nitekim bazı erken dönem el yazması eserlerde Neviim bölümü
sıralaması Talmud’da verilen liste ile uyumlu iken, bazılarında da Masora
(gelenek) ile uyumlu olarak günümüzdeki şekliyle verilmiştir. Günümüzdeki ile
uyumlu olarak Yeşaya-Yeremya- Hezekiel sıralamasına yer veren Yahudi âlimler
arasında Rabbi David Kimhi (ö. 1235) de yer almaktadır. İlki İtalya’nın Soncino
kentinde 1488 yılında, ikincisi 1493 yılında Brescia kentinde yapılan ilk Mikra
(Tanah) baskılarında da sıralama, Masora ile uygun Talmud’dan farklı
olarak, günümüzdeki haliyle basılmıştır. Böylece bu sıralama, bir minhag
olarak kabul edilerek matbaa eliyle yaygınlaştırılmıştır.[305]
Bu hususta değerlendirilen bir diğer mesele,
Tanah üzerine yapılan konkordansı, Orta Çağ dönemi tefsirleriyle basılan Tanah
edisyonunu ifade eden ha-Mikraot ha-Gdolot (המקראות הגדולות)
gibi kitapları ilk basanların Hıristiyanlar olduğu ve bu sebeple de bu kitaplar
hazırlanırken Yahudi geleneği ve bakış açısının göz önünde bulundurulmadığıdır.
Dahası 1437-1448 yıllarında basılan Hıristiyanlar tarafından yapılan örneğinin
ardından 1523 yılında Rabbi Yitshak Natan tarafından basıma hazırlanan benzer
kitabın giriş kısmında yazar, Hıristiyanlardan etkilenmediği ve tamamen Yahudi
anlayışını gözettiğini belirterek kendini açıklama ihtiyacı hissetmiştir.[306] Bu da
Yahudi kutsal kitap literatürünün üzerindeki gerek Hıristiyan etkisini gerekse
matbaa etkisini göstermesi açısından çarpıcı örneklerden biri olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Matbaanın etkilerinden bir başkası olarak
Michael Avioz, Neviim bölümü kitaplarının adlandırılmasında kullanılan Neviim
Rişonim ve Neviim Aharonim ayrımını göstermektedir.[307] Pek çok
araştırmacı bu ayrımın oldukça eski zamanlardan beridir bu şekilde olduğunu
düşünse de esasında bu kullanımlara yapılan atıflar erken dönemlerde farklı
amaçla kullanılmıştır.[308] Örneğin, Neviim
Rişonim kullanımı Tanah’ta ilk kez Zekeriya Kitabı’nda geçmektedir.[309] Bu
kullanımda maksat, Zekeriya, 7:7’den anlaşıldığı üzere I. Mabed Dönemi’nde (MÖ.
10-6) yaşayan peygamberleri ifade etmektir.[310] Bizim anladığımız düzende bir
tasnif ne apokrif kitaplarda ne Septuagint’te ne de Hazal (חזי׳ל)
Dönemi[311] eserlerde bulunmaktadır. Hazal
literatüründe yer alan kullanım, I. Mabed Dönemi peygamberlerini ifade etmek
için Neviim Rişonim, II. Mabed Dönemi (MÖ. 5-MS. 1) peygamberlerini
ifade etmek için Neviim Aharonim şeklindedir. Fakat Neviim Rişonim, İtalya’da
15. yüzyılın sonuna doğru Soncino matbaasında basılan nüshalarda bölümlemeyi ve
kullanımı kolaylaştırmak amacıyla baskıda yapılan isimlendirme olarak ilk kez
matbaa sahibi aile tarafından kullanılmış, ilerleyen dönemlerdeki baskılarda
iyice yerleşerek Tanah’ın ve dahi Neviim bölümünün ayrılmaz bir parçası haline
gelmiştir.[312] Yazar
iddiasında, matbaanın Hazal’da yer alan bu kullanımı, kendi istekleri
yönünde kullanarak basılacak nüshaya adapte ettiğini ve böylelikle günümüzdeki
sınıflandırmayı oluşturduklarını söylemektedir. Sunulan veriler göz önünde
alındığında yazarın iddiası makul görünmekle birlikte Neviim Rişonim ve Aharonim
kullanımları hâlihazırda literatürde mevcut olduğundan bu uygulamanın Tanah
üzerinde negatif bir etki oluşturmadığını söylemek mümkün olacaktır.
Kitapların ilk cümlesi olan ve kitabın
açılış/giriş cümlesi olarak da değerlendirebileceğimiz cümleler Neviim bölümü
kitaplarının ortak özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar aynı zamanda
kitabı, kitaba isminin verildiği peygambere atfeden ve bazılarında peygamberin
faaliyet gösterdiği dönemin tarih bilgisini veren kısmı ihtiva etmektedir. Bu
cümlelerin, esasında kitabı tanıtıcı ve kitaba giriş mahiyetinde notlar olarak
yazıldığı ve daha sonraki dönemde asıl metne dâhil edildiği görüşü mevcuttur.[313]
Talmud hahamlarının Hezekiel, 12 küçük
peygamber, Daniel ve Ester kitaplarının yazarları olarak Knesset ha-Gdola’yı
(the Great Assembly)[314] göstermeleri yanlış
anlaşılmaya ve farklı yorumlamaya oldukça açıktır:[315] “Yeşu, kendi kitabını ve
Tora’nın 8 cümlesini yazdı. Samuel, kendi kitabını, Hâkimler’i ve Rut’u yazdı.
Yeremya, kendi kitabını, Krallar’ı ve Ağıtlar’ı yazdı. Hizkiya ve etrafındakiler,
Yeşaya, Mezmurlar, Ezgiler Ezgisi ve Vaiz’i yazdılar. Knesset ha-Gdola üyeleri
de Hezekiel, Diğer Peygamberler, Daniel ve Ester kitaplarını yazdılar. Ezra ise
kendi kitabını ve Tarihler’deki kendi zamanına kadar olan şecereyi yazdı.”[316] Fakat
burada kastedilen-doğrudan o kitapların yazarları oldukları değil, editörleri
olduklarıdır. Bir başka ifade ile alıntıda geçen “Yeremya kendi kitabını
yazdı” ifadesinde Yeremya Kitabı’nın yazarının Yeremya olduğu
belirtilirken, “Hizkiya ve etrafındakiler Yeşaya, Mezmurlar, Ezgiler Ezgisi
ve Vaiz’iyazdılar” ifadesinde onların bu kitapların
editörleri/düzenleyicileri oldukları ifade edilmektedir.[317] Yani, Talmud’da hahamlar
yazarlara değil, editörlere atıf yapmışlardır denilebilir.
Tezimizin bu bölümünde Neviim bölümü kitapları
tek tek ele alınarak kitapların tarihlendirilmesi, yazarı, içeriği gibi bazı
hususlar genel hatlarıyla değerlendirilecektir.
Kitabın kendisine atfedildiği peygamber Yeşaya,
Yehuda’da MÖ. yaklaşık 735-700 yılları arasında faaliyet göstermiştir.[318] Kitabın
giriş cümlesinde verilen bilgilerden[319] Yeşaya, Mika, Amos
ve Hoşea’nın oldukça yakın dönemde, yaklaşık MÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısında
yaşadıklarını çıkarmak mümkündür.
Sonraki Peygamberler bölümünün en uzun kitabı
olan Yeşaya Kitabı, Tanah’ta yer alan en fazla farklı bileşenlere sahip kitap
olarak değerlendirilmektedir. Buradan hareketle araştırmacılar, kitabı
genellikle üç ana bölüme ayırarak incelemektedirler.[320] Bunlar; 1-39 bölümleri
kapsayan ve peygamber Yeşaya’nın Yehuda halkına kehanetlerini içeren I. Yeşaya (Proto-Isaiah),
40-55 bölümleri arasını kapsayan ve Babil Sürgünü’nün ileriki dönemlerinden
oluşan II. Yeşaya (Deutero-Isaiah) ve son olarak 56-66 bölümlerini
içeren ve sürgün sonrası dönemdeki durumu ve kehanetleri konu alan III. Yeşaya (Trito-
Isaiah)’dır.[321] Bazı
araştırmacılar kitabın tamamının peygamber Yeşaya tarafından yazıldığını iddia
ederken, büyük çoğunluk kitabın farklı dönemleri konu alan bölümleri sebebiyle
birkaç yazar tarafından uzun bir zaman diliminde yazıldığını ileri
sürmüşlerdir.[322]
Yeşaya Kitabı, Hıristiyan kutsal kitabında
Tanah’tan en çok atıf yapılan kitap olma özelliğini taşımaktadır.[323] Bunun
sebebi olarak kitabın içinde barındırdığı pek çok apokaliptik öge ve kehanet
gösterilebilir. Bu cümleler, Hıristiyan literatürde İsa’ya işaret olarak
algılandığı için kitaba sıkça atıf yapılmıştır.
Kumran Yazmaları’nda[324] ulaşılan pek çok parça ve
kopyasından hareketle Yeşaya’nın Kumran topluluğu açısından özel bir yeri
olduğunu söylemek mümkündür. Yeşaya Kitabı, mevcut 21 kopyası ile Mezmurlar ve
Tesniye’den sonra en çok kopyası bulunan kitap olma özelliğini taşımaktadır.
Kumran Yazmaları arasında Büyük Peygamberler olarak adlandırılan üç peygamber
kitabından Yeremya ve Hezekiel ile ilgili herhangi bir tefsir faaliyetine
rastlanmazken, Trey Asar ve Yeşaya kitapları ile ilgili pek çok tefsirin
mevcut olması, bu iki kitap (Trey Asar ve Yeşaya) arasında diğerlerine
nazaran daha yakın bir ilişkilendirme kurulduğuna işarettir. Aynı zamanda bu
verilerden hareketle bu iki kitabın daha yaygın olarak kullanıldığını ve
diğerlerinden daha önce kanonik statüsü kazandığını söylemek de mümkündür.[325]
Kitabın ilk cümlelerinde kitabın atfedildiği
Yeremya’nın peygamberlik yaptığı dönemler ile ilgili net ifadeler
kullanılmaktadır.[326] Buna göre
Yeremya’yı, pek çok araştırmacı Yoşiya’nın MÖ. 609’daki ölümü ile başlatıyor
olsa da kitapta belirtildiğine göre o, MÖ. 626-586 yılları arasında faaliyet
göstermiştir.[327]
Yeremya, 34:14 cümlesi[328] ile Tesniye, 15:12 cümlesi[329]
karşılaştırılarak bu iki kitap arasında bağlantı kurulmuş ve Yeremya’nın
Tesniye Kitabı’ndan etkilendiği kabul edilmiştir. Fakat Yeremya’daki ifadede
Tesniye Kitabı’na veya oradaki anlatıma dair doğrudan veya dolaylı herhangi bir
ima olmaması, Yeremya’nın bu ifadeye doğrudan Tesniye Kitabı’ndan değil, sözlü
gelenek aracılığıyla ulaştığı fikrini akla getirmektedir.[330]
Tanah’ın Grekçe çevirisi olan Septuagint’teki
versiyon ile Masoretik Yeremya Kitabı karşılaştırıldığında hem içerikte hem de
boyutta farklılaşma olduğu görülmektedir. Buna göre Septuagint, özellikle de
diğer milletler hakkında kehanet içeren cümleleri, Masoretik metinde bulunan
konumundan farklı yerde ve farklı sıralama ile sunmaktadır. Aynı zamanda
Yeremya Kitabı’nın Septuagint versiyonu, yaklaşık sekizde bir oranında
orijinalinden daha kısa olma özelliğine sahiptir.[331]
Kitabın metni üzerinde yapılan çalışmalara göre
kitap, otobiyografik, biyografik ve öğüt içerikli düz yazı ve şiirler olmak
üzere farklı türlere özgü özellikler ve bölümler içermektedir. Bu farklı
parçaların bir araya getirilmesinde kronolojik sıralamanın ana prensip olmadığı
göze çarpmakta ve kitabın son halini MÖ. 587’de Mabed’in yıkılmasından sonraki
dönemde aldığı düşünülmektedir.[332]
III.
Hezekiel (Yehezki'el-bNp'ny)
Kitabın açılış cümlesinde,[333] Mabed’in MÖ. 587 yılında
yıkımında ve sonrasında sürgünde yaşayan peygamber Hezekiel tarafından
yazıldığı belirtilmektedir. Hezekiel Kitabı gerek yazıldığı dönem gerekse
içerdiği apokaliptik ögeler sebebiyle Yahudi literatüründe oldukça önemli bir
yere sahiptir. Kitabın peygamber Hezekiel tarafından kehanetlerini, yaşadığı
deneyimler sonrasında adeta bir günlük gibi yazıp kayıt altına alarak
oluşturduğu söylenebilir.[334]
Yeremya Kitabı’na benzer şekilde Hezekiel
Kitabı’nda da Septuagint metni ile Masoretik metin arasında pek çok açıdan
farklar bulunduğunu söylemek mümkündür.[335] Bu durumun, Hezekiel
Kitabı’nın son halini almasının daha sonraki dönemlerde, Septuagint çevirisinin
yapıldığı dönemin hemen ardına denk gelecek şekilde olmasından kaynaklanması
muhtemeldir.
Kitapta Mabed’in yıkımı ve etkilerini açık bir
şekilde görmek mümkündür. İki bölüme ayırabileceğimiz[336] kitabın ilk kısmı MÖ. 587’de
Mabed’in yıkımı öncesinde Yehuda’ya yapılan uyarıları içeriyorken, ikinci kısım
yıkım sonrası sahip olunacak umudu konu edinmektedir. Apokaliptik özellikli bir
metin olan Hezekiel Kitabı Yahudi mistiklerinin esin kaynağı olmuştur.
Peygamber Hoşea’nın, kitabın açılış cümlesinden[337] hareketle
İsrail krallığının son yıllarında peygamberlik yaptığı düşünülmektedir.[338] Nitekim Trey
Asar bölümünün ilki olan kitap, MÖ. 8. yüzyılla tarihlendirilmektedir.[339] Yehudalı
olan diğer peygamberlerin aksine[340] Hoşea, kuzeyde bulunan İsrail
krallığında yaşamış olan bir peygamber olarak karşımıza çıkmaktadır.[341]
Kitabın girişinde, kitabın yazarı olarak
zikredilen[342] Yoel
peygamberin adı, Tanah’ın başka bir bölümünde geçmemektedir. Yoel ve
peygamberliği ile ilgili gerek tarih belirlemek gerekse detaylı bilgi sahibi
olmak, kitabın başında verilen babasının ismi dışında başka herhangi bir
bilgiye sahibi olmayışımız sebebiyle pek kolay değildir. Genel bir çerçeve
çizmek adına geniş bir yelpaze verilerek MÖ. 9-2. yüzyıllar arasında yaşamış
olması gerektiği fikri kabul görmüştür. Zaman aralığının bu kadar geniş olması,
Yoel’in “yazar peygamberler” kategorisinin ilki veya sonuncusu olarak
adlandırılmasına sebep olmuştur.[343] Bu hususta iki farklı görüşün
varlığından bahsetmek mümkündür. İlki, Yoel’i Mabed peygamberi olarak
değerlendirerek, onun yaşadığı dönemi Mabed’in MÖ. 587’deki yıkılışından hemen
önceki döneme tarihlendirmekteyken ikinci grup, MÖ. 400 civarında peygamberlik
yaptığını ileri sürmektedir.[344] Kitabın
içinde yer alan bazı motifler, kullanılan dildeki Arami etkileri gibi bazı
şeyler sebep gösterilerek Yoel’in sürgün öncesi dönemde yaşadığı fikri[345]
desteklenmeye çalışılsa da bu konuda fikir birliği mevcut değildir. Nitekim
onun peygamberlik aktivitelerini sürgün sonrası döneme tarihlendirenler de
oldukça fazladır.[346]
Amos, yazar peygamberlerin ilki olarak nitelendirilmiş[347] ve onun
peygamberliği MÖ. 8. yüzyılın ortalarına tarihlendirilmiştir.[348] Yoel
Kitabı’yla benzer şekilde Amos Kitabı’nın başında da kitabı peygamber Amos’a
atfeden ve aynı zamanda peygamber Amos hakkında diğer peygamberlere nazaran
daha fazla bilgi sahibi olmamızı sağlayan ifadeler yer almaktadır.[349] Kitaba
giriş niteliği taşıyan ve kısaca Amos’un tanıtıldığı cümleler aracılığıyla onun
yaşadığı dönemi, nereli olduğu, ne iş ile uğraştığı[350] gibi bilgileri edinmek
mümkündür. Yehudalı bir peygamber olan Amos, kuzeyde, İsrail krallığında
peygamberlik yapmıştır. Metin üzerinde yapılan çalışmalar neticesinde Amos
Kitabı’nın İbranice metninin, diğer pek çok Neviim bölümü metinlerine kıyasla
daha iyi durumda ve daha iyi korunmuş olduğu görülmektedir.[351] Fakat diğer taraftan, kitapta
yer alan üçüncü şahıs kullanımları sebebiyle Amos Kitabı’nın tek bir kişi
tarafından tek seferde yazılmadığını, farklı dönemlerin özelliklerini taşıyan
metinlerin bulunduğunu düşünenler mevcuttur.[352]
Ovadya Kitabı, tek bölüm ve 21 cümleden meydana
gelmekte ve bu sebeple Tanah’ın en kısa kitabı olma özelliğini taşımaktadır.
Kitap Edom halkına karşı tek bir kehaneti içermektedir. Yaygın bir
İbrani/Yahudi ismi olan ve “Tanrı’nın kulu” anlamına gelen ismi dışında peygamber
Ovadya ile ilgili başka herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Kitabın girişinde
ve/veya içeriğinde Ovadya’nın yaşadığı dönem ile ilgili bilgi sahibi
olabileceğimiz herhangi bir atıf bulunmuyor olsa da Ovadya’nın peygamberliği,
genellikle Mabed’in MÖ. 587 yılındaki yıkımından hemen sonrasına
tarihlendirilmektedir.[353]
Yunus Kitabı, diğer Neviim bölümü kitapları
gibi bir peygamberin İsrail halkına ya da İsrailoğulları çerçevesinde çevre
halklara karşı kehanetlerini içeren bir kitap olmadığından diğer kitaplardan
farklı değerlendirilmiştir. Kitabın içeriğinde İsrailoğullarına değil Ninova
halkına bir kehanet[354] yer
almaktadır. Diğer kitaplarda ana tema İsrailoğulları iken, bu kitapta Yunus
peygamberin hayatı merkeze alınmıştır.[355] Bu özelliği ile kitap,
midraşik olarak görülmüş ve bazı otoritelerce bu kategoride
değerlendirilmiştir.[356] Bunun yanı
sıra araştırmacılara göre, Midraş özelliği taşıyan bu kitabın Neviim bölümüne
dâhil edilmesinin bir sebebi vardır. Buna göre, Trey Asar olarak
adlandırılan bölümünün içerdiği kitapların sayısını, tamlığın sembollerinden
biri olan 12 sayısına tamamlama gayesidir.[357]
Neviim kitaplarının giriş bölümünde kitabın
atfedildiği peygamberin ismi ya da kitabın içeriğine dair bazı bilgiler
bulunmasına rağmen Yunus Kitabı için böyle bir durum söz konusu değildir.
Kitabın 3:4 cümlesinde yer alan Ninova halkına karşı kehanet haricinde
tamamında bir peygamberin hayatından kesitler anlatılmaktadır. Bu sebeple de
peygamber Yunus’un hayatı ve kişiliği ile ilgili pek çok bilgiye sahip
olduğumuzu söylemek mümkündür. Kitap her ne kadar diğer kitaplara nazaran daha
fazla bilgi barındırıyor olsa da kitabın tarihlendirilmesi ile ilgili net bir
kayıt bulunmamaktadır. Fakat Yunus’un MÖ. 4. yüzyılda faaliyet gösterdiğini
düşünenler mevcuttur.[358]
Yunus’un İbranice karşılığı olan Yona (יונה),
“güvercin” anlamına gelmektedir. Kitapta anlatılan hikâyesine bakılarak
Yunus’un, Kur’an’da da kıssası anlatılan Yunus peygamber olduğu
anlaşılmaktadır.[359] İki kutsal
kitapta anlatılan hikâyelerin büyük ölçüde birbirine uyduğu görülmektedir.
Kitabın başında yer alan giriş cümlesinde
verilen bilgiye[360] göre Mika,
Moreşetli’dir ve Yeşaya’nın çağdaşı olarak Yehuda’da yaşamıştır.[361] Kitapta
Yehuda kralları Yotam, Ahaz ve Hizkiya dönemlerinde peygamberlik yaptığı
zikredilmektedir. Yeremya Kitabı’nda Mika ile ilgili olarak onun Hizkiya
döneminde faaliyet gösterdiğinden bahsedilmesi[362] bunu destekler niteliktedir.
Fakat araştırmacılar arasında Kral Hizkiya’nın hükmettiği dönem ile ilgili bir
fikir birliği bulunmamaktadır. Buna göre, Mika’nın peygamberliğini MÖ. 725 yılı
civarına yerleştirenler olduğu gibi 700’lü yılların başlarına tarihlendirenler
de mevcuttur.[363] Kitabın
metni ile ilgili yapılan çalışmalardan bazılarının sonuçlarına göre kitabın
yalnızca 1-3. bölümler arası, bazılarına göre ise 6:9-16 veya 6:9-7:7 bölümleri
peygamber Mika’ya atfedilirken diğer kısımların otantik olmadığı
düşünülmektedir.[364]
Nahum Kitabı, giriş cümlesinde de belirtildiği
gibi Ninova şehri ile ilgili kehanetleri içermekte[365] ve Asur hâkimiyetinin son
buluşunu anlatmaktadır. Şehrin MÖ. 612 yılında yıkılmasından hareketle kitabın
bu tarihten önce yazıldığını söyleyenler olduğu gibi bazıları bunu, yıkımın
hemen öncesi olarak belirtmekte[366] bazıları da
MÖ. 650 yılına kadar geri çekmektedir.[367]
Kitabın başında zikredilen[368] ismi dışında peygamber
Habakkuk ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Peygamber ile ilgili
olarak genel kanı, isminin oldukça sıradışı ve nadir rastlanılan (hatta pek
çoğuna göre rastlanılmayan) bir isim olduğu şeklindedir.[369] Metin üzerinde yapılan
çalışmalarda Habakkuk’un müşahedelerinin MÖ. 600 yılı civarlarında olduğu
söylenilmektedir.[370]
XII.
Sefanya (Tsefenya- צפניה)
Peygamber Sefanya ile ilgili kitabın giriş
cümlesinde verilen bilgilerde,[371] normalden
farklı olarak uzun bir soy ağacı zikredilmesi, soy ağacının başında yer alan
kişinin (Hizkiya) önemli ve bilinen bir kişi olduğu fikrini doğurmuştur.
Buradan hareketle Sefanya’nın soyunun özel olarak dayandırıldığı Hizkiya’nın
Yehuda krallarından Hizkiya olduğu akla gelmektedir.[372] Fakat Amos ve Hoşea
Kitabı’ndaki metinde Hizkiya [373]יחזקיה iken Sefanya Kitabı’nda חזקיה şeklinde farklı yazılmış olması bu çıkarımın doğru olma
ihtimalini zayıflatmaktadır. Kral Yoşiya zamanında yaşadığı belirtilen
Sefanya’nın peygamberliği, MÖ. 640-609 yılları arasına tarihlendirilmiştir.[374]
Kitabın kendisine atfedildiği Hagay peygamber
ile ilgili olarak kitabın giriş cümlesi[375] haricinde Tanah’ta ikisi de
Ezra Kitabı’nda olmak üzere iki atıf daha bulunmaktadır.[376] Fakat burada da isim dışında
herhangi bir detaydan bahsedilmediğinden peygamber Hagay ile ilgili bilgimiz
oldukça sınırlıdır. Bu atıflardan açık bir şekilde anlaşıldığına göre,
peygamber Hagay, peygamber Zekeriya ile aynı dönemde ve birlikte peygamberlik
yapmıştır. Kitabın giriş cümlesinde verilen ayrıntılı tarihlendirmeden ve
Darius’un MÖ. 522-486 yılları arasında hüküm sürdüğü fikrinden hareketle
Hagay’ın peygamberliğinin MÖ. 520 yılında olduğu düşünülmektedir.[377]
Hagay Kitabı, Tanah kitapları arasında ikinci
en kısa kitap olmasına karşın birden fazla kehanet barındırması, verdiği tarih
ve kronoloji bilgileri sebebiyle oldukça önemli bir yere sahiptir.
XIV.
Zekeriya (Zaharya -זכריה)
Kitabın kendisine atfedildiği[378] peygamber
Zekeriya daha önce peygamber Hagay’da bahsettiğimiz gibi Tanah’ta Ezra
Kitabı’nda Hagay ile birlikte iki yerde daha anılmaktadır. Hagay, Zekeriya’dan
daha genç olarak nitelendirilmiş ve Zekeriya’nın peygamberliği MÖ. 520-528
arasına tarihlendirilmiştir.[379]
Zekeriya Kitabı’nın metni üzerinde yapılan
incelemeler sonucunda yalnızca 1-8. bölümler arası Zekeriya’ya atfedilirken,
9-14. bölümler İkinci-Zekeriya (DeuteroZechariah) olarak adlandırılmış ve daha
sonraki bir dönemde yazıldığı düşünülmüştür.[380] Trey Asar kitapları
arasındaki en uzun kitap olan Zekeriya Kitabı, erken dönem kilise babalarından
Jerome tarafından en anlaşılması güç kitap olarak tanımlanmıştır. Benzer
şekilde Orta Çağ Yahudi âlimlerinden Raşi (ö. 1105) de bu kitabın Mesih
gelmeden tam olarak anlaşılamayacağını belirtmiştir.[381]
Neviim’in son kitabı olan Malaki Kitabı’nın
kendisine atfedildiği yazarı[382] ile ilgili
olarak pek çok tartışma bulunmaktadır. Bu tartışmaların sebebi olarak Malaki
kelimesinin İbranice “habercim/elçim” anlamına gelmesidir. Bu durum,
araştırmacıları Malaki’nin özel bir isimden ziyade bir sıfat olabileceği
düşüncesine sevketmiştir. Dahası Septuagint’te bu ifadenin “Tanrı’nın
habercisi/elçisi” şeklinde yer alması, bu düşünceyi güçlendirmektedir. Bu
sebeple bu metni Malaki isimli bir peygambere ait bir metin olarak değil anonim
bir metin olarak nitelendirenler mevcuttur.[383] Bunun yanı sıra Malaki’nin
Ezra için kullanılan bir sıfat olduğunu ve kitabın Ezra tarafından yazıldığını
söyleyenler olduğu gibi Malaki’nin İlyas olduğunu düşünenler de vardır.[384]
Malaki, MÖ. 5. yüzyılın ilk yarısına muhtemelen
470 yılı civarına tarihlendirilmektedir.[385] Kendinden sonra yazıldığı
düşünülen kitaplar olmasına ve kronolojik olarak son kitap olmamasına rağmen
Malaki, Neviim’in son kitabı olarak kanonda kendine yer bulmuştur. Bunun
sebebi, muhtemelen kitabın içeriğinde yer alan eskatolojik unsurlardır.[386] Kitabın son
cümlelerini bazıları Malaki Kitabı’nın sonuç kısmı olarak değerlendirirken,
bazıları da onların Trey Asar bölümünün tamamlayıcısı bir not olarak
yazıldığını ve sonradan kitabın metnine dâhil edildiğini düşünmektedirler.[387]
D.
Neviim Bölümünün Gelenekteki Yeri ve Önemi
Mevcut Tanah her ne kadar Tora-Neviim-Ketuvim
olmak üzere üç ayrı bölümden müteşekkil ise de Yahudiliğin erken dönemlerine,
özellikle de Ketuvim’in henüz son şeklini almadığı zamanlara baktığımızda Tora
ve Neviim bölümlerinin bir arada ve ana bölümler olarak zikredildiği
görülmektedir. Bu ikili, özellikle Hıristiyan kutsal kitabında Yahudi kutsal
kitabını ifade etmek için kullanılmıştır.[388] Örneğin Elçilerin İşleri,
13:15 cümlesinde geçen “Kutsal Yasa (Tora) ve peygamberlerin yazılarını
(Neviim) okuduktan sonra...” ifadesi bunu destekler niteliktedir.[389] Yahudi
geleneğinde Musa’ya atfedilen Tora’nın her dönemde diğerlerinden ayrı olarak
değerlendirilmiş olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Fakat bununla birlikte Neviim
bölümü de içerdiği mesajlar bakımından ve Tora ile birlikte kutsal kitabı ifade
etmesi açısından oldukça önemli ve değerlidir. Aynı zamanda bölümlerin
hiyerarşik kabul edilen sıralamasından da anlaşılacağı üzere Neviim, Ketuvim
bölümünden de daha önemli bir konumdadır.[390]
Neviim bölümü kitapları, gelenekte haftara
(הפטרה)
okumalarında karşımıza çıkmaktadır. Oldukça erken dönemlere kadar uzanan bu
gelenek, Şabat ve bayram (tatil) sabahlarında sinagogta Tora okunmasının
ardından her haftanın paraşası ile ilişkilendirilen ve Neviim’de yer
alan kitaplardan bölümler okunması geleneğini ifade etmektedir. Nitekim haftaranın
günün okumasına (paraşasına) uygun olması, Babil Talmudu’nda[391] zikredilmektedir.
Ayrıca bazı kitaplar, Yahudi ibadet hayatının önemli dönemlerinden iki tanesi
olan Yom Kippur (Kefaret Günü^Wö יום) ve Teşa Be-Av (Av ayının 9.
Günü- תשעה
באב)
günlerinde sabah ve öğleden sonra ibadetlerinde okunur. Paraşalar,
Tora’nın tüm cümlelerini kapsayacak şekilde sınıflandırılırken haftaralar,
Neviim bölümü kitaplarından yalnızca belli bölümlerin seçilmesi ile
oluşturulmuştur. Haftara, maftir (מפטיר) adı verilen
Tora okumaya çağırılan son kişi tarafından okunur.
Haftara
geleneğinin nasıl ve ne zaman oluştuğu kesin değildir ve bu sebeple konu
hakkında farklı görüşler mevcuttur. Bunlardan bir tanesi, Makabi ayaklanması
öncesi Yahudilerin baskı ve zulüm altında yaşadığı dönemde (MÖ. yaklaşık 168)
yasaklanan Tevrat okumaları yerine, Yahudi toplumunda Neviim kitaplarından
bölümler okuma geleneği oluştuğu şeklindedir.[392] Bir diğer görüşe göre ise,
Neviim’in otoritesini kabul etmeyen Samirilere karşı oluşturulan bir gelenek
olduğu yönündedir.[393]
Haftara
geleneği ile ilgili Mişna[394] ve
Talmud’dan[395] da
referanslar getirmek mümkündür. Sonuç olarak, kaynağı kesin olarak bilinmiyor
olsa da Yahudi âlimlerin ittifak ettiği konu; Tora’nın hukukun; peygamber
sözlerini temsil eden haftaranın da ahlaki kuralların ana kaynağı olduğu
şeklindedir.[396] Bunun yanı
sıra Hıristiyan kutsal kitabında da dönem itibariyle değerlendirildiğinde haftara
geleneği ile ilgili önemli kanıtlar bulunmaktadır. Bunun en önemli ve belirgin
örneği olarak “İsa, büyüdüğü Nasıra Kenti’ne geldiğinde her zamanki gibi Şabat
Günü havraya gitti. Kutsal Yazılar’ı okumak üzere ayağa kalkınca O’na Peygamber
Yeşaya’nın Kitabı verildi. Kitabı açarak şu sözlerin yazılı olduğu yeri
buldu... Sonra kitabı kapattı, görevliye verip oturdu.”[397] cümlesini göstermek
mümkündür.
Sonuç olarak, mabed kavramına ve aynı zamanda
fiziksel olarak Kudüs’teki Mabed’e azami ölçüde önem verilen bir geleneğe sahip
olan Yahudi toplumunda; Mabed ve Kudüs’ün inşası, yıkılışı, sürgün dönemi,
Mabed’in tekrar inşası ve tekrar yıkılması gibi olayları içermesi sebebiyle
Neviim bölümü kitaplarının özel bir yer ifade ettiğini söylemek mümkündür. Bu
hususta bütün bu yaşanan süreçlerin İsrailoğullarının Tanrı ile aralarındaki
itaat-itaatsizlik konularını yansıtması açısından Neviim’in Tanah içerisinde Tora’dan
sonra ikinci sırada olduğu söylebilir.
3.
BÖLÜM: KETUVİM KİTAPLARININ KANONİZASYONU
Tanah’ın üçüncü kısmına ismini veren Ketuvim
teriminin kökü “yazmak” anlamına gelen k-t-b (כ-ת-ב) harflerinden
oluşmaktadır. Terim, “yazı” anlamına gelen katuv (כתוב)
kelimesinin çoğulu olarak “yazılar” anlamında bu bölümü ifade etmek için
kullanılmıştır. Son bölüm olan Ketuvim toplam 13 ayrı kitaptan oluşmaktadır.
Yahudi geleneği Ezra- Nehemya ve Tarihler I-II kitaplarını tek bir kitap olarak
değerlendirdiğinden bu bölümün 11 kitaptan oluştuğunu kabul edilmektedir.
Mezmurlar ile başlayıp Tarihler Kitabı ile son bulan bölüm, diğer iki bölümden
farklı olarak kronolojik bir İsrailoğulları tarihi anlatmaz. Ketuvim’de yer
alan kitaplar genellikle ilahi türünde Tanrı’ya yakarış ve övgüler içeren
şiirsel bir dil ile yazılmış metinlerden oluşmaktadır.
Ketuvim bölümü kitapları kendi içerisinde
kategorilendirmeye tabi tutulmuştur. Buna göre “hakikat kitapları (אמ״ת '^^v-sifrey emet)” olarak
adlandırılan ilk kısım, Mezmurlar, Süleyman’ın Özdeyişleri ve Eyüp kitaplarını
içermektedir. İbranicede hakikat anlamına gelen emet aynı zamanda, bu
kategoride bulunan kitapların ilk harflerinin de tersten kısaltmasıdır.[398] “Beş
megilot (מגילות
^ft-hameş megilot)” olarak isimlendirilen ikinci kısım, nispeten daha kısa
kitaplar olan Ezgiler Ezgisi, Rut, Ağıtlar, Vaiz ve Ester kitaplarından
oluşmaktadır. Bu beş kitap tek bir tomara sığacak uzunluktadır. Gelenekte özel
bir terim adı atfedilmemiş olsa da tarih kitapları olarak değerlendirilen
Daniel, Ezra- Nehemya ve Tarihler kitapları ise son kategoriyi oluşturmaktadır.
Bunun yanı sıra Talmud kaynaklı olarak gösterebileceğimiz farklı bir tasnif
daha mevcuttur. Buna göre, “Büyük Yazılar (גדולים ü^n^ketuvim gdolim)”
olarak adlandırılan kategoride Mezmurlar, Süleyman’ın Özdeyişleri ve Eyüp
kitapları yer alırken, “Küçük Yazılar (כתובים קטנים- ketumu ktanim)” olarak
isimlendirilen kategoride Ezgiler Ezgisi, Vaiz ve Ağıtlar kitapları
bulunmaktadır.[399] En son
kanoniza edildiği kabul edilen Ketuvim bölümü kitapları, kitapların içeriği,
kanonizasyon süreci gibi pek çok açıdan tartışma konusu olmuştur.
I. Kitaplara Yapılan
Atıflar (Kitapların Yaygınlığı-Kullanılırlığı)
Bir kitabın kanonik olarak
adlandırılabilmesi için o kitabın dinî bir uygulama ya da doktrin için otorite
kabul edilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla kitabın ne kadar bilindiğinin, ne
kadar yaygın kullanımda olduğunun bir göstergesi olarak bir kitaba yapılan
atıflar, o kitabın otoriterliğinin kanıtı olarak gösterilebilir. Bununla
birlikte bu yapılan atıflar, her zaman o kitabın kesin olarak kanonik olduğu
sonucunu doğurmaz.[400] Nitekim
Philo (ö. 50) ve Josephus (ö. 100)
gibi önemli isimlerin erken dönem eserlerinde kanonik kabul
edilmeyen kitaplara da sıkça atıf yapıldığı
görülmektedir.[401] Talmud
literatürü üzerinde yapılan inceleme sonucunda ise bir kitabın kullanım
yoğunluğu ve sıklığının (yapılan atıfların) o kitabın kanonik statüsünün
belirlenmesi için ana etken olmadığı sonucu çıkarılmıştır.[402] Nitekim Ketuvim bölümü
kitaplarından Süleyman’ın Özdeyişleri, Eyüp, Daniel, Ezra, Nehemya ve Tarihler
kitaplarının (bazı özel durumlar hariç) II. Mabed döneminde Mabed’de ya da
toplum önünde okunduğuna dair herhangi bir kayıt bulunmamaktadır.[403] Fakat
bununla birlikte kanıt olarak herhangi bir kaydın yer almamış olmasının bunun
kesin olarak gerçekleşmediği anlamına gelmeyeceği de göz önünde
bulundurulmalıdır. Sonuç olarak söylenebilir ki kitaplara yapılan atıflar, o
kitapların dönemin toplumunun gözündeki konumunu yansıtması açısından önemli bir
etken iken, kitabın kanonikliği hakkında net bir yargıya varmamızı sağlayacak
ana unsur değildir.
Ketuvim bölümünde bir kitapta, diğer bir
kitabın kanonikliğini destekleyecek nitelikte birbirine atıf yapan cümle veya
ifadelere rastlanmamaktadır. Bununla birlikte II. Tarihler Kitabı’nda geçen
“Yeremya Yoşiya için bir ağıt yazdı. Kadın, erkek bütün ozanlar bugüne dek
ağıtlarında Yoşiya’yı anarlar. İsrail’de bir gelenek haline gelen bu ağıtlar
Ağıtlar Kitabı’nda yazılıdır.”[404] ifadesi
genellikle Ağıtlar Kitabı’nın yazarının Yeremya olduğu hususunda referans
gösterilen bir cümledir. Bu cümle, Ketuvim bölümü içerisinde bir kitabın
diğerine atıf yapmış olması açısından önemli bir kayıt olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Apokrif kabul edilen II. Makabeler Kitabı’nda
“...gerek arşivlerde gerekse Nehemya’nın anılarında kaydedildiğine göre,
kendisi bir kitaplık kurup krallar ve peygamberler, Davut’un yazıları ve
tapınakta toplanan paralar konusunda kralların yazdığı mektuplarla ilgili bir
kitap koleksiyonu yapmıştır.”[405] ifadesi
mevcuttur. Burada bahsi geçen kitapların Neviim ve Ketuvim bölümünde yer alan
kitaplar olduğu düşünülmektedir. Nitekim “krallar ve peygamberler” olarak
zikredilen kısmın büyük oranda Neviim’e ve göreceli olarak Ketuvim’e, “Davut’un
yazıları” ile Mezmurlar’a ve “kralların yazdığı mektuplar” tabiri ile de Ezra
Kitabı’na atıf yapıldığı ifade edilmektedir.[406]
Ben Sira kitabı üzerinde yapılan içerik ve
kaynak analizleri sonucunda Ben Sira’nın Rut, Ezgiler Ezgisi, Ester ve Daniel
haricinde Tanah’ın diğer bütün kitaplarından etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır.
Benzer şekilde Ketuvim bölümü kitaplarının da pek çoğunu kullandığı anlaşılan
Ben Sira, etkilendiği bu kitapların kanonik statüsü hakkında herhangi bir bilgi
vermemektedir.[407] Fakat Ben
Sira’nın torunu tarafından yazılan Ben Sira’ya Giriş kitabında yer alan
“Yasa, peygamberler ve atalarımızın diğer kitapları” ifadesinden Ben Sira’nın
daha sonra Ketuvim olarak anılacak bölümün de yer aldığı üçlü bir bölümlemeden
haberdar olduğu anlaşılmaktadır. Fakat dönem itibariyle bakıldığında
“atalarımızın diğer kitapları” olarak atıf yaptığı bölümün henüz daha Ketuvim
olarak ya da herhangi bir özel terim veya ifade ile adlandırılmadığı aşikârdır.
Araştırmacılar, bu referansın Ketuvim kitaplarına ait olduğunu düşünmekle birlikte,
kastedilenlerin Ketuvim’in hangi kitapları olduğu konusunda ittifak yoktur.[408]
Kumran’da çıkan Tanah parçalarına baktığımızda
Ester Kitabı hariç diğer bütün kitapların Kumran topluluğunda yer aldığı
görülmektedir. Bununla birlikte Kumran Yazmaları’nda Ketuvim terimi
kullanılarak atıf yapılan bir Tanah bölümüne rastlanmamaktadır.[409] Bir diğer
ifadeyle bu bölümdeki pek çok kitap biliniyor olsa dahi Kumran topluluğunca o
bölümün Ketuvim olarak anıldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Ester
Kitabı’nın yokluğunun nedeni olarak, kitabın topluluk tarafından bilinmediği ve
bu sebeple yer almadığı gösterilebileceği gibi, daha basit bir bakış açısıyla o
parçanın saklanmadığı veya günümüze ulaşmadığı varsayılabilir. Bunun yanı sıra
topluluğun Purim’i kutlamadığı ve bu sebeple Ester Kitabı’nı reddettikleri de
ihtimaller arasındadır.[410] Aynı
zamanda Ester Kitabı’nın kanoniklik statüsünü topluluğun kitaptan haberi
olmayacağı geç bir tarihte kazandığını iddia etmek de mümkündür. Öte taraftan
Kumran Yazmaları’nda Ezra, Nehemya ve Tarihler
kitaplarının da yalnızca birer kopyası mevcuttur. Çıkarılan parçaların pek
çoğunun yayınlanmasının ardından, ifade edildiğine göre, Tanah’ın pek çok
kitabı Kumran topluluğu tarafından da otorite (kanonik) olarak kabul edilirken,
Beş Megilot (Ezgiler Ezgisi, Rut, Ağıtlar, Vaiz ve Ester), Ezra, Nehemya,
Daniel ve Tarihler kitaplarının hangi statüde görüldüğünü kesin olarak
belirlemek mümkün değildir.[411]
Hıristiyan kutsal kitabında Ketuvim ile ilgili
herhangi bir atfın mevcut olup olmadığına bakıldığında Luka, 24:44’te geçen
“Musa’nın Yasası’nda, peygamberlerin yazılarında ve Mezmurlar’da...”
ifadesindeki Mezmurlar’ın özelde Mezmurlar Kitabı’ndan ziyade, genelde Ketuvim
bölümünü ifade etmek için kullanıldığı düşünülmektedir.[412] Bununla birlikte,
bu başlığın hangi kitapları içerdiğini tam olarak belirlemek mümkün değildir.
Öte taraftan Hıristiyan kutsal kitabında Tanah’ın pek çok kitabından
bahsedilmesi veya kitaplara atıf yapılmış olmasına rağmen, Ketuvim bölümü
kitaplarından Beş Megilot, Ezra, Nehemya ve Tarihler[413] kitaplarına dair herhangi bir
ima yer almamaktadır.[414] Fakat bu, o
kitapların kanonda yer almadığı ya da onların kanonik olmadığı anlamına
gelmemektedir. Ancak bu durum, o dönemdeki Ketuvim kitaplarından kastın tam
olarak hangi kitaplar olduğunu belirleme hususunda işleri zorlaştırmaktadır.
Ketuvim bölümü için kullanılan kavramların yanı
sıra, “peygamberlerin sözleri” anlamına gelen דברי הנביאים (divrey ha-neviim)[415] ifadesinin Neviim bölümü ile birlikte Ketuvim’den de
kitapları kapsayacak şekilde kullanıldığı düşünülmektedir.[416] Bunun sebebi olarak Tanah’ta
kral olarak anlatılan ve peygamberliklerinden bahsedilmeyen Davut ve
Süleyman’ın gelenekte peygamber olarak kabul edilmesi gösterilebilir. Buradan
hareketle Hıristiyan kutsal kitabında ve Apokrif literatürde “Yasa ve
Peygamberler” olarak atıf yapılan peygamber kitapları peygamberlerce
otoriterliği onaylanmış kitaplar olarak düşünülebilir. Dolayısıyla o kategoride
yer alan kitapların içerisinde yazarlarının peygamberler olduğu düşünülen
Ketuvim kitaplarının da yer aldığını düşünmek mümkün olacaktır.[417]
Josephus’un eserinde kullandığı “Bunların beş
tanesi Musa’nın kitabı... Musa’nın ölümünden Artahşasta’ya kadar tarihî,
Musa’dan sonraki peygamberler kendi zamanlarında olan olayları on üç kitapta yazdılar;
geri kalan dört kitap Tanrı’ya ilahiler (yakarışlar) ve hayat ile ilgili
yönlendirmeleri içermektedir.”[418] ifadeleri
göz önüne alındığında, Ketuvim bölümüne özel bir atıf “yazılar” ifadesi ile
dahi bulunmamakla birlikte yapılan üçlü tasniften dolayı bahsedilen son dört
kitap, özelde Mezmurlar[419] genelde
Ketuvim bölümü kitapları olarak değerlendirilmektedir.
II. Kitapların
Yazarları ve Tarihlendirilmesi
Ketuvim bölümünün içerdiği kitaplardan
bazılarının yazarları ile ilgili olarak Talmud’da “.Samuel, kendi adını taşıyan
kitabı, Hâkimler ve Rut kitaplarını yazdı, Davut, kendisininkiyle birlikte 10
yaşlı bilgenin (זקנים
- zkanim)[420] de yazılarının yer aldığı Mezmurlar kitabını yazdı.
Yeremya, kendi adını taşıyan kitabı, Krallar ve Ağıtlar kitaplarını yazdı.
Hizkiya ve etrafındakiler Yeşaya, Süleyman’ın Özdeyişleri, Ezgiler Ezgisi ve
Vaiz kitaplarını yazdı. Knesset ha-Gdola Hezekiel, Trey Asar,
Daniel ve Ester kitaplarını yazdı. Ezra kendi adını taşıyan kitabı ve Tarihler
Kitabı’nda kendi zamanına kadar olan soyağacı kısmını yazdı...-Tarihler
Kitabı’nı kim tamamladı? -Hakalya oğlu
Nehemya”[421] bilgisi zikredilmektedir.
Fakat bazılarına göre, Talmud’da verilen bu bilgi yazarlığa vurgudan ziyade,
bir isme atıfla anılan kitapların o kişilerce otoriterliğinin kabul edilmesi ve
kanona dâhil edilmelerinin göstergesi olarak yorumlanmıştır.[422] Bazılarına
göre ise, burada verilen liste, kitapların gerçek yazarlarını belirtmek için
değil, Tanah kitaplarının kronolojik olarak yazılı forma geçme sırasını ifade
etmek için verilmiştir.[423]
Talmud’da verilen bu bilgiden hareketle,
tezimizin Neviim bölümünde de bahsetmiş olduğumuz, ilk toplantısı Nehemya, 8-10
pasajlarında anlatılan ve Talmud hahamlarınca Knesset ha-Gdola
tarafından yazıldığı kabul edilen kitaplar arasında Ketuvim bölümünden Daniel
ve Ester kitapları da yer almaktadır. Bu iki kitabın diğer kitaplarla birlikte
bu listede verilme sebebinin, kitapların hahamların gözündeki antikliğini
vurgulamak olabileceği düşünülmektedir.[424]
Ketuvim bölümünün tarihlendirilmesi hususunda
bazı araştırmacılara göre, kitapların tamamının son hallerini alması sürgün
sonrası dönemde gerçekleşmiştir.[425] Bazıları bu tarihi
miladi ilk yıllar olarak belirterek Ferisi çevrelerinde gerçekleştiğini ifade
ederken[426] bazı
araştırmacılar ise Ketuvim’in genel hatlarıyla şekillenmiş olmasının MÖ. 150
tarihinde gerçekleştiğini fakat Ezgiler Ezgisi, Vaiz ve Ester kitapları
üzerinde yer alan eli kirletme-kirletmeme ve dolayısıyla kanoniklikleri
üzerindeki şüphelerin daha sonraki dönemlerde giderilmiş olabileceğini ifade
etmektedirler.[427] Ayrıca,
Ketuvim’in kanonizasyonun tamamlanmasının Yavne Konsili’nde olduğunu
savunanlara göre, onun kanonizasyonu Yavne’de MS. yaklaşık 100-110 yılları
civarında gerçekleşmiştir. Fakat daha önce ifade edildiği üzere, bu görüş
oldukça tartışılmış ve eleştirilmiştir.
I. Eli Kirletme
Meselesi ve Yavne Konsili’nde Alınan Kararlar
Daha önce bahsedildiği üzere gerek Yahudi
geleneğinde gerekse bu alanda çalışan araştırmacılar arasında, eli kirletme
meselesi ve Yavne Konsili ile ilgili süregelen tartışmalar mevcuttur. Bu iki
konunun tartışılan ortak paydası ise, Ketuvim bölümü kitapları üzerine
olmuştur. Yavne Konsili’nin tarihi ve konsilin gerçekten yapılıp yapılmadığı
tartışmalarının haricinde bu bölümde Ketuvim kitapları ile ilgili Konsil’de
varılan sonuçlara açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Bu hususta yapılan
tartışma, kanonizasyon kriterleri arasında değerlendirilen eli kirletme
meselesi üzerinden yapıldığı için, Mişna’da aktarılan pasaj ele alınacak ve
konu pasaj üzerinden incelenecektir.
Eli kirletme meselesinde adı en çok geçen
kitaplar, Ketuvim bölümünden Ezgiler Ezgisi ve Vaiz olmuştur. Bununla birlikte
bu hususta, Ester ve Rut kitaplarının da Mişna veya Talmud’da yer alan bazı
cümlelerde zikredildiği görülmektedir.[428] Gerek Mişna ve Talmud’da
gerekse Tosefta’da bazı hahamlar Ezgiler Ezgisi’nin eli kirlettiğini
belirtirken,[429] bazıları
ise Vaiz Kitabı[430] ile ilgili
olarak bu durumu dile getirmişlerdir. Yine bir kısmı her ikisi için bunun
geçerli olduğunu söylerken bazıları ise her iki kitabın da eli kirletmediğini
belirtmişlerdir.[431]
Bütün kutsal metinler eli kirletir. Ezgiler
Ezgisi ve Vaiz kitapları da eli kirletir. Rabbi Yehuda ‘Ezgiler Ezgisi eli
kirletir fakat Vaiz Kitabı [nın eli kirletmesi] ile ilgili şüphe/ihtilaf
vardır’ dedi. Rabbi Yose ‘Vaiz kitabı eli kirletmez fakat Ezgiler Ezgisi ile
ilgili şüphe vardır’ dedi. Rabbi Şimon ‘Vaiz Kitabı, Şammay Okulu’nun zayıf
noktaları arasında iken Hillel Okulu’nun kati kararları arasındadır’ dedi.
Rabbi Şimon b. Azzay ‘72
^yaşlıdan (zkanim) Rabbi Elazar ben
Azarya’nın akademi başkanı (nasi) ilan edildiği gün Ezgiler Ezgisi ve
Vaiz kitaplarının eli kirlettiğine dair bir gelenek duydum’ dedi. Rabbi Akiva
‘Tanrı muhafaza etsin! İsrail’deki hiç kimse Ezgiler Ezgisi’nin statüsü
hakkında tartışıp da onun eli kirletmediğini söylemesin. Nitekim dünyanın
tamamı dahi onun (Ezgiler Ezgisi kitabının) İsraile verildiği gün kadar değerli
değildir. Bütün yazılar kutsaldır fakat Ezgiler Ezgisi kutsallar kutsalıdır.
Eğer bir tartışma mevcutsa o, Vaiz Kitabı ile ilgilidir’ dedi. Rabbi Akiva’nın
oğlu Rabbi Yohanan b. Yehoşua ‘Rabbi Azzay’ın aktardığı tartışma doğru
olanıdır’ dedi.[432]
Yukarıda çevirisi verilen ve bu konuda en çok
referans gösterilen pasajda geçen Rabbi Elazar ben Azarya’nın akademi başkanı
olduğu gün ifadesindeki akademi, Rabbi Yohanan ben Zakay tarafından Yavne’de
kurulan ve bütün bu tartışmaların gerçekleştirildiği düşünülen akademidir. Buna
göre, Yavne’de Ketuvim bölümünün en tartışmalı kitaplarından bir tanesi olan Ezgiler
Ezgisi’nin eli kirletip kirletmediği yani kutsallığının hangi derecede olduğu
konusu konuşulmuştur. Yukarıda aktarılan bilgilere rağmen bazı araştırmacılara
göre, Yavne’de gerçekleşen bu toplantıda yalnızca bu iki kitap değil, bütün
Ketuvim bölümü kitapları ele alınıp tartışılmış ve Tanah kanonu karara bağlanıp
kapatılmıştır.[433] Fakat
yukarıda sunulan pasajda, rabbiler arasında bu iki kitap hususunda bir fikir
birliği olmadığı çok net bir şekilde görülmektedir. Nitekim bir taraf Vaiz
Kitabı’nın tartışma konusu yapılmaması gerektiğini, onun durumunun net ve kati
olduğunu belirtirken, diğer taraf Ezgiler Ezgisi Kitabı için benzer şeyleri
zikretmektedir. Rabbi Akiva’dan aktarılan kısımda ise Ezgiler Ezgisi’ne övgüler
dizilerek kutsallığının ne kadar yüce olduğu ifade edilmiştir. Fakat Rabbi
Akiva’nın oğlu en doğru söylemin Rabbi Azzay’a ait olduğunu söyleyerek her iki
kitabın da kendilerinden öncekiler tarafından kutsal yazı statüsünde
değerlendirildiğine işaret etmiş ve eli kirlettiğini belirtmiştir. Böylelikle
Yavne’de gerçekleşen ve Mişna’da yer alan bu tartışma, her iki kitabın da
kutsallığının kabul edilmesi ile son bulmuş görünmektedir. Fakat araştırmacılar
bu görüşün kabul görme sürecinin bir müddet daha devam ettiğini
belirtmektedirler.[434]
Bununla ilgili olarak Mişna’da bütün kutsal
kitapların eli kirlettiği belirtilerek Şammay ekolü ile Hillel ekolü arasında
Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitaplarının durumlarıyla ilgili bir tartışmaya yer
verilmiştir. Buna göre Şammay ekolünün Vaiz Kitabı’nı eli kirletmeyen olarak
değerlendirdiği belirtilirken Hillel ekolünün ise kirlettiğini belirttiği ifade
edilmiştir.[435] Talmud’da
verilen bilgide ise Vaiz Kitabı ile ilgili bir tartışmanın olduğu fakat Rut,
Ezgiler Ezgisi ve Ester kitaplarının eli kirlettiği hususunda fikir birliğinin
mevcut olduğu zikredilmiştir.[436] Buna göre,
burada belirtilen bu üç kitap ile ilgili de benzer bir tartışmanın var olduğu
fakat bir sonuca varılıp eli kirlettiklerinin kabul edildiği çıkarımını yapmak
mümkündür. Nitekim yine Talmud’da Ester Kitabı için Rabbi Yehuda’nın Ester
Kitabı’nın eli kirletmediğini belirten bir ifadesi mevcuttur.[437] Tartışmanın
bu üç kitap için geçerli olmasının sebebi olarak bu kitaplarda Tanrı adının yer
almadığı görüşü ileri sürülmüş olmasına[438] rağmen, kanona dâhil edilip
eli kirletenler kategorisine alınmış olması da dikkat çeken hususlardandır.[439]
Mişna’da Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitaplarının
durumu ile ilgili aktarılan tartışmaya göre, kitapların ikisinin de yazarının
Süleyman olmasına rağmen Ezgiler Ezgisi vahiy ile yazılırken, Vaiz’in
Süleyman’ın kendi bilgeliği ile yazıldığı belirtilerek[440] aralarındaki fark ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Fakat buna rağmen kitapların ikisi de kanona dâhil
edilerek eli kirleten kitaplar kategorisinde değerlendirilmektedir.
Ester Kitabı ile ilgili olarak Talmud’da şu
ifadeler yer almaktadır: “Rabbi Yehuda Samuel’in adına ‘Ester Kitabı’ eli
kirletmez’ dedi. O zaman biz buradan Samuel’in Ester Kitabı’nın ilahî ilham
altında oluşturulmadığı düşüncesinde olduğunu mu çıkarmalıyız? Samuel, Ester
Kitabı’nın vahiy altında oluşturulduğunu söylemişken bu nasıl olabilir? O
(Ester Kitabı) yazılmak için değil okunmak için oluşturuldu.”[441] Buradan
hareketle Samuel’in Ester Kitabı hakkında, kitabın yarı kutsal olarak
değerlendirildiğini yani kitabın kutsallık derecesinin eli kirletmeye yetecek
kadar olmadığını söylediği ifade edilebilir.[442] Fakat bununla
birlikte kitap, sinagoglarda Purim’de okunacak kadar kutsal ve eli kirletendir.
Kanon kriterleri arasında yer alan eli kirletme
hususunda vahyedilmiş olmak ile kanonun farklı şeyler olduğundan bahsedilmişti.
Buradan hareketle, Ketuvim bölümünde statüsü tartışılan kitaplardan Vaiz Kitabı
ile ilgili olarak, tam anlamıyla vahiy ürünü olmadığı fikri tarıtışılmasına
rağmen kanonik kabul edildiği söylenebilir. Bu sebepledir ki Vaiz Kitabı
Ketuvim’de kendine yer bulabilmiş ve kanona dâhil edilmiştir.
Günümüzde Ketuvim bölümü kitapları “Mezmurlar,
Süleyman’ın Özdeyişleri, Eyüp, Ezgiler Ezgisi, Rut, Ağıtlar, Vaiz, Ester,
Daniel, Ezra ve Nehemya, Tarihler I-II” şeklinde sıralanmaktadır. Babil
Talmudu’nda, aynı Neviim bölümü kitaplarının sıralamasında olduğu gibi
Masora’dan farklı bir sıralama mevcuttur. Bu sıralama şu şekildedir: “Rut,
Mezmurlar, Eyüp, Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Ağıtlar, Daniel
ve Ester, Ezra ve Tarihler.” Devamında ise kitapların sıralaması ve tarihleri
ile ilgili olarak hahamlar şunları ifade etmişlerdir: “Eyüp Kitabı hususunda,
Eyüp Musa zamanında yaşadığına göre Eyüp Kitabı daha önce gelmemeli midir? -Biz
(bu yeni bölüme) çile (acı çekme) ile başlamayız. Ama Rut da çile (içeren bir
kitap) değil mi? -O içerisinde mutluluk içeren bir çile...”[443] Bu açıklama neticesinde
Ketuvim bölümü kitapları sıralaması zikredilirken göz önünde bulundurulan
hususun kronolojiden ziyade içerik olduğu anlaşılmaktadır.
Günümüze ulaşan eski Tanah el yazmalarından
bazılarında da sıralamanın günümüzdekinden farklı olduğu göze çarpmaktadır. En
eski Tanah el yazması olan Halep Kodeksi’nde de durum böyledir. Günümüzde en
sonda yer alan Tarihler Kitabı, Kodeks’te Mezmurlar’dan önceye
yerleştirilmiştir.[444] Bazı el
yazmalarında Rut Kitabı, Ketuvim’in en eski kitabı olduğu düşüncesi ile en başa
konumlandırılmışken, bazılarında ise yine benzer bir düşünceden hareketle
bölümün Âdem’den başlatılan kronoloji ile başlaması gerektiği fikrinden dolayı
Tarihler Kitabı öne alınmıştır.[445] Halep ve
Leningrad Kodekslerini içeren Taberiye Masoretik Kodekslerinde ve genellikle
eski İspanya (Seferad uygulaması) elyazmalarında da sıralama “Tarihler,
Mezmurlar, Eyüp, Süleyman’ın Özdeyişleri, Rut, Süleyman’ın Neşidesi (Ezgiler
Ezgisi), Vaiz, Yeremya’nın Ağıtları (Ağıtlar), Ester, Daniel, Ezra” şeklinde
karşımıza çıkmaktadır.[446] Masoretik
Tanah metnini yansıtan el yazması olan Halep Kodeksi’nin de bu şekilde Tarihler
Kitabı ile başlayan ve Ezra-Nehemya ile son bulan bir sıralamaya sahip olması
ilgi çekicidir. Bununla birlikte II. Tarihler Kitabı’nın son cümlesi ile Ezra
Kitabı’nın ilk cümlesinin aynı olması (kitapların tek elden çıktığını
düşünenlere göre) kitapların yazarının da sıralamayı Tarihler Kitabı önde
olacak şekilde yaptığını göstermektedir.[447] Bunun yanı sıra farklı el
yazmalarının bazılarında günümüzle uyumlu şekilde Tarihler en sonda karşımıza
çıkarken, Septuagint, Vulgate gibi Tanah çevirilerinde ise Tarihler Kitabı,
Krallar Kitabı’nın ardına yerleştirilmiştir.[448] Bazı baskılarda Süleyman’ın Özdeyişleri,
Vaiz ve Ezgiler Ezgisi kitapları, her üç kitabın da Süleyman’a atfedilmesi
sebebiyle bir arada verilmiştir. Bazılarında ise Tarihler Kitabı her iki kitap
da tarih literatüründe değerlendirildiğinden dolayı Krallar Kitabı’nın arkasına
sıralanmıştır. Daniel Kitabı, dördüncü büyük peygamber olarak Hezekiel
Kitabı’nın arkasına konumlandırılmıştır.[449]
Erken dönem kilise
babalarından Melito’nun (ö. 180)
Yahudi kutsal kitabında
bulunan kitaplar için verdiği liste şu
şekildedir: “Musa’nın beş kitabı, Nun oğlu Yeşu, Hâkimler, Rut, Krallığın dört
kitabı, Tarihlerin iki kitabı (I-II), Davut’un Mezmurları, Süleyman’ın
Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Eyüp, Yeşaya, Yeremya, Trey Asar,
Daniel,
Hezekiel, Esdras.”[450] Bu listede Ketuvim bölümü
kitapları için birkaç husus dikkat çekmektedir. Öncelikle Rut Kitabı, Neviim
bölümü kitaplarının arasında, Hâkimler’in hemen ardından zikredilmektedir.
Ayrıca Tarihler Kitabı Hıristiyanların “Tarih kitapları” olarak
nitelendirdikleri “Kralların dört kitabı” ismiyle adlandırılan Samuel I-II ve
Krallar III kitaplarının ardına konumlandırılmıştır. Bunun yanı sıra Nehemya
ve Ester kitapları listede zikredilmemiştir. Nehemya’nın Ezra Kitabı ile
birlikte Esdras adı altında değerlendirildiği düşünülse bile Ester Kitabı ile
ilgili herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Bunun yanlışlıkla olabileceğini
ifade edenler olduğu gibi, Melito’nun belli bir kitap sayısına ulaşmak için
Ester’i atladığını söyleyenler de mevcuttur.[451]
Origen’in (ö. 254) verdiği liste ise şu
şekildedir: “Yaratılış, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye, Yeşu, Rut ile
birlikte Hâkimler, Krallar I-II, Samuel I-II (Krallar III-IV), Tarihler I-II,
Esdras I-II (Ezra),[452] Mezmurlar,
Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Ağıtlar ve Mektubu ile birlikte
Yeremya, Daniel, Hezekiel, Eyüp, Ester.” Burada da benzer şekilde birkaç nokta
göze çarpmaktadır. Melito’dan farklı olarak Origen, Rut Kitabı’nı Hâkimler
Kitabı ile tek bir kitap olarak değerlendirmiş ve onunla paralel olarak
Tarihler Kitabı’nı aynı yere yerleştirilmiştir. Yine Melito’dan farklı olarak
Ester Kitabı’nı listesinde zikreden Origen, Ketuvim’deki Ağıtlar Kitabı ile
Yahudilerin apokrif saydıkları Yeremya’nın Mektupları kitaplarını Neviim
bölümündeki peygamber Yeremya’nın kitabıyla birleştirerek tek bir kitap olarak
değerlendirmiştir. Bu şekilde bir değerlendirme, Hıristiyanlar arasında yaygın
bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır.
Epifanius’un (ö. 403) Tanah için verdiği liste
“Yaratılış, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye, Yeşu, Eyüp, Hâkimler, Rut,
Mezmurlar, Tarihler I-II, Krallar I-II (Samuel I-II), Krallar III-IV (Krallar
I-II), Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Trey Asar, Yeşaya,
Ağıtlar ile kendisinin ve Baruh’un Mektubu ile birlikte Yeremya, Hezekiel,
Daniel, I. Esdras (Ezra), II. Esdras (muhtemelen Nehemya), Ester.” şeklindedir.
Fakat bunun ardından Epifanius, Yeremya’nın Ağıtları isimli bir kitap daha
olduğunu ve bu kitabın Yeremya Kitabı’na dâhil edildiğini ifade etmektedir.
Ayrıca daha sonrasında o, listede Hâkimler’den ayrı bir kitap olarak zikrettiği
Rut Kitabı’nı Yahudilerin Hâkimler Kitabı ile birlikte saydığını ve bunun yanı
sıra I ve II. Krallar kitaplarını, I ve II. Tarihler kitaplarını, I ve II. Ezra
kitaplarını da birleştirerek tek kitap olarak değerlendirdiklerini
belirtmektedir. Ardından Yazılar (Ketuvim) olarak adlandırılan bölümün “Yeşu,
Rut ile birlikte Hâkimler, I ve II. Tarihler, I ve II. Krallar (I ve II.
Samuel), III ve IV. Krallar (I ve II. Krallar)” kitaplarından oluştuğunu,
Neviim bölümünün ise “Trey Asar, Yeşaya, Yeremya, Hezekiel, Daniel”
kitaplarından oluştuğunu zikretmektedir. Epifanius’un yaptığı bu liste ve
bölümlemede pek çok ilginç husus bulunmaktadır. Buna göre, Daniel’i Neviim
bölümüne koyan Epifanius, Yeşu, Hâkimler, I-IV Krallar kitaplarını
“Ketuvim/Yazılar” kategorisinde değerlendirmiştir. Ayrıca Baruh’un Mektubu ile
birlikte Yeremya’nın Mektubu ve Ağıtlar kitaplarının tamamını Yeremya Kitabı
ile birlikte değerlendirmiş ve bunun Yahudi geleneği olduğunu belirtmiştir.
Fakat Yahudilerin bu şekilde bir değerlendirme yaptığına dair herhangi bir veri
bulunmamakta[453] aksine
burada sayılan iki kitap (Baruh ve Yeremya’nın Mektupları) Yahudiler nezdinde
apokrif kabul edilmektedir.
Jerome’nin (ö. 420) Ketuvim için verdiği liste
ise şöyledir: “Eyüp Davut’a atfettiği Mezmurlar, Süleyman’a atfettiği üç kitap
olarak; Süleyman’ın Özdeyişleri, Vaiz, Ezgiler Ezgisi, Daniel, Tarihler I-II,
Ezra ve Ester”. Jerome de diğer kilise babalarıyla paralel olarak Yahudilerin
Rut Kitabı’nı Hâkimler Kitabı ile birlikte değerlendirdiğini ifade ederek
Neviim bölümünde zikretmektedir. Dikkat çekilmesi gereken noktalardan bir
tanesi de Daniel Kitabı’nı Neviim bölümünde değerlendiren diğerlerinin aksine
Jerome’nin bu kitabı Ketuvim bölümünde zikretmesidir. Bu muhtemelen Jerome’nin
diğerlerine kıyasla daha geç bir dönemde yaşamış olması ve Yahudi geleneğinde
Daniel Kitabı’nın yerinin Ketuvim olarak belirlenmiş olmasından kaynaklanmış
olmalıdır.
Gelenekte peygamber olarak
kabul edilen Daniel’in Tanah’ta kendi ismiyle yer alan ve kendisine atfedilen
kitabının peygamber kitaplarının yer aldığı Neviim bölümü yerine Ketuvim
bölümüne konumlandırılmış olması uzun yıllar boyunca tartışma konusu olmuş ve
bu konuda çeşitli açıklamalar yapılmıştır. Bunlardan özellikle sonraki dönemde
ortaya atılan ilk iddiaya göre, Daniel Kitabı’nın Ketuvim’de yer almasının
sebebi, kitabın yazıldığı ve son halini aldığı dönemde Neviim kanononun çoktan
belirlenmiş ve kapanmış olmasıdır.[454] Modern
dönemde yapılan çalışmalar, Daniel Kitabı’nın en geç bölümünün (7
12.
bölümler)
yazıldığı tarihi MÖ. 2. yüzyıl olarak göstermektedir[455] ki bu tarih, Neviim bölümünün
verilen kanonizasyon tarihinden sonradır.
Genel itibariyle MÖ. 2. yüzyıl olarak
zikredilen Daniel Kitabı’nın tarihlendirilmesinin daha sınırlandırarak MÖ. 164
yılı civarı olabileceği iddia edilmektedir.[456] Bu tarihlendirme, Daniel
Kitabı’nda Makkabi ayaklanmasına doğru götüren olayların ve ayaklanmanın başlarını
anlatan bölümlerin bulunması sebebiyledir.
Tarihlendirmenin MÖ. 164 olabileceği
ihtimalinden hareketle Ketuvim’in kanonizasyonunun tamamlanmasının IV.
Antiyohus’un ölümünün (MÖ. 164/163) hemen ardından Yehuda Makkabi’nin
himayesinde gerçekleştirildiği iddia edilebilir.[457] Fakat bir başka görüşe göre,
bu dönemde kesinleşen, Ketuvim kitaplarının kanonizasyonu değil, kullanılan ve
önemli görülen yazıların Tora ve Neviim’den sonra üçüncü bölümde yer alacağının
yani üçlü tasnifin mevcudiyetidir.[458]
Daniel Kitabı’nın Ketuvim’de yer almasının bir
başka sebebi olarak ise Daniel’in peygamberliği hususu öne sürülmektedir. Buna
göre, Daniel bir rüya yorumcusu olarak diğer peygamberlerden farklı özellik
göstermekte ve navi olarak değil hoze olarak değerlendirilmektedir.
Bu sebeple Daniel Kitabı diğer peygamber kitaplarından farklı olarak bir çeşit
hakikat (hohma) kitabı olarak nitelendirilmektedir.[459] Buna binaen kitabın Neviim
bölümünden ziyade Ketuvim bölümünde yer alması daha uygun görülmektedir.
Daniel Kitabı’nın Ketuvim’e
konumlandırılmasının bir diğer sebebini İbn Meymun (ö. 1204) ümmetin icması
olarak zikretmektedir.[460] Ona göre,
peygamberliğin mertebeleri vardır ve bu mertebeler peygambere vahyin hangi
kaynakla nasıl geldiğine göre değişmektedir. O, Davut’un Mezmurlar Kitabı,
Süleyman’ın Vaiz, Süleyman’ın Özdeyişleri ve Ezgiler Ezgisi kitaplarında olduğu
gibi, Daniel ile birlikte Eyüp ve Tarihler Kitabı’nın da kutsal ruh yardımıyla
yazıldığını ve bunun ikinci mertebe bir peygamberlik olduğunu ifade etmektedir.
Yani Davut, Süleyman ve Daniel aynı derecede değerlendirilirken Yeşaya,
Yeremya, Natan gibi peygamberler onlardan farklı bir derecede görülmüştür.
Diğer peygamberlerde de Daniel’de olduğu gibi vahiy rüya vasıtasıyla
geliyorken, derece farkı rüyanın rüya olma bilinci veya rüyanın vahiy olma
bilinciyle ortaya koyulmuştur. Diğer peygamberler gördükleri rüyayı sadece bir
rüya olarak görmeyip Tanrı’nın varlığının orada bulunduğunu vahiy bilinciyle
değerlendirirken, Daniel’de ise bu tür rüyalar yalnızca rüya olarak
nitelendirilmiştir.[461] Dolayısıyla
Daniel’in peygamberliği, vahiy vasıtaları arasında zikrettiğimiz “Tanrı
peygamberler ile rüyada konuşur” derecesindeki “rüya ile vahiy”den farklı
değerlendirilerek onun altında bir derecede görülmüş ve bu sebeple Neviim’de
değil Ketuvim’de kendine yer bulmuştur.
Tanah’ta, Ketuvim’de yer alan Daniel Kitabı,
Septuagint, Vulgate ve özellikle sonraki dönem Hıristiyan kutsal kitap
versiyonlarında Hezekiel’in ardından Neviim bölümünde yer almaktadır. Nitekim
Kumran Yazmaları’nda,[462] Yeni
Ahit’te,[463] Josephus’un
eserinde[464] Daniel bir
peygamber olarak resmedilmektedir.[465]
Tanah’ın üçüncü ve son bölümü olan Ketuvim’de
toplam 11 kitap yer almaktadır. Şiirsel özellik gösteren kitapların (Mezmurlar,
Ağıtlar, Ezgiler Ezgisi, Süleyman’ın Özdeyişleri, Eyüp, Vaiz) yanı sıra bu
bölümdeki kitaplar dua ve tarih kitapları olarak kategorilendirilmiştir.
Geleneğe göre, Mezmurlar Kitabı, Tanah’ta
krallığı anlatılan ve peygamberliği ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmayan
fakat peygamberlik yönüne de vurgu yapılan Davut
tarafından yazılmıştır. Bir
ilahi ve dua kitabı olan Mezmurların dili şiirseldir. İbranice Tehilim
olarak adlandırılan kitap, toplam 150 mezmurdan oluşmaktadır. Kitap beş farklı
kompozisyon/koleksiyondan meydana gelmektedir. Bunlar Mezmurlar 3-41, 42-72,
73-89, 90-106, 107-149 olarak
belirlenmiştir. Nitekim elimizdeki Türkçe Kitab-ı Mukaddes
edisyonunda da bu bölümleri 1. Kitap-2. Kitap
şeklinde toplam 5 kitaba ayrılmış halde görmek mümkündür. Bunun yanı sıra
ikinci kısım “Davut’un duaları” olarak isimlendirilmiştir ki bu bölümün son
cümlesi “İşay oğlu Davut’un duaları burada bitiyor.”[466] [467] şeklindedir.
Türkçe edisyondaki Mezmurların başlarından da
takip edilebileceği gibi Mezmurlar, Davut haricinde Süleyman (72 ve 127), Musa
(90), Asaf (50, 73-83), Etan (89), Heman (88), Yedutun (39, 62, 77),
Korahoğulları (42-49, 84-85, 87-88) gibi farklı kişilere de atfedilmiştir.
Nitekim Talmud’da bu durum, “Davut, kendisiyle birlikte 10 yaşlı bilgenin
(□'ip'-zkan/'/m)'167
de yazılarının yer aldığı Mezmurlar Kitabı’nı yazdı.”[468] şeklinde ifade edilmektedir.
Fakat buna rağmen İsrailoğulları tarihinde Davut’un sahip olduğu kudretli kral,
yetenekli müzisyen gibi unvanları nedeniyle Mezmurlar, Davut’a nispetle
anılmaktadır.[469] Bunun yanı
sıra Davut’un Mezmurlar’da hem kendinden öncekilerin editörü hem de kendi
kitaplarının yazarı olmak üzere yazar-editör olarak ikili bir görev yürüttüğünü
söylemek mümkündür. Öte taraftan Kumran Yazmaları’nda ortaya çıkarılan
Mezmurlar Kitabı parçalarında da Mzmurların yazarı Davut olarak
gösterilmektedir.[470]
Mezmurlar, Müslümanlar tarafından Hz. Davut’a
indirildiğine inanılan ve
Kur’an’da Zebur[471] olarak adlandırılan kitap
olarak da kabul edilmektedir.[472] Fakat
Müslümanlar tarafından, bu kitabın tahrif edildiğine ve elimizde olan bu
kitabın Hz. Davut’a indirilen metnin orijinalini yansıtmadığına inanılmaktadır.
Bununla birlikte Mezmurlar Kitabı’nın içeriği ile ilgili, Kur’an’da verilen
ayet ve Mezmurlar Kitabı cümleleriyle benzer ifadeleri taşıyan hadisler göze
çarpmaktadır. Enbiya Suresi, 105. ayette geçen Zebur’da yazılı olduğu
belirtilen “Andolsun zikirden sonra Zebur’da da, ‘Yeryüzü iyi kullarıma kalacaktır’
diye yazmıştık” ifadesi, Mezmurlar, 37:29’da “Doğrular ülkeyi miras alacak,
orada sonsuza kadar yaşayacak” cümlesi ile yer almaktadır. Benzer şekilde
Mezmurlar, 111:10’da “Bilgeliğin temeli Rab korkusudur...” ifadesi ile İslam
geleneğinde yaygın olarak hadis kabul edilen “Hikmetin başı Allah korkusudur”[473] cümlesi
arasındaki benzerliğe dikkat çekilmiştir.[474]
Kitap üzerinde yapılan araştırmalar sonucunda
kitabın farklı zamanlarda farklı kaynaklar tarafından yazıldığı iddiası ortaya
atılmıştır.[475] Bu sebeple
de kitabın tarihlendirilmesiyle ilgili farklı görüşler ortaya atılmıştır. Genel
kabul olarak uzunca bir süre Mezmurlar Kitabı’nın sürgün sonrası dönemde
yazıldığı düşünülürken bazı araştırmacılar bunu Makkabi dönemine (yaklaşık MÖ.
2. yüzyıl) getirirken bazıları ise kitabın içerdiği pek çok mezmurun çok daha
eski döneme ait olduğunu ve dahası sürgün öncesi döneme hatta Davut dönemine
ait olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir.[476]
Günümüze ulaşan en eski el yazmalarından olan
Leningrad Kodeksi’nde bugünkünden farklı olarak toplam 149 mezmur
bulunmaktadır. Bunun sebebi ise 114 ve 115 numaralı mezmurların tek bir mezmur
olarak değerlendirilmiş olmasıdır.[477]
II. Süleyman’ın Özdeyişleri (Mişley-'>'?'V'O)
İbranice Mişley olarak isimlendirilen
kitabın giriş cümlesinde kitabın tamamının Süleyman tarafından yazıldığı ifade
edilmektedir.[478] Fakat kitap
üzerinde yapılan incelemeler sonucunda kitabın dört farklı yazar tarafından
kaleme alındığı belirtilmiştir.[479] Örneğin;
22:17 ile 24:23-34 arasındaki cümleler bilgelerin öğüt ve özdeyişleri olarak
adlandırılırken, 30:1-33 cümleleri Agur’un özdeyişleri olarak ve 31:1-9
cümleleri Kral Lemuel’in özdeyişleri olarak anılmıştır. Buna rağmen kitabın
tamamının Süleyman’a atfedilmesinin sebebi olarak Davut’ta olduğu gibi
Süleyman’ın sahip olduğu bilgelik şöhretinden[480] kaynaklı olabileceği görüşü
mevcuttur.[481]
Öte taraftan Talmud’da belirtilen bir ifadeye
göre, kitabı Kral Hizkiya ve etrafındakiler yazmışlardır.[482] Nitekim Süleyman’ın
Özdeyişleri, 25:1 cümlesinde bu durum, “Bundan sonrakiler de Süleyman’ın
özdeyişleridir. Bunları Yehuda Kralı Hizkiya’nın adamları derledi” şeklinde
ifade edilmektedir. Kitabın tamamlanmış hali Babil sürgünü sonrasına, yaklaşık
MÖ. 5-4. yüzyıla tarihlendirilebilir.[483]
İbranice İyov olarak isimlendirilen bu
kitap, adını kitapta anlatılan ana karakterden almaktadır. Bu kişi, Hezekiel
Kitabı’nda[484] Nuh ve
Daniel[485] [486] ile
birlikte anılmaktadır. Yukarıda da bahsedildiği gibi, Daniel ve Eyüp’ün
peygamberlikleri Neviim bölümü peygamberliklerinden farklı olarak
değerlendirildiğinden Eyüp Kitabı Neviim bölümüne değil Ketuvim bölümüne dahil
edilmiştir.
Talmud’da kullanılan “ilk yazılar (הראשונים o'iltt-ketuvim ha-rışonım )”48'
ifadesi ile kastedilenin Eyüp Kitabı olduğu ifade edilmektedir.[487] Kitabın
giriş cümlesinde Eyüp’ün Uts ülkesinden olduğu belirtilmekte ve İsrail kökeni
ile ilgili herhangi bir vurguya yer verilmemektedir.[488] Kitapta doğru bir adamın
çektiği acılar; Eyüp ile üç arkadaşının (Temanlı Elifaz, Şuahlı Bildat, Naamalı
Sofar) ve Elihu’nun diyalogları üzerinden anlatılmaktadır.
IV.
Ezgiler Ezgisi (Şir
ha-Şirim-שיר השירים)
İbranice Şir ha-Şirim olarak
adlandırılan kitabın, giriş cümlesinde “Süleyman’ın Ezgiler Ezgisi”[489] şeklinde
ifade edildiği üzere, Süleyman tarafından yazıldığına inanılmakta ve bu
ifadeden hareketle bu şekilde de isimlendirilmektedir. Nitekim bu konuda
Krallar Kitabı’ndan[490] da
referanslar verilmektedir. İki sevgilinin birbirine söylediği aşk şiirlerinden
oluşan kitap, Yahudi anlayışında Tanrı ile İsrailoğullarının ilişkisini
yansıtmaktadır.[491] Bununla
paralel olarak Hıristiyan anlayışta da kitap, Mesih ile kilise arasındaki
ilişki şeklinde yorumlanmıştır.[492]
Kitabın metninde yer alan Arami etkisi, Pers
kültüründen gelen kelimeler gibi sebeplerden dolayı kitap, sürgün sonrası
döneme, muhtemelen yaklaşık MÖ. 400’lere tarihlendirilmiştir.[493]
Hâkimler döneminde başlayan kıtlıktan sonra
Moab’a yerleşen bir Yahudi ile evlenen, onun ölümünün ardından Boaz isimli
başka bir Yahudi ile evlenen bir kadının hikâyesidir. Kitapta Rut, Davut’un
dedesinin annesi olarak anlatılmakta ve kitap Davut’un soyunun açıklanması ile
tamamlanmaktadır.[494] Anlatılan
hikaye Hâkimler döneminde geçtiğinden[495] dolayı kronolojik olarak kitap,
Hâkimler ile Samuel kitapları arasına konumlandırılmaktadır. Fakat kitap,
kendine Yahudi geleneğinde Ketuvim’de Ezgiler Ezgisi’nin ardında yer bulmuştur.
Kitabın son halini aldığı tarih ile ilgili çeşitli fikirler mevcutsa da
çoğunluk, kitabı sürgün sonrası döneme tarihlendirmektedir.[496]
İsrailoğullarının Mabed’in ardından tuttuğu yas
ve kederinin bir dışa vurumu olarak değerlendirilen kitabın ilk 4 bölümü
akrostiş özellik taşımaktadır. İbranice Eyha olarak isimlendirilen
kitap, Talmud ve erken dönem kaynaklarda Kinot (קינות)
olarak da adlandırılmıştır. Diğer pek çok Ketuvim bölümü kitabında olduğu gibi
bu kitabın giriş cümlesinde de kitabın yazarı ile ilgili bilgi verilmez. Fakat
II. Tarihler kitabında “Yeremya,
Yoşiya için bir ağıt yazdı. Kadın, erkek bütün
ozanlar bugüne dek ağıtlarında Yoşiya’yı anarlar. İsrail’de bir gelenek haline
gelen bu ağıtlar Ağıtlar Kitabı’nda yazılıdır.”[497] ifadesiyle Ağıtlar
Kitabı’nın yazarı olarak Yeremya gösterilmektedir. Ancak bu ağıtların Kudüs’ün
düşüşü ile bağlantısına vurgu yapılmamıştır. Bu cümleden hareketle
araştırmacılar, Yeremya ve Ağıtlar kitaplarının dilsel özelliklerini göz önüne
alarak böyle bir ilişkilendirme yapmışlardır.[498] Bununla birlikte, kitaplardan
atıflar getirerek kitabın Yeremya’ya ait olması gerektiğini belirtmişlerdir.[499] Benzer
şekilde Josephus da kitabı Yeremya’nın yazdığını söylemiş ve bu ağıtların
Kudüs’ün Titus tarafından yıkılmasına (MS. 70) dair bir kehanet olduğu yorumunu
eklemiştir.[500]
Öte taraftan Yeremya’nın yıkılışından önce
Kudüs’ü terk ettiği ve bu sebeple yıkıma şahit olmadığından kitabın yazarı da
olamayacağını söyleyenler de mevcuttur. Bu kişiler kitapta geçen bir cümleyi
referans göstererek[501] kitabın
yazarının Kudüs’ün yıkımından sonraki bir jenerasyondan olması gerektiğini
ifade etmektedirler.[502]
Kudüs’ün düşüşünü anlatan kitabın
tarihlendirilmesi, olayın gerçekleştiği tarih ile bağlantılı olarak MÖ. 587
yılı civarlarına yapılmıştır.[503] Ağıtlar
Kitabı, Septuagint’te peygamberlerin (Yeremya ile Hezekiel’in) arasına
konumlandırılmıştır. Bunun sebebi kitabın Yeremya’ya atfedilmesidir.
Dolayısıyla kitap, Yeremya Kitabı’nın hemen arkasına listelenmektedir.
İbranice Kohelet olarak isimlendirilen
Vaiz Kitabı, Süleyman’ın Özdeyişleri ve Eyüp Kitabı ile birlikte hikmet
kitapları kategorisinde değerlendirilmektedir. Kitabın giriş cümlesinde[504] kitap
Süleyman’a atfedilmektedir. Cümlede doğrudan Süleyman ismi yer almamakla
birlikte “Yeruşalim’de krallık yapan Davut’un oğlu” ifadesi ile belirtilen
kişinin Süleyman’dan başka kimse olamayacağı düşünülmüştür. Nitekim “Vaiz’in
sözleridir” ifadesinde vaiz kelimesi belirtili olarak (ha eki ile)
kullanılmıştır. Bu da araştırmacıların kastedilenin Süleyman olduğu konusundaki
düşüncesini bir nebze daha güçlendirmiştir.[505]
Vaiz Kitabı, Daniel Kitabı ile birlikte
Tanah’ın en geç döneme atfedilen kitabı olarak ifade edilmekte ve MÖ. yaklaşık
3. yüzyıla tarihlendirilmektedir.[506] Kitap üzerinde yapılan
incelemeler sonucunda kitapta kullanılan dil özelliklerinden dolayı, kitabın,
kendisine atfedilen Süleyman’dan çok daha sonrasına ait olması gerektiği ifade
edilmiştir.[507]
Ketuvim bölümü kitapları arasında yeri ve
kanonik statüsü en tartışmalı kitap olarak adlandırabileceğimiz Ester Kitabı,
bu sebeple pek çok çalışmaya konu olmuştur. Araştırmacılar kitabı, kısa hikâye
olarak tanımlamaktadır.[508] İbrani adı
Hadassa olduğu belirtilen[509] Ester’in
iki farklı Pers ve İbrani karakteri, iki farklı isim ile simgelenmiştir.[510] Kitap,
Purim bayramının kökenini anlatmaktadır. Nitekim Ester’in hikâyesini anlatan
kitap, Purim bayramında okunmaktadır. Hikâye Pers döneminde geçtiğinden metinde
yer alan bazı Pers unsurlarından hareketle kitabı tarihlendirmeye çalışan
araştırmacılardan bazıları kitabın MÖ. 4. yüzyılın ortalarında bazıları ise 3.
Yüzyılda yazıldığını düşünmektedirler.[511]
Ester Kitabı’nın Kumran halkı tarafından kabul
edilmediği, onların Purim’i kutlamadıkları veya kitabı bilmedikleri
düşünülmektedir.[512] Çünkü
günümüze ulaşan parçalarda Ester Kitabı’nın bir kopyasına rastlanılmamıştır.
Kitabın Septuagint versiyonunda Tanah’ta olmayan bazı eklemeler mevcuttur ki bu
bölümler, Katolik ve Ortodoks kutsal kitabında kendine yer bulmuştur. Ancak bu
eklemeler, Protestanlarca deuterokanonik olarak değerlendirilmiş ve Yahudi
geleneğince de apokrif kabul edilerek kanona dâhil edilmemiştir.[513]
Aynı ismi taşıyan peygambere atfedilen Daniel
Kitabı, içerdiği ögelerden dolayı apokaliptik özellikler taşımaktadır ve bu
kategoride değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra, Talmud hahamlarının kitabı,
kitaba adını veren ve kahramanı olarak niteleyebileceğimiz Daniel yerine Knesset
ha-Gdûla'ya atfetmesi ilginç görünmektedir. Burada kastedilen, modern dönem
Tanah’ın yazılma ve oluşturulma anlayışı ile paralel olarak, kitaba son
şeklinin meclis tarafından verilmesi olabilir. Ya da Daniel ve kitabı yazdığı
belirtilen Knesset ha-Gdola üyelerinin aynı veya çok yakın dönemlerde
yaşadığı değerlendirmesinde
de bulunulabilir.[514] Kitap, araştırmacılar tarafından MÖ. 160
yılı civarlarıyla
tarihlendirilmektedir.[515]
Daniel Kitabı’nın metninde hem Aramice hem de
İbranice olmak üzere iki farklı dilde yazılmış parçalar bulunmaktadır. Buna
göre, 1:1-2 ve 8-12 bölümleri arası İbranice iken, geri kalanı Aramicedir.
Kullanılan Aramicenin ise MÖ. 700-200 yılları arasında resmi dil olan Aramice
olduğu düşünülmektedir.[516]
Tanah’ın en genç kitabı olarak nitelendirilen[517] Daniel
Kitabı’nın üzerinde yapılan araştırmalar sonucunda, kitabın farklı dönemlerde
bir araya getirildiği tespit edilmiştir. Bu fikri savunanlara göre, kitabın 1-6
bölümleri arası en eski parçalar olarak değerlendirilmekte, 7 ve 8-12 arasında
kalan bölümlerin ise daha sonraki bir tarihte yazılmış olduğu düşünülmektedir.
Buna göre, en eski parça MÖ. 539 sonrasında, ikinci kısım MÖ. 3. yüzyılda ve
son kısım da MÖ. 168-163 arasında tamamlanmıştır.[518]
Kitabın Septuagint versiyonu, Tanah
versiyonunda bulunmayan bölümler içermektedir.[519] Bunlar, Yahudi geleneğinde
apokrif kabul edilen “Suzanna, Bel ve Ejderha, Azarya’nın Duası ve Üç Genç
Adamın Duası” kitaplarıdır.
X. Ezra-Nehemya (עזרא-נחמיה)
Yahudi geleneğinde tek bir kitap olarak değerlendirilen
Ezra-Nehemya Kitabı, sürgün sonrası İsrailoğulları, özellikle sürgünden
dönenler ile sürgün sonrası faaliyetler konusunda ana kaynaklardandır.
Kitapların ayrı ayrı değerlendirilmesi fikri ilk olarak erken dönem
Hıristiyanlardan Origen tarafından ortaya atılmıştır.[520]
Kitabın tarihlendirilmesi konusunda farklı
yaklaşımlar mevcuttur. Bu farklılıklar kitabın Tarihler kitabı ile birlikte
değerlendirilmesi hususundan kaynaklanmaktadır. Tarihler kitabı ile birlikte,
sürgün sonrası dönem ile ilgili önemli bilgiler elde edebileceğimiz kitap,
Tarihler’den ayrı değerlendirildiğinde MÖ. 400-350 yılları arasına
tarihlendirilmektedir.[521] Öte
taraftan Ezra ile Nehemya’yı ayrı değerlendiren araştırmacılara göre Ezra MÖ.
538-457 yılları arasını kapsarken, Nehemya MÖ. yaklaşık 445 yılından sonrasını
kapsamaktadır. Bu yüzden onlar kitapların MÖ. 5. yüzyılın ortalarına
tarihlendirilmesi gerektiğini düşünmektedirler.[522] Nitekim kitapların olayların
anlatıldığı dönemlerde yazıldığı düşünülmektedir.
Daniel Kitabı’nda olduğu gibi Ezra Kitabı da
Aramice bölümler içermektedir (4:8- 6:18; 7:12-26). Ezra-Nehemya Kitabı,
kronolojik olarak Tarihler Kitabı’nın devamı olarak nitelendirilebileceği halde
sıralamada Tarihler’in öncesine yerleştirilmiştir.
XI. Tarihler (Dvrey ha-Yamim-own דברי)
İbranice Dvrey ha-Yamim olarak
isimlendirilen Tarihler Kitabı, yukarıda da bahsedildiği gibi birbirinin devamı
niteliğinde olan Ezra-Nehemya kitabı ile birlikte tarihî anlatı özelliği
taşımaktadır. Dahası bazı araştırmacılar bu kitapları “kronik (chronistic)” olarak
değerlendirerek[523] tek bir
kaynaktan çıktığını ifade etmektedirler.[524] Nitekim özellikle Mabed ve
ilgili konularda iki kitabın pek çok ortak özelliği vardır.[525] Kitap, Âdem’den itibaren MÖ.
5. yüzyılın sonuna kadar olan tarihi anlatmaktadır.
Tarihler Kitabı’nın Tanah’a bir ek olarak
yazıldığını fakat daha sonra kanona dâhil edildiğini söyleyenler mevcuttur.[526] Yahudi
geleneğinde Tarihler Kitabı’nın Ezra tarafından yazıldığı Nehemya tarafından
tamamlandığı kabul edilmektedir.[527] Bunun yanı sıra Septuagint
versiyonunda Tarihler Kitabı, “dâhil edilmeyen” anlamına gelen “ParaleipomencT
terimi ile başlıklandırılmıştır ki bunun sebebi olarak Samuel ve Krallar’a
dâhil edilmeyen içeriğin bu kitapta toparlandığı düşünülmüştür.[528] Nitekim
önemli Kutsal Kitap araştırmacılarından olan Wellhausen, Tarihler Kitabı’nın,
Krallar Kitabı’nın midraşı olduğunu ifade etmektedir.[529] Ezra-Nehemya ile birlikte tek
bir yazarın farklı eseri olduğu fikrini destekleyenlere göre kitap MÖ. 400-350
yılları arasına tarihlendirilmektedir.[530]
D.
Ketuvim Bölümünün Gelenekteki Yeri ve Önemi
Gelenekteki yaygın anlayışa göre, Tora ve
Neviim, Ketuvim’den önde gelmektedir. Bunun sebebi olarak gelenekte Tora,
Neviim ve Ketuvim arasında kutsallık derecesinde farklılık ve hiyerarşi olduğu
fikri gösterilebilir. Fakat Neviim ve Ketuvim arasındaki fark, Talmud döneminde
böyle görülmemiştir.[531] Hiyerarşi
görüşü bazı modern dönem araştırmacılar tarafından da reddedilerek Neviim ve
Ketuvim’in aynı statüde olduğu belirtilmiş ve bu görüşün daha çok Orta Çağ
döneminde yaygınlaştığı ifade edilmiştir.[532] Nitekim İbn Meymun
peygamberliğin mertebelerini zikrettiği eserinde Neviim’deki kitaplar ile
Ketuvim’deki kitaplar arasında vahyin geliş şekliyle ilgili olarak bir ayrıma
gitmiş[533] ve
Neviim’deki peygamberliğin mertebe olarak daha yüksekte olduğunu belirtmiştir.[534] Bu da
Ketuvim ile Neviim arasında kutsallık yönünden bir farklılık oluşmasına neden
olmuş ve Neviim öncelenmiştir.
Ketuvim ile diğer iki bölümün farklarından bir
tanesi olarak, Tora ve Neviim’den bölümlerin her hafta sinagoglarda okunması (haftara)
geleneği gösterilebilir. Haftara geleneği sebebiyle Neviim bölümünden
ilgili pasajlar haftalık olarak sinagogda okunurken Ketuvim bölümü ile ilgili
böyle bir gelenek veya uygulama bulunmamaktadır.[535] Öte taraftan sinagog okumasını
Tora’dan cümlelerle açıp ve yine Tora’dan cümlelerle kapatması gerektiği fakat
bu ikisi arasında Neviim ve Ketuvim’den bölümler okuyabileceği belirtilmiştir.[536] Ki bu ifade
de Ketuvim’den bölümlerin de haftalık okumalara dâhil edildiğini göstermektedir.
Ketuvim bölümü kitaplarından bazıları önemli
gün veya bayramlarda okunmaktadır. Bu kitaplar, Beş Megilot olarak adlandırılan
kitaplardan oluşmaktadır. Ester Kitabı, Purim bayramında sinagoglarda
okunmaktadır. Ezgiler Ezgisi Kitabı Pesah Bayramı’nda, Rut Kitabı Şavuot
Bayramı’nda, Vaiz Kitabı Sukot Bayramı’nda, Ağıtlar Kitabı mabedlerin yıkılış
tarihi olarak anılan Av ayının 9’unda okunmaktadır.[537]
Neviim bölümü ile benzer şekilde Ketuvim ile
ilgili olarak, gelecekte Neviim ve Ketuvim [in otoritesi] (Tesniye, 5:19’da
işaret edildiği gibi) iptal edilecek fakat Tora’nın edilmeyecektir. Rabbi Şimon
b. Lakiş ise Ester, 9:28’de[538] yer alan
ifadelerden hareketle, Tora ile birlikte Ester Kitabı’nın da iptal
edilmeyeceğini ve otoritesini koruyacağını belirtmiştir.[539] Ayrıca daha önce de ifade
ettiğimiz gibi apokaliptik dönem rivayetlerinde de Mesih Dönemi’nde yalnızca
Tora’nın otorite olacağına ve diğerlerinin (Neviim ve Ketuvim) iptal
edileceğine inanılmaktadır.[540]
Gelenekte yaygın olarak Tora tomarlarının
Neviim’den, Neviim tomarlarının ise Ketuvim’den daha kutsal olduğuna ve buna
bağlı olarak da Tora’nın Neviim’den, Neviim’in de Ketuvim’den daha otoriter
olduğuna inanılmaktadır.[541] Bununla
ilgili sözlü gelenekten bazı örnekler getirmek mümkündür. Buna göre, Rabbi Meir[542] Tora ve
Neviim’in tek bir tomara yazılabileceğine izin vermişken, hahamlar bu ikisinin
tek bir tomara yazılamayacağını fakat Neviim ve Ketuvim’in birlikte
yazılabileceğini belirtmişlerdir.[543] Benzer şekilde bir Tora
tomarının diğer bir Tora veya Neviim ve Ketuvim tomarının üzerine konulmasına
izin verilirken, Neviim veya Ketuvim tomarının Tora tomarı üzerine konulmasına
müsaade edilmemiştir.[544]
Vahye dayalı dinlerden olan Yahudilik için
peygamberlik olgusu ve vahyin geliş şekilleri oldukça önem arzetmektedir.
Peygamberlik ve vahiy, üçlü tasnif şeklinde düzenlenen Tanah’ın bu ayrımının
müsebbibi olarak gösterilmektedir. Yüz yüze ve istediği zaman vahiy alabilen
Musa ile melek aracılığıyla vahiy alan diğer peygamberler arasındaki fark açık
bir şekilde belirtilmiştir. Peygamber terimi çeşitli kavramlarla ifade edilmiş
ve vahiy çeşitli aracılar vasıtayla peygambere ulaştırıldığından, peygamberler
ve metinleri arasında farklılıklar olduğu ifade edilmiştir. Kadınların
peygamber olabileceğine inanılan Yahudilikte peygamber sayısı ile ilgili farklı
fikirler ortaya koyulmuş ve peygamber kimlikleri ile ilgili gelenekte çeşitli
listeler oluşturulmuştur.
Uzunca bir süreye yayıldığı görülen Tanah’ın
kanonlaşması çevre kültürlerden etkiler barındırmaktadır. Yahudi kültüründe
anakronik bir tabir olarak değerlendirebileceğimiz “kanon” teriminin Hıristiyan
etkisi ile sonradan literatüre dahil edildiği, bunun yerine Yahudilikte “eli
kirletme” meselesinin tartışıldığı görülmüştür. Nitekim Yahudi kültüründe bu olgu,
bir metnin kutsal olup olmadığının temel kriteri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bununla birlikte kanonun tarihsel bir olgu olup olmadığı hususunda
tartışmaların bulunduğu Yavne Konsili’nde kanonun tamamlanıp kapandığı genel
kanı olarak kabul edilmesine rağmen burada da Hıristiyan konsil geleneğinin
bağlayıcı tutumundan etkilenildiği görülmektedir. Nitekim Ketuvim’in Ezgiler
Ezgisi ve Vaiz kitapları hususunda Yavne’de gerçekleşen tartışmaların
kanoniklik statüsü üzerine değil, kutsallık derecesi üzerine olduğu
görülmüştür. Tanah kanonunun Yavne öncesi tamamlanmış olduğu, fakat
kanonlaşmaya belli bir tarih ve yer addetme çabasıyla Yavne’de gerçekleşen ve
dinî konuların tartışıldığı bir toplantıya böyle bir misyon yüklendiği kanaati
oluşmuştur.
Üç bölümden oluşan Tanah’taki bu üçlü tasnif,
metinlerin zamansal içerik ve özellikleri göz önüne alınarak meydana gelmiştir.
Tanah’ın ihtiva ettiği kitap sayısı ile ilgili yaygın olarak zikredilen yirmi
iki ve yirmi dört sayıları üzerindeki görüş farkı kitapların farklı
kategorilendirilmesi sonucu meydana gelmiştir. Her iki sayıyla da aynı kitaplar
kastedilmiş fakat birbiri ile ilişkilendirilen bazı kitaplar farklı listelerde
bir arada tek kitap olarak düşünüldüğünden bu farklılık meydana gelmiştir. Sayı
farklılığı hususunda belirtilmesi gereken önemli bir nokta, burada mevcut
olduğu düşünülen Grek etkisidir. Nitekim bazı araştırmacılar Yahudilerin,
Greklerden ve Grekler nezdinde oldukça önemli bir konuma sahip olan Homer’in
eserlerinden büyük oranda etkilendiğini iddia etmektedir. Buna göre, Homer’in
eserlerinin 24 olan bölüm sayısı ve bu sayının Grek alfabesi ile
ilişkilendirilerek kitapların bölümlendirilmesi Yahudileri etkilemiş fakat
baskın Grek etkisini alt etmek ve kendi kutsal metinlerini Homer’in eserleri
karşısında üstün duruma getirebilmek maksadıyla benzer bir girişimde
bulunmuşlardır. Rivayetlerde yirmi iki veya yirmi dört olarak karşımıza çıkan
Tanah’ın kitap sayısındaki bu farklılık açıklanmaya çalışılmıştır.
Araştırmacıların iddiası her iki rakamda da Grek etkisinin mevcut olduğu
şeklindedir. Fakat gelenekte mevcut olmayan bu iddia yerine kitap sayısındaki
rivayetlerde mevcut farklılık, kitapların değişik şekillerde tasnif edilmesi
ile açıklanmıştır. Böylelikle Tanah kitapları üzerine farklı listeler oluşturulmuş,
farklı metotlar uygulanarak birkaç kitap bir araya getirilecek şekilde verilen
sayılar tutturulmaya çalışılmıştır.
Neviim bölümüne girecek kitapların hangileri
olacağı konusunda belirleyici hususların başında kitapların yazıldığı zaman
aralığı gelmektedir. Bu noktada bazı araştırmacılar, Samiri Tevratı ile Yahudi
Tevratı arasında bir kıyaslamaya giderek Neviim bölümünün Samiri ayrışmasından
sonra kanonize edilmiş olması gerektiğini yoksa Samiri Tevratı’nda da Neviim
bölümündeki kitaplardan bazılarının yer almasının kaçınılmaz olacağını iddia
etmektedir. Neviim’in tamamlanmasındaki bir diğer önemli faktör, peygamberliğin
bitmesi ve Ruah ha-Kodeş’in İsrailoğullarından ayrılması olmuştur.
Böylece artık vahiy kesilmiş, kutsalla iletişim ilham yoluyla devam
ettirilmiştir. Neviim bölümünde yer alan kitapların sıralaması hususunda
Talmud’da verilen liste ile gelenekte oluşan sıralama farklılaşmış ve günümüz
de dâhil olmak üzere kitapların sıralanmasında gelenek esas alınmıştır. Bu,
erken dönem kodekslerde uygulanan sisteme dayanmaktadır. İlerleyen dönemde
matbaanın da kurulmasıyla baskılarda yapılan değişiklikler, günümüz Tanah’ının
yapısının oluşmasında pay sahibi olmuştur. Dolayısıyla matbaa sahiplerinin
kolaylık sağlama amacı ile oluşturdukları bazı uygulamalar Tanah’a adapte
edilmiştir.
Nispeten daha geç kompoze edilen Ketuvim bölümü
kitapları için diğerlerinden farklı olarak kitapların halk nezdindeki kullanım
sıklığı, yaygınlığı gibi etkenlerin önemli olduğu görülmektedir. Dönem olarak
daha çok apokrif olarak değerlendirilen kitapların artmaya başladığı zamanda
kitaplara yapılan atıflar, tarihsel uygunluk ve kitapların atfedildiği
yazarlar, bir kitabın kanonik statüsünün belirlenmesi hususunda önemli rol
sahibi olmuştur. Ketuvim bölümü, Daniel, Ezgiler Ezgisi ve Vaiz kitapları gibi
durumları ve konumları tartışmalı kitaplar barındırmaktadır. Buna göre, Daniel
kitabı, Daniel’in peygamberliği ve vahyi alış yöntemi bakımından diğer Neviim
bölümü kitaplarından ayrılması hasebiyle Ketuvim bölümünde yer almaktadır.
Neviim bölümü ile benzer şekilde Ketuvim bölümü kitaplarının sıralamasında da
Talmud ile gelenek ayrışmakta ve günümüzde geleneğin takip edildiği
görülmektedir.
Gelenek tarafından oluşturulan bazı
uygulamalarda Tanah bölümleri arasındaki hiyerarşik sıralamanın etkisi
olmuştur. Musa tarafından yazıldığına inanılan Tora, her hafta sinagoglarda
okunmak (paraşa) ve bir yılda tamamlanmak üzere 54 parçaya ayrılırken,
Neviim kitaplarından da haftara adı verilen o haftaki paraşa ile
ilgili pasajlar seçilerek okunmuştur. Bunun yanı sıra Ketuvim bölümünden bazı
kitaplar da Yahudi bayramlarında okunmaya devam edilmektedir.
Adam, Baki. Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat. İstanbul: Pınar Yayınları (3. Baskı), 2018.
Aksan, Saliha İslim. Yahudilikte Kadın
Peygamberler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi, Kahramanmaraş, 2014.
Armerding, Carl Edwin. “Prophecy in the Old
Testament”, A Guide to Biblical Prophecy. ed. Carl Edwin Armerding ve W.
Ward Casque, Massachusetts: Hendrickson Publishers, 1992.
Avioz, Michael. “Al Makor ha-Kinuy ‘Neviim
Rişonim”, JSIJ 8 (2009), ss. 1-7.
Baker, D. W. “Nahum, Book of’, Dictionary of
the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 560-563.
Bandstra, Barry L. Reading the Old Testament
Introduction to the Hebrew Bible. CA: Wadsworth, Cengage Learning (4.
Baskı), 2009.
Barton, John. The Old Testament: Canon,
Literature and Theology Collected Essays of John Barton. Hampshire: Ashgate
Publishing, 2007.
Bechwith, Roger T. The Old Testament Canon
of the New Testament Church and Its Background in Early Judaism. Michigan:
William B. Eerdmans Publishing Company, 1985.
“Formation of the Hebrew Bible”, Mikra
Text, Translation, Reading and Interpretation of the Hebrew Bible in Ancient
Judaism and Early Christianity, ed. Martin J. Mulder ve Harry Sysling,
Assen: Van Gorcum, 1990, ss. 39-86.
Ben Zvi, Ehud. “De-Historicizing and
Historicizing Tendencies in the Twelve Prophetic Books: A Case Study of the
Heuristic Value of a Historically Anchored Systemic Approach to th eCorpus of
Prophetic Literatüre” Israel's Prophets and Israel's Past Essays on the
Relationship of Prophetic Texts andIsraelite, ed. Brad E. Kelle ve Megan
Bishop Moore, London: T&T Clark, 2006, ss. 37-56.
Berliner, Avraham. "Haşpaat Sifrey
ha-Defus ha-Rişonim al Tarbut ha-Yehudim", Ktavim Nivharim,
Jerusalem: Mosad Rav Kook, 1945, v. 2, ss. 131-134.
Boda, M. J. “Lamentations, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets. ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 477-489.
Briant, Pierre. From Cyrus to Alexander: A
History of the Persian Empire (1st edition), Indiana: Eisenbrauns, 2002.
Bruckner, J. K. “Habakkuk, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 294-301.
Büch, A. “Haftarah”, The Jewish
Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v. 6, ss. 135137.
Carr, David McLain. The Formation of the
Hebrew Bible a New Reconstruction. New York: Oxford University Press, 2011.
Chapman, Stephen B. “Collections, Canons, and
Communities”, The Cambridge Companion to the Hebrew Bible Old Testament,
ed. Stephen B. Chapman ve Marvin A. Sweeney, New York: Cambridge University
Press, 2016.
Charlesworth, James H. “Writings Ostensibly
Outside the Canon”, Exploring the Origins of the Bible, ed. Craig A.
Evins ve Emanuel Tov, Michigan: Baker Academic, 2008, ss. 57-86.
Childs, Brevard S. Introduction to the Old
Testament as Scripture. Philadelphia: Fortress Press, 1979.
Cohen, Shaye J. D. From the Maccabees to the
Mishnah. Kentucky: Westminster John Knox Press (3. Baskı), 2014.
Conrad, Edgar W. Reading the Latter Prophets
Toward a New Canonical Criticism. London: T&T Clark International,
2003.
Cook, L. Stephen. On the Question of the
“Cessation of Prophecy” in Ancient Judaism. Tübingen: Mohr Siebeck, 2011.
Cross, Frank Moore. From Epic to Canon
History and Literature in Ancient Israel. Maryland: The John Hopkins
University Press, 1998.
Darshan, Guy. “Kaf-dalet Sıfarim, Kaf-bet
Sıfarim ve-ha-Korpus ha-Homeri”, Tarbiz 77 (2007), ss. 5-22.
“The Twenty-Four Books of the Hebrew Bible and
Alexandrian Scribal Methods”, Homer
and the Bible in the Eyes of Ancient Interpreters Between Literary and
Religious Concerns (JSRC 16), ed. Maren R.
Niehoff, Leiden: Brill, 2012, ss. 221244.
Davies, Philip R. “Amos, Man and Book”, Israel’s
Prophet andIsrael’s Past Essays on the Relationship of Prophetic Texts and Israelite,
ed. Brad E. Kelle ve Megan Bishop Moore, London: T&T Clark, 2006, ss.
113-131.
Scribes and Schools the Canonization of the
Hebrew Scripture. Kentucky: Westminster
John Knox Press, 1998.
Dempster, S. G. “Canon, Canonization”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 7177.
“Torah,
Torah, Torah: The Emergence of the Tripatite Canon”, Exploring the Origins
of the Bible, ed. Craig A. Evins ve Emanuel Tov, Michigan: Baker Academic,
2008, ss. 87-128.
Friedman, Shamma. “The Holy Scriptures Defile
the Hands-The Transformation of A Biblical Concept in Rabbinic Theology”, Minhah
le-Nahum, ed. Marc Brettler ve Michael Fishbane, England: Sheffield
Academic Press, 1993, ss. 117-132.
Fuhs, “ראה”, Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
2004, v. 13, ss. 208-242.
Gallagher, Edmon L. ve Meade, John D. The
Biblical Canon Lists from Early Christianity, Oxford: Oxford University
Press, 2017.
Garrett, D. A. “Joel, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 449-455.
Gaon, Saadya. Kitâbu’lEmânât ve ’1 İtikâdât
(Sefer ha-Nivhar be-Emunot ve be-Deot), ed. Yosef Kafih, Mahon Sura,
Yeruşalayim 1970.
Gerçekçioğlu, Fatma.
Samiriliğin Ortaya Çıkışı ve Kutsal Metinler Işığında Erken Dönem
Samiri-Yahudi İlişkileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara
Üniversitesi, Ankara, 2017.
Goodman, Martin. “Sacred Scripture and Defiling
the Hands”, Judaism in the Roman World: CollectedEssays, Leiden: Brill,
2007, ss. 69-78.
Gürkan, Salime Leyla. “Yahudi Geleneğinde Vahiy
ve Peygamberlik”, Vahiy ve Peygamberlik, İstanbul: Kuramer, 2018, c. 44,
ss. 41-76.
Grabbe, Lester L. “Her Outdoors”: An
Anthropological Perspective on Female Prophets and Prophecy”, Prophets Male
and Female Gender and Prophecy in the Hebrew Bible, the Eastern Mediterranean,
and the Ancient Near East, ed. Jonathan Stökl ve Corrine L. Carvalho,
Atlanta: Society of Biblical Literature, 2013, ss. 11-26.
“Shaman,
Preacher, or Spirit Medium? The Israelite Prophet in the Light of
Anthropological Models”, Prophecy and the Prophets in Ancient Israel,
ed. John Day, New York: T&T Clark International, 2010, ss. 117-132.
A History of Jews and Judaism in the Second
Temple Period Yehud: A History of the Persian Province of Judah, New York: T&T Clark Intenational, 2004.
Greenspahn, Frederick E. “Why Prophecy Ceased”,
Journal of Biblical Literature, 108:1 (1989), ss. 37-49.
Halbertal, Moshe. People of the Book Canon,
Meaning, and Authority, Massachusetts: Harvard University Press, 1997.
Harman, Ömer Faruk. “Yahudilikte Peygamberlik
ve Peygamberler”, İslam Tetkikleri Dergisi, ed. Mahmut Kaya, 9 (1995),
ss. 127-161.
Harris, Stephen L. ve Platzner, Robert L. The
Old Testament an Introduction to the Hebrew Bible, New York: McGraw-Hill,
2008.
Hasanoğlu, Eldar. “Yahudilikte Peygamberlik ve
Peygamberler”, insan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 3:4
(2014), ss. 676-695.
“Erken Dönem Yahudi Kaynaklarına Göre Tanah’ın
Kanonize Edilmesi”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17,
(2015), ss. 25-48.
Hayes, John H. An Introduction to Old
Testament Study, Nashville: Abingdon Press, 1983.
Heaton, E. W. The Old Testament Prophets.
Edinburgh: Penguin Books, 1961.
Hildebrandt, W. “Spirit of Yahweh”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J.
Boda ve J. Gordon
McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 747-757.
Hill, A. E. “Malaki, Book of’, Dictionary of
the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 525-533.
İbn Meymun, Musa. Mişne Tora. ed. Yohay
Makbili, Hotsaat Yeşivat Or Vişua‘ (Mifal Mişne Tora), Hayfa, 2009.
Delâletü’l-Hâirîn.
https://www.sefaria.org/Guide_for_the_Perplexed?lang=bi
The Guide of the Perplexed. Trans. Shlomo Pines. Chicago: University of Chicago Press,
2010.
Delâletü’l-Hâirîn. Çev. Osman Bayder ve Özcan Akdağ. Kayseri: Kimlik
Yayınları, 2019.
Jepsen, “חזה”, Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
1997, v. 4, ss. 280-290.
Josephus, Josephus the Complete Works.
Trans. William Whiston. Nashville: Thomas Nelson Publishers, 2003.
Kelle, Brad E. “The Phenomenon of Israelite
Prophecy in Contemporary Scholarship”, Currents in BiblicalResearch 12:3
(2014), ss. 275 -320.
Kohler, Kaufmann ve Blau, Ludwig. “Bat Kol”, The
Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v. 2, ss. 588-592.
Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma (Yeni
Çeviri). Kitabı Mukaddes Şirketi,
İstanbul: Acar Matbaacılık, 2001.
Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit Tevrat,
Zebur (Mezmurlar) ve Incil (Eski Çeviri).
Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul: Acar Matbaacılık, 2010.
Kutsal Kitap ve Deuterokakonik (Apokrif)
Kitaplar. Kitabı Mukaddes Şirketi,
İstanbul: Acar Matbaacılık, 2015.
Kreisel, Howard. Prophecy-The History of an
Idea in Medievel Jewish Philosophy, Dordrecht: Springer Science+Business
Media, 2001.
Lamberty-Zielinski, “קנה” Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
2004, v. 13, ss. 65-72.
Lamp, D. T. “Word of God”, Dictionary of the
Old Testement Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois:
InterVarsity Press, 2012, ss. 860-867.
Leiman, Sid Z. The Canonization of Hebrew Scripture: The
Talmudic and Midrashic
Evidence, Connecticut: Connecticut Academy of Arts and Sciences, 1976.
Lewis, Jack P. “Jamnia Revisited”, The Canon
Debate, ed. Lee Martin Mcdonald ve James A. Sanders, Massachusetts:
Hendricson Publishers, 2002, ss. 146-162.
Lim, B. H. “Isaiah: History of Interpretation”,
Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon
McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 378-391.
Lim, Timothy H. "A Theory of the Majority
Canon", The Expository Times 124: 8 (May, 2013), ss. 365-373.
“The
Defilement of the Hands as A Principle Determining the Holiness of Scriptures”,
The Journal of Theological Studies, NS, 61 (2010), ss. 501-515.
“The Alleged Reference to the Tripartite
Division of the Hebrew Bible”, Revue de Qumrân, 20:1 (77) (JUIN 2001),
ss. 23-37.
Lucas, E. C. “Daniel: Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 110-123.
M., S. “Prophet, False”, The Jewish
Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v. 16, ss. 212-213.
Mcdonald, Lee Martin ve James A. Sanders, ed. The
Canon Debate, Massachusetts: Hendrickson Publishers, 2002.
“Introduction”, The Canon Debate, ed.
Lee Martin Mcdonald ve James A. Sanders, Massachusetts: Hendricson Publishers,
2002, ss. 3-17.
McDonald, Lee Martin. The Origin of the
Bible: A Guide For the Perplexed, New York: T&T Clark, 2011.
“What Do
We Mean By Canon? Ancient and Modern Questions”, Jewish and Christian
Scripture the Function of “Canonical” and “Non-Canonical” Religious Texts.
ed. James H. Charlesworth ve Lee M. McDonald, London: T&T Clark
International, 2010, ss. 8-40.
McConville, J. G. “Micah, Book of”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 544-554.
“Hosea, Book of”, Dictionary of the Old
Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois:
InterVarsity Press, 2012, ss. 338-350.
Milikowsky, Chaim “Sof ha-Nevua ve Sof ha-Mikra
be-Ayney Seder Olam, Sifrut Hazal ve ha-Sifrut şe-Misaviv Leha”, Sidra: A
Journal For the Study of Rabbinic Literature, 10, (1994), ss. 83-94.
Meral, Yasin. Yahudi Dini Literatüründe
Mesih, Deccal ve Gog-Magog, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
“İbn
Meymun’a Göre Yahudilik’te İman Esasları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 52:2, (2011), ss. 243-266.
Yahudilerin Ahir Zamanı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
Yahudi Geleneğinde Kur’an ve İbranice Kur’an
Çevirileri, İstanbul: Divan Kitap, 2016.
İstanbul’da Yahudi Matbuatı, Ankara: Divan Kitap, 2016.
Yasin Meral, Yahudi Düşüncesinde İslam
Algısı İbn Meymun (Maimonides) Örneği, Ankara: Ankara Okulu Yayınları,
2017.
Möller, K. “Amos, Book of’, Dictionary of
the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 5-16.
Müller, H. P. “נביא”, Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
1998, v. 9, ss. 129-150.
Newman, Robert C. “The Council of Jamnia and
the Old Testament Canon”, Westminster Theological Journal 38:4 (1976),
ss. 319-348.
Olmstead, A. T. History of the Persian
Empire, University of Chicago Press, 1959.
Orlinsky, Harry M. “Some Terms in the Prologue
to Ben Sira and the Hebrew Canon”, Journal of Biblical Literature,
110:3, (Autumn, 1991), ss. 483-490.
Özgenç, Semahat. Musa b. Meymun’un Nübüvvet
(Vahiy) Anlayışı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi,
Sakarya, 2006.
Pakkala, Juha. God’s Word Omitted Omissions
in the Transmission of the Hebrew Bible, Gottingen:
Vandenhoeck&Ruprecht, 2013.
Rabinowitz, Louis. "Haftarah", Encyclopaedia
Judaica (2nd ed.), Ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit:
Macmillan Reference, 2007, ss. 198-200.
Paul, Shalom M. ve Sperling, S. David.
“Prophets and Prophecy”. Encyclopaedia Judaica, v. 16. (2nd ed.), Ed.
Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit: Macmillan Reference, 2007, v. 16,
ss. 566-580.
Redditt, P. L. “Prophecy, History of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 587-601.
Rogerson, John ve Philip R. Davies. The Old
Testament World, London: T&T Clark International, 2005.
Rosenblatt, Samuel. The Book of Beliefs and
Opinions, New Haven: Yale University Press,
1948.
Ross, Jacob Joshua. “Revelation”, Encyclopaedia
Judaica (2nd ed.), Ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit: Macmillan
Reference, 2007, v. 17, ss. 253-256.
Rothkoff, Aaron. “Bat Kol”, Encyclopaedia
Judaica, (2nd ed.), Ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit:
Macmillan Reference, 2007, v. 3, s. 213.
Rowley, H. H. “The Nature of Prophecy in the
Light of Recent Study”, The Harvard TheologicalReview, 38:1 (1945), ss.
1-37.
Römer, Thomas. “From Deutoronomistic History to
Nebiim and Torah”, Making the Biblical Text Textual Studies in the Hebrew
and the Greek Bible, ed. Innocent Himbaza, Göttingen: Academic Press, 2015.
Saebo, Magne. “On the Canonicity of the Song of
Songs”, On the Way to Canon Creative Tradition History in the Old Testament,
ed. David J. E. Clines ve Philip R. Davies, England: Sheffield Academic Press,
1998, ss. 271-284.
Sawyer, John F.A. Prophecy and the Biblical
Prophets, New York: Oxford University Press, 1993.
Schart, A. “Twelve, Book of the: History of
Interpretation”, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J.
Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 806-817.
Schmidt, Nathaniel. “Bible Canon-Untraditional
View”, The Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v. 3, ss.
150-154.
Sommer, Benjamin D. “Did Prophecy Cease?
Evaluating a Reevaluation”, Journal of Biblical Literatüre 115:1,
(1996), ss. 31-47.
“Scriptures
in Jewish Tradition, and Traditions as Jewish Scripture”, Jewish Concepts of
Scripture A Comparative Introductions, ed. Benjamin D. Sommer, New York:
New York University Press, 2012, ss. 1-14.
Stead, M. R. “Visions, Prophetic”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 818-826.
Stökl, Jonathan, Corrine L. Carvalho, ve Lester
L. Grabbe, ed. Prophets Male andFemale: Gender and Prophecy in the Hebrew
Bible, the Eastern Mediterranean, and the Ancient Near East, Atlanta:
Society of Biblical Literature, 2013.
Prophecy in the
Ancient Near East. Leiden: Brill, 2012.
Strawn, Brent A. The
Old Testament: A Concise Introduction. New York: Routledge, 2020.
______ “Prophecy and Psychology”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 610-623.
Stromberg, J. “Formation of the Prophetic
Books”, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J.
Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 271-279.
Stuart, D. “Jonah, Book of”, Dictionary of
the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 455-466.
Stuckenbruck, Loren T. “Apocrypha and
Pseudepigrapha”, Early Judaism: A Comprehensive Overview, ed. John J.
Collins ve Daniel C. Harlow, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co, 2012, ss.
179-203.
Sweeney, Marvin A. “The Latter Prophets and
Prophecy”, The Cambridge Companion to the Hebrew Bible Old Testament,
ed. Stephen B. Chapman ve Marvin A. Sweeney, New York: Cambridge University
Press, 2016, ss. 233-252.
Talmon, Shemaryahu. Text and Canon of the
Hebrew Bible Collected Studies. Indiana: Eisenbrauns, 2010.
Tarakçı, Muhammet. “Tanah’ta Vahiy Anlayışı”, Uludağ
Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 11:1 (2002), ss. 193-218.
Yahudilik’te ve Hıristiyanlık’ta Vahiy
Anlayışı Üzerine Bir Araştırma, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 1999.
Taşdelen, Emine. Yahudilikte Nübüvvet,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya 2010.
Teugels, Lieve M. “Hebrew Bible and Jewish
Scripture”, The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible, ed.
Michael D. Coogan, New York: Oxford University Press, v. 2, s. 238.
The Jerusalem Talmud A Translation and
Commentary, ed. Jacob Neusner, trans.
Tzvee Zahavy and Edward Goldman, Hendrickson Publishers, 2010.
Tigchelaar, Eibert. “The Dead Sea Scrolls”, Early
Judaism: A Comprehensive Overview, ed. John J. Collins ve Daniel C. Harlow,
Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co, 2012, ss. 204-227.
Tov, Emanuel. “The Authority of Early Hebrew
Scripture Texts”, Journal of Reformed
Theology
5 (2011), ss. 276-295.
Toy, Crawford, Howell, Moore, George F.
“Apocrypha”, The Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v.
2, ss. 1-6.
Tucker, Gene M. “Amos the Prophet and Amos the
Book: Historical Framework”, Israel’s Prophet and Israel’s Past Essays on
the Relationship of Prophetic Texts and Israelite, ed. Brad E. Kelle ve
Megan Bishop Moore, London: T&T Clark, 2006, ss. 85-102.
Tucker Jr., W. D. “Daniel: History of
Interpretation”, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J.
Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 123-132.
Ulrich, Eugene. “The Jewish Scripture: Texts,
Versions, Canons”, Early Judaism: A Comprehensive OverView, ed. John J.
Collins ve Daniel C. Harlow, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co, 2012, ss.
121-150.
“The
Notion and Definition of Canon”, The Canon Debate, ed. Lee Martin
Mcdonald ve James A. Sanders, Massachusetts: Hendricson Publishers, 2002, ss.
21-35.
Van Dam, C. “Divinition, Magic”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 159-162.
Vander Kam, James C. “Texts, Titles, and
Translations”, The Cambridge Companion to the Hebrew Bible Old Testament,
ed. Stephen B. Chapman ve Marvin A. Sweeney, New York: Cambridge University
Press, 2016, ss. 9-27.
Van Der Toorn, Karel. Scribal Culture and
the Making of the Hebrew Bible,
Massachusetts:
Harvard University Press, 2007.
Vawter, Bruce.
“Were the Prophets nabi’s?”, Biblica, 66:2 (1985), ss. 206-220.
Vermez, Geza. Ölü Deniz Parşömenleri Kumran
Yazıtları. çev. Nurfer Çelebioğlu, İstanbul: Nokta Kitap, 2005.
Vriezen T. C. ve Van Der Woude, A. S. Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, trans. Brian Doyle, Leiden: Brill,
2005.
Zeitlin, Solomon. "An Historical Study of
the Canonization of the Hebrew Scriptures", Proceedings of the American
Academy for Jewish Research 3 (1931), ss. 121-158.
Wiesehöfer, Josef. Antik Pers Tarihi Ön
Asya’nın Kadim Krallığı, çev. Mehmet Ali İnci, İstanbul: Tötem Yayınları,
2019.
Williamson, H. G. M. “Isaiah, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 364378.
Wilson, Robert R. “Prophecy: Biblical
Prophecy”, The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade, New York:
MacMillan Publishing Company, 1987, v. 12 ss. 14-23.
Wolters, A. “Zechariah, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, ss. 889-899.
https://www.sefaria.org/Mishneh_Torah%2C_Scroll_of_Esther_and_Hanukkah.2?lang=bi (Erişim Tarihi: 15.10.2019)
Philo. On the
Life of Moses.
http://www.earlyjewishwritings.com/text/philo/book24.html (Erişim Tarihi: 22.09.2019)
On the Decalogue.
http://www.earlyjewishwritings.com/text/philo/book26.html (Erişim Tarihi: 22.09.2019)
On the Creation
of the World.
http://www.earlyjewishwritings.com/text/philo/book1.html
(Erişim Tarihi:
22.09.2019)
On the Change of
Names.
http://www.earlyjewishwritings.com/text/philo/book20.html
(Erişim Tarihi:
22.09.2019)
https://www.myjewishlearning.com/article/bat-kol-a-divine-voice/ (Erişim Tarihi:
17.03.2020)
https://www.myjewishlearning.com/article/the-order-and-the-ordering-of-biblical-books/
(Erişim Tarihi: 25.09.2019)
The Prologue to Ben
Sira,
https://www.biblegateway.com/passage/?search=Sirach+1&version=NRSV (Erişim Tarihi: 15.10.2019).
http://www.earlyjewishwritings.com/philo.html
Özkaldı, Safiye Merve. Tanah’ın Neviim ve
Ketuvim Bölümü Kitaplarının
Kanonizasyonu, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Yasin MERAL,
vii+132s.
Yahudi kutsal kitabı Tanah’ın Neviim ve Ketuvim
bölümlerinin ele alındığı bu tezde, Neviim ve Ketuvim bölümlerini oluşturan
kitapların kanonizasyonu, kanonizasyona etki eden faktörler ve müstakil olarak
kitaplar incelenmektedir. Çalışmamız giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde çalışmanın metodu, çalışma boyunca kullanılan temel kaynaklara
değinilmiş ardından Yahudi düşüncesindeki vahiy ve peygamberlik algısı hakkında
bilgi verilmiştir.
Birinci bölümde Tanah bütün olarak ele alınmış
ve Yahudi düşüncesindeki genel kanon algısı incelenmiştir. Bu bölümde ayrıca,
Tanah’ın üçlü yapısı, içerdiği kitapların sayısı ve sınıflandırılması ele
alınmıştır. İkinci bölümde Tanah’ın ikinci bölümü olan Neviim kısmı ele
alınarak bu bölümdeki kitapların kanonizasyonu belli kriterler çerçevesinde incelenmiştir.
Ardından bölümde yer alan kitaplar tek tek ele alınarak kitapların yazarları,
tarihleri ve içerikleri hakkında bilgi verilmiştir.
Üçüncü bölümde ise Tanah’ın son bölümü olan
Ketuvim konu edinilmiştir. Daniel Kitabı, Yavne Konsili gibi bölümün kanonizasyonu
sürecinde ortaya çıkan çeşitli argümanlar incelenmiştir. Son olarak bölümü
oluşturan kitaplar tek tek ele alınmış ve kitapların içeriği, yazarı gibi
konularda bilgi verilmiştir. Sonuç bölümünde Neviim ve Ketuvim bölümlerinin
kanonizasyonu üzerine yapılan iddiaların genel bir değerlendirilmesi
yapılmıştır.
Anahtar Kelimler: Tanah, Neviim, Ketuvim, Vahiy, Peygamberlik
This study describes the canonization of the
Nevi’im and Ketuvim of the Tanakh. It examines books that compose the Nevi’im
and Ketuvim section, the factors that affecting the process. The study consists
of introduction and three chapters. In the introduction, the method and basic
sources that have been referred throughout the study are mentioned and then
information about the revelation and prophetic perception in Jewish thought is
described.
The first chapter mainly examines the canon
perception of Jewish understanding. In this context, the Tanakh is considered
as a whole. Also in this section, the tripartite structure of the Tanakh, the
number and classification of the books it contains are discussed. In the second
chapter, the Nevi’im section is discussed and the canonization of the books in
this section is examined within the framework of certain criteria. Then, the
books in the section are discussed one by one and information about the
authors, dates and contents of the books is given.
In the third chapter, Ketuvim, the last chapter
of Tanakh, is studied. Various arguments arising during the process of
canonization of this section such as the case of the Book of Daniel and the
Council of Jamnia are examined. Finally, the books that compose the chapter
were handled individually and information was given on topics such as the
content and author of the books. In the conclusion, a general evaluation of the
claims on the canonization of the Neviim and Ketuvim sections are made.
Key Words: Tanakh, Nevi’im, Ketuvim, Revelation, Prophecy
[1] Kitapların girişinde
yer alan bilgi cümlerleri kitabı, kitaba ismini de veren peygambere
atfetmektedir. Bu sebeple, Hıristiyan geleneğinde bu kitapların atfedildiği
peygamberler “yazar peygamberler” olarak isimlendirilmektedir. Bu kullanımdan kasıt,
peygamberlerin doğrudan “yazar”lığına işaret etmek değil, bu peygamberlerin
peygamberliğinin kendi isimlerinin verildiği kitaplar altında toplanıp gelecek
nesillere aktarılmış olmasıdır. Çünkü esasında dönemsel olarak bakıldığında
toplumda sözlü geleneğin hâkim olduğunu ve bu peygamberlerin peygamberliklerini
şifahi olarak aktardıkları görülmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Vriezen ve
Woude, AncientIsraelite andEarly Jewish Literatüre, s. 307.
[2] Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma (Yeni Çeviri), Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul: Acar Matbaacılık, 2001.
[3] Kitabı Mukaddes
Eski ve Yeni Ahit Tevrat, Zebur (Mezmurlar) ve İncil (Eski Çeviri), Kitabı
Mukaddes Şirketi, İstanbul: Acar Matbaacılık, 2010.
[4] Kutsal Kitap ve
Deuterokakonik (Apokrif) Kitaplar, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul: Acar
Matbaacılık, 2015.
[5] The Koren Classic Tanakh,
Jerusalem: Koren Publishers Jerusalem, 2018.
[6] Jacob Neusner, The
Mishnah A New Translation, New York: Yale University, 1988.
[7] William Whinston, Josephus
The Complete Works, Nashville: Thomas Nelson Publishers, 2003.
[8] Saadya Gaon, Kitâbu
’1 Emânât ve ’1 ‘İtikâdât (Sefer ha-Nivhar be-Emunot ve be-Deot), ed. Yosef
Kafih, Mahon Sura, Yeruşalayim, 1970.
[9] Saadia Gaon, The
Book of Beliefs and Opinions, trans. Samuel Rosenblatt, New Haven: Yale
University Press, 1948.
[10] Moses Maimonides, The
Guide of the Perplexed, trans. Shlomo Pines, Chicago: The University of
Chicago Press, 2010.
[11] Musa b. Meymun
(Maimonides), Delâletü ’1-Hâirîn, çev. Osman Bayder & Özcan Akdağ,
Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
[12] Tanah boyunca peygamberler dışında çevre
halkların kralları, halkın önde gelenleri gibi önemli ve nüfuz sahibi kişilerin
Tanrı ile iletişim halinde olduğu ve Tann’nın onları yönlendirdiği çeşitli
anlatımlar mevcuttur. Örnek için bkz. II. Tarihler, 35:21.
[13] Tekvin, 7:12.
[14] Lester L. Grabbe, “Shaman, Preacher, or Spirit
Medium? The Israelite Prophet in the Light of Anthropological Models”, Prophecy
and the Prophets in Ancient Israel, ed. John Day, New York: T&T Clark
International (2010), s. 128.
[15] II. Krallar, 4. bab;
21:6; I. Tarihler, 10:13; II. Tarihler, 33:6.
[16] C. Van Dam, “Divinition, Magic”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 162.
[17] Shalom M. Paul, S.
David Sperling, “Prophets and Prophecy” Encyclopaedia Judaica (2nd ed.),
Ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit: Macmillan Reference, 2007, v.
16, s. 567.
[18] Sayılar, 12:6-8.
[19] Midraş Tanhuma,
Yitro, 11; Şemot Raba, 28:6; 29:6.
[20] İbn Meymun, Delaletü'l-Hairin,
II:33-35.
[21] Sayılar, 11:29.
[22] Saadya Gaon, Kitâbu’l Emânât ve’l ‘İtikâdât,
8:6; Rosenblatt, The Book of Beliefs and Opinions, s. 310. İlgili
bölümün yer aldığı Türkçe çeviri için bkz. Yasin Meral, Yahudi Dini
Literatüründe Mesih, Deccal ve Gog-Magog, Ankara: Ankara Okulu Yayınları,
2019, s. 197.
[23] İbn Meymun, Delaletü'l-Hairin,
II:45.
[24] John H. Hayes, An
Introduction to Old Testament Study, Nashville: Abingdon Press, 1983, s.
258.
[25] İbn Meymun’un iman esasları ile ilgili Türkçe
çeviri ve ayrıntılı bilgi için bkz. Yasin Meral, “İbn Meymun’a Göre
Yahudilik’te İman Esasları” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
52:2 (2011), s. 258.
[26] H. H. Rowley, “The
Nature of Prophecy in the Light of Recent Study” The Harvard Theological
Review, 38:1 (1945), s. 30.
[27] İbn Meymun, Delâletü
’l-Hâirîn, II:41.
[28] Sayılar, 12:6.
[29] W. Hildebrandt, “Spirit of Yahweh”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois, InterVarsity Press, 2012, s. 747.
[30] Frederick E.
Greenspahn, “Why Prophecy Ceased”, Journal of Biblical Literature, 108:1
(1989), s. 44.
[31] Tezin birinci
bölümünde ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
[32] Babil Talmudu,
Megila, 7a.
[33] Tosefta, Sota, 13:2,
Kudüs Talmudu, Sota, 9:13; Babil Talmudu, Sota 48b; Sanhedrin, 11a; Yoma, 9b;
Bava Batra, 12a.
[34] Greenspahn, “Why
Prophecy Ceased”, s. 38.
[35] Babil Talmudu, Bava Batra, 12a. “I. Mabed’de
olan lakin II. Mabed’de artık yer almayan beş şey şunlardır: Ahit Sandığı,
Menora, Ateş, Kutsal Ruh (Ruah ha-Kodeş), ve Keruvim...” Bamidbar Raba,
15:10. Ayrıntılı bilgi için bkz. Chaim Milikowsky, “Sof ha-Nevua ve Sof
ha-Mikra be-Ayney Seder Olam, Sifrut Hazal ve ha- Sifrut şe-Misaviv Leha” Sidra:
A Journal for the Study of Rabbinic Literature, 10 (1994), ss. 83-94.
[36] Sayılar, 11:17.
[37] Hildebrandt, “Spirit
of Yahweh”, s. 756.
[38] Bu cümle, Yahudilerin sınıflandırdığı Tanah’ta
Yoel, 3:1 olarak numaralandınlmasına rağmen Türkiye’de yaygın olarak kullanılan
Tanah çevirisi ve bölümlemesi dikkate alınarak metinde Kitabı Mukaddes Şirketi
tasnifinin kullanılması tercih edilmiştir.
[39] Greenspahn, “Why
Prophecy Ceased”, s. 40.
[40] Tosefta, Sota,
13:3-4; Babil Talmudu, Sota, 24b; Sota, 48b; Sanhedrin, 11a; Yoma, 9b.
[41] Aaron Rothkoff, “Bat Kol”, Encyclopaedia
Judaica (2nd ed.), Ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit:
Macmillan Reference, 2007, v. 3, s. 213.
[42] Kaufmann Kohler ve
Ludwig Blau, “Bat Kol”, The Jewish Encyclopedia, New York: Funk &
Wagnalls, v.
2, s. 590;
https://www.myjewishlearning.com/article/bat-kol-a-divine-voice/ (Erişim Tarihi: 17.03.20)
[43] Babil Talmudu,
Sanhedrin, 11a.
[44] Benjamin D. Sommer,
“Did Prophecy Cease? Evaluating a Reevaluation”, Journal of Biblical
Literature, 115:1 (1996), s. 47.
[45] Babil Talmudu,
Eruvin, 13b.
[46] Babil Talmudu, Bava
Metzia, 59b.
[47] Babil Talmudu, Megila, 3a; Sota, 2a; Taanit,
25b, vd.
[48] Mişna, Avot, 6:2.
[49] Jacob Joshua Ross, “Revelation”, Encyclopaedia
Judaica (2nd ed.), Ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit:
Macmillan Reference, 2007, v. 17, s. 254.
[50] Gaon, Kitâbu ’l
Emânât ve ’l ‘İtikâdât, 3:4; 7:9; 8:3.
[51] I . Krallar, 3:5-15;
Tekvin, 20:3-7.
[52] Tekvin, 41. bölüm.
[53] D. T. Lamp, “Word of God”, Dictionary of the
Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois,
InterVarsity Press, 2012, s. 862.
[54]פה אל פה (pe el pe) ifadesi ile belirtilen durum Türkçe Kitab-ı Mukaddes
çevirilerinde “yüz yüze konuşurum” olarak tercüme edilmiştir lakin ifadenin
literal anlamı “ağız ağıza” konuşmaktır.
[55] “O günden bu yana
İsrail’de Musa gibi Rab’bin yüz yüze görüştüğü bir peygamber çıkmadı.”
[56] Çıkış, 33:18-23.
[57] “Eğer aranızda bir
peygamber varsa, ben Rab görümde (bw־m-mar’e)
kendimi ona tanıtır, onunla düşte konuşurum.” Sayılar, 12:6.
[58] Aynı zamanda bu fiil
köklerinden peygamberi ifade etmek için kullanılan iki terim olan roe ve
hoze terimleri de üretilmiştir. Çalışmamızın bir sonraki kısmında bu
terimlere detaylarıyla değinilecektir.
[59] I. Samuel, 3:1.
[60] Yeşaya, 22:1.
[61] Yeşaya, 29:11.
[62] Hezekiel, 13:7.
[63] Sayılar, 12:8.
[64] M. R. Stead, “Visions, Prophetic”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois, InterVarsity Press, 2012, s. 818.
[65] Stead, “Visions,
Prophetic”, s. 818.
[66] Nahum, 1:1.
[67] Habakkuk Kitabı, “Peygamber Habakkuk’a bir
görümde (nin-haza) verilen bildiridir.” cümlesiyle başlamaktadır. Bkz.
Habakkuk, 1:1.
[68] “Eğer aranızda bir
peygamber varsa, ben Rab görümde (nx־w-mar
’e) kendimi ona tanıtır, onunla düşte konuşurum.”
[69] Stead, “Visions,
Prophetic”, s. 819.
[70] İbn Meymun, Delaletü'l-Hairin,
II:41.
[71] Edgar W. Conrad, Reading
the Latter Prophets Toward a New Canonical Criticism, London: T&T Clark
International, 2003, s. 71, 73, 74, 75, 90, 166, 186.
[72] Conrad, Reading
the Latter Prophets, s. 71-73, 166.
[73] Fuhs, “ראה”, Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
2004, v. 13, s. 214.
[74] Halley’s Bible Handbook, ss. 363-364;
Eldar Hasanoğlu, “Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, İnsan ve Toplum
Bilimleri Araştırma Dergisi, 3:4 (2014), s. 677.
[75] Salime Leyla Gürkan, “Yahudi Geleneğinde Vahiy
ve Peygamberlik”, Vahiy ve Peygamberlik, İstanbul: Kuramer, 2018, s. 42;
Saliha İslim Aksan, Yahudilikte Kadın Peygamberler, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Kahramanmaraş, 2014, s. 38;
Emine Taşdelen, Yahudilikte Nübüvvet, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Selçuk Üniversitesi, Konya, 2010, s. 59; Hasanoğlu, “Yahudilikte Peygamberlik
ve Peygamberler”, s. 679; Paul ve Sperling, “Prophets and Prophecy”, s. 567.
[76] L. Stephen Cook, On
the Question of the “Cessation of Prophecy” in Ancient Judaism, Tübingen:
Mohr Siebeck, 2011, s. 50, 54, 64, 175; Ömer Faruk Harman, “Yahudilikte
Peygamberlik ve Peygamberler”, İslam Tetkikleri Dergisi, 9 (1995), s.
136.
[77] Cook, On the
Question, s. 53.
[78] Tekvin, 20:7.
[79] “Türünün en iyisi”
anlamına gelen ifade Philo tarafından Musa’nın peygamberliğini betimlemek için
kullanılmıştır.
Bkz. Philo, On the Change of Names, 125-128;
On the Life of Moses, 2:187; On the
Decalogue, 175.
[80] İbn Meymun’un iman
esasları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Meral, “İbn Meymun’a Göre
Yahudilik’te İman Esasları”, ss. 259-262.
[81] Sayılar, 12:8; Çıkış, 33:11; Tesniye, 34:10.
[82] Sayılar, 12:6. Mar’e (מראה), mahaze
(מחזה) gibi kavramlarla ifade edilen bu vasıtalar; gece düşü, vizyon
veya görüm olarak karşımıza çıkmaktadır.
[83] İbn Meymun, Mişne
Tora, Yesodey Ha-Tora, 7:2; Meral, “İbn Meymun’a Göre Yahudilik’te İman
Esasları”, ss. 260-262.
[84] Cook, On the
Question, s. 49, 64.
[85] I. Krallar, 18:19,
22:6.
[86] Tesniye, 13:1-5;
18:20-22.
[87] I. Krallar, 22:19-23. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Philip R. Davies, Scribes and Schools the Canonization of the Hebrew
Scripture, Kentucky: Westminster John Knox Press, 1998, ss. 110-111; Paul
ve Sperling, “Prophets and Prophecy”, ss. 576-577; S. M. “Prophet, False” The
Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v. 16, ss. 212-213.
[88] P. L. Redditt, “History of Prophecy”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois, InterVarsity Press, 2012, s. 588; John F. A. Sawyer, Prophecy and
the Biblical Prophets, New York: Oxford University Press, 1993, s. 1.
[89] Brad E. Kelle, “The
Phenomenon of Israelite Prophecy in Contemporary Scholarship”, Currents in
Biblical Research, 12:3 (2014), s. 279; Carl Edwin Armerding, “Prophecy in
the Old Testament”, A Guide to Biblical Prophecy, ed. Carl Edwin
Armerding ve W. Ward Casque, Massachusetts: Hendrickson Publishers, 1992, s.
62; Robert R. Wilson, “Prophecy: Biblical Prophecy”, The Encyclopedia of Religion,
ed. Mircea Eliade, New York: MacMillan Publishing Company, 1987, v. 12, s. 16.
[90] Paul ve Sperling, “Prophets and Prophecy”, s.
567; Wilson, “Prophecy: Biblical Prophecy”, s. 16; H. P. Müller, “נביא”, Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
1998, v. 9, ss. 131-133.
[91] Çıkış, 7:1; Harman,
“Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, s. 130; E. W. Heaton, The Old
Testament Prophets, Edinburgh: Penguin Books, 1961, ss. 34-35.
[92] I. Krallar, 18:19,
22, 25, 40; II. Krallar, 10:19.
[93] Tesniye, 13:2, 4, 6;
18:20, 22.
[94] T. C. Vriezen ve A.
S. Van Der Woude, Ancient Israelite and Early Jewish Literature, trans.
Brian Doyle, Leiden: Brill, 2005, s. 308.
[95] Kelle, “The Phenomenon of Israelite Prophecy”,
s. 279; B. A. Strawn ve B. D. Strawn, “Prophecy and Psychology”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois, InterVarsity Press, 2012, s. 614; Armerding, “Prophecy in the Old
Testament”, s. 61; Muhammet Tarakçı, Yahudilikte ve Hıristiyanlıkta Vahiy
Anlayışı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara,
1999, s. 13; Fuhs, “ראה”, s. 210.
[96] Redditt, “History of
Prophecy”, s. 589; Aksan, Yahudilikte Kadın Peygamberler, s. 35;
Taşdelen, Yahudilikte Nübüvvet, s. 69.
[97] I. Samuel, 9:19.
[98] Kelle, “The
Phenomenon of Israelite Prophecy”, s. 279; Redditt, “History of Prophecy”, s.
588; Strawn ve Strawn, “Prophecy and Psychology”, s. 614; Armerding, “Prophecy
in the Old Testament”, s. 62.
[99] Jonathan Stökl, Prophecy in the Ancient Near
East, Leiden: Brill, 2012, s. 192. Ayrıntılı bilgi için bkz. Jepsen, “חזה”, Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
1997, v. 4, ss. 280-290.
[100] Redditt, “History of
Prophecy”, s. 588
[101] Hasanoğlu,
“Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, s. 692.
[102] Jepsen, “חזה”, s. 284, 290.
İbn Meymun’un yapmış olduğu vahyin geliş dereceleri ayrımında 6. ve 7. dereceye
denk gelmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Meral, “İbn Meymun’a Göre
Yahudilik’te İman Esasları”, ss. 259-262; Semahat Özgenç, Musa b. Meymun’un
Nübüvvet (Vahiy) Anlayışı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya
Üniversitesi, Sakarya, 2006, ss. 80-81; Taşdelen, Yahudilikte Nübüvvet,
ss. 56-57.
[103] II. Samuel, 24:11.
[104] Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi, 2010.
[105] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 308; John Rogerson ve Philip R.
Davies, The Old Testament World, New York: T&T Clark International,
2005, s. 166; Kelle, “The Phenomenon of Israelite Prophecy”, s. 279; Redditt,
“History of Prophecy”, s. 589; Strawn ve Strawn, “Prophecy and Psychology”, s.
614.
[106] Stökl, Prophecy in
the Ancient Near East, s. 156.
[107] Tesniye, 33:1.
[108] I. Samuel, 9:9.
[109] Benzer bir kullanım, Yeşaya 30:10
cümlesinde de mevcuttur.
[110] Mika, 3:7; Yeşaya, 29:10, 28:7;
Amos, 7:12; Gürkan, “Yahudi Geleneğinde Vahiy ve Peygamberlik”, ss. 5-6;
Hasanoğlu, “Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, s. 679; Paul ve
Sperling, “Prophets and Prophecy”, s. 569; Stökl, Prophecy in the Ancient
Near East, s. 196.
[111] II. Tarihler, 16:7’de
roe olarak isimlendirilen Hanani, 19:2’de hoze olarak karşımıza
çıkmaktadır.
[112] I. Tarihler, 29:29.
[113] Hasanoğlu, “Yahudilikte
Peygamberlik ve Peygamberler”, ss. 678-679; Harman, “Yahudilikte Peygamberlik
ve Peygamberler”, s. 133.
[114] Sayılar, 12:6.
[115] İbn Meymun, Delaletü'l-Hairin,
II:36.
[116] II. Samuel, 22:5,
24:11; I. Tarihler, 21:9, 25:5; II. Tarihler, 9:29.
[117] I. Krallar, 20:35;
II. Krallar 2:3, 5, 7, 15; 4:1, 38; 5:22; 6:1; 9:1. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Stökl, Prophecy in the Ancient Near East, s. 173.
[118] Çıkış, 14:31; Sayılar, 12:7;
Tesniye, 34:5; Yeşu, 8:31, 33; 9:24; 11:12, 15; 12:6; 13:8; 14:7; 24:9;
Hâkimler, 2:8; II. Krallar, 9:36; 14:25; 15:25; 17:13, 23; 18:12; 21:10; 24:2;
Yeşaya, 20:3; Yeremya, 7:25; . 19:19; 35:25; Nehemya, 10:30; Amos, 3:7;
Zekeriya, 1:6; 7:12; Daniel, 9:11; I. Tarihler, 6:34; 9:36; 10:10; II.
Tarihler, 1:3; 24:9.
[119] II. Krallar, 9:7;
17:13, 23; 21:10; 24:2; Amos, 3:7; Hezekiel 38:17; Yeremya, 25:4; 26:5; 29:19;
35:15; 44:4.
[120] Tekvin, 16:7; 22:11; Çıkış, 3:2;
Sayılar, 20:16; I. Samuel, 23:27; Yeşaya, 42:19; 44:26; Hagay, 1:13; Malaki,
3:1; II. Tarihler, 36:15. Son peygamber olarak kabul edilen Malaki (מלאכי)’nin ismi ile
ilgili olarak; מלאך שלי ^^’מלאכי ifadesinin kısa versiyonu
olarak “elçim” manasında kullanıldığının ve Malaki’nin peygamberin adı olmayıp,
Yahve’nin ona sesleniş biçimi olduğu ve bu sebeple son peygamberin bu isimle
anıldığı fikri de mevcuttur. Bkz. Babil Talmudu, Megila, 15a; Cook, On the
Question, s. 52.
[121] Çıkış, 15:20.
[122] Hâkimler, 4:4.
[123] Yeşaya, 8:3. Burada anlatılan
kadın peygamberin yaygın olarak Yeşaya’nın karısı olduğu düşünülmektedir.
Bununla ilgili olarak, Yeşaya’nın karısının aslında peygamber olmadığı lakin
Yeşaya’ya atıfla נביאה (navia) olarak adlandınldığı fikri mevcuttur. Bu kullanım,
protokol dilinden hareketle bir profesörün ya da bir doktorun karısının da
“bayan profesör ya da bayan doktor” gibi unvanlarla anılmasına benzetilmiştir.
Ayrıntılı bilgi için bkz. Bruce Vawter, “Were the Prophets nabi’s?” Biblica,
66:2 (1985), s. 213.
[124] II. Krallar, 22:14;
II. Tarihler, 34:22.
[125] Nehemya, 6:14.
[126] Stökl, Prophecy in the
Ancient Near East, ss. 186-187; Lester L. Grabbe, “Her Outdoors”: An
Anthropological Perspective on Female Prophets and Prophecy”, Prophets Male
and Female Gender and Prophecy in the Hebrew Bible, the Eastern Mediterranean,
and the Ancient Near East, ed. Jonathan Stökl ve Corrine L. Carvalho,
Atlanta: Society of Biblical Literature, 2013, s. 24; Aksan, Yahudilikte
Kadın Peygamberler, s. 59; Kelle, “The Phenomenon of Israelite Prophecy”,
s. 306.
[127] Nehemya, 6:14.
[128] Aksan, Yahudilikte
Kadın Peygamberler, s. 59.
[129] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 169.
[130] Stökl, Prophecy in
the Ancient Near East, s. 201.
[131] Tekvin, 11:29.
[132] I. Samuel, 1-2.
[133] I. Samuel, 25:1-42.
[134] Babil Talmudu,
Megila, 14a.
[135] Babil Talmudu,
Megila, 14a.
[136] Tekvin, 6:8.
[137] Tekvin, 9:8-17.
[138] Peygamberlerin kim oldukları ile
ilgili Yahudi tarih kitabı olarak nitelendirilen Seder Olam'da çeşitli
listeler mevcuttur. Bkz. Seder Olam, ss. 185-189. Ayrıntılı bilgi için,
Hasanoğlu, “Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler”, ss. 689-691.
[139] Çıkış, 12:37.
[140] Babil Talmudu,
Megila, 14a.
[141] Sayılar, 11:29.
[142] Babil Talmudu, Bava Batra, 15b.
Bkz. Yasin Meral, Yahudi Düşüncesinde İslam Algısı İbn Meymun (Maimonides)
Örneği, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017, ss. 164-165.
[143] Bereşit Rabba, 52:5; Vayikra Rabba,
1:13.
[144] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b; Tosefta, Sota, 13:3.
[145] Babil Talmudu,
Sanhedrin, 11a; Bava Batra, 12a.
[146] Peygamberliğin ne
zaman kesildiği ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Milikowsky, “Sof ha-Nevua
ve Sof ha- Mikra”, ss. 83-94.
[147] Lamberty-Zielinski, “קנה” Theological
Dictionary of the Old Testament, Cambridge: William B. Eerdmans Publishing,
2004, v. 13, s. 66; Lee Martin Mcdonald ve James A. Sanders, “Introduction” The
Canon Debate, ed. Lee Martin Mcdonald ve James A. Sanders, Massachusetts: Hendricson
Publishers, 2002, s. 11; Stephen L. Harris ve Robert L. Platzner, The Old
Testament an Introduction to the Hebrew Bible, New York: McGraw-Hill, 2008,
s. 24; James H. Charlesworth, “Writings Ostansibly Outside the Canon” Exploring
the Origins of the Bible, ed. Craig A. Evans ve EmanuelTov, Michigan: Baker
Academic, 2008, s. 58; Rogerson ve Davies, Old Testament World, s. 233;
Hayes, An Introduction to Old Testament Study, s. 19.
[148] Bunlardan bazıları; “sap”
anlamında kullanımı Tekvin, 41:5, 22 cümlelerinde mevcutken, “kol, dal”
anlamında Çıkış, 25:31-36 cümlelerinde kullanılmıştır.
[149] Hezekiel, 40:5-8.
[150] Nathaniel Schmidt, “Bible
Canon-Untraditional View” The Jewish Encyclopedia, New York: Funk &
Wagnalls, v. 3, s. 150; Mcdonald ve Sanders, “Introduction”, s. 11; Rogerson ve
Davies, The Old Testament World, s. 233; Davies, Scribes and Schools,
s. 7; Lee Martin McDonald, “What Do We Mean by Canon? Ancient and Modern
Questions” Jewish and Christian Scripture The Function of “Canonical” and
“Non-Canonical” Religious Texts, Ed. James H. Charlesworth ve Lee M. McDonald, New York:
T&T Clark International, 2010, s. 11.
[151] Karel van der Toorn, Scribal
Culture and Making of the Hebrew Bible, Massachusetts: Harvard University
Press, 2007, s. 233; Mcdonald ve Sanders, “Introduction”, s. 12; Eugene Ulrich,
“The Notion and Definition of Canon”, The Canon Debate, ed. Lee Martin
Mcdonald ve James A. Sanders, Massachusetts: Hendricson Publishers, 2002, s.
26.
[152] Ulrich, “The Notion and
Definition of Canon”, s. 28; Eugene Ulrich, “The Jewish Scripture: Texts,
Versions, Canons” Early Judaism: A Comprehensive OverView, ed. John J.
Collins ve Daniel C. Harlow, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co, 2012, s.
145; Harris ve Platzner, The Old Testament an Introduction, s. 24;
Charlesworth, “Writings Ostansibly Outside the Canon”, s. 58; Vriezen ve Woude,
Ancient Israelite and Early Jewish Literature, s. 58; Barry L. Bandstra,
Reading the Old Testament Introduction to the Hebrew Bible, USA:
Wadsworth (4th ed.), 2004, s. 478.
[153] Mcdonald ve Sanders,
“Introduction”, s. 12.
[154] Brevard S. Childs, Introduction
to the Old Testament as Scripture, Philadelphia: Fortress Press, 1979, s.
50; Lieve M. Teugels, “Hebrew Bible and Jewish Scripture” The Oxford
Encyclopedia of the Books of the Bible, ed. Michael D. Coogan, New York:
Oxford University Press, v. 2, s. 238.
[155] Toorn, Scribal Culture
andMaking of the Hebrew Bible, ss. 235-236; Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 59.
[156] Bu teori ile ilgili gösterilen
önemli referanslardan bir tanesi de Nehemya’nın oluşturduğu kitap
koleksiyondur. Bkz. II. Makabeler, 2:13. Bununla ilgili kanıt niteliğinde
sayılabilecek bilgiyi Josephus’un eserlerinden çıkarmak mümkün görünmektedir
(Josephus, The Antiquities of the Jews, 5:1:17). Benzer şekilde Mişna’da
(Kelim, 15:6) Mabed’de tutulan ve eli kirleten kategorisinde değerlendirilen
kitapların varlığından bahsedilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Roger T.
Beckwith, The Old Testament Canon of the New Testament Church, Michigan:
William B. Eerdmans Publishing Company, 1985, ss. 80-85.
[157] Toorn, Scribal Culture
andMaking of the Hebrew Bible, ss. 236-244; Timothy H. Lim, “A Theory of
the Majority Canon.” The Expository Times 124:8, (May 2013), ss.
367-368; Davies, Scribes and Schools, ss. 910.
[158] Toorn, Scribal
Culture andMaking of the Hebrew Bible, ss. 234-247; Davies, Scribes and
Schools, ss. 910.
[159] Toorn, Scribal
Culture and Making of the Hebrew Bible, s. 236.
[160] Mişna, Yedayim, 3:5.
[161] Babil Talmudu,
Megila, 7a.
[162] Tosefta, Yedayim,
2:12.
[163] Timothy H. Lim, “The
Defilement of the Hands as a Principle Determining the Holiness of Scriptures”,
The Journal of Theological Studies, NS, 61 (2010), ss. 505-506.
[164] Mişna, Yedayim, 4:6.
[165] Mişna, Yedayim, 4:6.
[166] Martin Goodman,
“Sacred Scripture and Defiling the Hands” Judaism in the Roman World:
Collected Essays, Leiden: Brill, 2007, s. 75.
[167] Lim, “The Defilement
of The Hands”, ss. 504-505.
[168] Teruma- תרומה, Yahudi geleneğinde, özellikle
Tanrı’ya ve/veya kohenlere sunulan sunular için kullanılan terimdir.
[169] Babil Talmudu, Şabat,
14a. Ayrıntılı bilgi için bkz. Goodman, “Sacred Scripture and Defiling the
Hands”, ss. 74-75; Teugels, “Hebrew Bible and Jewish Scripture”, s. 238; Lim,
“The Defilement of the Hands”, s. 504.
[170] Tosefta, Yedayim, 2:14. Ayrıntılı
bilgi için bkz. Magne Saebo, “On the Canonicity of the Song of Songs” On the
Way to Canon Creative Tradition History in the Old Testament, ed. David J.
E. Clines ve Philip R. Davies, England: Sheffield Academic Press, 1998, ss.
271-284.
[171] Baki Adam, Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat, İstanbul: Pınar Yayınları (3. baskı), 2018, ss.
44-45.
[172] Shamma Friedman, “The Holy
Scriptures Defile the Hands-The Transformation of a Biblical Concept in
Rabbinic Theology” Minhah le-Nahum, ed. Marc Brettler ve Michael
Fishbane, İngiltere: Sheffield Academic Press, 1993, ss. 117-132.
[173] Hayes, An Introduction to Old
Testament Study, s. 19.
[174] Crawford Howell Toy, George F.
Moore, “Apocrypha” The Jewish Encyclopedia, New York: Funk &
Wagnalls, v. 2, s. 1; Loren T. Stuckenbruck, “Apocrypha and Pseudepigrapha” Early
Judaism: A Comprehensive OverView, ed. John J. Collins ve Daniel C. Harlow,
Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co, 2012, s. 179, 190.
[175] Mişna, Sanhedrin,
10:1.
[176] Babil Talmudu, Sanhedrin,
90a, 100b.
[177] Ben Laana şeklinde de
anılan kitap Kohelet Raba, 12:12’de Ben Tagla olarak isimlendirilmiştir.
Ayrıntılı bilgi için bkz. Beckwith, The Old Testament Canon, s. 419.
[178] Kudüs Talmudu,
Sanhedrin, 10:1.
[179] Mişna, Yedayim, 4:6.
[180] 4. Ezra, 14:37-48. Bkz. Adam,
Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, ss. 114-115.
[181] Guy Darshan,“Kaf-dalet Sıfarim,
Kaf-bet Sıfarim ve-ha-Korpus ha-Homeri”, Tarbiz 77 (2007), s. 5. Ayrıca
bkz. Guy Darshan, “The Twenty-Four Books of the Hebrew Bible and Alexandrian
Scribal Methods” Homer and the Bible in the Eyes of Ancient Interpreters
Between Literary and Religious Concerns (JSRC 16). ed. Maren R. Niehoff,
Leiden: Brill, 2012.
[182] Harris ve Platzner, The
Old Testament an Introduction, s. 371.
[183] Tanah’ta yer alan
Ester Kitabı’na yapılan eklemelerden oluşmaktadır.
[184] Stuckenbruck,
“Apocrypha and Pseudepigrapha”, s. 180.
[185] Rogerson ve Davies, The Old
Testament World, s. 245; Bandstra, Reading the Old Testament, s.
474; Stuckenbruck, “Apocrypha and Pseudepigrapha”, s. 181; Hayes, An
Introduction to Old Testament Study, ss. 17-18; McDonald, “What Do We Mean
by Canon?”, ss. 13-14.
[186] Rogerson ve Davies, The Old
Testament World, s. 244; Bandstra, Reading the Old Testament, s.
482; Eibert Tigchelaar, “The Dead Sea Scrolls ” Early Judaism: A
Comprehensive OverView, ed. John J. Collins ve Daniel C. Harlow, Michigan:
Wm. B. Eerdmans Publishing Co, 2012, s. 209; Harris ve Platzner, The Old
Testament an Introduction, s. 23, 409-410; Hayes, An Introduction to Old
Testament Study, ss. 25-26; Frank Moore Cross, From Epic to Canon
History and Literature in Ancient Israel, Maryland: The John Hopkins
University Press, 1998, s. 210.
[187] Eldar Hasanoğlu, “Erken Dönem
Yahudi Kaynaklarına Göre Tanah’ın Kanonize Edilmesi” Sakarya
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2015), s.
40; Harris ve Platzner, The Old Testament an
Introduction, ss.
25-26. Kanonun Yavne’de kesinleştiği ile ilgili farklı görüşlerin detayları
için bkz. Jack P. Lewis, “Jamnia Revisited” The Canon Debate, ed. Lee
Martin Mcdonald ve James A. Sanders, Massachusetts: Hendricson Publishers,
2002, ss. 146-162; Robert C. Newman, “The Council of Jamnia and the Old
Testament Canon” Westminster Theological Journal 38:4 (1976), ss.
319-348.
[188] Moshe Halbertal, People
of the Book Canon, Meaning and Authority, Massachusetts: Harvard University
Press, 1997, s. 86; Newman, “The Council of Jamnia”, ss. 328-329.
[189] Halbertal, People
of the Book, s. 16.
[190] Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 479; Toorn, Scribal Culture and Making of the Hebrew
Bible, s. 235; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early Jewish
Literature, s. 59; Stephan B. Chapman, “Collections, Canons and
Communities” The Cambridge Companion to the Hebrew Bible/Old Testament,
ed. Stephan B. Chapman ve Marvin A. Sweeney, New York: Cambridge University
Press, 2016, s. 33; Goodman, “Sacred Scripture and Defiling the Hands”, s. 70;
Newman, “The Council of Jamnia”, s. 336.
[191] Cross, From Epic
to Canon, s. 221.
[192] Adam, Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat, s. 27.
[193] Toorn, Scribal Culture
andMaking of the Hebrew Bible, s. 235; Childs, Introduction to the Old
Testament, s. 53; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early Jewish
Literature, s. 60; Shemaryahu Talmon, “The Crystallization of the ‘Canon of
Hebrew Scriptures’ in the Light of Biblical Scrolls From Qumran” Text and
Canon of the Bible Collected Studies, Indiana: Eisenbrauns, 2010, ss.
436-437; Harris ve Platzner, The Old Testament an Introduction, s. 26.
[194] Daniel, 9:2; Babil
Talmudu, Moed Katan, 3:4.
[195] Sid Z. Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture: the Talmudic and Midrashic Evidence, Connecticut:
Connecticut Academy of Arts and Sciences, 1976, s. 57.
[196] Mişna, Nedarim, 4:3.
Ayrıca bkz. Leiman, The Canonization of Hebrew Scripture, s. 57.
[197] Yasin Meral, Yahudi
Geleneğinde Kur’an ve İbranice Kur’an Çevirileri, İstanbul: Divan Kitap,
2016, ss. 39-42.
[198] İbranice’de “k” harfi
sona geldiğinde “h” şeklinde okunduğu için telaffuzu Tanah şeklindedir.
[199] Eski çeviride kitapların isimleri “Tekvin, Çıkış,
Levililer, Sayılar, Tesniye” şeklindedir.
[200] Adam, Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat, s. 29.
[201] Bu kitap için aynı zamanda Kinot (קינות) ismi de
kullanılmaktadır.
[202] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 64.
[203] İbn Meymun, Mişne Tora,
Hilhot Megila, 2:18. Detaylı bilgi için bkz. Yasin Meral, Yahudilerin Ahir
Zamanı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019, ss. 262-266.
[204] Stephan G. Dempster,
“Torah, Torah, Torah: The Emergence of the Tripatite Canon” Exploring the
Origins of the Bible, ed. Craig A. Evins ve Emanuel Tov, Michigan: Baker
Academic, 2008, ss. 107-114.
[205] The Prologue to Ben Sira,
https://www.biblegateway.com/passage/?search=Sirach+1&version=NRSV (Erişim Tarihi: 15.10.2019). Ayrıntılı bilgi için bkz.
Harry M. Orlinsky, “Some Terms in the Prologue to Ben Sira and the Hebrew
Canon” Journal of Biblical Literature, 110:3 (Autumn, 1991), s. 483.
[206] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 62; Charlesworth, “Writings
Ostensibly Outside the Canon”, s. 61.
[207] Josephus, AgainstApion,
I:37-43.
[208] Matta, 5:17.
[209] Luka, 16:16.
[210] Luka, 24:44.
[211] https://www.myjewishlearning.com/article/the-order-and-the-ordering-of-biblical-books/
(Erişim Tarihi: 25.09.2019); Solomon Zeitlin, “An
Historical Study of the Canonization of the Hebrew Scriptures” Proceedings
of the American Academy for Jewish Research 3 (1931), s. 129.
[212] https://www.myjewishlearning.com/article/the-order-and-the-ordering-of-biblical-books/
(Erişim Tarihi: 25.09.2019)
[213] https://www.myjewishlearning.com/article/the-order-and-the-ordering-of-biblical-books/
(Erişim Tarihi: 25.09.2019)
[214] Josephus, AgainstApion,
I:37-43.
[215] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 32.
[216] Yahudilerin Rut ile Hâkimler’i tek
bir kitap olarak değerlendirdikleri ile ilgili açık bir delil mevcut olmasa da
Josephus’un sınıflandırmayı bu şekilde yaptığı düşünülmektedir. Esasında bu
tasnif, yaygın olarak Hıristiyanlar tarafından yapılmıştır. Bkz. Edmon L.
Gallagher ve John D. Meade, The Biblical Canon Lists From Early
Christianity, Oxford: Oxford University Press, 2017, s. 86, dipnot: 63.
[217] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, ss. 32-33; Zeitlin, “An Historical Study
of the Canonization”, s. 130.
[218] Mişna, Yedayim, 3:5.
[219] Zeitlin, “An
Historical Study of the Canonization”, ss. 130-131.
[220] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 33.
[221] “Adem’den Yakub’a kadar 22 halk
önderi adam yaşadı ve yaratılışta 7. güne (Şabat’a) kadar 22 tür iş yapıldı...”
Jübileler Kitabı, 2:23. Bazı araştırmacılar “22 kitap” ifadesinin metnin
orijinalinde geçtiğini iddia ediyor olsa da bu kullanım, Jübileler Kitabı’nın
bize ulaşan en eski fraksiyonları olan Etiyopya kopyasında ve Kumran
Yazmaları’ndaki nüshasında yer almamaktadır. Detaylı bilgi için bkz. Darshan,
“Kaf-dalet Sıfarim, Kaf-bet Sıfarim”, ss. 68-69.
[222] מגילה (Megila) - Scroll
kavramını karşılamak için “tomaf’ terimi tercih edilmiştir.
[223] Toorn, Scribal
Culture andMaking of the Hebrew Bible, s. 22.
[224] Darshan, “Kaf-dalet Sıfarim,
Kaf-bet Sıfarim”, ss. 14-15; Lee Martin Mcdonald, The Origin of the Bible: A
Guide for the Perplexed, New York: T&T Clark, 2011, s. 14.
[225] Darshan, “Kaf-dalet
Sıfarim, Kaf-bet Sıfarim”, ss. 14-15; Mcdonald, The Origin of the Bible,
s. 14.
[226] Darshan, “Kaf-dalet Sıfarim,
Kaf-bet Sıfarim”, s. 14.
[227] Bu etkinin kanıtı
olarak Mişna’da Sadukiler ve Ferisiler arasında yaşanan Homer’in ve Yahudi
kutsal metinlerinin statüsü ile ilgili tartışma gösterilebilir. Bkz. Mişna,
Yedayim, 4:6.
[228] Bu fikir, özellikle Origenes,
Atanasius, Jerome ve Epifanius gibi erken dönem kilise babalarınca benimsenmiş
ve eserlerinde dile getirilmiştir. Ayrıntılı bilgi ve metin örnekleri için bkz.
Darshan, “Kaf-dalet Sıfarim, Kaf-bet Sıfarim”, s. 14, 17-18; Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 44.
[229] Mişna, Taanit, 8a; Babil Talmudu,
Bamidbar Raba, 13:16; 14:4; 18:21; Kohelet Raba, 12:11. Bu kitaplar Rabbiler
tarafından MS. 170-350 yılları arasına tarihlendirilmektedir. Tanah’ın 24
kitaptan müteşekkil olduğu daha erken dönem ürünleri olan Mekilta, Tosefta veya
Mişna’da yer almamaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi bu, 24 kitabın cemaat
tarafından bilinmediğinden değil, tasnifin farklı yapılmasından kaynaklanmaktadır.
Ayrıntılı bilgi için bkz. Leiman, The Canonization of Hebrew Scripture,
ss. 53-56.
[230] 4. Ezra, 14:37-48.
Ayrıca bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, ss. 22-25.
[231] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 61; Leiman, The Canonization
of Hebrew Scripture, s. 32.
[232] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 61; Darshan, “Kaf-dalet Sıfarim,
Kaf- bet Sıfarim”, s. 6; Mcdonald, The Origin of the Bible, s. 67.
[233] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 61.
[234] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b.
[235] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 53.
[236] Erken dönem seferimin,
sonraki dönemde asıl görevi olan kopyalamadan ziyade metnin yazarı gibi
faaliyet göstermesi ile ilgili bkz. Emanuel Tov, “The Authority of Early Hebrew
Scripture Texts” Journal of Reformed Theology 5 (2011), s. 289. Soferim,
yazmalar ve kanon ilişkisi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Davies, Scribes
and Schools.
[237] Toorn, Scribal
Culture and Making of the Hebrew Bible, s. 21.
[238] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 61.
[239] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b.
[240] Adam, Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat, s. 24.
[241] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 61.
[242] Bandstra, Read/ng the Old Testament, s. 187.
[243] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b.
[244] A. Schart, “Twelve,
Book of the: History of Interpretation” Dictionary of the Old Testament
Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity
Press, 2012, s. 806.
[245] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b.
[246] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 103, 308-309; Rogerson ve Davies,
Old Testament World, s. 174.
[247] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, ss. 309-310.
[248] Ehud Ben Zvi, “De-Historicizing
and Historicizing Tendencies in the Twelve Prophetic Books: A Case Study of the
Heuristic Value of A Historically Anchored Systemic Approach to the Corpus of
Prophetic Literature” Israel’s Prophets andIsrael’s Past Essays on the
Relationship of Prophetic Texts andIsraelite, ed. Brad E. Kelle ve Megan
Bishop Moore, London: T&T Clark, 2006, s. 43.
[249] Babil Talmudu, Sanhedrin, 11a;
Sota, 48b.
[250] Tosefta, Sota, 13:3.
[251] Babil Talmudu, Bava
Batra, 12a. Ayrıca bkz. Pirkei Avot, 1:1; Pe’ah, 2:6.
[252] Josephus, Against
Apion, 1:39-42.
[253] Josef Wiesehöfer, Antik Pers
Tarihi Ön Asya’nın Kadim Krallığı, çev. Mehmet Ali İnci, İstanbul: Tötem
Yayınları, 2019, s. 339, 346 (Türkçe çeviride kralların isimleri Artakserkses
ve Kserkses olarak karşılanmıştır). Ayrıntılı bilgi için bkz A. T. Olmstead, History
of the Persian Empire, University of Chicago Press, 1959, ss. 289-290;
Lester L. Grabbe, A History of Jews and Judaism in the Second Temple Period
Yehud: A History of the Persian Province of Judah, New York: T&T Clark
Intenational, 2004, s. 291; Pierre Briant, From Cyrus to Alexander: A
History of the Persian Empire, Indiana: Eisenbrauns, 2002, ss. 565-566.
[254] “İsrail’de korkunç
bir baskı başladı. Peygamberlik devri ortadan kalktığından beri hiç öyle bir
şey olmamıştı.” I. Makabeler, 9:27.
[255] David M. Carr, The Formation of
the Hebrew Bible a New Reconstruction, New York: Oxford University Press,
2011, s. 159; Thomas Römer, “From Deutoronomistic History to Nebiim and Torah”,
Making the Biblical Text Textual Studies in the Hebrew and the Greek Bible,
ed. Innocent Himbaza, Göttingen: Academic Press, 2015, s. 2.
[256] Carr, The Formation of the
Hebrew Bible, ss. 159-160.
[257] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 64; Toorn, Scribal Culture and
Making of the Hebrew Bible, s. 173.
[258] Dempster, “Canon,
Canonization”, s.74.
[259] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 26; Chapman, “Collections, Canons, and
Communities”, s. 33.
[260] Daniel Kitabı,
Ketuvim bölümü anlatılırken ayrıca incelenecektir.
[261] 4Q174 [4QFlor] 4.3.
[262] “Peygamber Daniel’in sözünü
ettiği...” Matta, 24:15.
[263] Josephus, The
Antiquities of the Jews, 10.264-268.
[264] Chapman,
“Collections, Canons, and Communities”, s. 33.
[265] Zekeriya, 7:1.
[266] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 27.
[267] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 27. Bu görüş için ayrıca bkz. Roger T. Beckwith,
“Formation of the Hebrew Bible”, Mikra Text, Translation, Reading and
Interpretation of the Hebrew Bible in Ancient Judaism and Early Christianity,
ed. Martin J. Mulder ve Harry Sysling, Assen: Van Gorcum, 1990, s. 56.
[268] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 28.
[269] “Yukarıda anlatılanlardan başka,
gerek arşivlerde gerekse Nehemya’nın anılarında kaydedildiğine göre, kendisi
bir kitaplık kurup krallar, peygamberler, Davut’un yazıları ve tapınakta
toplanan paralar konusunda kralların yazdığı mektuplarla ilgili bir kitap
koleksiyonu yapmıştır.” II. Makabeler, 2:13.
[270] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 28
[271] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 29, dipnot: 132. Tezin giriş kısmında da bahsettiğimiz
üzere, konu edinilen dönemin getirdiği imkanlar ve anlayışlar dâhilinde
değerlendirildiğinde koleksiyonun, kanonik kitapların tamamının yazılı olarak
yer aldığı iki kapak arasına alınmış kitaplardan ziyade Mabed’de bulunan
listeleri ifade ediyor olması muhtemeldir.
[272] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 29.
[273] Yeşaya, 30:8.
[274] Yeremya, 36:1-2.
[275] Ayrıntılı bilgi için
bkz. Dempster, “Canon, Canonization”, s. 73.
[276] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 25.
[277] “‘Moreşetli Mika Yehuda Kralı
Hizkiya döneminde peygamberlik etti’ dediler, “Yehuda halkına dedi ki, Her Şeye
Egemen Rab şöyle diyor, ‘Siyon tarla gibi sürülecek, taş yığınına dönecek
Yeruşalim, tapınağın kurulduğu dağ çalılarla kaplanacak. ’”
[278] “Siyon tarla gibi
sürülecek sizin yüzünüzden. Taş yığınına dönecek Yeruşalim. Tapınağın kurulduğu
dağ çalılarla kaplanacak.”
[279] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 25.
[280] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, ss. 25-26.
[281] “Hizkiya’nın yaptığı öbür işler ve
Rab’be bağlılığı Amots oğlu Peygamber Yeşaya’nın Yehuda ve İsrail krallarının
tarihindeki görümünde yazılıdır.”
[282] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 19.
[283] “Medli Ahaşveroş oğlu Darius
Kildan Kralı oldu. Krallığının birinci yılında ben Daniel, Rab’bin Peygamber
Yeremya’ya bildirdiği sayının -Yeruşalim’in ıssız kalacağı yılların sayısının-
yetmiş olduğunu Kutsal Yazılar’dan anladım.”
[284] “‘Ama yetmiş yıl
dolunca’ diyor Rab, ‘Suçları yüzünden Babil Kralı’yla ulusunu, Kildan ülkesini
cezalandıracak, sonsuz bir viranelik haline getireceğim. ’”
[285] Leiman, The Canonization
of Hebrew Scripture, s. 26, dipnot: 108.
[286] “On iki peygambere
gelince, kemikleri kabirlerinde yeniden çiçek açsın...”
[287] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 363.
[288] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, ss. 27-29.
[289] J. Stromberg,
“Formation of the Prophetic Books”, Dictionary of the Old Testament
Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity
Press, 2012, s. 277.
[290] Chapman,
“Collections, Canons, and Communities”, s. 33.
[291] Zeitlin, “An Historical
Study of the Canonization”, ss. 121-122.
[292] Fatma Gerçekçioğlu, Samiriliğin Ortaya Çıkışı ve Kutsal
Metinler Işığında Erken Dönem Samiri-Yahudi İlişkileri, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2017, ss. 6-7.
[293] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 27.
[294] Leiman, The Canonization of Hebrew Scripture, s. 17,
26-27; Beckwith, “Formation of the Hebrew Bible”, s. 56.
[295] Masoretik metin,
“Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye” olarak sıralanırken, Hıristiyan
versiyonlarında “Tekvin, Çıkış, Sayılar, Levililer, Tesniye” şeklindedir.
[296] P. L. Redditt, “Prophecy, History
of’, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J.
Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 588.
[297] Blenkinsopp, Sage,
Priest, Prophet, s. 115; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literatüre, s. 355.
[298] Tanah çevirilerinde Nineve şehri
olarak geçmektedir.
[299] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, ss. 352-353.
[300] Günümüz Hıristiyan bölümlemesinde
4 ayrı kitap olarak sayılan (I. Samuel, II. Samuel, I. Krallar, II. Krallar),
Yahudilerin ise iki ayrı kitap (Samuel I-II ve Krallar I-II) olarak
değerlendirdiği Samuel ve Krallar kitapları içerik olarak birbirinin devamı olması
sebebiyle özellikle erken dönem Hıristiyan babalarının (Melito ve Filon’u da bu
gruba dâhil etmek mümkündür) listelerinde Krallar/Krallık kitapları olarak
birleştirilmiştir. Bkz. Avraham Berliner, "Haşpaat Sifrey ha-Defus
ha-Rişonim al Tarbut ha-Yehudim", Ktavim Nivharim, Mosad Rav Kook,
Jerusalem 1945, c. 2, s. 132.
[301] Roger T. Bechwith, The
Old Testament Canon of the New Testament Church and Its Background in Early
Judaism, Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 1985, s. 183.
[302] Origen’in Esdras’ın birinci ve
ikinci kitabı olarak kastettiği kitapların hangileri olduğu ile alakalı iki
farklı yaklaşımdan bahsedilebilir. Bunlardan ilkine göre, birinci kitap
Yahudilerin apokrif kabul ettiği I. Esdras, ikinci kitap da Ezra-Nehemya olabilecekken;
diğerinde birinci kitap Ezra ikinci kitap Nehemya olarak değerlendirilmiştir ki
Yahudilerin Ezra ve Nehemya kitabını bir arada tek bir kitap olarak
zikretmesinden dolayı bu daha olası görünmektedir. Bkz. Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 86, dipnot: 67.
[303] Hıristiyan listelerinde Ağıtlar
Kitabı, Yeremya’nın bir bölümü olarak düşünülmüş ve Yahudilerce apokrif olan
Baruh ve Yeremya’nın Mektubu kitapları da Yeremya’ya atfedilerek benzer şekilde
değerlendirilmiştir. Bkz. Gallagher ve Meade, The Biblical Canon Lists,
s. 87, dipnot: 68.
[304] Bechwith, The Old
Testament Canon, s. 185; Gallagher ve Meade, The Biblical Canon Lists,
ss. 83-87.
[305] Berliner, "Haşpaat Sifrey ha-Defus ha-Rişonim“, s.
132, 134.
[306] Berliner,
"Haşpaat Sifrey ha-Defus ha-Rişonim”, s. 134.
[307] Michael Avioz, “Al
Makor ha-Kinuy ‘Neviim Rişonim”, JSIJ 8 (2009), ss. 1-7.
[308] Avioz, “Al Makor ha-Kinuy ‘Neviim
Rişonim’”, s. 2.
[309] “Atalarınız gibi
davranmayın! Önceki Peygamberler (Neviim Rişonim), Her Şeye Egemen Rab
kötü yollarınızdan ve kötü uygulamalarınızdan dönün diyor, diyerek onları
uyardılar.” Zekeriya, 1:4.
[310] Avioz, “Al Makor
ha-Kinuy ‘Neviim Rişonim’”, ss. 1-2.
[311] Literal
olarak “Hahamlarımızın Hatıraları Kutlu/Mübarek/Bereketli Olsun! (Hakhameinu
Zikhronam Liv’rakha - חכמינו זכרונם לברכה) anlamına gelen Hazal (חז״ל) Mişna, Tosefta
ve Talmud hahamları için kullanılan bir kutsama sözüdür. Hazal Dönemi
ile de Mişna-Talmud dönemi ifade edilmektedir.
[312] Avioz, “Al Makor
ha-Kinuy ‘Neviim Rişonim’”, ss. 6-7.
[313] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 170; Toorn, Scribal Culture and Making of the Hebrew
Bible, s. 38.
[314] Knesset ha-Gdola, Ezra
tarafından kurulan ve Neviim (peygamberler), Hahamim (Hahamlar), Zkanim
(ileri gelenler) ve Soferimden (kâtipler) olmak üzere yüz yirmi üyeden
oluşan bir meclistir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarına
Göre Tevrat, ss. 116-117. Bu meclisin yaptığı ilk toplantı, Nehemya, 8-10
bölümleri arasında anlatılmaktadır.
[315] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 28, dipnot: 29.
[316] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b-15a.
[317] Toorn, Scribal
Culture and Making of the Hebrew Bible, s. 45.
[318] H. G. M. Williamson, “Isaiah, Book
of’, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J.
Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 364.
[319] “Yehuda Kralları Uzziya, Yotam,
Ahaz ve Hizkiya zamanında Amots oğlu Yeşaya’nın Yehuda ve Yeruşalim’le ilgili
görümü.’ Yeşaya, 1:1.
[320] Carr, The
Formation of the Hebrew Bible, s. 323; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 360.
[321] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 313; Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 175. Kitabın içerisinde farklı dönemlere atfedilen
farklı bölümler ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Carr, The Formation of
the Hebrew Bible, ss. 323-329.
[322] Williamson, “Isaiah,
Book of’, s. 364.
[323] Williamson, “Isaiah,
Book of’, s. 364; B. H. Lim, “Isaiah: History of Interpretation”, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 382.
[324] Keşfedilen bu
yazmalar, MÖ. 100 ile MS. 100 arasına tarihlendirilmektedir.
[325] Lim, “Isaiah: History
of Interpretation”, s. 381; Timothy H. Lim, “The Alleged Reference to the
Tripartite Division of the Hebrew Bible”, Revue de Qumrân, 20:1 (77)
(JUIN 2001), s. 31.
[326] “Benyamin topraklarında Anatot
Kenti’ndeki kâhinlerden Hilkiya oğlu Yeremya’nın sözleri. Rab, Yehuda Kralı
Amon oğlu Yoşiya’nın krallığının on üçüncü yılında Yeremya’ya seslendi. Rab’bin
Yeremya’ya seslenişi Yehuda Kralı Yoşiya oğlu Yehoyakim’in döneminden, Yehuda
Kralı Yoşiya oğlu Sidkiya’nın krallığının on birinci yılının beşinci ayına dek,
yani Yeruşalim halkının sürgüne gönderilmesine dek sürdü.” Yeremya, 1:1-3.
[327] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 178.
[328] “‘Size satılıp altı yıl kölelik
eden İbrani kardeşlerinizi yedinci yıl özgür bırakacaksınız.’ Ama atalarınız
beni dinlemediler, kulak asmadılar.”
[329] “Eğer İbrani
kardeşlerinizden bir erkek ya da kadın size satılırsa, altı yıl size kölelik
edecek, yedinci yıl onu özgür bırakacaksınız.”
[330] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 17.
[331] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, ss. 343-344; James C. Vander Kam,
“Texts, Titles, and Translations”, The Cambridge Companion to the Hebrew
Bible Old Testament, ed. Stephen B. Chapman ve Marvin A. Sweeney, New York:
Cambridge University Press, 2016, s. 20.
[332] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 361.
[333] “Otuzuncu yılda, dördüncü ayın
beşinci günü Kevar Irmağı kıyısında sürgünde yaşayanlar arasındayken gökler
açıldı, Tanrı’dan gelen görümler gördüm. Kral Yehoyakim’in sürgünlüğünün
beşinci günü Kildan ülkesinde, Kevar Irmağı kıyısında Rab Buzi oğlu Kâhin
Hezekiel’e seslendi. Rab’bin eli orada onun üzerindeydi.” Hezekiel, 1:1-3.
[334] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 348; Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 178.
[335] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, s. 351.
[336] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 361.
[337] “Uzziya, Yotam, Ahaz
ve Hizkiya’nın Yehuda’da ve Yehoaş oğlu Yarovam’ın İsrail’de krallık ettiği
dönemde Rab’bin Beeri oğlu Hoşea’ya bildirdiği sözler.” Hoşea, 1:1.
[338] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 179.
[339] Marvin A. Sweeney, “The Latter
Prophets and Prophecy”, The Cambridge Companion to the Hebrew Bible Old
Testament, ed. Stephen B. Chapman ve Marvin A. Sweeney, New York: Cambridge
University Press, 2016, s. 243; Chapman, “Collections, Canons, and
Communities”, s. 33; Blenkinsopp, Sage, Priest, Prophet, s. 115.
[340] Amos da İsrail Krallığı’nda, yani
kuzeyde, peygamberlik yapmıştır fakat kendisi Yehudalı’dır. Bkz. J. G.
McConville, “Hosea, Book of’, Dictionary of the Old Testament Prophets,
ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012,
s. 338.
[341] Carr, The Formation of the
Hebrew Bible, s. 332; Sweeney, “The Latter Prophets and Prophecy”, s. 243;
McConville, “Hosea, Book of’, s. 338; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite
and Early Jewish Literature, s. 355.
[342] “Rab’bin Petuel oğlu
Yoel’e bildirdikleri” Yoel, 1:1.
[343] D. A. Garrett, “Joel, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 450.
[344] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 362; Sweeney, “The Latter
Prophets and Prophecy”, s. 243.
[345] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 362.
[346] Garrett, “Joel, Book
of’, s. 450.
[347] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 366; K. Möller, “Amos, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 5.
[348] Sweeney, “The Latter
Prophets and Prophecy”, s. 244; Möller, “Amos, Book of’, s. 6; Vriezen ve
Woude, AncientIsraelite andEarly Jewish Literatüre, ss. 366-367;
Blenkinsopp, Sage, Priest, Prophet, s. 115.
[349] “Tekoalı koyun
yetiştiricilerinden Amos’un sözleri. Uzziya’nın Yehuda, Yehoaş oğlu Yarovam’ın
İsrail Kralı olduğu günlerde, depremden iki yıl önce Amos İsrail’le ilgili
görümler gördü.” Amos, 1:1.
[350] Kitabın ilerleyen bölümlerinde
geçen “Amos, ‘Ben ne peygamberdim ne de peygamber oğluydum’ diye karşılık
verdi, ‘Yalnızca sığır yetiştirirdim. Yabanıl incir ağaçlarına bakardım. Rab
beni sürünün ardından aldı’” (Amos, 7:14-15) ifadeleri de Amos’un geçmişi ile
ilgili olarak ilk cümledeki bilgileri destekler niteliktedir.
[351] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 371.
[352] Gene M. Tucker, “Amos the Prophet
and Amos the Book: Historical Framework” Israel’s Prophet and Israel’s Past
Essays on the Relationship of Prophetic Texts and Israelite, ed. Brad E.
Kelle ve Megan Bishop Moore, London: T&T Clark, 2006, s. 95; Philip R.
Davies, “Amos, Man and Book” Israel’s Prophet and Israel’s Past Essays on
the Relationship of Prophetic Texts andIsraelite, ed. Brad E. Kelle ve
Megan Bishop Moore, London: T&T Clark, 2006, s. 121.
[353] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 341; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literatüre, s. 372.
[354] “Kırk gün sonra
Ninova yıkılacak!”
[355] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 181; D. Stuart, “Jonah, Book of’, Dictionary of the
Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois:
InterVarsity Press, 2012, s. 455.
[356] Stuart, “Jonah, Book
of’, s. 457.
[357] Alman teolog Karl
Budde bu iddiayı gündeme getirmiştir. Bkz. Stuart, “Jonah, Book of’, s. 457.
[358] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 377.
[359] Krş. Enbiya, 21/87-88; Saffat,
37/139-148; Kalem, 68/48-50.
[360] “Yehuda kralları Yotam, Ahaz ve
Hizkiya zamanında Rab Moreşetli Mika’ya, Samiriye ve Yeruşalim’le ilgili olarak
bir görümde şunu bildirdi.” Mika, 1:1.
[361] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 180.
[362] “‘Moreşetli Mika
Yehuda Kralı Hizkiya döneminde peygamberlik etti’ dediler.” Yeremya, 26:18.
[363] J. G. McConville, “Micah, Book
of’, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J.
Gordon McConville, Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 545; Sweeney, “The
Latter Prophets and Prophecy”, s. 244; Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 380.
[364] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, ss. 381-382.
[365] “Ninova ile ilgili
bildiri, Elkoşlu Nahum’un görümünü anlatan kitaptır.” Nahum, 1:1.
[366] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 387; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 336; Sweeney, “The Latter Prophets and Prophecy”, s. 244.
[367] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 336; D. W. Baker, “Nahum, Book of’, Dictionary of
the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 560.
[368] “Peygamber Habakkuk’a
bir görümde verilen bildiridir.” Habakkuk, 1:1.
[369] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 391.
[370] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 392; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 336; J. K. Bruckner, “Habakkuk, Book of’, Dictionary of
the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 295.
[371] “Rab, Yehuda Kralı
Amon oğlu Yoşiya zamanında Hizkiya oğlu Amarya oğlu Gedalya oğlu Kuşi oğlu
Sefanya’ya şöyle seslendi.’ Sefanya, 1:1.
[372] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, ss. 396-397.
[373] Amos, 1:1; Hoşea,
1:1.
[374] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 335; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literatüre, s. 396; Sweeney, “The Latter Prophets and Prophecy’’, s.
245.
[375] “Kral Darius’un krallığının ikinci
yılında, altıncı ayın birinci günü Rab Peygamber Hagay aracılığıyla Şealtiel’in
torunu Yehuda valisi Zerubbabil ve ..” Hagay, 1:1.
[376] “O sırada Peygamber Hagay ile İddo
oğlu Peygamber Zekeriya, Yehuda ve Yeruşalim’deki Yahudiler’e İsrail
Tanrısı’nın adıyla peygamberlikte bulundular” Ezra, 5:1 ve “Peygamber Hagay ile
İddo oğlu Zekeriya’nın yaptıkları peygamberlik sayesinde Yahudi ileri gelenleri
yapım işlerini başarıyla ilerlettiler.” Ezra, 6:14.
[377] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 400; Sweeney, “The Latter
Prophets and Prophecy”, s. 245.
[378] “Darius’un krallığının ikinci
yılının sekizinci ayında Rab İddo oğlu Berekya oğlu Peygamber Zekeriya
aracılığıyla şöyle seslendi.” Zekeriya, 1:1.
[379] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 355.
[380] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, ss. 402-403.
[381] A. Wolters, “Zechariah, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 890.
[382] “Rab’bin Malaki
aracılığıyla İsrail halkına bildirisi.” Malaki, 1:1.
[383] A. E. Hill, “Malaki, Book of’, Dictionary
of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville,
Illinois: InterVarsity Press, 2012, s. 525; Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 414.
[384] Rogerson ve Davies, Old
Testament World, s. 181.
[385] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 414; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 357.
[386] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 358.
[387] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 416.
[388] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 187.
[389] Ayrıca bkz. Matta,
5:17, 7:12, 22:40; Luka, 16:16; Yuhanna, 1:45; Elçilerin İşleri, 24:14.
[390] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 40.
[391] Babil Talmudu, Megila, 29b.
[392] A. Büch, “Haftarah”, The
Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, v. 6, s. 136; Louis
Rabinowitz, “Haftarah” Encyclopaedia Judaica (2nd ed.), Ed. Michael
Berenbaum ve Fred Skolnik, Detroit: Macmillan Reference, 2007, ss. 198-200.
[393] Rabinowitz,
“Haftarah”, ss. 198-200;
https://www.myjewishlearning.com/article/haftarah/ (Erişim
Tarihi: 11.02.2020)
[394] Bkz. Mişna, Megila,
3:4; 4:2, 4:3, 4:10.
[395] Bkz. Babil Talmudu,
Megila, 25b, 29b, 31a; Gittin, 60a.
[396] https://www.myjewishlearning.com/article/haftarah/
(Erişim Tarihi: 11.02.2020)
[397] Luka, 4:16-20.
[398] Brent A. Strawn, The
Old Testament: A Concise Introduction, New York: Routledge, 2020, s. 123.
[399] Babil Talmudu,
Berahot, 57b.
[400] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, ss. 15-16.
[401] Philo, On the
Creation of the World, paragraf 119; Josephus, The Antiquities of the
Jews, 14.115-119; Against Apion, 1. ve 2. kitap.
[402] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 16.
[403] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 16, dipnot: 36.
[404] II. Tarihler, 35:25.
[405] II. Makabeler, 2:13.
[406] Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 11.
[407] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 29.
[408] Mcdonald, The
Origin of the Bible, ss. 59-60.
[409] Shemaryahu Talmon, “The
Crystallization of the ‘Canon of Hebrew Scriptures’ in the Light of Biblical
Scrolls from Qumran” Text and Canon of the Hebrew Bible Collected Studies,
Indiana: Eisenbrauns, 2010, s. 434.
[410] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 35; Shaye J. D. Cohen, From the
Maccabees to the Mishnah, Kentucky: Westminster John Knox Press, 3. baskı,
2014, s. 185.
[411] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 35.
[412] Leiman, The Canonization of Hebrew
Scripture, s. 40.
[413] Bazı araştırmacılar
tarafından Matta, 23:25’te geçen ifadenin Tarihler Kitabı’na bir atıf
olabileceği düşünülmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 41.
[414] Leiman, The Canonization of Hebrew
Scripture, s. 40.
[415] Bu kullanım ile ilgili örnekler
için bkz. Sifre on Deuteronomy, 21:18.
[416] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 59.
[417] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 59; 168, dipnot: 287; Toorn, Scribal
Culture and Making of the Hebrew Bible, s. 260; Mcdonald, The Origin of
the Bible, ss. 52-53.
[418] Josephus, The
Antiquities of the Jews, 1.39-40.
[419] Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 62, dipnot: 23.
[420] Bu 10 kişi metinde Âdem,
Melkizedek, İbrahim, Musa, Haman, Yedutun, Asaf ve Korah’ın 3 oğlu olarak
belirtilmiştir. Fakat liste, bazı yerlerde farklı isimleri de zikretmektedir.
Bazı listelerde Süleyman ve Ezra da Mezmurların yazarları arasında
belirtilmiştir. Bkz. Kohelet Raba, 7:19.
[421] Bava Batra, 14b-15a.
[422] Talmon, “The
Crystallization of the ‘Canon of Hebrew Scriptures”, s. 428.
[423] Toorn, Scribal Culture
andMaking of the Hebrew Bible, s. 45.
[424] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 28, dipnot: 129.
[425] Bandstra, Reading
The Old Testament, s. 366; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literature, s. 64.
[426] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 65.
[427] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 37.
[428] Babil Talmudu,
Megila, 7a.
[429] Tosefta, Yedayim,
2:14.
[430] Mişna, Eduyot, 5:3.
[431] Mişna, Yedayim, 3:5.
[432] Mişna, Yedayim, 3:5.
[433] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 122; Toorn, Scribal Culture and Making of the
Hebrew Bible, s. 235; Cohen, From the Maccabees to the Mishnah, s.
184; Gallagher ve Meade, The Biblical Canon Lists, s. 14.
[434] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, ss. 123-124.
[435] Mişna, Eduyot, 5:3.
[436] Babil Talmudu,
Megila, 7a.
[437] Babil Talmudu,
Megila, 7a.
[438] Tosefta, Yedayim,
2:12.
[439] Lim, “The Defilement
of the Hands”, ss. 505-506.
[440] Tosefta, Yedayim,
2:14. Ayrıntılı bilgi için bkz. Saebo, “On the Canonicity of the Song of
Songs”, ss. 271284.
[441] Babil Talmudu,
Megila, 7a.
[442] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 114.
[443] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b.
[444] Benjamin D. Sommer, “Scriptures
in Jewish Tradition, and Traditions as Jewish Scripture” Jewish Concepts of
Scripture A Comparative Introductions, ed. Benjamin D. Sommer, New York:
New York University Press, 2012, s. 11, dipnot:2.
[445] Strawn, The Old Testament: A
Concise Introduction, s. 123.
[446] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 61.
[447] Mcdonald, The
Origin of the Bible, s. 64; Strawn, The Old Testament: A Concise
Introduction, s. 124.
[448] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, s. 498.
[449] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 368.
[450] Melito’nun Esdras olarak
belirttiği kitabın apokrif I. Esdras kitabı mı yoksa kanonik Ezra kitabı mı
olduğu konusunda kesin bir kanaat bulunmamaktadır. Bkz. Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 81, dipnot: 43.
[451] Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 82.
[452] Bkz. 302 numaralı
dipnot.
[453] Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 161, dipnot: 431.
[454] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 26; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literature, s. 474; S. G. Dempster, “Canon, Canonization” Dictionary
of the Old Testament Prophets, s. 76.
[455] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 26.
[456] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, ss. 29-30.
[457] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 30.
[458] Gallagher ve Meade, The
Biblical Canon Lists, s. 14.
[459] Dempster, “Canon, Canonization”,
s. 76; Strawn, The Old Testament: A Concise Introduction, ss. 150-151;
Bandstra, Reading the Old Testament, s. 667; Leiman, The Canonization
of Hebrew Scripture, s. 151, dipnot: 140.
[460] İbn Meymun, Delaletü'l-Hairin, II:45.
[461] Daniel, 2:19; 7:1;
7:2; 7:15; 8:27.
[462] 4QFlorilegium II 3.
(?)
[463] Matta, 24:15.
[464] Josephus, The
Ant/qu/t/es of the Jews, 10.266; Aga/nst Ap/on, 1.38-41.
[465] W. D. Tucker Jr.,
“Daniel: History of Interpretation”, Dictionary of the O/d Testament
Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity
Press, 2012, s. 125.
[466] Mezmurlar, 72:20.
[467] Bkz. 408 numaralı
dipnot.
[468] Babil Talmudu, Bava
Batra, 15a.
[469] Toorn, Scribal
Culture andMaking of the Hebrew Bible, s. 36.
[470] “YHWH, ona zeki ve yetenekli bir
ruh verdi; Davut, gündelik sunular için yılın her gününde sunağın önünde
söylemek için 3600 mezmur ve 364 ezgi yazdı.” IIQPs, XXVII. Ayrıntılı bilgi
için bkz. Geza Vermez, Ölü Deniz Parşömenleri Kumran Yazıtları, çev.
Nurfer Çelebioğlu, İstanbul: Nokta Kitap, 2005, s. 312, 318.
[471] Terim,
Kur’an’da Zebur olarak Davut’a atıfla Nisa, 4/163, İsra, 17/55 ve Enbiya,
21/105 olmak üzere 3 defa; “zübur” olarak ise Al-i İmran, 3/184, Nahl, 16/44,
Şuara, 26/196, Fatır, 35/25, Kamer, 54/43, 52 olmak üzere toplam 6 kez
geçmektedir. Kelimenin tefsirlerdeki farklı anlam ve kullanımları için bkz.
Salime Leyla Gürkan, “Zebur”, TDVİslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV
Yayınları, 2013, c. 44, s. 172.
[472] Gürkan, “Zebur”, s.
172.
[473] Aclûnî, I, 507.
[474] Gürkan, “Zebur”, s. 172.
[475] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 423.
[476] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 131.
[477] Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 124.
[478] “Davut oğlu İsrail
Kralı Süleyman’ın özdeyişleri” Süleyman’ın Özdeyişleri, 1:1.
[479] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 443, 439-440.
[480] I. Krallar, 3:12.
[481] Toorn, Scribal
Culture andMaking of the Hebrew Bible, s. 37; Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 444.
[482] Babil Talmudu, Bava
Batra, 14b.
[483] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, s. 446.
[484] "...şu üç adam
-Nuh, Daniel, Eyüp- orada olsalar bile...” Hezekiel, 14:14 ve “varlığım hakkı
için diyor Egemen Rab, Nuh, Daniel ve Eyüp orada olsa bile” Hezekiel, 14:20.
[485] Fakat burada bahsi
geçen Daniel’in İbranice yazılışı farklı olduğundan peygamber olarak kabul
edilen Daniel ile aynı kişi olup olmadığı konusunda kesin bir yargı yoktur.
[486] Babil Talmudu, Sota,
7b.
[487] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 69, 71.
[488] Yahudi geleneğinde Uts ülkesi kullanımları için bkz. Yasin
Meral, İstanbul’da Yahudi Matbuatı, Ankara: Divan Kitap, 2016, ss.
110-111.
[489] Ezgiler Ezgisi, 1:1.
[490] “Üç bin özdeyişi ve
bin beş ezgisi vardır.” I. Krallar, 4:32.
[491] Cohen, From the Maccabees to
the Mishnah, s. 185; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literatüre, s. 453; Strawn, The Old Testament: A Concise
Introduction, s. 140; Bandstra, Reading the Old Testament, s. 371.
[492] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 453; Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 140.
[493] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 456.
[494] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 450; Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 141.
[495] “Hâkimlerin egemenlik sürdüğü
günlerde...'' Rut, 1:1.
[496] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 426.
[497] II. Tarihler, 35:25.
[498] M. J. Boda,
“Lamentations, Book of’, Dictionary of the Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois: InterVarsity
Press, 2012, s. 477, 487.
[499] Karşılaştırmalı
olarak bkz. Ağıtlar, 2:14 ile Yeremya, 5:31; Ağıtlar 2:22 ile Yeremya 6:25;
Ağıtlar, 3:14 ile Yeremya, 20:7 vb. Ayrıntılı bilgi için bkz. Boda,
“Lamentations, Book of’, s. 487.
[500] Josephus, The
Antiquities of the Jews, 10.78-79.
[501] “Atalarımız günah
işledi, Ama artık onlar yok; suçlarının cezasını biz yüklendik.” Ağıtlar, 5:7.
[502] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, s. 464.
[503] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, s. 417, 447.
[504] “Bunlar Yeruşalim’de
krallık yapan Davut oğlu Vaiz’in sözleridir” Vaiz, 1:1.
[505] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 459; Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 145; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 428.
[506] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 135.
[507] Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 145; Cohen, From the Maccabees to
the Mishnah, s. 185.
[508] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 467.
[509] Ester, 2:7.
[510] Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 147.
[511] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 470; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 434.
[512] Cohen, From the
Maccabees to the Mishnah, s. 185; Bandstra, Reading the Old Testament,
s. 434; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early Jewish Literatüre,
s. 471.
[513] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 468.
[514] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 151, dipnot: 140.
[515] Cohen, From the Maccabees to
the Mishnah, s. 184, 188; Vriezen ve Woude, Ancient Israelite and Early
Jewish Literature, s. 132; C. Lucas, “Daniel: Book of’ Dictionary of the
Old Testament Prophets, ed. Mark J. Boda ve J. Gordon McConville, Illinois:
InterVarsity Press, 2012, s. 119.
[516] Lucas, “Daniel: Book
of’, s. 120.
[517] Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 152.
[518] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literature, s. 480.
[519] Lucas, “Daniel: Book
of’, s. 111; Strawn, The Old Testament: A Concise Introduction, s. 153.
[520] Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 153.
[521] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 495; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 463.
[522] Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 154; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 463.
[523] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 483.
[524] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literature, s. 484; Strawn, The Old
Testament: A Concise Introduction, s. 153.
[525] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 484.
[526] Vriezen ve Woude, AncientIsraelite
andEarly Jewish Literatüre, s. 484.
[527] Bandstra, Reading
the Old Testament, s. 460.
[528] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 497; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 461.
[529] Juha Pakkala, God’s Word
Omitted Omissions in the Transmission of the Hebrew Bible, Gottingen:
Vandenhoeck&Ruprecht, 2013, s. 253.
[530] Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 500.
[531] Leiman, The Canonization of
Hebrew Scripture, s. 66.
[532] Leiman, The
Canonization of Hebrew Scripture, s. 169, dipnot:294.
[533] Daniel Kitabı’nın konumlandırılması ile ilgili bölümde
açıklanmıştır.
[534] İbn Meymun, Delaletü’l-Hairin,
II:45.
[535] Cohen, From the
Maccabees to the Mishnah, ss. 179-180.
[536] Tosefta, Roş ha-Şana,
4:6.
[537] Talmon, “The Crystallization of
the “Canon of Hebrew Scriptures”, s. 440; Vriezen ve Woude, Ancient
Israelite and Early Jewish Literatüre, s. 446; Bandstra, Reading the Old
Testament, s. 371, 435; Strawn, The Old Testament: A Concise
Introduction, s. 142.
[538] “... Purim günleri
Yahudiler için son bulmayacak ve bu günlerin anısı kuşaklar boyunca sürecekti.”
[539] Kudüs Talmudu,
Megila, 1:5.
[540] İbn Meymun, Mişne Tora, Hilhot Megila, 2:18. Detaylı
bilgi için bkz. Meral, Yahudilerin Ahir Zamanı, ss.
262-266.
[541] Cohen, From the Maccabees to
the Mishnah, s. 179.
[542] Bu kişi Mişna’da Rabbi Yehuda olarak belirtilmiştir.
[543] Mişna, Soferim, 3:1;
Kudüs Talmudu, Megila, 3:1.
[544] Kudüs Talmudu,
Megila, 3:1.
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar