TEVRAT TEFSİR GELENEĞİ: RAMBAN (NAHMANİDES) ÖRNEĞİ
Yüksek Lisans Tezi
Büşra ŞAHİN
Tez Danışmanı
Doç. Dr. Yasin MERAL
TEVRAT TEFSİR GELENEĞİ:
RAMBAN (NAHMANİDES) ÖRNEĞİ
Tez Danışmanı
Doç. Dr. Yasin MERAL
TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ
Adı ve Soyadı
1- |
Prof. Dr. Durmuş ARIK |
2- |
Prof. Dr. Ali Osman
KURT |
3- |
Doç. Dr. Yasin MERAL |
07.01.2021
Büşra
ŞAHİN
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER.................................................................................................................. i
GİRİŞ................................................................................................................................ 1
A.
Araştırmanın
Konusu ve Önemi......................................................................... 1
B.
Kapsam ve
Sınırlılıklar....................................................................................... 2
C.
Araştırmanın
Metodu.......................................................................................... 3
D.
Kaynaklar............................................................................................................ 3
I.
BÖLÜM:
TEVRAT TEFSİR GELENEĞİ................................................................ 6
A.
Erken Dönem
Rabbani Yorum Literatürü ve Tefsir Geleneğinin Oluşumu...... 6
B.
Tefsir Metotları................................................................................................. 16
1.
Peşat.................................................................................................................. 21
2.
Remez............................................................................................................... 23
3.
Deraş................................................................................................................. 25
4.
Sod.................................................................................................................... 27
C.
Orta Çağ Tevrat
Tefsir Literatürü..................................................................... 29
1.
Saadya
Gaon..................................................................................................... 29
2.
Abraham
ibn Ezra............................................................................................. 31
3.
Şlomo
Yitshaki.................................................................................................. 32
4.
Yosef
Kara........................................................................................................ 34
5.
Şmuel
ben Meir................................................................................................
35
6.
Eliezer
of Beaugency........................................................................................ 36
7.
Tobiah
ben Eliezer .......................................................................................... 37
8.
Yosef
Behor Şor................................................................................................ 38
9.
David
Kimhi .................................................................................................... 39
10.
Hizkiya
ben Manoah..................................................................................... 40
11.
Y
aakov ben Aşer......................................................................................... 41
12.
Bahya
ben Aşer............................................................................................. 41
13.
Yosef
ibn Kaspi............................................................................................. 43
14.
Levi
ben Gerşon............................................................................................ 44
15.
Yitshak
Arama............................................................................................... 45
16.
Yitshak
Abarbanel......................................................................................... 46
17.
Abraham
Saba............................................................................................... 47
18.
Yitshak
Karo.................................................................................................. 48
19.
Ovadya
Sforno............................................................................................... 48
II. BÖLÜM: RABBİ
MOŞE BEN NAHMAN VE TEVRAT TEFSİRİ........................ 50
A.
Hayatı................................................................................................................. 50
B.
Eserleri............................................................................................................... 60
1.
Al-Nedarim
ve al-Behorot................................................................................. 61
2.
Milhemet
ha-Şem.............................................................................................. 62
3.
Sefer
ha-Zehut............................................................................................... 62
4.
Hasagot
al Sefer ha-Mitsvot.............................................................................. 63
5.
Hiduşim............................................................................................................. 63
6.
Teşuvot.............................................................................................................
64
7.
Fransa
Rabbilerine Mektup..............................................................................
64
8.
Sefer
ha-Vikuah ya da Vikuah ha-Ramban....................................................... 65
9.
Sefer
Geula.................................................................................................... 66
10.
Tefila
Eretz Yisrael....................................................................................... 67
11.
Deraşa
Roş ha-Şana....................................................................................... 67
12.
Deraşa
le-Hatuna........................................................................................... 68
13.
İggerot
......................................................................................................... 68
14.
Torat
ha-Adam ve Şaar ha-Gemul................................................................ 69
15.
Torat
ha-Şem Temima................................................................................... 70
16.
Piyutim.......................................................................................................... 71
17.
Peruş
İyov...................................................................................................... 71
18.
Deraşa
al-Kohelet............................................................................................ 71
C.
Tevrat Tefsiri....................................................................................................... 72
1.
Edisyonları
ve Baskıları................................................................................... 72
2.
Tefsir
Metodolojisi.......................................................................................... 75
III.
BÖLÜM:
DÖNEMİN TARTIŞMALARI IŞIĞINDA RAMBAN TEFSİRİ’NDE
KABALA................................................................................................................ 83
A.
Dönemin Kabala Tartışmaları
ve Ramban’ın Konumu....................................... 83
B.
Tefsirinde Kabala
Kullanımı............................................................................... 87
C.
Ramban’ın Tevrat
Tefsiri’nden Örnek Metinler................................................ 104
1.
Bereşit............................................................................................................ 104
2.
Olam
ha-Ba................................................................................................... 110
3.
Yivum
ve Gilgul............................................................................................. 115
bkz. : Bakınız
c. : Cilt
çev. : Çeviren
der. : Derleyen
DİA : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
ed. : Editör
JPS : Jewish
Publication Society
karş. :
Karşılaştırınız
KURAMER : Kur’an
Araştırmaları Merkezi
MÖ. : Milattan Önce
MS. : Milattan Sonra
s. : Sayfa
ss. : Sayfadan sayfaya
thk. : Tahkik eden
Tevrat tefsirleri, Yahudi dinî literatürünün
başat unsurlarından biridir. Oluşumu 9. yüzyıldan itibaren Babil topraklarında
başlayan sistematik tefsir geleneğinin en önemli eserleri, Orta Çağ Tevrat
tefsir literatüründe karşımıza çıkmaktadır. Orta Çağ tefsirlerinden biri olan Peruş
ha-Ramban al ha-Tora adlı tefsirin yazarı Rabbi Moşe ben Nahman (Ramban),
tefsirde Kabalacı öğretilere yer veren ilk Yahudi müfessirdir. Bu çalışmaRamban
tefsiri üzerindenOrta Çağ Yahudi dünyasının gündeminde önemli bir yere sahip
Kabala öğretisinin Tevrat tefsirinde kullanımını ele almaktadır.
Çalışmamız, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.
Girişte araştımanın konusu, önemi, kapsamı, sınırlılıkları, metodu ve
kaynakları izah edilmiştir. Birinci bölümde,öncelikle erken dönem Rabbani yorum
literatürü ele alınmış ve Geonim döneminde sistematik Tevrat tefsirlerinin
oluşumunu tetikleyen unsurlar konu edilmiştir. Ardından sistematik Tevrat
tefsirleriyle birlikte ortaya çıkan temel tefsir metotları incelenmiştir. Son
olarak Tevrat tefsir geleneğinde en etkin eserlerin yer aldığı Orta Çağ Tevrat
tefsir literatüründen örnekler sunulmuştur. İkinci bölüm, çalışmamızın
örneklemi olan Ramban’ın tefsirini daha iyi kavramak maksadıyla Ramban’ın
hayatı, eserleri, tefsirine ait edisyon ve baskılar ile Ramban’ın tefsir
metodolojisine ayrılmıştır. Üçüncü bölümde, Ramban tefsirinin en önemli özelliği
olan tefsirde Kabala kullanımı konu edilmektedir. Ramban’ın tefsirinde Kabalaya
yer vermesinin en temel nedenidönemin Kabala tartışmaları karşısındaki
tutumudur. Bu doğrultuda çalışmada dönemin Kabala tartışmalarına ve Ramban’ın
konumuna da yer verilmiştir. Ardından mukaddimesi ve kullandığı kavramlar
ışığında, Ramban’ın tefsirinde Kabalacı gizemleri nasıl işlediği
anlatılmaktadır. Son olarak, ele aldığımız konuların Ramban tefsirinden
sunduğumuz örnek metinler ışığında görülmesi sağlanmaya çalışılmıştır.
Bu çalışmaya maddi ve manevi katkılarıyla
destek olan birçok kişiye teşekkür borçluyum. Öncelikle lisans ve yüksek lisans
eğitimimde her zaman her konuda yanımda olup yol gösteren, bu çalışmada konunun
belirlenmesinden metnin oluşturulmasına bütün aşamalarda fedakârca vaktini
ayırıp destek olan, değerli bilgilerinden ve rehberliğinden her daim
faydalandığım kıymetli hocam Doç. Dr. Yasin MERAL’e müteşekkirim.Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nin kaynaklarını kullanmamdaki
desteğinden ve tavsiyelerinden ötürü Burhan ULUIŞIK’a, tezimi okuyarak katkılar
sunan Arş. Gör. Safiye Merve ÖZKALDI, Arş. Gör. Sema Nur UZUN,Hatice DAĞHAN,
Fatma GERÇEKÇİOĞLU ve Fatma BATKİTAR’a teşekkür ederim. Tüm sızlanmalarımı
dinleyip sabırla teskin ettiği için kıymetli dostum Merve CÖNGER’e, neşe
kaynaklarım Esra, Abdulkadir ve Ayşe’ye sonsuz müteşekkirim. Maddi ve manevi
tüm destekleri için aileme ve arkadaşlarıma teşekkür ederim.
Büşra ŞAHİN
Ankara, 2021
GİRİŞ
A.
Araştırmanın Konusu
ve Önemi
Çalışmamızda, Rabbi Moşe ben Nahman (Ramban)
örneklemi üzerinden Tevrat tefsir geleneği konu edilmiştir. Bu doğrultuda
öncelikle Tevrat tefsir geleneğinin oluşumu, tefsir geleneğinde kullanılan
metodoloji ve Orta Çağ’da oluşan Tevrat tefsir literatürü işlenmiştir. Ardından
örnek olarak tefsirini seçtiğimiz Ramban’ın, hayatı ve eserleri ele alınarak
tefsirinin daha iyi kavranması için zemin oluşturulmuştur. Daha sonra Ramban’ın
Tevrat tefsiri, temel özellikleri ile sunulup metodolojisi hakkında bilgi verilmiştir.
Sonrasında ise Ramban’ın tefsirinin temel özelliği olan tefsirde Kabala
kullanımı ele alınmıştır. Son olarak, Ramban’ın Tevrat tefsirinden örnekler
sunulacaktır. Böylece Ramban’ın tefsiri ile ilgili ele aldığımız konuların
örnek metinler ışığında görülmesi sağlanmıştır.
Batı dünyasında önemli araştırmalara konu olan
Tevrat tefsir geleneği ve literatürü ülkemizde gereken ilgiyi görmemiştir.
Nitekim Yahudi dinî literatüründe Tevrat tefsiri ve tefsir geleneği üzerine
yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Yasin Meral’in KURAMER tarafından
düzenlenen “Kur’an’ın Bâtınî ve İşari Yorumu” çalıştayında sunduğu “Yahudi
Kutsal Metin Geleneğinde Tevrat'ın Bâtınî Yorumu,” Kur’an’ın Batınî Yorumu,
ed. Mustafa Öztürk, Kuramer Yayınları, İstanbul 2018, ss. 141-167” künyeli
çalışması, Tevrat’ın Yahudiler tarafından yapılan tefsirleri ve özelde mistik
tefsirler hakkındaki tek çalışma olarak karşımıza çıkmaktadır. Tespit
edebildiğimiz kadarıyla bunun dışındaki çalışmalar, Yahudi geleneğinde
sistematik tefsir döneminin başladığı Geonim dönemi öncesine tarihlendirilen
midraş çalışmalarının incelenmesi ile sınırlıdır. Ramban hakkında ise
teferruatlı bir çalışmaya rastlanamamıştır. Ulaşabildiğimiz kadarıyla Ramban’la
ilgili tek çalışma tarafımızdan yayınlanan “Moşe ben Nahman, “Barselona
Münazarası,”çev. Büşra Şahin, Oksident1:2 (2019): 237-272” künyeli
çalışmadır. Tevrat tefsir geleneği ve literatürü hakkında bilgi verip Ramban’ın
Kabalacı özellikler içeren Tevrat tefsirini inceleyeceğimiz çalışma ile
alandaki bu açığın kapatılması hedeflenmektedir.
Çalışmamız, ana akım Yahudilik olan Rabbani
Yahudiliği esas alarak oluşturulmuştur. Yahudi geleneği ifadesi ile Rabbani
Yahudilik kastedilmektedir. Süreç içerisinde edindikleri roller bağlamında
diğer Yahudi gruplarına değinilse de gerek metodolojik incelemelerde gerekse
sunulan literatürde Rabbani Yahudilik üzerinden ilerlenmiştir.
Çalışmamız, sistematik Tevrat tefsir
geleneğinin oluşum sürecinin incelenmesi ile başlamaktadır. Bu doğrultuda, ilk
sistematik tefsirlerin kaleme alındığı Geonim dönemine kadar gerçekleştirilen
yorum faaliyetlerine yer verilmiştir. Ancak yorum faaliyetleri yazılı Tevrat
üzerine yapılan yorumlarla sınırlı tutulmuş, sözlü Tevrat olarak derlenen
Mişna, Mişna’nın yorumu olan Talmud ve Talmud’a dâhil edilmeyen rivayetlerden
oluşan Tosefta gibi metinler çalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır.
Tevrat tefsir metotları incelenirken en temel
dört metot olan peşat, remez, deraş ve sodele alınmıştır. Tevrat
tefsir geleneğindebu dördü dışında farklı tefsir metotları da kullanılmıştır.
Zira müfessirler kendilerine has metotlar geliştirebilmektedir ancak bu
metotların her birine tek tek değinmek mümkün olmadığından çalışmada söz konusu
edilmemiştir.
Tefsir literatüründen örnekler, tefsir
geleneğinde en etkin dönem olan Orta Çağ dönemi ile sınırlı tutulmuş ve daha
önce belirtildiği üzere Rabbani Yahudilik esas alınmıştır. Çoğunlukla Kutsal
Kitap eleştirisini ve bu eleştirilere cevapları konu edinen modern dönem tefsir
literatürü teze dâhil edilmemiştir.
Çalışmamızda deskriptif yöntem esas alınmıştır.
Aynı zamanda konular, fenomenolojik yöntem ile Yahudi bakış açısından ele
alınmaktadır. Başta Tevrat tefsir geleneğinin oluşumu, Orta Çağ tefsir
literatürü ve Ramban’ın hayatı gibi tarihsel yönteme başvurduğumuz kısımlar
olmak üzere konular incelenirken tarihi bilgilerin kronolojik sıra ile
sunulmasına özen gösterilmiştir. Kronolojik olarak sunduğumuz bu bilgiler,
Tevrat tefsir dönemine kadar olan süreci ve tefsir geleneğinin oluşumundan
sonraki dönemi tarihî olarak karşılaştırma imkânı da vermektedir. Yine Orta Çağ
tefsir literatürü işlenirken kronolojik sıranın gözetilmesi ile dönem
içerisinde dikey karşılaştırma da mümkün olmaktadır.
Konuları ele alırken yer verdiğimiz terimler, Yahudi
literatüründe kullanıldığı orijinal formlarıyla korunmuş, gerek görülen
yerlerde açıklamalarla okuyucuya sunulmuştur. Çalışmada orijinal metinlerin
kullanılmasına özen gösterilerek tercüme metinlerin sebep olabileceği anlam
kayıplarından kaçınmak amaçlanmıştır. Ulaştığımız verilerin objektif bir
şekilde sunulmasında da hassasiyet gözetilmiştir. Çalışmamızda kaynak olarak
kullanıp görüşlerine,analiz ve değerlendirmelerine yer verdiğimiz
araştırmacılara itina ile atıf yapılmıştır.
Araştırmanın metotlarını ele alırken
bahsettiğimiz üzere, çalışmamızda orijinal metinlerin kullanılmasına özen
gösterilmiştir. Çalışmanın odak noktası olan Ramban’ın Tevrat Tefsiri
incelenirken, Charles ber Chavel tarafından yapılan Peruş ha-Ramban al
ha-Toraadh İbranice edisyon esas alınmıştır.[1] Chavel’in edisyonu, içerdiği
açıklamalar nedeniyle büyük kolaylık sağlamıştır. Çalışmamızda sıklıkla
başvurduğumuz Ramban’ın tefsirine yazdığı mukaddime ile son kısımda yer
verdiğimiz örnek metinler, bu edisyon üzerinden Türkçeye tercüme edilerek
sunulmuştur. İbranice metnin bizim için anlaşılması güç olan kısımları yine
Chavel’in yaptığı ve notlar eklediği İngilizce tercüme ile çözümlenmiştir.[2]
Chavel, günümüz araştırmacılarının temel
kaynağını oluşturan Ramban biyografisini kaleme almış, İbranice[3] ve İngilizce[4] olarak
okurların istifadesine sunmuştur. Ramban’ın ulaşılabilen diğer bütün eserlerini
de Kitvey ha-Ramban[5]başlığı altında derlemiş
ve Writing of the Ramban[6]adıyla İngilizceye
tercüme etmiştir. Ramban’ın hayatını ve eserlerini konu edindiğimiz kısımlarda,
bu eserler temel kaynaklar olarak kullanılmıştır.
Kutsal Kitap tercümelerinde Kitabı Mukaddes
Şirketi’nin yeni çevirisi[7] [8] esas alınmış,
konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak üzere zaman zaman metnin anlamı
korunarak tercümede kısmi değişikliklere gidilmiştir. Metinde sıklıkla atıf
yapılan Babil Talmudu’na ve çeşitli midraşlara matbu olarak erişemediğimiz
durumlarda, Yahudi dinî literatürüne ait metinleri orijinal dilinde sunan ve
İngilizce tercümesini paylaşan Sefaria8sitesinden yararlanılmıştır.
Başta Rabbi Şlomo Yitshaki (ö. 1040) ve Abraham ibn Ezra (ö. 1164) olmak üzere,
Ramban’ın atıf yaptığı tefsirlerde kendi atfı esas alınmış, metnin sağlaması Mikraot
Gedolot ha-Keter ile yapılmıştır.[9] [10]
Moshe Greenberg’in editörlüğünde hazırlanan Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit1 gibi ansiklopedik bilgi içeren eseler ile Jewish
Encyclopedia ve Encylopaedia Judaica gibi farklı bakış açılarına
sahip Yahudilik ansiklopedileri de özellikle tarihi bilgilerin teyidinde
sıklıkla başvurduğumuz kaynaklar arasındadır.
I.
BÖLÜM: TEVRAT TEFSİR GELENEĞİ
A.
Erken Dönem Rabbani
Yorum Literatürü ve Tefsir Geleneğinin Oluşumu
Kutsal metnin kanonizasyonu sürecinde ve
kanonizasyonunu takip eden yüzyıllar boyunca Yahudi entelektüel faaliyetinin
neredeyse tamamı kutsal metnin yorumu ve ondan türetilen yasanın sistematik
gelişiminden ibaret olmuştur.[11] Tevrat
tefsir geleneği ise 9-11. yüzyıllarda, Rabbani Yahudiliğin ilim merkezi olan
Babil akademilerinin ve Karai Yahudi âlimlerin faaliyetleri ile başlar.[12] Yahudi
kutsal kitabı tefsiri olarak bilinen en erken sistematik tefsir, 9. yüzyıl
Karai Yahudisi Daniel ben Moşe el-Kumisi’ye[13] atfedilen Tanah’ın Neviim
kitabının sonunda yer alan Neviim Aharonim (Sonraki Peygamberler) bölümü
tefsiridir.[14] Dönemin
Rabbani otoritesi, Babil akademisi gaonu Saadya Gaon (ö. 942) ise Tefsir
adını verdiği Arapça Tevrat çevirisini kaleme almıştır. Tercümenin yanı sıra
Tevrat başta olmak üzere Tanah’ın diğer birçok kitabına Judeo-Arabic tefsirler
yazmıştır.[15]Bir başka
Karai âlim Yafet ben Eli (ö. 980) ise Tanah’ın bütün kitaplarına Judeo-Arabic
tefsirler yazmıştır.[16]
Rabbani Yahudiliğe göre Sina Dağı’nda Musa’ya
indirilen vahiy, Tora şe- bihtav, yani yazılı Tevrat veTora
şe-baal-pe, yani sözlü Tevrat, olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Yazılı
Tevrat, Musa’nın beş kitabı olarak kayıt altındadır. Tanah’ın diğer
kısımlarının da ilahîkaynaklı olduğu kabul edilir. Bu sebeple Neviim ve Ketuvim
kısmı da dâhil edilerek tüm Tanah için de Tevrat kelimesi kullanılır. Sözlü
Tevrat, kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya kaldığı için Mişna
adlandırması ile yazılı olarak kayıt altına alınmış ve yaklaşık MS. 200’e kadar
nesiller boyunca ağızdan ağza aktarılarak gelmiştir.[17] Temeli 9-11. yüzyıllarda
atılan, 12. yüzyılda tam anlamıyla oluşan sistematik tefsirlerin ortaya çıkışı
ile “Peşat[18]Dönemi”
olarak da adlandırılan bir tefsir devri başlamıştır. Peşat dönemine kadar geçen
sürede gerçekleştirilen yorum faaliyetleri, Mişna’nın, bir diğer ifade ile
sözlü Tevrat’ın, yorumu diyebileceğimiz gemara/talmud çalışmaları ile
Mikra, yani yazılı Tevrat üzerine gerçekleştirilen midraş ve targum
çalışmalarıdır.[19]Çalışmamızın
bu kısmı Rabbani dönemde yazılı Tevrat üzerine gerçekleştirilen midraş
ve targum faaliyetleri ile sonraki dönemlerde kaleme alınan sözlük
çalışmalarını kapsamaktadır.[20] Bu
literatürlerde Tevrat kitapları parça parça çalışılmış, tüm Kutsal Kitap
metninin bir arada işlendiği bir metin oluşturulmamıştır. Sistematik bir yöntem
takip etmeyen ve sözlü olarak yüzyıllardır aktarılagelen rivayetlerin
derlemesi, kitaplaştırılması şeklindeki bu çalışmalar “tefsir” literatüründen
sayılmamaktadır.[21] Bu faaliyetler,
Tevrat çalışmaları ve yorum faaliyetlerinin ilk örnekleri olmalarının yanı sıra
kaynak olarak kullanılmaları, ayetleri açıklamada kendilerine atıflarda
bulunulmaları açısından tefsir faaliyetlerine giden süreçte ve bizzat tefsir
faaliyetlerinde önem taşımaktadır.[22]
Midraş,
Rabbani dönemde gerçekleştirilen Tanah’ı anlama çabalarına, bu yönde yapılan
faaliyete verilen isimdir. Bu çabalar sonucu ortaya çıkan açıklama ve
yorumların derlenmesi ile oluşan eserler midraş, literatür ise midraş
literatürü olarak adlandırılmıştır. Midraş kelimesi İbranice araştırmak,
incelemek, talep etmek, ilgilenmek anlamlarına gelen d-r-ş fiil kökünden
türemiştir. Tanah’ta birçok yerde kullanılan[23] bu fiilin Tevrat yorum
faaliyetleri için kullanımı Ezra kitabı 7:10’da[24] karşımıza
çıkmaktadır. II. Mabed dönemi öncesi kullanımlarda Tanrı’dan istemek, Tanrı’ya
danışmak, dua etmek anlamlarına gelen fiil, II. Mabed dönemi ve sonrasında
“ilahi iradeyi araştırmanın değerli bir şekli olarak Tevrat çalışması”
anlamında kullanılmıştır.[25] Zira
Yahudilerin Babil Sürgünü’nden Yehuda topraklarına dönmesinin ardından II.
Mabed’in ilk yıllarında Ezra, Pers kralının verdiği yetki ile sürgünde ve
sürgün dönüşü Yehuda civarındaki toplumların etkisi ile yozlaşan Yahudi
toplumunu, Yahudi dininin temellerine döndürmek üzere faaliyetlerine
başlamıştır. Bu faaliyetlerin başında bir komisyon toplanması ve bu komisyonun
Tevrat’ı onaması, iki kapak arasına alması gelmektedir.[26] Bu süreçte “yazıcılar”
anlamına gelen Soferim adı verilen bir grup devreye girmiştir. Bu grup
kutsal metnin harflerinin sayılıp yazılması, bazı harf ve kelimelere has yazım
şekilleri, ketiv-keri denen yazım ve okunuş farkları gibi masora denen
çalışmalarda bulunmakta, tikkuney soferim, dikdukey soferim ve ittur
soferim denen bir takım düzeltme, düzenleme ve eklemeler yapmaktaydı. Bu
düzeltme, düzenleme ve eklemeler arasında, metinde geçen mekân isimlerine
yapılan güncellemeler, başka dillere ait kelimelerin tercüme edilmesi, gramer
kuralları için düşülen şerhler, Şabat kurallarına dair yapılan açıklamalar yer
almaktadır. Bunlar, halk tarafından metnin anlaşılması için girişilen ilk
faaliyetlerdir.[27]
Miladın hemen öncesi ve sonraki yüzyıllarda
Rabbi Hillel, Rabbi Akiva ve Rabbi Yişmael ekollerinin oluştuğu, belli yorum
kurallarına[28] göre oluşturulanhukuki
metinlere yönelik(haZaha)[29] ve hukuki
olmayan metinlere yönelik (agada)[30] midraş
çalışmalarının ortaya çıktığı Tannaim dönemi gelmektedir. Bu dönemde şifahi
olarak aktarılan midraşların muhtemelen Tannaim sonrası, Amoraim döneminde
yazıya geçirildiği düşünülmektedir.[31]
Tannaim döneminde
Rabbi Yişmael ekolüne göre oluşturulan midraşlar, Mekilta de-Rabbi Yişmael
ve SifreBamidbar olarak bilinmektedir. Mekilta, kural anlamına
gelen İbranice mida kelimesinin Aramice karşılığıdır. Mekilta
de-Rabbi Yişmael, Çıkış kitabı için oluşturulmuş bir midraştır ve Mekilta
de-Erets Yisrael olarak da bilinir. İçeriğinden milattan sonra ikinci
yüzyılın ikinci yarısında İsrail topraklarında derlendiği anlaşılmaktadır.
Toplamda dokuz ana bölümden oluşan eserin müellifi net olarak bilinememekle
birlikte, müellifin Rabbi Yişmael olduğu düşünülmekte ve ona atıfla
isimlendirilmektedir.[32] Rabbi
Yişmael ekolünden bir diğer midraş olan Sifre Bamidbar,adından da
anlaşılacağı üzere Tevrat’ın dördüncü kitabı olan Çölde Sayım için yazılmış bir
midraştır. Sifre, kitaplar anlamına gelmektedir. Sifre debe Rav
ya da Sifre Rabbah olarak da bilinir.[33] Rabbi Akiva ekolüne göre
oluşturulan midraşlar ise Mekilta de-Rabbi Şimon bar Yohay, SifraVayikra,
SifreDvarim olarak sıralanabilir.[34]Meki'lta de-Rabbi Şimon bar
Yohay, Mekilta Aheret ya da Mekilta Ahirta de Rabbi Şimon olarak da
bilinir. Sifra Vayikra, Levililer kitabı için yazılmış bir midraştır ve Torat
Kohanim ya da Sifra debe Rav olarak da bilinmektedir.[35]Sifre Dvarim
ise Yasa’nın Tekrarı üzerine yazılmış bir başka midraştır.
Amoraim dönemi ve sonrasında
oluşturulan, tarihlendirilmeleri 5. yüzyılın başı ile 12. yüzyıl arasında
değişen midraşların belli başlıları ise şu şekildedir[36] [37]: Midraş
Rabbah literatürü, Pesikta de-Rav Kahana, Midraş Tanhuma, Pirke de-Rabbi
Eliezer. Midraş Rabba31 agada midraşları koleksiyonu olarak
bilinmektedir. Musa’nın beş kitabına yazılan Bereşit Rabba, Şemot Rabba,
Vayikra Rabba, Bamidbar Rabba ve Dvarim Rabba dışında Rut Rabba,
Ester Rabba, Eyha Rabba ve Kohelet Rabba olmak üzere
Tanah’ın diğer kitaplarına yazılan agada midraşları bu koleksiyona dâhil
edilmektedir. Bazen bunlara Şir ha-Şirim Rabba da eklenmektedir ve
böylece sayıları ona kadar çıkarılabilmektedir. Pesikta Aramice bir
kelimedir ve ayet, dize anlamlarına
gelmektedir.[38] Milattan
sonra 5.-8. yüzyıllar arasına tarihlendirilen Pesikta de-Rav Kakana'dan
bölümler bazı Şabat günlerinde ve bayramlarda haftara okumalarına
eklenmektedir. Amoraim dönemi midraşlarından bir diğeri olan Midraş Tanhuma milattan
sonra 6.-9. yüzyıllar arasında derlenmiştir. Rabbi Tanhuma’ya nispetle
isimlendirilen Midraş Tanhuma, Rabbi Tanhuma tarafından derlenmemiştir
ancak onunla ilgili rivayetleri barındırmaktadır. Pirke de-Rabbi Eliezer
bir başka agada midraşıdır. Rabbi Eliezer ben Hirkanus ve öğrencileri
tarafından derlendiği düşünülmektedir. 8.-9. yüzyıllarda derlenmiştir.[39]
Öte yandan, MÖ. 250 ila MS. 50 yılları arasına
tarihlendirilen Ölü Deniz Parşömenleri’nde[40]peşer olarak ifade edilen
faaliyetler neticesinde ortaya çıkan bir tefsir literatürü yer almaktadır.[41] Peşer
İbranice p-ş-r kökünden çözmek anlamına gelen bir kelimedir.[42] Tanah’ta
işlerin iç yüzünü bilme, rüyaları yorumlama anlamında çeşitli kitaplarda
kullanılmıştır.[43] Peşer
metinleri peşarim olarak kelimenin çoğul formu ile de ifade edilir.
Kumran toplumu, peygamberlerin sözlerinin ve kehanetlerinin yalnızca o
peygamberin yaşadığı döneme dair olmadığını düşünmüş, bu ifadeleri kendi
dönemlerinin şartları doğrultusunda yorumlamış, çıkarımda bulunmuştur. Peşer
metinleri, özellikle Neviim kitapları için oluşturulmuştur ve KutsalKitap
cümlelerini çoğunlukla sıra ile açıklamaları sebebi ile midraş türü eserlere
nispetle daha sistematik metinlerdir.[44] Peşer metinlerini, kullanılan
yorum yöntemlerinin benzerliği sebebiyle midraş literatüründen sayan
araştırmacılar olduğu gibi, bu metinleri başlı başına ayrı bir tür, farklı bir
literatür kabul edenler de olmuştur[45]Peşer Habakkuk, Peşer Nahum
ve Peşer Tehilim bu metinlerin en önemlileri olarak anılır.[46] Ölü Deniz
Parşömenleri arasında masoretik metinle karşılaştırıldığında bariz farklılıklar
arz eden Eyüp Kitabı’nın ve Levililer Kitabı’nın kısmi Aramice
çevirisi(targumu) da bulunmuştur.[47]
Tevrat tercümelerine geldiğimizde ise en eski
tercüme olarak Tevrat’ın Grekçe çevirisi olan Septuagint karşımıza
çıkmaktadır. Yaklaşık olarak milattan önce 3. yüzyılın sonlarına
tarihlendirilen Septuagint, yetmişler anlamına gelir ve İskenderiye’de
hazırlanmıştır. Çeviriden yaklaşık bir yüzyıl sonra kaleme alınan Aristeas
Risalesi konuyla ilgili en eski rivayetleri barındırmaktadır.[48] Bu risaleye
göre Ptolemy, İskenderiye’de kurduğu büyük kütüphanesi için bir Tevrat
tercümesi istemiş ve Kudüs’ten 72 âlim getirtmiş, onları bununla
görevlendirmiştir. 72 gün sonunda Tevrat Grekçeye tercüme edilmiştir. 72 âlimin
72 farklı odada hazırladığı tercümenin ilahi müdahale ile birebir aynı olduğu
rivayet edilmektedir. Bu tercüme özellikle Yunan egemenliği altında yaşayan
İbranice bilmeyen Yahudiler ve sonrasında Hıristiyanlar için önem
arzetmektedir. Hıristiyan dünyasında Vulgate olarak bilinen Latince Eski Ahit
tercümesi Jerome (ö. 415) tarafından hazırlanana kadar Septuagint esas
alınmıştır. Ortodoks Hıristiyanlar hala Septuagint’i esas almaktadır.[49]
Tevrat’ın Aramice tercümeleri targum
olarak adlandırılmaktadır. Targum,çeviri, tercüme anlamlarına gelir.[50] [51] Kutsal
metnin yorumlanması ve açıklanması olarak ele alındığında midraş faaliyetleri
içerisine targum çalışmaları da dâhil edilir.[52]Şnayim mikra
ve-ehad-targumgeleneğine göre haftalık paraşalar iki kere İbranice ve bir
kere meturgeman[53] adı verilen tercüman
tarafından Aramice olmak üzere toplam üç kere okunmalıdır. Araştırmacılara göre
bunun ilk nedeni, Tanrı’nın Sina’da farklı dillerde vahyetmesini[54]yeniden
canlandırmaktır. Bir diğer nedeni ise sürgünlerin etkisiyle İbranicesi
zayıflayan hatta İbranice bilmeyen neslin de kutsal metni anlamasını
sağlamaktır. Ancak araştırmacılar targumların İbranice bilmeyen halka yönelik
olmasından ziyade hem İbranice hem Aramice bilen halka yönelik olduğu görüşünü
benimsemişlerdir.[55] Buna göre,
İbranice kutsal metinden sonra Aramice yapılan tercümede rabbiler metni
yorumlayarak açıklamasını da yapmaktadırlar55 ve kendi sözlerinin
kutsal metne karışmasını dil değiştirerek engellemektedirler.[56] Paraşa
okumalarında Targum Onkelos ile Targum Yonatan kullanılmaktadır.[57] Targum
Onkelos’un İsrail topraklarında 2. yüzyılın ilk yarısında oluşturulduğu
ancak Bar Kohba isyanı sonrası bir tarihte Babil’de 3. yüzyılda redakte
edildiği düşünülmektedir. Targum Yonatan Neviim kitabı tercümesidir ve
Yonatan ben Uzziel tarafından 3. yüzyılda kaleme alınmıştır.[58] Bunlar
dışında İsrail topraklarında kullanılmış Neofiti, Pseudo-
Yonatan
ve Tanah’ın diğer kitaplarının targumları da vardır.[59]
Babil’deki akademilerin baskın olduğu dönemde
Yahudiler,dinîve kültürel faaliyetlerde günlük dil olarak Aramice ve Farsçayı
benimsemiştir. İbranice ibadet dili olarak kullanılmışsa da yazı ve konuşma
dili olarak geride kalmıştır. 7. yüzyıldan itibaren Ortadoğu’nun İslam
hâkimiyetine girmesi ile bu topraklarda yaşayan Yahudi nüfus arasında Arapça
kullanılmaya başlamıştır. Arapça konuşma dili olarak kalmamış zamanla yazı dili
de olmuş, İbranice metinler Arapçaya tercüme edilmiş, İbrani alfabesi ile
Arapça yazılan eserlerle de Judeo-Arabic literatür ortaya çıkmıştır.
8. yüzyılda ortaya çıkan Karai mezhebi ile
Rabbani otorite arasında yaşanan gerginlikler, sözlük çalışmalarının
başlamasını tetiklemiştir. Anan ben David[60] (ö. 795), Karailiğin kurucusu
olarak kabul edilir. Karaim, İbranice’de okuyanlar anlamına
gelir. Tanah’ın çocukları anlamında Bney Mikraya da Baaley
Mikraolarak da anılırlar. Mezhep, şifahîliteratürün reddi ve Tanah’ın tek
otorite kabul edilmesi esası üzerine inşa edilmiştir. Buna göre dinin kaynağı
yalnızca Tanah’tır. Sözlü Tevrat olarak kabul edilen Mişna ve Mişna üzerine
yapılan çalışmalardan oluşan Gemara, dolayısıyla Rabbani literatür
reddedilmiştir. Dinin bütün emir ve yasakları ile inanç sistemi Tanah’a
dayandırılmış, Tanah’tan delillendirilemeyen hiçbir uygulama kabul
edilmemiştir.[61] Bu
tutumlarıyla Rabbani otorite ile özellikle hukuki alanlarda tartışmalar
başlamış, karşılıklı eleştiriler geliştirilip reddiyeler kaleme alınmıştır.
Karailerin Tanah metnini anlama ve dini Tanah’a dayandırma çabası onları metni
daha rasyonel bir şekilde filolojik olarak ele almaya yöneltmiştir.[62] Yafet ben
Eli[63] tarafından
Anan ben David’e atfedilen “Tanah’ı iyi araştır ve benim sözüme güvenme”
ifadeleri de mezhebin sloganı olmuştur.[64]
Tüm bu gelişmeler Yahudileri sözlük
çalışmalarına yöneltmiştir. İlk dönem Karaileri ve daha önce ifade edildiği
üzere Saadya Gaon ile başlayan Tevrat tefsirinde Peşat Dönemi, İbrani
dilinin gramer esasları ile sistematik bir şekilde çalışılıp tefsirde kullanılmasının
başladığı dönemdir. Bu açıdan Orta Çağ tefsir literatürüne zemin hazırlayan en
önemli eserler arasında gramer ve etimoloji çalışmalarını içeren sözlükler yer
almaktadır. Bu çalışmalar temel tefsir materyallerini içermektedir. Kutsal
metin boyunca kelimelerin geçtikleri yerlerin karşılaştırılmasını, tekrarların
incelenmesini ve sonuçların ayetlerin anlamını ortaya çıkarmada kullanılmasını
bu sözlükler desteklemiştir.[65]
En erken 10. yüzyıla tarihlendirilen bazı
sözlükler vardır. Kuzey Afrika’da yaşamış olan Yehuda ben Kureyş’in risale
formunda yazdığı sözlüğü, bu sözlüklerin başında gelmektedir. İbranice, Aramice
ve Arapça olarak hazırlanan bu çalışma, aynı zamanda karşılaştırmalı Sami
dilleri sözlüklerinin ilkidir. Kitabın İbranice ve Aramice karşılaştırmalı
olarak hazırlanan kısmı Sefer ha-Yahas olarak da bilinmektedir.[66] Saadya Gaon
da üç eseri ile dil çalışmalarına katkı sunmuştur. Bunlar Tanah’taki 90 nadir
kelimenin incelendiği eseri, Mişna’daki zor kelimelerin incelendiği eseri ve
ilk İbranice sözlük olarak da anılan sözlüğüdür.[67] Saadya Gaon tarafından
hazırlanan Kitabu Usulu’l-Şi 'ri ’l-Ibrani(Seferha-Egron)[68] Arapça-İbranice bir
sözlük olarak karşımıza çıkmaktadır. Karailerden David ben Abraham el-Fasi,
biri kısa diğeri uzun iki versiyonu olan İbranice-Arapça sözlüğü Kitâbu Cam
'i’ul-Elfaz"ı Kudüs’te 930-950 yılları arasında kaleme almıştır.[69] İlk
İbranice-İbranice sözlük ise 10. yüzyılın ortalarında İspanya’da yaşayan
Menahem ben Saruk tarafından yazılmıştır ve Mahberet Menahem adıyla
bilinir.[70] Ortaçağ
İbranice sözlük çalışmalarının en iyisi kabul edilen sözlük ise 11. yüzyılda
İspanya’da yaşamış olan Yona ibn Cenah (Ebu’l-Velid Mervan ibn Cenah)
tarafından Arapça hazırlanan Kitâbu’l-Usul ya da İbranice adıylaSefer ha-Şoraşim
yani Kökler Kitabı’dır. Hocası Yehuda Hayyuc tarafından çalışılan üç harfli kök
sistemini alıp geliştiren Yona ibn Cenah, Kitâbu’t-Tenkih adında bir
gramer kitabı da hazırlamıştır. Bu eser daha sonra Yehuda ibn Tibbon tarafından
12. yüzyılda İbranice’ye tercüme edilmiştir.[71] 11. yüzyıl İspanyol Yahudileri
tarafından hazırlanan bir başka sözlük Şmuel ha-Nagid’in Kitâbu’l-Istiğna"
sıdır. İlerleyen dönemlerde Provence Yahudilerinden David Kimhi’nin Sefer
ha-Şoraşim"i başta olmak üzere birçok sözlük kaleme alınmıştır.[72]
Yahudi geleneğinde zaman içerisinde geleneksel
dört tefsir metodu ya da dört katmanlı tefsir metodu oluşmuştur. Peşat,
remez, deraş ve sodolarak adlandırılan bu 1<l73 metotların her birinin
baş harflerinden oluşan PaRDeS kısaltması kullanılmaktadır.
Genel kabule göre sırasıyla peşat
literal, remez alegorik, deraş menkıbevi ve sod batıni
tefsir metotlarıdır. Müfessirler eserlerinde bu metotları kullanırken yalnızca
biri ile elde edilen sonuç doğru, diğerleri hatalı gibi bir görüş
benimsememişlerdir. Bu metotlarla elde edilen sonuçların her biri ayrı ayrı
doğru olabilir. Bu sebeple müfessirlerin yalnızca bir metodu benimseyip
eserlerinde sadece onu kullandıkları söylenemez. Bir metodu sıkça kullanmaları
da yalnızca o metodu kullandıkları anlamına gelmez. Orta Çağ tefsir literatürü
incelendiğinde müfessirlerin bu dört metottan da belirli ölçüde faydalandığı
görülmektedir.[73] [74]
Bir başka görüşe göre pardes, bir metnin
içerdiği dört anlam katmanına işaret eder. Her bir katman bir öncekine göre
anlamca daha derindir ve bu katmanları sırasıyla ele almak önemlidir. Peşat,
remez, deraş ve sod metotları sırasıyla uygulandığında dört katman
ortaya çıkarılır ve metnin gerçek anlamına erişilebilir. Çıkarılan bu yeni
anlamlar diğerlerini geçersiz kılmaz. Pardes kelimesinin dört katmanlı
Tevrat tefsirine 75 atıfla ilk defa 13. yüzyılda
Moşe de Leon tarafından kullanıldığı iddia edilmektedir.
İspanya Yahudilerinden Meir ben Hezekiel ben
Gabay tarafından kaleme alınan Toleat Ya kov adlı eserde pardes
kısaltması peşat, remez, din ve sod olarak açımlanmaktadır. Eser, yıl
boyunca yapılan çeşitli duaların dört farklı açıklamasını içermektedir. Eserin
mukaddimesinde yapılan açıklamaya göre deraş olarak bilinen agada,
menkıbevi yorumlar remeze dâhil edilmektedir. Din ise halahaya,
hukuki yorumlara tekabül etmektedir.[75] [76]
Tevrat araştırmacısı A. Van der Heide, pardese
eleştirel yaklaşmış ve bunun Kabalacı tefsirin geçerliliğini sağlamak üzere 13.
yüzyılda ortaya çıkmış bir slogan olduğunu, Orta Çağ tefsir faaliyetlerinin pardes
ile açıklanamayacağını savunmuştur.[77] Bu görüşünü
desteklemek için Orta Çağ müfessirlerinin tefsir yaklaşımlarından örnekler
vermektedir. Ona göre Abraham ibn Ezra (ö. 1167), tefsirine yazdığı mukaddimede
aslında iki katmana işaret etmiş ancak belli ki kendini zorunlu hissederek dört
metodu da anmıştır ki bu, onu dört katmanlı tefsir metodunu destekler
göstermiştir. Yitshak ben Latif (ö. 1280), Tevrat müfessirlerinin yürüdüğü dört
yol olduğunu söylemiştir. Bunlar; dikduk ha-milot (kelimelerin
okunuşları ve gramerin esas alındığı metot), peşat (antropomorfik
ifadelerden dolayı tehlikeli olabilecek literal, yüzeysel anlamı ortaya çıkaran
metot), maşal (alegorik anlamı ortaya çıkarmaya yönelik metot) ve deraş(mistik
metot) metotlarıdır ve Yitshak ben Latif,dört katmanlı tefsir metodundan ziyade
dört farklı tefsir metoduna işaret etmiştir.[78] Moşe de Leon’un çağdaşı Bahya
ben Aşer ben Halava (ö. 1340) ise mukaddimesinde açıkça dört katmanlı tefsir
metodundan bahseder ve bunları peşat, midraş, sehel ve kabala
olarak sıralar. Heide’a göre terminoloji farklıysa da pardes burada
karşılık bulmaktadır. Ancak Bahya ben Aşer tefsirinde, etik açıklamalar olan musarı
da ekler ve anlam katmanlarını genişletir.[79] Öte yandan İbn Ezra’nın
Süleyman’ın Meselleri’ne yazdığı tefsirde, Levi ben Gerşon’un (ö. 1344) ise
Tevrat tefsirinde kullandıkları metotlarda üçlü tasnifler yer almaktadır.
Heide’a göre felsefi yaklaşıma açık çevrelerde üçlü tasnif yeterli görülürken
Kabalacı yaklaşımı benimseyen müfessirler dördüncü bir katmanı gerekli
görmüştür.Tüm bunlardan hareketle Heide, dört katmanlı tefsir ya da dört tefsir
metodunun bir ön kabul ile farklı formlarda karşımıza çıktığını söyler.[80]
Bir diğer Yahudi bilim adamı Wilhelm Bacher ise
pardesin Hıristiyan dörtlü sisteminden hareketle oluşturulduğunu
söylemektedir. Peki, Yahudi tefsir geleneğine bu dördüncü katman eklenirken
Hıristiyan tefsir teorisinden etkilenmiş olabilirler mi? Heide, etkilenmemişlerdir
demenin mümkün olmadığını ancak etkinin de kanıtlanamadığını söyleyerek yanıt
vermektedir. Ona göre zaten peşat, remez, deraş ve sod ile
Hıristiyan tefsir teorisinde yer alan littera, allegoria, tropologia ve anagoge
karşılaştırılıp incelendiğinde oldukça farklı yönleri olduğu ortaya
çıkmaktadır.[81] Dolayısıyla
pardes, Hıristiyan tefsir teorisi de göz ardı edilmeden tarihîsüreç
içerisinde yeni bir katmana duyulan ihtiyaçla ortaya çıkmıştır.[82]Yahudi
mistisizmi üzerine araştırmalar yapan Moshe Idel depardesin Hıristiyan
tefsir metodları etkisinde oluştuğu görüşünü reddeder. Heide’ın da dediği gibi
Hıristiyan dörtlü sistemi ile Yahudi dörtlü sistemi oldukça farklıdır.[83]
Moshe Idel de pardesi dört farklı tefsir
metodundan ziyade dört katmanlı bir tefsir metodu olarak tanımlamaktadır. Bu
tanımı yaparken başlangıçta her birinin ayrı ayrı metotlar olduğunu ve Yahudi
literatürünün çeşitli metinlerinde yer aldığını kabul eder.[84] Zira yalın anlam (peşat),
Fransız Yahudi cemaati tarafından 11.-12. yüzyıllarda temel metod olarak
kullanılıyordu. Orta Çağ’ın erken dönemlerinde oldukça hacimli bir ahlak
literatürü (deraş) zaten oluşturulmuştu. Yahudi felsefeciler, 11. yüzyıldan
itibaren alegorik yorum metodunu (remez) kullanıyordu. Bu metot, 13.
yüzyılda daha da yaygınlaştı. Son olarak Tanah’ın diğer kabalistik yorumları da
13. yüzyılın ortalarından itibaren biliniyordu.[85] Bununla birlikte, İspanya
topraklarında Kabala ile meşgul olan birçok Yahudi âlim, Yahudi felsefesi ile
mutlaka tanışmıştı. Tanah’ın yalın anlamı ve midraş literatürü de hâkim
oldukları temel konulardandı. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda Tanah’ın
yalın anlamına ulaşmayı hedefleyen metinlerin, midraş literatürünün ve alegorik
yorumların, bu Kabalacı âlimlerin metnin asıl anlamı olarak gördükleri mistik
öze ulaşmada kullanıldığı söylenebilir.[86]Peşat, deraş ve remezi
tefsir faaliyetlerine dâhil ettiklerinde hem geleneği korumuş,
yenilikçi-aşırılıkçı bir çizgiden uzak durmuş hem de sodu kabul ettirmek
için zemin oluşturmuşlardır. Kabalacı âlimlere göre batıni yorum bir alternatif
değildir. Bâtınianlamın,hâlihazırdaki literatürün içinde bir yeri vardır ancak
diğer anlamların zirvesi konumundadır, onlardan üstündür.[87]Nitekim gerek tefsir metotları
olarak ele alındığında gerekse anlam katmanlarına işaret ettiği düşünüldüğünde pardes,
Yahudi tefsir geleneğinde kullanılan metot ve yaklaşımlarının temelinde yer
almaktadır.
1. Peşat
Peşat,
İbranice p-ş-t kökünden bir kelimedir. Kökün çeşitli formları kıyafetleri
çıkarmak, bir şeye uzanmak, bir hayvanın derisini soymak, yaymak,
basitleştirmek gibi anlamlarda kullanılmaktadır.[88] Bu formuyla basit, yalın
anlamına gelir.[89] Gelenekte
sistematik tefsirlerin ortaya çıktığı döneme isim olarak da kullanılır. Tefsir
literatüründe metnin sade, yalın anlamının okunmasında tercih edilen metot için
kullanılmaktadır[90]Metin
okunurken kelimelerin anlamı, gramer yapısı, sözdizimi, aynı kökten gelen diğer
kelimeler ile metnin tarihi bağlamı esas alınır. Peşat terimi, filolojik
bağlamsal yorum yöntemini ifade etmek üzere ilk defa Yona ibn Cenah (ö. 1055)
tarafından kullanılmıştır. İbn Cenah, Tanah’ı yorumlamanın iki yolu olduğunu,
bunlardan birinin Rabbani yorum yöntemi, diğerinin ise filolojik bağlamsal
yöntem olduğunu ve bu iki yolun da eşit derecede geçerli olduğunu söylemektedir.[91] Başta Şlomo
Yitshaki olmak üzere Abraham ibn Ezra ve Şlomo ben Meir gibi isimlerin Tevrat
tefsirlerinde filolojik bağlamsal metot olarakpeşatın bariz bir şekilde
diğer metotlardan daha çok kullanıldığı görülmektedir.[92] [93] Moşe ben Meymun ise peşatı,
Tanah’ın yorumunda Rabbani dönem âlimlerinin kendi hükümleri ile Tanah’ın
ifadeleri arasındaki ayrımı yapmak, metnin kendi söylemini öne çıkarmak ve ona
göre 93 yorumlamak maksadı ile halaha bağlamında
kullanmaktadır.
Peşat
metodunun filolojik bağlamsal yorum için kullanımına Abraham ibn Ezra’nın
Yaratılış 49:11’de yer alan suto (onun kıyafeti)[94] kelimesi ile Çıkış 34:33-35’te
yer alan masve (peçe) kelimesi için getirdiği yorum örnek olarak
gösterilebilir.[95] İbn Ezra,
Kraliyet asasının Yehuda’da kalacağına dair ayetten hemen sonra gelen “Eşeğini
bir asmaya, sıpasını seçme bir dala bağlayacak; giysilerini şarapta, kaftanını
üzümün kızıl kanında yıkayacak”[96] ayetinde
‘kaftanı’ olarak tercüme edilen suto kelimesi için masve kelimesi
ile aynı kökten olduğunu söylemektedir.[97]Masve kelimesinde yer alan
ancak suto kelimesinde bulunmayan vav’a odaklanan İbn Ezra, vav’ın suto
kelimesinde yer almamasını normal karşılamakta ve bu şekilde aynı köke sahip
olan ancak bir kullanımında vav yer alırken diğer kullanımında yer almayan
başka kelimeleri örnek göstermektedir.[98]
Bir diğer örnek ise Raşi’nin Çölde Sayım kitabı
12. bölüm için yazdıklarından verilebilir. Burada Musa’nın Kuşlu bir kadınla
evlendiğinden ve Meryem ile Harun’un onun hakkında konuşmalarından bahsedilir.
Raşi, ayette ‘konuşma’ fiilini ifade etmek için kullanılan dibur fiil
köküne odaklanarak tefsirine başlamaktadır. Dibur ifadesinin daima sert
konuşma için kullanıldığını söyler[99] ve Yaratılış 42:30’da Yakup’un
oğullarının Mısır yöneticisinin kendilerine casus muamelesi yaptığını ve sert
konuştuğunu anlatırken de bu fiil kökünü kullanmalarını örnek gösterir. Öte
yandan konuşma anlamına gelen bir başka kelime ise amira ifadesidir ve
daha normal, kibar konuşmayı ifade eder. Bu fiil kökünün kullanıldığı yerlere
de örnekler verir. Bu açıklamadan sonra Raşi, Meryem’im ilk konuşan olmasından
bahseder ve Kuşlu kadının kimliği hakkındaki açıklamalarla tefsirine devam
etmektedir.[100]
Ramban’ın ulaştığı yeni bilgileri de peşat
metodu çerçevesinde Tanah metninin yorumlanmasında kullanıldığı görülmektedir.
Örneğin, Ramban ölümünden üç sene önce Katalonya’dan Filistine göç etmiş,
burada edindiği yeni bilgilerle tefsirine eklemeler yapmıştır. Bu eklemelerden
biri Filistin topraklarında kullanılan madeni para olan şekelin ağırlığı
konusundadır. Akko’da eski bir şekel gören Ramban, paranın üzerindeki
şekilleri ve yazıları betimleyerek not etmiş, ağırlığı hakkında bilgi
vermiştir. Moşe ben Nahman’ın önceden yaptığı yorum,Raşi’nin yorumu ile
çelişmektedir. Ancak yazdığı ekte Raşi’nin görüşünün kanıtlandığını
belirtmektedir.[101]
Remez,
İbranice r-m-z kökünden bir kelimedir. Çeşitli formları ile işaret etmek, ima
etmek, sezdirmek anlamına gelir. Literatürde metnin sembolik/mecazi/alegorik
anlamını ortaya çıkarma çabası için kullanılmaktadır. Bu tür bir okumada
metinde geçen olaylar, karakterler ve metnin edebîyapısı ile kastedilen farklı
bir gerçeklik olduğu görüşü benimsenir. Hepsinin birer sembol olduğu düşünülür
ve sembolize ettikleri esas anlama ulaşılmaya çalışılır. Bu yapılırken zaman
zaman gematria da kullanılır. Alfabedeki her harfin sayısal bir değeri
vardır. Bu değerler toplanarak elde edilen sayı bir başka kelimenin gematria
değerine eşit olabilir. Bu eşdeğer kelimeler de metnin anlaşılmasında kullanılır.[102] Orta Çağ
tefsir literatüründe remezin etkin olarak kullanıldığı tefsirler arasında Levi
ben Gerşom, Yitshak Arama ve Yitshak Abarbanel’in
Tevrat tefsirleri ön plana çıkmaktadır.
Rabbani dönem için alegorik yorum metodu söz
konusu olduğunda akla gelen ilk isim Philo’dur.[103] Philo’nun, Tevrat öğretisi
ile Yunan felsefesini mezcetmek için geliştirdiği felsefi alegori yöntemi,
geleneksel Tevrat tefsir yöntemleri ve Stoacı felsefe etkisi altındadır. Philo,
Tevrat tefsirinde iki temel yöntem olduğunu savunmuştur. Ona göre peşat
zahiri anlamı açıklama yöntemiyken deraş, remez ve sod
alegoriktir, hepsi aynı anlamda kullanılmıştır ve alegorik yöntem esas
alınmalıdır. O, diğer birçokları aksine bu yöntemleri birbirinden ayırmamıştır.
Alegorik kelimesinin kökünde de onun bu görüşüne rastlanabilir. Zira allos
Grekçe ‘öteki’ demektir. Philo bunupeşat dışındaki diğer tüm tefsirleri
tanımlamak için terimleştirmiştir. Dönemindeki yorumculardan aşırı
literalistlere ve aşırı alegorileştirenlere eleştirileri mevcuttur. ‘Görünmeyenin
doğru bir şekilde araştırılması ve görünenin de kusursuz bir şekilde
gözetilmesi’ gerektiğini söylemiştir.[104]
Kabil ile Habil hikâyesinde[105] Âdem’in çoban olan oğlu
Kabil’in sunusunun Tanrı tarafından reddedildiği, çiftçi olan oğlu Habil’in
sunusunun kabul edildiği anlatılmaktadır. Öfkelenen Kabil, kardeşi Habil’i
öldürmüş, Tanrı da Kabil’i kovarak cezalandırmıştır. Ayeti tefsir ederken peşat
metodunu kullanan Şlomo ben Meir yalnızca sunu kelimesinin kökenine ve çoban
ifadesinin kullanımına yönelik açıklamalarda bulunmaktadır.[106] Philo ise hikâyedeki Habil ve
Kabil figürlerini birer sembol olarak ele almakta ve insan nefsinin sürekli
çatışma içinde bulunan iki yönüne tekabül ettiklerini söylemektedir.[107] Kabil
sahiplenici ve ben merkezlidir, toprağı ve ürünü sahiplenerek hata etmiş, bu
hatası onu suça yöneltmiştir. Habil ise başkalarının derdiyle hemhal olabilme
yeteneğine sahiptir ve bu çoban oluşu ile sembolize edilmiştir. Ona göre, Kabil
her insanın sahip olduğu suç işleme, Habil ise iyilik yapabilme kapasitesini
temsil etmektedir. İnsanlar iyilik ve kötülüğe potansiyel olarak sahiptir,
eylemlerimiz ruhumuzu etkiler ve Tevrat kanunları içimizdeki Kabil’e karşı
koymak için bir çözüm olarak vardır. Sonuç olarak Philo, remez ile Habil
ve Kabil’i bir hikâyenin kahramanları olmaktan çıkarmakta, her insanın sahip
olduğu potansiyel özellikler olarak sunmaktadır.[108]
Deraş,
d-r-ş kökünden gelir ve midraş ile aynı köke sahiptir. Kökün çeşitli
formları, araştırmak, incelemek, vaaz etmek, talep etmek, ilgilenmek
anlamlarına gelir. Peşat ile metnin yüzeysel anlamı ile ilgilenilirken deraş
ile metnin daha derin anlamı hedeflenir. Midraş ise bu yolla yapılan
çalışmaları ve literatürü isimlendirmek için kullanılır. Deraş metodu,
tefsirde peşat döneminin başladığı 9.-11. yüzyıllara kadar temel tefsir metodu
olarak kullanılmıştır. Orta Çağ tefsir literatüründe bu yöntem kullanılırken
metnin anlaşılmasını sağlamak için rivayetlere, hikâyelere yer verilmekte ve
bazen de bunlardan ahlaki bir ders çıkarılması hedeflenmektedir.
Örneğin, Yaratılış kitabı 49. bölümde Yakup’un
son sözlerine yer verilmektedir. Yakup burada, “Şilo[109] gelinceye kadar krallık asası
Yehuda’nın elinden çıkmayacak, yönetim hep onun soyunda kalacak, uluslar onun
sözünü dinleyecek”[110] demektedir.
Neredeyse tüm müfessirler bu cümleyi ele alırken gelecekte meydana gelecek bir
olaydan bahsettiği konusunda hem fikirlerdir. Şlomo ben Meir, peşat
anlamını ortaya çıkarırken Şilo kelimesinin Şekem’in hemen yanında yer alan bir
yerleşim yeri olduğunu söylemektedir. Buna göre ayetteki kehanet, Davut ve
Süleyman’dan sonra Süleyman’ın oğlu Rehoboam tarafından krallığın bir arada
tutulamayacağı ve ikiye bölüneceği döneme yöneliktir. Zira Rehoboam Şilo’nun
hemen yanında yer alan Şekem’e geldikten sonra krallık bölünmüştür. Yani
krallık asası, Yehuda’nın soyundan olan Rehoboam Şilo’ya gelene kadar Yehuda
soyunda kalacak, Yehuda diğer 11 kabileye egemen olacaktır. Nitekim bu
gerçekleşmiştir ve kehanet yerine gelmiştir. Burada cümlenin peşatı
ortaya konurken tarihi bağlamda kalınmış, kehanetin gerçekleştiği
vurgulanmıştır.[111]
Rabbani literatür ile yani deraş metodu
ile açıklamaya gidildiğinde karşımıza geleceğe yönelik bir tefsir çıkmaktadır.
Rabbani literatürde, “Sahibi gelinceye kadar krallık asası Yehuda’nın elinden
çıkmayacak, yönetim hep onun soyunda kalacak, uluslar onun sözünü dinleyecek”
cümlesi Davut soyundan gelecek olan Mesih ile açıklanmaktadır.[112] Davut,
Yehuda soyundandır ve Yakup’un son sözleri Yehuda soyundan gelecek Mesih’e
işaret etmektedir. Aramice çevirilerde de bu cümle “Mesih gelinceye kadar”
şeklinde tercüme edilmektedir.[113] Buradan
çıkan anlam Şlomo ben Meir’in sunduğu peşat ile çelişmektedir zira peşat
anlamına göre Rehoboam’dan sonra krallık asası Yehuda’nın elinden çıkmıştır.
Deraş anlamına göre ise krallık asası Yehuda’nın soyundan olan Davut’un
soyundan gelecek Mesih’e kadar Yehuda’da kalacaktır. Yahudilikte, Mesih
geldikten sonra sonsuza kadar hükmedecek görüşü hâkimdir. Buna göre kraliyet
asası ebediyen Yehuda’da kalacaktır.[114]
Sod,
İbranice gizem, sır anlamlarına gelmektedir. Metnin, mistik/batıni/ezoterik
anlam hedeflenerek okunmasıdır. Bu yaklaşıma göre metnin sonsuz sayıda anlamı
olabilir, sınır yoktur. Sod metodunun olduğu yerde Yahudi mistisizmi olan
Kabala öğretileri ile ilintili içeriğin görülmesi kaçınılmazdır.
13. yüzyılda Moşe de Leon adında bir İspanyol
Yahudi tarafından Aramice olarak kaleme alınan ve Tevrat’ın batıni tefsiri
kabul edilen Sefer ha-Zohar,sod metodunun en net örneğidir.[115]Talmudlarda
ve Tosefta’da Pardes adında bir bahçeye yapılan mistik bir yolculuk
anlatılmaktadır.[116] Rivayete
göre dört kişi bu yolculuğa çıkmıştır. Zohar’da dört tefsir metodununPardes’e
yolculuk yapan bu dört figüre karşılık geldiğinden bahsedilmektedir.[117] Bu yolculardan
Ben Zoma aklını yitirmiş, Elişa ben Abuya bahçedeki bitkileri kesip dinden
çıkmış, Ben Azay ölmüştür. Yalnızca Rabbi Akiva bu yolculuğu başarı ile
tamamlayabilmiştir. Rabbi Akiva’nın yolculuğu sağ salim tamamlaması ile dört
tefsir metodundan sonuncusu olan sodun geçerliliği arasında bir bağlantı olduğu
söylenmektedir. Buna göre Rabbi Akiva’nın yolculuğu başarı ile tamamlaması, sod
metodunun en güvenli tefsir metodu olmasına delildir.Diğer üç metod ise çeşitli
tehlikeler içermektedir. Moshe Idel, bu anlatıma bir açıklama getirir. Bu
açıklamaya göre, Zohar’da en güvenilir yolun sod olması vurgulanırken,
herkesin mistik tefsir ile meşgul olması gerektiği söylenmemiştir. Aksine
mistik tefsirle uğraşmak havasa ait bir iştir. Bu nedenle sınırlı sayıda kişi
mistik tefsiri tercih etmiştir.[118]Orta Çağ
müfessirlerinden Moşe ben Nahman ve Bahya ben Aşer’in Tevrat tefsirlerinde sodun
etkin bir şekilde kullanıldığı görülmektedir.
“Başlangıçta Tanrı göğü ve yeri yarattı” (bereşit
bara elohim et-ha-şamayim ve et-ha-arets) Tevrat’ın ilk cümlesidir. Raşi bu
cümlenin ilk kelimesi olan bereşit kelimesini dilbilimsel olarak ele
alır ve anlamını açıklamaya çalışır. Cümlenin peşat anlamına göre, bereşit
kelimesi ‘başlangıçta’ değil ‘başlangıcında’ anlamına gelmektedir. Dolayısıyla
cümlenin “Tanrı'nın göğü ve yeri yarattığı gün”[119] olarak anlaşılması gerekir.
Zohar’da da “Başlangıçta Tanrı göğü ve yeri yarattı” cümlesi tefsir edilirken bereşit
kelimesine odaklanılmaktadır. Bereşit kelimesinin ilk harfi, İbrani
alfabesinin ikinci harfi olan bet harfidir ve dünya bet harfi ile
yaratılmıştır. Zohar bereşiti tefsir ederken Rav Hamuna’dan bir rivayet
nakletmektedir. Rivayette önce kelimelerin ilk harflerinin sıralamasına dikkat
çekilir ve harflerin sıralamasının ters olduğu söylenir. Zira “bereşit bara
elohim et-ha-şamayim ve et-ha-arets” ifadesinde ilk iki kelime bet
harfi ile başlarken sonrakiler alefile başlar ancak İbrani alfabesinde alef
birinci,bet ikinci harftir. Tanrı dünyayı yaratacakken de harfler
ters bir sıralama ile tek tek kendilerini Tanrı’ya sunmuş ve ‘dünyanın
yaratılışında beni kullan’ demişlerdir. Tanrı her birini reddetmiş, sıra bet
harfine geldiğinde ‘dünyayı seninle yaratacağım’ demiştir.[120]
C.
Orta Çağ Tevrat
Tefsir Literatürü
Rav Saadya Gaon ya da Said ibn Yusuf el-Feyyumi
olarak bilinir. İsmi Rasag olarak kısaltılır. Saadya Gaon, 882 yılında
Feyyum’da (Mısır) doğmuştur. Önce Filistin’e ardından Bağdat’a göç etmiştir.
928 yılında Sura gaonluğu[121] görevine
başlamış ancak 930 yılında dönemin re ’sülcalutu[122] ile
görüş ayrılığına düşmüş, 933 yılında görevden alınmıştır. 937 yılında tekrar
gaon olmuş, 942 yılında gaonluk görevini devam ettirirken ölmüştür.[123]
Saadya, birçok eser kaleme almıştır. Sefer
ha-Egron (Kitabü’ş-Şi’ri’l-İbrani), İbranice-Arapça sözlük; Kütübü’l-Lüğa,
İbranice gramer ve Tefsirü’s-Seb’in Lafzatü ’l- Feride, İbranice
bilinmeyen kelimeler kitabı olarak kaleme alınmış eserleridir. Sefer ha-
Galuy, Kitabü’l-Medhal, Peruş Şaloş Esrejtfidot, Seder Tannaim ve Amoraim
Talmud ve Talmud metodolojisi üzerine yazdığı eserleridir. Çeşitli Talmud
bölümlerine de şerhler yazmıştır. Tefsiru Kitabi ’l-Mebadi, Sefer Yetsira
için yazdığı şerhtir. Bu şerhte yaratılış hakkındaki çeşitli görüşleri de
incelemiştir. Kitabü’l-Emanat ve ’l-İtikadat ise Yunan felsefesi ve
İslam kelamı ile karşılaşan Yahudilerin kafa karışıklığını gidermek için kaleme
aldığı eseridir. Kitabü Cami ’i ’s-Salavat ve ’t-Tesabih adında bir dua
kitabı, Yahudi takvimine yönelik eserleri, Karai Yahudilere ve Hıristiyanlara
yazdığı reddiyeleri, tarihi ve biyografik eserleri ile Yahudi hukukunun çeşitli
meseleleri üzerine yazdığı eserleri de vardır.[124]
Saadya Gaon’un kaleme aldığı önemli eserlerden
biri deTefsiru’t-Tevrat bi’l- Arabiyyeadlı kısaca Tefsir olarak
da bilinen eseridir. Arap dilinde İbrani alfabesi kullanarak (Judeo-Arabic)
yazdığı bu eserle Tevrat’ı Arapçaya tercüme etmiştir. Önceki dönemlerde
Tevrat’ın Arapçaya tercüme edildiği düşünülse de ilk kapsamlı tercüme Saadya
Gaon tarafından yapılmıştır.[125] Yazdığı
tercümeye zamanla yaptığı eklemelerle tefsir niteliğinde ikinci bir kitap
ortaya çıkmıştır.[126]Tevrat’ın
yanı sıra İşaya, Yeremya, Nehemya, Eyüp, Mezmurlar, Süleyman’ın Özdeyişleri,
Ezgiler Ezgisi, Rut, Vaiz, Ester, Daniel, Ezra ve Tarihler kitaplarına da
tefsirler yazmıştır.[127] Arapçanın
zamanla benimsenmesi ve İbranice metin ile Aramice tercümesi olan Targum’un
Yahudiler tarafından anlaşılmaması Saadya’yı bu tercüme ve tefsirleri yazmaya
yöneltmiştir. Bunun yanında sözlü Tora’yı yani Mişna ve Talmud literatürünü
reddedip otorite olarak yalnızca Tevrat’ı kabul eden Karailere karşı Rabbani
geleneğin otoritesini koruma çabası da tefsirin yazılma sebeplerindendir.[128] Tefsirinde
geleneğe bağlı kalmış, Rabbani literatüre atıflar yapmıştır.[129] Tefsirini
yazarken zaman zaman Arapça karşılığını bulamadığı kelimeleri İbranice olarak
bırakmış, Mısır dilinden, Aramiceden ve Arapçadan kelimeler kullanmış,
açıklanmamış nokta bırakmamaya çalışmıştır. Çoğu zaman İslam kültüründe yer
alan gerek özel isimleri gerekse terimleri ödünç alıp kullanmıştır.[130] Saadya
tefsirinde metninpeşat anlamını hedef almış ve bunun için zahir ya
da zahiru’n-nass terimlerini kullanmıştır. Zahiri açıklarken de meşhur
kelimesini kullanmış ve zahirin iyi bilinen, yaygın anlam olduğunu ifade
etmiştir.[131] Akıl ile
vahyin herhangi bir şekilde çelişmediğini düşünen Saadya, çoğu zaman literal
çeviriye sadık kalmış ancak çelişkili görünen kısımlarda tevile giderek, mecazi
yorumlarla çelişkiyi açıklamayı tercih etmiştir.[132]
Rabbi Abraham ben Meir ibn Ezra, 1093 yılında
Toledo’da (İspanya) doğmuştur. Hayatının ilk kısmını Müslüman hâkimiyeti
altındaki İspanya’da geçiren İbn Ezra, rivayetlere göre üç oğlunun ölümü, bir
oğlunun İslam’ı seçmesi ile yola çıkmış ve gezgin bir yaşam sürmeye
başlamıştır. Kuzey Afrika, Mısır ve Filistin topraklarını ziyaret etmiş, Safed
ve Tiberya’da Kabala çalışmıştır. Buradan Bağdat’a geçip bir süre orada
yaşamıştır. Ardından Avrupa’ya yönelmiş ve günümüzde İtalya, Fransa ve Almanya
toprakları içerisinde kalan çeşitli şehirlerde ikamet etmiştir. Daha sonra
Londra’ya gitmiş, 1164 yılında ise Calahorra’da (İspanya) ölmüştür.[133]
İbn Ezra, şiir, felsefe, dilbilimi, astronomi
ve matematik alanlarında çalışmalarda bulunmuştur. Sefer Moznayim,Sefer
ha-Yesod,Sefer Hagana al-Rav Saadya Gaon, Zahot ve Sefer Safa
Beruradilbilimsel çalışmalarıdır. Yesod Mora ve-Sod ha-Tora adlı
eserinde mitsvaların hikmetlerini tartışmaktadır. Sefer ha-Ehad, Yesod
Mispar, Luhot, Sefer ha-Ibbur, Keli ha-Nehoşet, Şaloş Şeelot, Reşit Hohma
ve Sefer ha-Olam astronomi ve matematik hakkındaki eserlerinden
bazılarıdır. Iggeret Şabbat adlı risalesinde Şabat hakkındaki soruları
cevaplandırır. Sefer ha-Şem ise Tanrı’nın isimleri hakkında kaleme
aldığı eseridir. İbn Ezra’nın şiirleri hakkında çağdaşı ve arkadaşı Yehuda
ha-Levi’den dahi daha iyi olduğuna dair yorumlar yapılmıştır.[134]
Ölümünden kısa bir süre önce tamamladığı Tevrat
tefsiri ise Sefer ha-Yaşar olarak bilinir.[135]Sefer ha-Yaşar,
doğruluk kitabı, doğrunun kitabı ya da doğru kitap olarak Türkçeye tercüme
edilebilir. Tefsiri için kaleme aldığı mukaddimede beş yol sıralayan İbn Ezra,
metnin gramerine ve literal anlamına odaklanmaktadır, midraş kullanımını mümkün
olan en az seviyede tutma çabasındadır.[136] İbn Ezra için deraş,
halaha anlatımlarından ziyade agada anlatımlarıdır ve agada
anlatımlarının, metni bağlamından saptırdığını düşünmektedir.[137] İbn
Ezra’nın Tevrat’ın Musa tarafından yazılmadığına dair şüpheleri olduğu ve bunu
tefsirinde bazen üstü kapalı ifadelerle ima ettiği bazen de açık bir şekilde
söylediği görülmektedir. Örneğin, Yasanın Tekrarı 34:1 ayetinin tefsirine,
“Öyle inanıyorum ki, bu ayetten itibaren Yeşu yazmıştır. Çünkü Musa (Moav
ovasından Nevo dağına) çıktıktan sonra geri inmedi. Yeşu vahiy/ilham yoluyla
yazdı. Zira ‘Tanrı ona bütün ülkeyi gösterdi’, ‘Tanrı ona şöyle dedi’ ve ayrıca
‘onu gömdü’ deniyor” şeklinde bir açıklama ile başlamaktadır.[138] İbn Ezra,
tartışmalı ayetlerin tefsirinde “akıllı olan bunu anlayacaktır” ifadelerini
kullanmaktadır.[139] Tefsirinde
Karaileri net bir şekilde eleştiren İbn Ezra, filoloji, bağlam ve aklı öne
çıkardığı tefsirinde geleneği de göz ardı etmeyerek kullanmış ve savunmuştur.[140]
Rabbi Şlomo Yitshaki, Raşi kısaltması ile
tanınmaktadır. Raşi, 1040’da bugünkü Fransa’nın kuzeyinde bulunan Champagne
bölgesinin Troyes şehrinde doğmuştur. Lorraine’de Rabbi Gerşom ben Yehuda’dan
ders almıştır. Bugün Almanya sınırları içerisinde kalan Worms ve Mainz’e gitmiş
ve burada yaklaşık on sene kalmıştır. 1070 yılında Troyes’da bir yeşiva
açmış, dönemin Tanah ve Talmud çalışmalarının merkezi burası olmuştur. 1105’de
Troyes’da ölmüştür. Raşi’nin ailesi Fransız Yahudileri arasında ilmi
çalışmaları ile tanınan bir ailedir. Raşbam olarak bilinen Rabbi Şmuel
ben Meir, Ribam olarak bilinen Rabbi Yitshak ben Meir ve Rabbi Tam
olarak bilinen Rabbi Yakov ben Meir, Raşi’nin torunlarıdır.
Raşi, Babil Talmudu’nun 30 risalesine tefsir
yazmıştır. Talmud, ilk defa 1519-23 yılları arasında Daniel Bomberg tarafından
Papa 10. Leo’nun desteği ile Venedik’te Raşi tefsiri ile basılmıştır.
Sonrasında yapılan tüm Talmud edisyonlarında Raşi tefsiri yer almıştır. Bunun
dışında, yazdığı Pirkey Avot[141] şerhi, Bereşit
Rabba[142] midraşına yazdığı
yorumlardan oluşan Bereşit Rabra adlı eseri, responsaları ve
şiirleri vardır.
Raşi, Tevrat’ın 24 kitabının neredeyse tamamına
tefsir yazmıştır.[143] İlk defa
1475 yılında Reggio’da Raşi’nin Tevrat tefsiri, Tevrat metni olmadan
basılmıştır. Bu baskı bilinen ilk İbranice kitap baskılarındandır.[144] 1482’de
Bologna’da ise ilk defa Tevrat metni kenarında Raşi tefsiri ile basılmıştır ki
bu bilinen ilk tefsir baskısıdır. O tarihten itibaren yapılan birçok Tevrat
baskısı kenarına sadece Raşi tefsiri eklenerek yapılmıştır.[145] Raşi’nin Tevrat tefsirine
300’den fazla şerh yazılmıştır. Raşi tefsiri, her seviyeye hitap eden, herkesin
okuyup anlayabileceği bir tefsir olarak bilinmektedir. Yüzyıllardır yeşivalarda
temel eser olarak okutulur. Raşi, eserlerinin hepsini İbranice yazdığı gibi
tefsirini de İbranice yazmıştır.[146] Raşi’nin tefsirinde dört
temel tefsir metodunun hepsine dair örnekler bulunabilir ancak en çok
kullanılan yöntem önce peşat, ardından deraştır. Raşi, bizzat
kendisi, tefsirindeki asıl amacın ayetlerin peşat anlamına ulaşmak
olduğunu belirtmiştir. Bir ayeti açıklamak için diğer ayetlere, Talmud’a ve
midraşlara atıflar yapmaktadır. Bazen ayetin yorumunda olasılıkları sunup kendi
görüşünü belirtir bazen de olasılıkları sunup okuyucunun tercihine bırakır.[147] Raşi sadece
Yahudi toplumunu etkilemekle kalmamış onun tefsiri, önemine binaen bazı
Hıristiyanlar tarafından 17 ve 18. yüzyıllarda birkaç defa İngilizce ve
Almancaya tercüme edilmiştir. Fransisken keşiş Nicholas de Lyra’nın yorumu
büyük oranda Raşi tefsirinden etkilenmiştir. De Lyra’nın tefsiri ise Martin
Luther’i ve Protestan Reform’unu etkilemiştir.[148]
Mahari Kara olarak da bilinen Rabbi Yosef ben
Şimon Kara, yaklaşık olarak
1060 yılında günümüz Fransa topraklarında
dünyaya gelmiş, Troyes’da yaşamını sürdürmüş, 1135 yılı civarında ölmüştür. Kara
literal olarak ‘okuyan’ anlamına gelmektedir ve ‘Kutsal Kitap müfessiri’ anlamı
da taşır.[149] Yosef Kara,
Raşi’nin Tevrat tefsirini kopyalamış ve bunu yaparken kısa notlarla
detaylandırmıştır.[150]
Yosef Kara, Tanah’ın çeşitli bölümlerine
tefsirler yazmıştır. Yasanın Tekrarı 14, Yeşaya, Hezekiel, Sonraki
Peygamberler, Samuel, Yeremya ve Hoşea’nın bazı bölümleri ile Süleyman’ın
Meselleri, Eyüp, Neşideler Neşidesi, Mersiyeler, Vaiz ve Ester kitaplarına
yazdığı tefsirler bunlardandır. Yosef Kara, tefsirinde çoğunlukla Raşi’ye bağlı
kalmaktadır. Agada midraşlarının, metninderaş anlamını ortaya çıkarmak
için tefsirde kullanımı ile ilgili sert bir tavır takınmamakla birlikte
rasyonel bir tutum sergilemeyi tercih etmiştir.[151] Dönemin dil bilimcilerinden
etkilenmiştir. Kelimelerin teker teker anlamı ile ilgilenmek yerine cümlelerin
bir bütün olarak ne ifade edebileceğine odaklanmıştır. Samuel kitabının bizzat
Peygamber Samuel tarafından yazılmadığını söylemiştir.[152]
Rabbi Şmuel ben Meir 1085 yılında Troyes
yakınlarında (Fransa) doğmuş, 1174 yılında burada ölmüştür. İsmi Raşbam
olarak kısaltılır (רשב״ם) ve bu şekilde tanınmaktadır. Raşi’nin en büyük torunudur.
Döneminin önde gelen Tosafistlerinden[153]olan Raşbam, birçok Talmud
bölümü üzerinde çalışmış, Raşi’nin Talmud yorumlarını da şerh etmiştir.
Raşbam da Tevrat’a tefsir yazan Orta Çağ Yahudi
âlimlerinden biridir. Tefsirini yazmasında dedesi Raşi’nin isteğinin etkili
olduğunu belirtmektedir.[154] Raşi’nin
tefsirini yazdığı sırada Raşbam’dan edindiği fikirler neticesinde tefsirinde
değişikliğe gittiğine dair rivayetler vardır. Raşbam, tefsirinin Raşi’nin
tefsiri ile kesiştiğini söylemekle birlikte, Raşi’nin midraş kullanımını
eleştirmiş ve literal tefsir ile ayetinpeşat anlamına ulaşmaya
odaklanmıştır. Ayetten çıkardığı peşat anlam ile Rabbani geleneğin
çatıştığı durumlarda peşat anlamı tercih etmektedir. Ancak bu tercihinin
Rabbani literatürün otoritesine gölge düşürmemesi gerektiğini de belirtmiştir.
Yahudi hukukuna dair meseleler için Tevrat okunurken Rabbani otorite öne
çıkabilir ancak hukuktan bağımsız okumalarda metnin bağlamından dışarı
çıkılmamalıdır şeklinde bir görüş geliştirmiştir.[155] Raşbam’ın Tevrat’ı Tevrat’la
tefsir etme adına ayetler arasında bağlantılar kurduğu görülmektedir.[156] Dönemin
şartlarını göz önünde bulunduran Raşbam, tefsirinde zaman zaman Yahudiliği
savunmaya yönelik bir tutum içerisindedir.[157]
Doğum ve ölüm tarihleri hakkında bir bilgi
bulunmayan Rabbi Eliezer of Beaugency,12. yüzyılın sonlarına doğru Kuzey
Fransa’da yaşamıştır. Hayatı hakkında yok denecek kadar az bilgi bulunan Rabbi
Eliezer’in tam adı da bilinmemektedir.
Yaşadığı şehre atıfla anılır.[158] Raşi
ailesinden gelen Eliezer of Beaugency aynı zamanda Rabbi Şmuel ben Meir’in
öğrencisidir. Eliezer of Beaugency, Tanah’ın çeşitli kitaplarına tefsirler
yazmıştır. Bunlardan Eyüp kitabına yazdığı tefsirin küçük bir kısmı ile Yeşaya,
Hezekiel ve Peygamber kitaplarına yazdığı tefsirler günümüze ulaşmıştır.[159] Tevrat
tefsiri ile Yeremya, Mezmurlar, Vaiz, Daniel ve Samuel kitaplarına yazdığı
tefsirler ise günümüze ulaşmamıştır.[160] Elimizdeki tefsirlerde
Eliezer of Beaugency’nin kendi yazdığı Yaratılış kitabı tefsirine atıflar
mevcuttur. Döneminde gerçekleşen dini münazaralara katılıp reddiyelere katkıda
bulunduğu da düşünülmektedir.[161]
Eliezer of Beaugency, ayetlerin peşat
anlamına ulaşmayı hedeflemiş, tefsirini yazarken Rabbani literatürü dikkate
almamıştır.[162] Hocası
Raşbam, Rabbani literatürün yalnızca hukuki meselelerde dikkate alınması
gerektiği, deraşın metni bağlamından kopardığı, yalnızca peşat
ile bu bağlama sadık kalınabileceği yönünde açıklamalar yaparken Eliezer of
Beaugency bunu açıklama gereği de duymamıştır.[163] Ayetleri parça parça tefsir
etmek yerine daha bütüncül bir yaklaşımla bir nevi bloklar halinde tefsir
etmeyi tercih etmektedir.[164] Kutsal
Kitap metninin bir redaksiyon sürecinden geçtiğinin bilincindedir ve tefsirinde
bununla ilgili ifadeleri yer almaktadır.[165]
Tobiah ben Eliezer, 11. yüzyılın sonlarında
Kastorya, Bulgaristan’da doğmuş ve yaşamış, hayatının sonlarına doğru
Filistin’e göç etmiştir. İslam hakkında bilgi sahibidir. Karailere karşı sert
bir tavır takınmaktadır. Lekah Tov olarak adlandırdığı, sonraki
dönemlerde Pesikta Zutarta olarak anılan bir tefsir kaleme almıştır.
Tevrat’ı, Neşideler Neşidesi, Rut, Mersiyeler, Vaiz ve Ester kitaplarını tefsir
etmiştir. Yarı tefsir yarı agada olarak tanımlanan tefsirinde peşat
metodunu öne çıkarmakta, agada naklettiği kısımlarda literal anlamın
tercih edilmesi gerektiğini söylemektedir. Yine agada naklettiği
kısımlarda tefsirini, yazılış ve okunuş farklılıkları üzerine kurmaktadır.
Antropomorfik ifadelerin mecazi olarak anlaşılması gerektiğini düşünmektedir.
Her paraşayı içerisinde tov kelimesi geçen bir ayetle başlatmaktadır.[166]
Rabbi Yosef ben Yitshak Behor Şor, 12. yüzyılda
Kuzey Fransa’da bulunan Orleans’da yaşamıştır.[167]Behor Şor takma adı,
Yasa’nın Tekrarı 33:17’de ‘ilk doğan boğası’ şeklinde, Musa’nın İsrail
kabilelerini kutsaması sırasında geçmektedir. Raşi’nin torunlarından Yaakov ben
Meir’den (Rabbenu Tam), Rabbi Şmuel ben Meir’den (Raşbam) ve Yosef Kara’dan
dersler almıştır. Talmud’un büyük bölümü üzerinde çalışmış bir tosafisttir.
İbn Ezra’yı örnek alarak yazdığı şiirleri vardır.[168]
Tanah’ın çeşitli kitaplarını tefsir ettiği
bilinse de günümüze yalnızca Tevrat tefsirinin bir kopyası ulaşmıştır.
Tefsirinde ayetlerin peşat anlamına ulaşmaya çalışmaktadır. Tevrat’a
yetmiş yolla yaklaşılabileceğini[169], kendisinin İbrani
dilbilimini tercih ettiğini belirtmekte, metnin diline odaklanmaktadır.[170] Bunu
yaparken hocası Rabbi Şmuel ben Meir gibi bir ayeti açıklamaya çalışırken diğer
ayetlere başvurmaktadır.[171] Bunda zaman
zaman ayet karşılaştırması yaparken bağlamdan uzaklaştığı da düşünülmektedir.[172] Kutsal
Kitap’ta bahsi geçen kişilikleri psikolojik olarak tahlil etmektedir.[173] Tarihi ve
coğrafi açıklamaları gereksiz görmüştür.[174]
Rabbi David ben Yosef Kimhi, 1160 yılında
Narbonne, Fransa’da doğmuştur. İsmi, Radak olarak kısaltılır. Babası
Yosef ben Yitshak Kimhi (Rikam, ö. 1170) dilbilimci, müfessir, şair ve tercüman
olarak bilinir. Abisi Moşe ben Yosef Kimhi (Remak, ö. 1190) ise müfessir ve
dilbilimcidir. Abisinden Talmud dersleri almıştır. Hızla ünlenmiş ve ‘küçük
usta’ anlamına gelen Maestro Petit lakabıyla anılmıştır. İbn Meymun
karşıtı Yauhdiler ile tartışmak üzere İspanya seyahatine çıkmıştır.[175] 1235
yılında Fransa’da ölmüştür.
Dilbilimci, müfessir ve reddiye yazarı olarak
bilinen David Kimhi bu konularda eserler kaleme almıştır. SeferMiklol,
İbranice gramer kitabıdır.[176] Bu kitabın
ikinci bölümü olarak yazdığı sözlük, daha sonra Sefer ha-Şoraşim adıyla
farklı bir çalışma olarak karşımıza çıkmaktadır.[177]Et Sofer adlı eserinde
ise sinagoglarda kullanılmak üzere yazılan Kutsal Kitap
tomarlarının/yazmalarının yazım kurallarını, harekeleri ve masoretik notları
ele almaktadır. Vikuah adlı küçük risalesi Hıristiyanlığa karşı
reddiyesidir. Mezmurlara tefsirinden bölümler de barındıran Teşuvot
le-Notsrim adında bir başka reddiyesi daha bulunmaktadır.
David Kimhi, Yaratılış kitabına, Peygamber
kitaplarına, Mezmurlara, Hezekiel kitabının bir kısmına, Süleyman’ın
Mesellerine ve Tarihler kitabına tefsirler yazmıştır.
Tefsirinde peşat metodunu uygulamış,
dilbilimine ve akla sadık kalmayı amaçlamıştır.
Bununla birlikte Raşi etkisinde Rabbani
literatüre de atıfları vardır. Ayrıca hem babasına hem abisine atıflarda
bulunmaktadır.[178] Ayetlerin
okunuşu ile yazılışı arasındaki farkın sürgün sırasında oluştuğunu iddia eden
David Kimhi, bu farkları yalnızca ihtiyaç halinde, açıklamanın zorunlu olduğu
kelimeler üzerinden tefsir etmek istediğini söylemektedir.[179] Anlaşılması zor ayetlerin
tefsirinde cümleleri baştan kurup, daha anlaşılır biçimde sunmaktadır. Yosef
Behor Şor’un tefsirinde görülen ayeti ayetle açıklama David Kimhi’nin
tefsirinde de karşımıza çıkmaktadır. Ancak Kimhi, literal olarak anlaşılabilen
ya da midraşlarla açıklanabilecek ayetlerde bunu uygulamamaktadır.[180] [181]Tefsiri
Hıristiyanlar arasında da ünlenmiş, bazı kısımları 181
Latinceye tercüme
edilmiştir.
Rabbi Hizkiya ben Manoah, 13. yüzyılda
Fransa’da yaşamıştır. Babası Manoah’ın dönemin Hıristiyan otoritesi tarafından
dinini değiştirmesi için işkenceye maruz bırakıldığı ve kolunu bu işkencede
yitirdiği söylenmektedir. Rabbi Hizkiya, Tevrat tefsirini babasının anısına
kaleme almıştır. Tefsirini Hazzekuni olarak adlandırmıştır. Kendisi de
tefsirine nispetle Hizkuni olarak bilinir. Kabalistik özellikler
barındıran tefsirinde,agada midraşları da dâhil olmak üzere midraş literatürünü
kullanmıştır. Kullandığı midraşların bir kısmı günümüze ulaşmamış midraşlardır.
Raşi’ye sık sık atıfta bulunmaktadır. Rabbi
Şmuel ben Meir ve Rabbi Yosef Behor Şor
1 1 •׳M * 1 11 1
/-» z־x f 1 1 , f .
r*. 1 1 1< 1 182
da dahil yaklaşık 20 farklı tefsire atıfta
bulunmaktadır.
Rabbi Yaakov ben Aşer’in 1269’da Köln’de
(Almanya) doğduğu düşünülmektedir. Arbaa Turim adlı eserine ithafen Baal
ha-Turim ya da kısaca Tur olarak adlandırılır. Babası, Toledo’da
başhahamlık yapmış olan Aşer ben Yehiel’dir (Roş, ö. 1327). Çeşitli
seyahatlere çıkmıştır. Öğrencilerinden birinin yazılarından anlaşıldığı
kadarıyla 1340 yılından önce Toledo’da (İspanya) ölmüştür.
Yaakov ben Aşer’in en meşhur eseri olan Arbaa
Turim, Yahudi hukukunu dört başlık altında sistematik olarak işlemektedir.
Döneminin en çok ilgi gören eserlerinden biridir. Sefer ha-Remazim (Kitsur
Piskey ha-Roş) olarak bilinen eserinde ise babasının Talmud hakkındaki
yazılarını sadeleştirip sunmaktadır.
Yaakov ben Aşer, iki Tevrat tefsiri kaleme
almıştır. Bunlardan ilki yalnızca gematria hesaplamaları, notarikon18
ve masoretik hesaplamalardan oluşmaktadır ve Rimzey Baal ha-Turim olarak
bilinir. Diğeri ise çoğunlukla Rabbi Moşe ben Nahman’ın tefsirine dayanan Peruş
al ha-Tora adındaki eseridir. Ancak bu tefsirinde Moşe ben Nahman’ın
Kabalacı yaklaşımları ile felsefi görüşlerini hariç tutmuştur. Saadya Gaon, 184
Raşi, Yosef Kara,
İbn Ezra gibi müfessirlerden de alıntılar yapmaktadır.
12.
Bahya
ben Aşer [182] [183] [184]
Bahya ben Aşer ibn Halava, 1255 yılında
Saragossa’da (İspanya) doğmuştur.
Literatürde Rabbenu Bahya olarak
adlandırılmaktadır.[185] Kendisini
Talmud çalışmalarına vermiş olan Şlomo ben Adret’in öğrencilerindendir. Ancak
Şlomo ben Adret’in hocası olan Rabbi Moşe ben Nahman’ın izinden giderek Tevrat
çalışmalarına odaklanmıştır. 1340 yılında İspanya’da ölmüştür.
Bahya ben Aşer, eserlerini sade ve anlaşılır
bir dille kaleme almıştır. Kad ha- Kemah, dini ve ahlaki hayata dair
konuları alfabetik sırayla kaleme aldığı eseridir, altı bölümden oluşmaktadır.
İnanç ve iman, Tanrı sevgisi ve korkusu, yardımseverlik, insan sevgisi, barış,
adalet, insan onuruna saygı gibi konuları işlemektedir. Şulhan Arbaa
adlı eseri ise, dört bölümden oluşmaktadır. İlk üçü çeşitli yemek kurallarını
içerir, son bölüm ise gelecek dünyada salihlere kurulacak sofrayı
anlatmaktadır. Soba Semahot adındaki eserinde ise Eyüp kitabına tefsiri
yer almaktadır. Hoşen ha-Mişpat, tefsirinde bahsettiği ancak günümüze
ulaşmayan bir eseridir. Sefer ha-Emuna ve ha-Bitahorida Tanrı’nın ismi,
atalar, 12 kabile gibi konular mistik bir bakış açısıyla ele alınmaktadır.[186]
Bahya ben Aşer, tefsirini Beur al ha-Tora
olarak adlandırmıştır. Tefsirini yazmadan önce selefi olan müfessirlerin
eserlerini incelemiş, onların metotlarını kullanmıştır. Peşat, midraş, sehel
ve kabala olmak üzere dört metot sıralar. Tefsirde bunları kullanmanın
zaruri olduğunu düşünmektedir. Peşat ile metnin yalın anlamını
kastetmektedir ve Raşi’yi bu konuda otorite kabul eder. Midraş metodunda
ağada midraşlarını alıntılamaktadır. Sehel ise akıl demektir ve felsefi
tefsire işaret etmektedir. Ona göre, Kutsal Kitap hâlihazırda felsefi
gerçekleri de içermektedir ve felsefe, Kutsal Kitap ile çelişmediği sürece
tefsirde kullanılmalıdır. Kabalayı ‘ışık yolu’ olarak adlandıran Bahya ben
Aşer, hakikate ulaşmak isteyen herkesin bu yoldan gitmesi gerektiğini
söylemektedir.[187] Bu dört
metodun yanı sıra musar adı verilen ahlaki çıkarımlarını da ilgili
gördüğü yerlere eklemektedir. Kabalacı görüşlerini ifade ederken genelde kaynak
belirtmemektedir ancak Rabbi Moşe ben Nahman’dan ve Sefer haBahir’den
bahseder. Yaakov ben Şeşet Gerondi, Aşer ben David gibi Kabalistlerden
alıntılar yaptığı tespit edilmiştir. Zohar’a da iki kez atıf yapmakta ve Rabbi
Şimon bar Yohay ’ın Midraşı olarak behsetmektedir.[188]
Yosef ben Abba Meir ben Yosef ben Yaakov Kaspi,
1297 yılında Fransa’nın güneyinde doğmuştur. Doğduğu şehre nispetle kullanılan
Kaspi, ‘gümüşten yapılmış’ anlamına gelir ve aile ismidir. Don Bonafous de
Largentera olarak da bilinir. Fransa ve İspanya’da yaşamış, Kuzey Afrika’ya
seyahatlerde bulunmuştur. 1340 yılında Fransa’da ölmüştür.[189] [190]
17 yaşında yazmaya başlayan Yosef ibn Kaspi,
30’dan fazla eser kaleme almıştır. Mantık, dilbilimi, teoloji, felsefe ve tefsir
alanlarında eserleri olan Kaspi, İbn Ezra, İbn Meymun ve İbn Cenah gibi
âlimlerin eserlerine de şerhler yazmıştır. Aristoteles’ten ve İbn Rüşd’den
etkilenmiştir. Eserlerinde felsefe ile uyumlu bir Kutsal Kitap anlayışı
geliştirme amacı olduğu görülmektedir. Kaspi’nin eserlerini isimlendirirken
aile ismine atıfla “gümüş” anlamına gelen kesef9 kelimesini
kullandığı görülmektedir. Retukot Kesef, İbrani dili; Şoraşot Kesef
kelime kökenleri; Şulhan Kesef tefsir ve teoloji; Tam ha-Kesef
teoloji; Terumat Kesef, etik ve siyaset; Yore Dea, etik; Tseror
ha-Kesef, mantık hakkında kaleme aldığı kitaplarıdır. Kesef Sigim"de
Kutsal Kitap hakkındaki yüz soruyu cevaplandırmaktadır. Mitot Kesef
kutsal kitabın amacını tartışmaktadır. Gevia ha-Kesef te Yaratılış
kitabındaki mistik konuları ele alır. Kippurey Kesef te ise önceki dönem
tefsirlerine eleştirileri bulunmaktadır.
Yosef ibn Kaspi, Tanah’ın tamamına tefsir
yazmayı hedeflemiştir. Sefer ha- Maşal, Peygamber kitapları için yazdığı
tefsiridir. Asara Keley Kesef adlı eserinde Ketuvim kitapları
tefsirlerini derlenmiştir. Metsaref la-Kesef ise Tevrat’ı sistematik
olarak tefsir ettiği eseridir. Tirat Kesef ya da Sefer ha-Sod
olarak bilinen bir başka kısa Tevrat tefsiri daha kaleme almıştır. Tefsirinde
metnin peşat anlamıyla ilgilenmektedir. Çoğunlukla İbn Ezra’dan
etkilenmiştir. Ona göre, Kutsal Kitap’ın bütün kelimeleri yalın anlamıyla
anlaşılmalıdır, zira Aritoteles’in doğa ve mantık hakkındaki eserlerinde bu
söylenmektedir. Peygamberlere atfedilen mucizelerin de doğa kuralları ile
çelişmediğini düşünmektedir. Kanıtlanmamışın dışında bir şeye inanılmaması
gerektiğini ifade etmektedir. Bununla birlikte, kanıtlanamayacak konularda
gelenek ne diyorsa o şekilde kabul edilmelidir görüşüne sahiptir.[191]
Rabbi Levi ben Gerşon 1288 yılında Provence’de
(Fransa) doğmuştur. İsmi Ralbag olarak kısaltılır. Gersonides, Gerşuni,
Leon de Bagnols ya da Magister Leo Hebr^us olarak da bilinmektedir. Rabbi Moşe
ben Nahman, Gersonides’in büyük dedelerinden biridir.[192] 1344 yılında Fransa’da
ölmüştür. Matematikçi, astronom, filozof ve müfessir olan Gersonides,
eserlerini İbranice kaleme almıştır. İbn Rüşd, İbn Meymun ve Aristoteles’ten
alıntılar yaparken İbraniceye tercüme edilmiş baskılarını tercih etmiştir,
Arapça ya da Latince bilmediği düşünülmektedir.[193]Sefer Milhamot ha-Şem
(Sefer Milhamot Adonay) en meşhur eseridir. Ruhun ölümsüzlüğü, rüyalar,
peygamberlik, ilahi bilgi, kader, dünyanın yaratılışı, mucizeler, Tanrı-evren
ilişkisi konularını işlemektedir. Bu konuların, kendinden önceki âlimler
tarafından yeterince iyi bir şekilde açıklanamadığını düşünmektedir.Sefer Maase
Hoşev adlı eserinde matematik ve astronomiye dair görüşlerini toplamıştır. Sefer
ha-Hekkeş ha-Yaşar" da mantık konularını ele almaktadır.
Gersonides, Tevrat’a, Yeşu, Hâkimler, Samuel,
Krallar, Süleyman’ın Meselleri, Neşideler Neşidesi, Rut, Vaiz, Ester, Daniel,
Ezra, Nehemya, Eyüp ve Tarihler kitaplarına tefsir yazmıştır. Tefsirinde önce
ayette yer alan anlaşılması güç kelimeleri açıklamaktadır, bazı kelimelere
getirdiği açıklamalar günümüzde de kabul görmektedir. Ardından ayeti daha
anlaşılır kılmak üzere farklı cümlelerle yeniden ifade eder. Daha sonra ise
gerek ahlaki gerekse felsefi çıkarımlarını sıralar.[194] Bu çıkarımlara toalot/toaliyyot
adını vermektedir. Çıkarımları daha sonra müstakil olarak yayımlanmıştır.[195]
Gersonides’e göre Kutsal Kitap ile felsefe arasında herhangi bir çatışma yoktur
ve ikisi arasındaki bağlantı ile tefsirle amaçlanan elde edilebilir.[196] Tefsirinde
halahayı ele alırken Rabbi Yişmael’in 13 yorum kuralından çıkardığı 9 mantık
ilkesi ile hareket etmektedir. Halahayı ilgilendiren konularda sembolik
yaklaşım Gersonides tarafından eleştirilmiştir.[197]
Yitshak ben Moşe Arama 1420’de İspanya’da
doğmuştur. 1492 yılında Yahudilerin İspanya topraklarından sürgün edilmesiyle
oğlu Moşe Arama ile birlikte Portekiz’e göç etmiştir. 1494’te burada ölmüştür.
Talmud çalışmalarına çok önem veren Yitshak Arama, bulunduğu şehirlerde
Talmud’u öğretme gayreti içerisinde olmuştur. İçinde bulunduğu dönemin de etkisiyle
felsefe ile ilgilenmiş, eserlerinde felsefeye yer vermiştir. Bunun yanı sıra
Kabala da onun için önemlidir. Zohar’ın Rabbi Şimon bar Yohay tarafından
yazıldığına inanmaktadır. Hazut Kaşa adlı eserinde felsefe ile teoloji
arasındaki ilişkiyi ele almaktadır. Bakaşa adında bir şiir yazmıştır.
Yitshak Arama, Akedat Yitshakadında
felsefi bir tefsir kaleme almıştır. Tefsirine nispetle BaalAkeda olarak
da bilinmektedir. Yitshak Arama, Tevrat’a tefsir yazmasının sebebini tefsirinin
mukaddimesinde açıklamıştır. Buna göre o, kendisini çömlekçinin elindeki bir
hamur gibi görmektedir. Bu tefsirin yazılmasını Tanrı istemiş ve öyle
yaptırmıştır.[198]Yad Avşalom,
Süleyman’ın Meselleri için kaleme aldığı tefsirdir. Neşideler Neşidesi, Rut,
Mersiyeler, Vaiz ve Ester kitaplarına da tefsir yazmıştır. Tefsiri, Yitshak
Abarbanel tarafından çok fazla kullanılmıştır. Bu sebeple Moşe Arama, Yitshak
Abarbanel’in, babasından intihal yaptığını söylemiştir.[199]
Rabbi Don Yitshak ben Yehuda Abarbanel, 1437
yılında Lizbon’da doğmuştur. Lizbon’da Yosef Hayyim’den dersler almıştır. Kral
V. Alfonso için hazinedar olarak çalışmıştır. V. Alfonso’dan sonra tahta çıkan
II. John tarafından görevinden azledilmiş, Kastilya’ya gitmiştir. Burada da
Kraliçe Isabella’nın hizmetinde bulunmuştur. Ancak dönemin istikrarsız siyasi
durumu sebebiyle buradan da farklı yerlere göç ettikten sonra Venedik’e
yerleşmiştir.[200] [201] [202] 1508’de Venedik’te
ölmüştür.
Felsefe, tefsir ve dini reddiye alanlarında
önemli eserler kaleme almıştır. Yeşuot Meşiho2m,Ma'yeney
ha-Yeşua^ve Maşmia Yeşua adlı risaleleri Migdal Yeşuot başlığı
altında toplanmıştır ve bu eser Mesih’in gelişinin yakın olduğunu belirten
görüşleri ile reddiye türü yazılarını içermektedir. Ateret Zekenim, Maamar
Katser, Mifalot Elohim, Merkevet ha-Mişne, Nahalat Abot, Roş Amana, Şamayim
Hadaşim ve Tsurot ha- Yesodot adlı eserleri ise, felsefi ve teolojik
çalışmalarını oluşturur. Venedik’te ikamet eden Şaul ha-Kohen’e yazdığı
mektuplardan oluşan Teşuvot adında bir derlemesi vardır.
Yitshak Abarbanel, Tevrat ve Neviim kitapları
için oldukça uzun bir tefsir kaleme almıştır. Kutsal Kitap bölümlemesinde kendi
yöntemini uygulamaktadır, paraşa bölümlemesini dikkate almaz. Her
bölümde o bölümün dikkate alınması gereken kısımlarını sorularla sunar. Bazı
kısımlarda metni önce midraşlar ışığında okur daha sonra ise bağlamını dikkate
alarak literal okumaya geçer.[203] Tefsire
geçmeden önce sorduğu sorular, tefsir sırasında naklettiği midraşlar ve yaptığı
açıklamalar için ön hazırlık niteliğindedir. Neviim kitabı tefsirinde,
kitapları kaleme alan peygamberlerin içinde bulundukları koşulları açıklamakta
ve tarihi süreci belirlemeye çalışmaktadır.[204]
Abraham ben Yaakov Saba, 1440 yılında
Kastilya’da doğmuştur. Burada Yitshak de Leon’dan dersler almıştır. Yahudilerin
İspanya’dan sürülmesi ile Portekiz’e geçmiştir. Ancak burada da tüm Yahudi
çocukların Hıristiyan olmaya zorlanması ve İbranice kitapların yakılması emri
ile karşılaşmıştır. İki çocuğu elinden alınan ve yalnızca kendi eserlerinin el
yazmalarını yanına alabilen Abraham Saba, Fas’a göç etmek zorunda kalmıştır.
Ancak yolda eserlerini ve tefilinirn bir ağacın altına gömmesi gerekir.
Geri dönüp almak istediğinde ise muhafızlar tarafından yakalanır ve hapse
atılır. Böylece eserlerini kaybeder. Fas’a geldikten sonra hafızasında kaldığı
kadarına sadık kalarak eserlerini baştan kaleme almaya çalışmıştır. 1508
yılında Fas’tan İtalya’ya geçerken gemide ölmüştür.[205]Tsror ha-Kesef adlı
eserinde hukuki meseleleri ele alır. Eşkol ha-Kofer, Rut ve Ester
kitaplarına yazdığı tefsirdir. Tsror ha-Hayim"de Neşideler
Neşidesini tefsir etmektedir. Tsror ha-Mor ise hem aklı hem de mistik
düşünceyi içeren Tevrat tefsiridir. Bunlar dışında Eyüp kitabına yazdığı bir
tefsiri ve Pirkey Avot şerhi mevcuttur.[206] [207]
Rabbi Yitshak ben Yosef Karo, 1458’de Toledo’da
doğmuştur. Sürgünle Lizbon’a göç eden Yahudilerdendir. Lizbon’da bir yeşiva
kurup Talmud ve Tanah çalışmaları yapmıştır. Portekiz sürgünü sırasında da
İstanbul’a göç etmiş ve buraya yerleşmiştir. Daha sonra Şam’a doğru yola
çıktığı ve 1535 yılında Kudüs’te öldüğü düşünülmektedir. Yitshak Karo, Toledot
Yitshak adı verilen bir Tevrat tefsiri kaleme almıştır. Tefsirinde remez
ve peşat metotlarının izleri görülmektedir. Şulhan Aruh'un yazarı
olan yeğeni Yosef ben Efrayim Karo, tefsirinden alıntılar yapmaktadır.
Yayınlanmamış responsaları bulunmaktadır, Yosef Karo bunlardan üçünü 207 alıntılamaktadır.
Ovadya ben Yaakov Sforno, 1450 yılında
Cesena’da (İtalya) doğmuştur. Roma’da felsefe, matematik, filoloji ve tıp
çalışan Ovadya Sforno, Hıristiyanlara İbranice dersleri vermiştir. Bologna’da
(İtalya) bir yeşiva açmış ve öğrenciler yetiştirmiştir. Buradaki eski
matbaayı canlandırarak Yahudi ilmi faaliyetlerinin canlanmasına vesile
olmuştur. 1550 yılında Bologna’da ölmüştür. Or Amim adlı eserinde
Aristoteles’in Yahudi düşüncesine aykırı olduğunu düşündüğü öğretilerini
çürütmeye çalışmaktadır. Bu eserini Lumen Gentium başlığıyla Latinceye
tercüme etmiştir. Öklid’in sekiz kitabına yazdığı şerh Beur le-Sefer Uklidas
olarak bilinmektedir. Bunlar dışında bir İbrani gramer kitabı ile çeşitli ilmi
soruları cevaplandırmak için kaleme aldığı responsaları vardır.[208]
Tevrat’a, Neşideler Neşidesi, Vaiz, Mezmurlar,
Eyüp, Yunus, Habakkuk ve Zekeriya kitaplarına tefsirler kaleme almıştır. Tevrat
tefsirine mukaddime niteliğinde yazdığı Kavanot ha-Tora adlı risalede
Tevrat’ın yapısını ve kutsal emirlerin sebeplerini incelemektedir.
Tefsirlerinde, metnin peşat anlamına bağlı kalmakla birlikte filolojik,
tarihi ve coğrafi açıklamalara çok yer vermemiştir. Yaratılış gibi konular
başta olmak üzere dönemin ilmi birikiminden de yararlanarak yaptığı
açıklamaları vardır. Tıp eğitiminin de bunda etkisi olduğu düşünülmektedir.
Özellikle Neşideler Neşidesi ve Vaiz kitapları tefsirlerinde ise remez
kullanımı göze çarpmaktadır.Rabbani literatüre atıflar yaptığı görülmektedir.
Aynı zamanda Raşi, İbn Ezra, Raşbam ve Rabbi Moşe ben Nahman’a da atıflarda
bulunmaktadır. Mistik, Kabalacı anlayışa mesafelidir.[209]
II.
BÖLÜM: RABBİ MOŞE BEN NAHMAN VE TEVRAT TEFSİRİ
Rabbi Moşe ben Nahman, doğduğu şehre nispeten
Rabbenu Moşe Gerondiya da isminin baş harflerinden oluşan bir kısaltma ile
Ramban olarak bilinir. Katalanca adıBonastruc da Porta’dır. Bonastruc, bon
(iyi) ve astruc (şans) kelimelerinden oluşur ve iyi şans anlamına gelir.
Da porta (kapının) ile birlikte “kapının iyi şansı” demektir. Grekçede
“Nahman’ın oğlu” anlamına gelen Nahmanides de Rabbi Moşe ben Nahman için
kullanılan bir başka isimdir.İspanya Yahudileri arasında ha-Rav
ha-Neemanyani ‘güvenilir/emin haham’ olarak anılmaktadır. 1194 yılında İber
yarımadasında, Katalonya toprakları içerisinde kalan Girona’da doğmuştur.
Girona, Aragon[210] kralı I. Alfonso tarafından
11. yüzyılda şehir ilan edilmiştir. Yaklaşık olarakMÖ. 79 yılında yerleşimin
başladığı şehre İkinci Mabed’in yıkılışının ardından Yahudilerin gelmeye
başladığı düşünülmektedir. Ancak ilk olarak 890 yılında, 25 aileden oluşan bir
Yahudi yerleşiminden bahsedilmiştir. 13. yüzyılda nüfusları iyice çoğalan ve
Arapça topluluk anlamına gelen el-cema'a adı ile anılan Yahudi cemaati,
kral tarafından vergi karşılığında koruma altına alınmıştır. Cemaat arasından
tayin edilen bir vali ve toplantıları sinagogda gerçekleştirilen bir konsil
tarafından özerk bir şekilde yönetilmişlerdir. Tüccarlık, zanaatkârlık, kitapçılık
gibi işler ile geçimini sürdüren Girona Yahudileri, sinagogun merkezde olduğu
bir hayat sürmüşlerdir.[211]Şehirde
yaşamını sürdüren Yahudi ve Hıristiyan toplum arasında zaman zaman kan
dökülmesine kadar varan tartışmalar yaşanmış olmasına rağmen 14. yüzyılda
Fransa Yahudilerinden buraya kaçanlar olmuştur. 14. yüzyılın sonlarından
itibaren Yahudilere yönelik gerçekleştirilen zulüm ve baskılar neticesinde
cemaatin tüccar ve zanaatkârlardan oluşan bir kısmı Hıristiyanlığa geçmiş,
büyük bir kısmı ise ölmeyi tercih etmiştir. 1492 yılında ise Aragon kralı II.
Ferdinand ile Kastilya kraliçesi İsabella, İspanya topraklarında yaşayan bütün
Yahudilerin dört ay içerisinde yanlarına hiçbir şekilde para ve altın ya da
gümüş eşya almadan İspanya topraklarını terk etmesini emreden Elhamra
Fermanı’nı imzalamıştır. Böylece İspanya topraklarında Yahudi varlığı sona
ermiştir.
Girona’nın Yahudi tarihi içerisindeki önemi,
İber Yarımadası’ndaki Kabala çalışmalarının ilk merkezi oluşundan
kaynaklanmaktadır. Burada Ezra ben Şlomo, Azriel ben Menahem, Meşullam ben
Şlomo, Yaakov ben Şeşet gibi Kabalacı önderler Kabalayı halkla
buluşturmuşlardır. Âmâ İshak etkisi altındaki mistik merkezlerden biri olan
Provence gibi bir bölgeye yakınlık, Girona’yı 13. yüzyılın başlarında Kabalacı
çalışmaların merkezi haline getirmiştir. Yaklaşık olarak 1160-1235 yılları
arasında yaşadığı düşünülen ve Aramice “büyük ışık” anlamına gelen Sagi
Nahor lakabıyla bilinen Âmâ İshak[212] için “Kabala’nın babası”
denilmektedir. Dualarında sihirsel bir güç olduğu, Eliya’dan vahiy aldığı, bir
kişinin öleceğini havadaki hissiyattan anladığı ve ruhunun yenilerden mi
eskilerden mi olduğunu -yani ruh göçü yapıp yapmayacağını- sezdiği, hakkında
anlatılan rivayetlerdendir.[213]Âmâ İshak,
Girona’dan Ramban’a ve Ramban’ın kuzeni Yona Gerondi’ye mektuplar yazarak
iletişime geçmiştir. Ramban’ın hocalığını da yapan Gironalı Kabalacı Azriel ben
Menahem ise bizzat öğrencisidir.[214]
Ramban’ın ailesi hakkında günümüze ulaşan
bilgiler kısıtlıdır.Ramban, Rav Albargeloni olarak da bilinen şiirleriyle ünlü
Talmud âlimi Yitshak ben Reuven’in torunlarındandır.[215]Kuzeni ve hocalarından biri
olan Yona ben Abraham Gerondi (ö. 1264), Şaarey Teşuva, İggeret ha-Teşuva
ve Sefer Yir'agibi tövbe hakkındakaleme aldığı eserleri ile meşhurdur.
Ölümüne kadar Katalonya başhahamlığı yapmıştır.[216]Ramban’ın Nahman, Şlomo ve
Yosef isminde üç oğlu olduğu bilinmektedir[217]Kızı, Rabbi Gerşon ile
evlenmiştir. Yahudi filozof ve müfessirLevi ben Gerşon (Gersonides/Ralbag, ö.
1344) torunudur.[218]Doktor,
reddiye yazarı, astronom ve filozof Şimon ben Tsemah Duran (Raşbats, ö. 1444)
ve Tsemah Duran’ın torunu Şlomo Duran (Raşbaş, ö. 1467) Ramban’ın soyundan
gelmektedir.[219]
Ramban, felsefe, Kabala, halaha, tefsir
ve şiir ile uğraşmıştır. Aynı zamanda doktordur, geçimini doktorluk yaparak
sağlamıştır.[220] İspanya,
Provence ve kuzey Fransa topraklarında eğitim gören Ramban,Yehuda ben Yakar,
Meir ben Yitshak ve Azriel ben Menahem’den dersler almıştır.[221] 13.
yüzyılın başında öldüğü düşünülen Yehuda ben Yakar, Talmud ve Kabala
çalışmalarında bulunmuştur. Ünlü Kabalacı Âmâ İshak ile ünlü tosafist Yitshak
ben Abraham’ın[222]
öğrencisidir. Yehuda ben Yakar’ın Kudüs Talmudu için yaptığı çalışmanın
döneminin en sistematik yorum çalışmalarından biri olduğu söylenmektedir ancak
bu eser günümüze ulaşamamıştır. Bir başka çalışması ise dua ve kutsamaların
rasyonel açıklamaları ile bunlarla ilgili kuralları yorumladığı Mayan Ganim
başlıklı eseridir [223]Bir diğer
hocası olan Meir ben Yitshak[224],hayatını
Fransa’nın güneyindeki önemli Yahudi merkezlerinden olan Trinquetaille’da
geçirmiştir. Meir ben Yitshak’ın bir Tevrat tefsiri yazdığı bilinmekle birlikte
eser günümüze ulaşmamıştır. Bunun dışında hukuksuz gasp ile ilgili hükümleri
ele aldığı Şaarey Tefisa adında bir eser kaleme almıştır. Bu eser Ramban
tarafından da alıntılanmıştır [225]Ramban,
hocası Azriel ben Menahem(ö. 1238) aracılığıyla Yahudi mistisizmi ile
tanışmıştır. Âmâ İshak’ın tedrisinden geçerek Kabalacı olan Azriel ben Menahem,
Güney Fransa’da öğrendiği Kabalayı daha geniş kitlelere ulaştırmayı hedef
edinmiş ve bunun için İspanya topraklarında seyahat etmiştir. Ancak
seyahatleriyle hedeflediği sonucu elde edemediğini söylemiş ve Girona’ya
dönerek burada bir yeşivada Kabalacı öğretiler ışığında dersler
vermiştir.[226] Ramban da
burada Azriel ben Menahem’in öğrencisidir. Azriel ben Menahem, Sefer
ha-Milim başlıklı bir Sefer Yetsira şerhi ile Tanah kitaplarından
Neşideler Neşidesi için bir tefsir kaleme almıştır. En önemli eseri ise Ezrat
Adonay ya da Beur Eser Sefirot olarak adlandırılır. Azriel ben
Menahem bu eserinde on sefirot öğretisini soru-cevap tekniği ile ele
almaktadır.[227]Ramban, aynı zamanda yeşiva
arkadaşı olan Meir ben Todros ha-Levi
Abulafia (ö. 1244)[228], Katalonya başhahamlığı yapan
kuzeni Yona ben Gerondi, fıkhi konularda fikir alışverişi içinde bulunduğu Şmuel
ben Yitshak ha-Sardi[229] ve Yitshak
ben Abraham[230] ile
karşılıklı mektuplaşarak bağlantı içerisinde olmuştur.
Ramban henüz 38 yaşında iken 1232 yılında
Montpellier’de (Provence/Fransa) İbn Meymun[231] [232] tartışması ortaya çıkmıştır.
Provence Yahudilerinden Rabbi Şlomo ben Abraham, İbn Meymun’un felsefi bir
çalışması olan Delâletu’l-Hâirîn222 adlı eserinin İbn Tibbon
tarafından yapılan İbranice tercümesini okumuş ve İbn Meymun’un hukuki
eserlerine rağbet edip saygı duymasına rağmen bu eseri heretik Grek düşüncesini
Yahudiliğe dâhil etme çabası olarak nitelendirmiştir.[233] [234] Zira Provence bölgesinde
Aşkenaz ve Sefarad Yahudileri birlikte yaşamaktadır ancak buradaki Aşkenaz
Yahudileri, Sefarad Yahudilerine nispetle henüz felsefeyle çok tanışık
değildir. Aşkenaz Yahudileri, Yahudiliğin akli değil nakli bir din olduğunu
ifade ederek felsefenin dine karıştırılmasına karşı çıkmaktadırlar. Bu
düşünceyle bir grup hahamı organize eden Rabbi Şlomo ben Abraham, İbn Meymun’un
felsefi görüşlerini içeren Delaletü’l Hairin22Aad\ı eserinin veMişne
Tora’nınSefer ha-Mada'bö\ümünün okunmasını ve bulundurulmasını yasaklamışlardır.[235] Bunun
üzerine Provence’de yaşayan İbn Meymun destekçisi hahamlar, Rabbi Şlomo ben
Abraham ile iki öğrencisini hereme tabi tutarak misillemede
bulunmuşlardır. Karşı atakta bulunan Rabbi Şlomo kilise desteğini yanına alarak
söz konusu eserlerin toplatılıp yakılması kararını aldırmıştır.[236]
Ramban, Rabbi Şlomo gibi felsefenin ve pozitif
bilimlerin olmazsa olmaz bir kategoride dini meselelere dâhil edilmesini
zararlı görmektedir.[237] [238] Ancak
yaşanan gelişmeler üzerine o, orta yolu bulmak üzere harekete geçer. Aragon,
Navarre ve Castile Yahudi liderlerine hitap eden bir mektup kaleme alır. İbn
Meymun’un eserlerine uygulanan heremin kaldırılmasını ister. Bölgedeki
Yahudi cemaatinde meydana gelebilecek herhangi bir ayrılığın önüne geçmek için
yerel nüfusun ihtiyaçları doğrultusunda bir program hazırlar ancak her iki
tarafın aşırılıkçı düşünceleri sebebiyle 238 arabuluculuk
çalışmaları başarısız olur.
Girona hahamlığı görevini yerine getirmekte
olan Ramban, Katalonya başhahamı kuzeni Yona Gerondi’nin 1264 yılında ölmesi
üzerine Katalonya başhahamlığı görevini üstlenmiştir.1267 yılında Filistin
topraklarına göç edene kadar yaklaşık 3 yıl boyunca başhahamlık görevine devam
etmiştir. Ramban’ın Girona’da bir yeşivası vardır [239]Ramban burada aralarında Şlomo
ibn Adret, David Bonafed, Yona ben Yosef gibi isimlerin bulunduğu birçok
öğrenci yetiştirmiştir.[240]
Ramban, Katalonya başhahamlığı görevini
üstlenmesinden bir sene önce 1263 yılında Aragon kralı I. James tarafından
Fransisken Keşiş Pablo Christiani (ö. 1274) ile halka açık bir münazarada
tartışmak üzere Barselona’ya çağrılmıştır. Yahudilere devlet idaresinde önemli
görevler vermiş olan Kral I. James’in dört oturumdan oluşan münazaranın bütün
oturumlarına katıldığı ve zaman zaman söz aldığı görülmektedir. Yahudi tarafı
yalnızca Ramban temsil ederken, Hıristiyan tarafta Fransisken ve Dominiken
keşişlerden oluşan bir grup vardır. Hıristiyan taraftan en etkin figür olan
Keşiş Pablo Christiani, Yahudiler aleyhine çeşitli faaliyetlerde karşımıza
çıkan eski bir Yahudi’dir. Yahudi metinlerinin sansürlenmesi için Hıristiyan
keşişlere İbranice öğretilmesi bu faaliyetler arasında gösterilebilir.
Münazarada Mesih’in hâlihazırda gelip gelmediği, Talmud müellifi rabbilerin
İsa’ya Mesih olarak inanıp inanmadığı, Mesih’in insanilik ilahilik bağlamında
doğası gibi konular ve Tevrat’tan Mesih’e işaret ettiği düşünülen ayetler
tartışılmıştır.[241]
Ramban, münazaranın başında
kraldan konuşma özgürlüğü talep etmiş ve kendisine bu özgürlük verilmiştir.
Münazara boyunca verilen bu güvence ile açık bir şekilde konuştuğu, zaman zaman
Hıristiyan tarafı gerek kişilikleri gerekse argümanları sebebiyle jalay konusu
ettiği görülmektedir. Münazara bir neticeye ulaşılamadan sonlandırılmıştır.
Ramban tarafından kaydedilen münazara kaydına göre, tartışma Hıristiyan tarafın
aleyhinde ilerlediği için apar topar bitirildiği anlaşılmaktadır. Münazaranın
hemen ardından yayınlanan bir ferman ile Talmud nüshalarında yer alan İsa ve
Meryem aleyhine ifadelerin sansürlenmesi emredilmiş, sansürlemeyenlere para
cezası uygulanmış, sansürsüz olduğu anlaşılan Talmudlar yakılmıştır. Münazara
sonrasında, Yahudiler için zorunlu vaazlardüzenlendiği görülmektedir.
Münazaradan iki yıl sonra 1265 yılında münazaranın bir kopyasını edinen Girona
Piskoposu, Ramban’ın kaleme aldığı Sefer ha-Vikuah" ın bir kopyası
ile Ramban aleyhine bir dava açmıştır. Ramban savunmaya çağrılmış ve iki yıl
hapse mahkûm edilmiştir. Papa IV. Clement tarafından Sefer ha-Vikuah
nüshalarının toplatılıp yok edilmesi emri verilmiş, başta Paul Christiani olmak
üzere Dominiken ve Fransisken keşişler bu iş için görevlendirilmiştir.
Papa IV. Clement 1267 yılında Dominiken ve
Fransisken keşişlere hitaben yazdığı Turbato Corde adı verilen resmi bir
mektupla engizisyon mahkemelerinin kapılarını Yahudiler için açık hale
getirmiştir. Buna göre, Yahudi doğup vaftiz edilenler ve onları geri
döndürenler, Hıristiyan doğup Yahudiliği seçenler ve onları Yahudiliğe
özendirenler de mahkemelerde yargılanmışlardır. Domiken ve Fransisken keşişlere
yargılama talimatı ve yargılama sonunda uygun gördükleri cezayı uygulama izni
verilmiştir.[242]
Hakkında açılan davalar nedeniyle can güvenliği
tehlikede olan Ramban, 72 yaşında 1267 yılında Filistine göç etmiştir [243]Deniz
yoluyla gerçekleştirdiği yolculukta kutsal topraklara dönüş temalı kaleme
aldığı bir dua günümüze ulaşmıştır [244]Öncelikle Akko’ya ulaşan
Ramban, buradan Kudüs’e doğru yola çıkmış ve 8 Eylül 1267 günü Kudüs’e
varmıştır. Kudüs’ten oğluna yazdığı mektupta, 1260 yılındaki Moğol istilası
sırasında şehrin büyük zarara uğradığını anlatmakta, şehri ıssız olarak
nitelendirmektedir.[245] Ramban
şehirdeki Yahudileri bir araya getirip, farklı bölgelere dağılanları organize
etmek üzere çalışmalar yapmıştır. Öncelikle Kudüs’te, Eski Şehir’in dışında
Siyon tepesinde terk edilmiş mermer sütunlu ve kubbeli bir evi sinagoga
çevirmiş ve bir yeşiva açmıştır.[246]Moğol istilası sırasında Şekem
şehrine götürülen Tevratyazmaları geri getirtilmiştir.[247] Sinagogun hazırlanışı Roş ha-
Şanabayramına denk gelmiştir ve Ramban bu münasebetle açılış nispetinde bir
vaaz vermiştir.[248]Ramban’ın
açtığı yeşiva daha sonra Kudüs, Eski Şehir’e taşınmıştır ve günümüzde
hala faaliyettedir.[249]
Yaklaşık bir sene Kudüs’te yaşayan Ramban, 1268
yılında Akko’ya yerleşmiştir. Akko’daki Yahudi cemaatinin liderliğini yapan
Rabbi Yehiel ben Yosefin (ö. 1268) ölümü üzerine onun görevini devralmıştır.[250] Ramban’ın
Akko’daki yeşivada ders verdiği bilinmektedir. Ramban’ın burada verdiği
derslere Karailerin de katıldığı söylenir ve Aaron ben Yosef ha-Zaken örnek
gösterilir.[251]
Ramban’ın Akko’da Zohar’ın orijinal bir
nüshasına ulaştığı ve bunu Katalonya topraklarındaki oğluna gönderdiği iddia
edilmektedir.[252] Bu iddia
ilk defa, Filistin topraklarından İspanya topraklarına göç etmiş olan Akkolu
Yitshak ben Şmuel (ö. 14. yüzyılın ortaları) adında bir Kabalacının anlatısında
karşımıza çıkmaktadır. Memlükler tarafından ele geçirilen ve Akko’da hapse
atılan Yitshak ben Şmuel, 1291 yılında şehri terk ederek yola çıkmış, 1305’te İspanya’ya
ulaşmıştır [253]Burada Zohar
ile karşılaşan Yitshak ben Şmuel, Filistin topraklarında Zohar’a rastlamadığını
söylemekte ve kaynağını araştırmaya başlamaktadır.[254]Abraham ben Şmuel Zacuto’nun
(ö. 1510) Yahudi ilmi literatürünü ele aldığı Sefer ha-Yuhasin adlı
eserde Yitshak ben Şmuel’in ağzından İspanya’da karşılaştığı Zohar’ın kaynağını
araştırma konusu etmesi anlatılmaktadır.[255]□, Moşe de Leon’un,Rabbi Şimon
bar Yohay ve öğrencileri tarafından kaleme alınan bir nüshanın
elindebulunduğunuiddia ettiğini ve bu nüshadan kopyalayarak kitapçıklar halinde
Zohar’ı çoğaltıp sattığını anlatmaktadır. Bunu sorgulayan Yitshak ben Şmuel, o
dönemde bazılarının elindeki nüshadan kopyalayarak çoğalttığına inandığını,
bazılarının Moşe de Leon’un elinde herhangi bir nüsha olmadığını ancak İsmi
Azam’ı bildiği için Tanrı tarafından ilham ile Zohar’ı kaleme aldığına,
bazılarının ise Moşe de Leon’un Ramban tarafından Filistin’den Katalonya
topraklarındaki oğluna gönderilen nüshayı elde ederek bundan kopyaladığına
inandıklarını anlatmaktadır.Yitshak ben Şmuel’in anlatımından Zohar’ın Moşe de
Leon tarafından kaleme alındığı sonucuna ulaşılmaktadır. Öte yandan, Ramban’ın
Yaratılış 4:7’de geçen “Doğru olanı yapsan seni affetmez miyim?” ayeti için
yaptığı tefsirle Zohar’da[256] aynı ayet
için yapılan açıklamaların aynı olduğu görülmektedir. Buradan hareketle
Ramban’ın Zohar’ı gördüğü iddia edilebilir. Ancak Ramban’ın Zohar’ı elinde
bulundurması halinde atıfta bulunup, bu ayetin yorumunun Rabbi Şimon bar
Yohay’a ait olduğunu belirtmiş olacağı gibi bir görüş de vardır [257]Zohar’ın
kaynağı hakkındaki tartışmalar günümüzde devam etmektedir. Ramban’ın Zohar’ın
orijinal bir nüshasını gördüğü iddiası ise kanıtlanamamıştır.
Ramban, 4 Nisan 1270’devefat etmiştir.Gedalya
ibn Yahya (ö. 1587) tarafından kaleme alınan Şalşelet ha-Kabala adlı
eserde Filistin’e göç etmeden önce Girona halkının Ramban’a onun öldüğünü ne
zaman anlayacaklarını, onun için ne zaman kaddiş okumaları gerektiğini
sorduklarını belirtmektedir. Ramban, Montjuic adı verilen Girona Yahudi
mezarlığında annesinin mezarının yer aldığını, mezar taşındaki menoranın
çatlamasının ya da ikiye bölünmesinin kendisinin ölümüne işaret edeceğini
söylemiştir. Ramban’ın göç etmesinden birkaç sene sonra bir öğrencisi mezar
taşını çatlamış olarak görür. Bunun üzerine Ramban için Girona’da kaddiş
okunmuştur.[258]
Mezarının nerede olduğu tam olarak
bilinmemektedir. Akko, Hayfa, Kudüs ve el- Halil olmak üzere dört farklı
konumda makamı bulunmaktadır. Bir görüşe göre, vefat ettiği yer olan Akko’da
defnedilmiştir. Bir başka görüşe göre Rabbi Yehiel ben Yosef’in mezarının
yanında Karmel Dağı eteklerinde, günümüzde Hayfa’da Yafa Caddesi’nde bulunan
eski Yahudi mezarlığının yakınlarında medfun olduğu söylenmektedir [259]Kudüs’te
öldüğü, günümüzde Vadi el-Cuz bölgesinde yer alan ve Ramban Mağarası olarak
adlandırılan bir mağaraya ya da Silvan bölgesine defnedildiğide söylentiler
arasındadır.Mezarının Zeytindağı’nda olabileceği de rivayet edilmektedir.
Günümüzde el-Halil’de Halilürrahman Camii’nin bahçesinde yer alan, Yahudiler
tarafından Makpela Mağarası olarak adlandırılan yerin hemen yanında bir mezarın
da Ramban’a ait olduğu söylenmektedir.[260]
Üretken bir müellif olan Ramban, felsefeden
hukuka farklı konularda eserler kaleme almıştır. Bu eserlerinin yanında
vaazları, şiirleri ve mektuplarının birçoğu da korunarak günümüze
ulaştırılmıştır. Ramban’a atfedilen ancak son yıllardaki araştırmalar
neticesinde ona ait olmadığı belirlenen eserler de mevcuttur. Bunlar ‘Kutsal
Mektup’ anlamına gelen İggeret ha-Kodeş, Sefer Yetsira şerhi olan Peruş
le- SeferYetsira ve Tanah’ın Neşideler Neşidesikitabının tefsiri olan Peruş
le-Şir ha- Şirim’dir. ‘İman ve Emniyet’ anlamına gelen ha-Emuna
ve-ha-Bitahon da uzun yıllar Ramban’a atfedilmiştir.Araştırmacılar bu
eserin Ramban tarafından kaleme alınmadığı konusunda fikir birliği halindedir
ancak bazı bölümlerinin Ramban’a ait olabileceği de dile getirilmiştir. Ramban
hayattayken öğrencilerinden biri tarafından şifahen alınıp yazıya geçirilmiştir
diyenler de vardır.[261]
Ramban ilk çalışmasını 1210 yılında[262] 1 6 yaşında
iken Babil Talmudu’nun Nedarim ve Behorot risaleleri üzerine
kaleme almıştır.[263] Talmud
çalışmalarında Rabbi Yitshak El-Fâsî’den (ö. 1103) etkilenen Ramban’ın bu
çalışması El-Fâsî’nin kaleme aldığı Halahot adlı eserin devamı
niteliğindedir. El-Fâsî, Halahofta Talmud risalelerinin, Süleyman
Mabedi’nin yıkımından sonra Mabed olmaksızın uygulanması devam ettirilebilen 77
emir ve 194 yasağa dair kurallarını derlemektedir. Babil Talmudu’nda yer alan
uzun tartışmaları halka sunmayı gereksiz bulan El-Fâsî, gereksiz gördüğü
tartışma metinlerini atlayıp sonucu vermektedir.El-Fâsî’nin Halahot’ta
yer vermediğiNedarim ve Behorot risalelerinin uygulanmaya devam
edilen kuralları Ramban tarafından derlenerek bu eser oluşturulmuştur [264]Nedarim adak
ve yeminler ile ilgili kuralları içerirken Behorot ilk doğanlar
hakkındaki kurallarla ilgilidir. Ramban, esere yazdığı nazım türü Aramice
mukaddimesindebu kadar erken yaşta yazma cesaretini gösterdiği için bir nevi
özür dilemekte, “Sınır tanımaz O En Yüce, bahşetmekte yaşlı ve gence”dizelerini
dile getirirkenbu yaşta yazmaya başlamasını Tanrı’nın lütfu olarak görmektedir.[265]
Rabbi Yitshak El-Fâsî’nin kaleme aldığı Halahot
adlı eser Yahudi dünyasında dini kurallar kitabı olarak benimsenmiş ve
kullanılmıştır. El-Fâsî’nin bu eseri Kutsal Ruh’un[266] desteği ile yazdığı dahi
söylenmiştir.[267] Rabbi Moşe
ben Meymun’un da eseri Mişne Tora'yı yazarken El-Fâsî’nin çıkarımlarına
sadık kaldığı görülmektedir.[268] Ancak
Yitshak El-Fâsî’nin bu eseri, öğrencisi Rabbi Efrayim[269]ve dönemin diğer rabbilerinden
olan Rabbi Zerahya ha-Levi[270]tarafından
eleştirilmiştir. Rabbi Efrayim’in Halahot hakkında kaleme aldığı eserin
yalnızca küçük bir kısmı günümüze ulaşmıştır. [271] [272]Rabbi Zerahya ha-Levi ise Sefer
ha-Meor adlı eserinde El-Fâsî’nin birçok içtihadına eleştiriler
yöneltmektedir. Ramban bu eleştirilere cevap olarak Milhemet ha-Şem22\־ kaleme almıştır. Eserin amacı,El-Fâsî’nin içtihatlarının olası
sebeplerini ortaya koymaktır. Ramban, El-Fâsî’nin içtihatlarını savunmak için
kullandığı argümanların çürütülemez olmadığının bilinciyle eserini
oluşturmuştur.[273]
Rabbi Abraham ben David[274] tarafından kaleme alınan bir
eserRabbi Yitshak El- Fâsî’nin Halahot adlı eserine hem katkılarda
bulunmakta hem de eleştiriler dile getirmektedir. Abraham ben David,
“parlaklığı ile gözümüzün kamaştığı güneş” diyerek iltifat ettiği El-Fâsî’ye
eleştirilerini iletirken oldukça saygılı bir dil kullanmaktadır [275]Rabbi
Zerahya’nın eleştirilerinin bir kısmına cevaplar veren Abraham ben David, bazı
konulara eleştiriler yönelterek dikkat çekmektedir. Ramban ise Sefer
ha-Zehuf ta Rabbi Abraham ben David’in dikkat çektiği noktaları açıklama
çabası içerisindedir.[276]
4.
Hasagot
al Sefer ha-Mitsvot
Ramban, İbn Meymun’un yazdığı Sefer
ha-Mitsvot adlı esere şerhler düştüğü bir çalışma kaleme almıştır. Eserde,
Tevrat’ta geçen 248 emir ve 365 yasaktan oluşan 613 mitsvayer almaktadır.
Talmud’da bu bilgi yer almakla birlikte mitsvaların listelenmesi
konusundaherhangi bir çalışma yapılmamıştır. Mitsvaların listelenmesi ile
ilgili ilk çalışmayı sekizinci yüzyılda Rabbi Şimon Kayyara gerçekleştirmiş ve Halahot
Gdelot adında bir eser yazmıştır. 12. yüzyıla gelindiğinde İbn Meymun, bu
listeyi çeşitli yönlerden hatalı bulmuştur. 613 emir ve yasağı, belirlediği 14
kurala göre ortaya koymuş ve listelemiştir. Halaha midraşlarından ve gemaradan
yola çıkarak kuralları belirleyip listeyi oluşturan İbn Meymun, Ramban
tarafından eleştirilmektedir. Ramban, Rabbi Şimon Kayyara’nın ortaya koyduğu
listeyi savunarak eleştirilerini yöneltmektedir.[277]
Orta Çağ’da Raşi ve ailesi başta olmak üzere
birçok Yahudi ilim adamı Talmud şerhleri kaleme almıştır. Tosafot adı
verilen bu çalışmalarla, Yahudi günlük yaşamını ilgilendiren ve Talmud’da da
yer alan meselelerin açıklama gerektirdiği düşünülen kısımları ele alınıp
yorumlanmıştır. Daha çok Fransa ve Almanya Yahudileri tarafından yapılan tosafot
çalışmaları, İspanya Yahudileri tarafından İbranicede ‘yeni yorumlar’ anlamına
gelebilen hiduşim isimlendirmesiyle karşılık bulmuştur. Ramban da
Talmud’un birçok risalesi üzerine şerhler yazmıştır. Bunlar; Berahot, Şabat,
Eruvin, Pesahim, Roş ha-Şana, Yoma, Suka, Beytsa, Taanit, Megilla, Moed Katan,
Hagiga, Yevamot, Ketubot, Nazir, Sota, Gittin, Kiduşin, Baba Metsia, Baba
Batra, Sanhedrin, Makkot, Şavuot, Avoda Zara, Hullin ve Nidda risaleleridir.
Ramban’ın kaleme aldığı bu şerhler sonraki nesiller tarafından oldukça değer
görmüş, hakkında her biri özenle seçilmiş kelimelerden oluşan bir dile sahip
olduğu ve gereksiz bir ifade içermediği 278 yorumları
yapılmıştır.
"^Şeelot u-teşuvot, İbranice’de “sorular ve cevaplar” anlamına gelir. Aynı
zamanda responsa literatürü olarak bilinir. Bir kişinin ya da topluluğun
Yahudi bir âlime, hahama, yeşiva başkanına özellikle günlük meselelere
dair kuralları sordukları ve cevaplar aldıkları mektuplaşmalardır. Mabedin
yıkımı sonrası Babil sürgünü ile Irak topraklarına yerleşen Yahudi âlimlerin ve
Filistin’de kalanların Yahudi hukuku üzerine yazışmaları şeelot u-teşuvot
literatürünün ilk örneklerini oluşturmaktadır [278] [279]Dönemin önemli responsa
yazarları olarak Şlomo ibn Adret (ö. 1310) ve Nissim ben Reuven (ö. 1380) ile
onlara öncülük eden Ramban karşımıza çıkmaktadır.[280] Ramban kendisine sorulan bir
soruya ilk dönem âlimlerinin cevabını yetersiz görüp kendi görüşlerini sunarak
cevap vermektedir. Bununla birlikte bir başka sorunun ilk dönem âlimleri
tarafından yeterli bir şekilde cevaplandığını düşünüyorsa kaynak tavsiye edip,
işaret ettiği görüşlerin incelenmesini istemektedir. Bu anlamda şeffaf bir
yöntem izlediği söylenebilir.[281]
Ramban’ın, İbn Meymun’un Delaletu’l-Hairin
veMişne Tora'nın ilk bölümü olanSe/er ha-Mada' adlı eserlerinin
etkisiyle ortaya çıkan tartışma ile alakalı olarak Fransa’daki rabbilere
yazdığı arabuluculuk amacı taşıyan mektubudur. Ortaya çıkan karşılıklı heremler
sebebiyle Ramban olaya müdahil olmuş, öncelikle Aragon prensleri, Navarre
asilleri ve Castille lordlarına hitaben bir mektup kaleme almıştır. Mektubunda
iki tarafı da birbirlerini dinlemeye davet etmektedir.[282] Sonrasında daha uzun bir
mektup yazan Ramban, bu mektubunda Fransa rabbilerine seslenmiştir.[283] İbn
Meymun’u savunmuş ve tartışmayı sonlandırmanın yollarına odaklanmıştır.
Ramban’ın her iki mektubu da dönemin tartışmalarını açığa çıkarmada önemli
kaynaklardır. Dönemin diğer önemli eserlerinden olan Rabbi Eleazar ile Hay
Gaon’un eserleri de yine Ramban’ın mektuplarındaki atıflar aracılığıyla
günümüze ulaşabilmiştir.[284]
‘Ramban’ın Münazarası’ anlamında Vikuah
ha-Ramban ya da ‘Münazara Kitabı’ anlamında Sefer ha-Vikuah olarak
adlandırılmaktadır. 1263’te Fransisken keşişlerin teşviki ve Kral I. James’in
gözetimi ile gerçekleşen Barselona Münazarası’nın Rabbi Moşe ben Nahman
tarafından kaleme alınan kaydıdır. Kaydın bizzat Ramban tarafından tutulduğu
konusunda araştırmacılar ortak fikir beyan etmişlerdir. Kayıt, İbranice
tutulmuştur.[285] Münazaranın
dili, Ramban’ın diğer eserlerinde kulandığı dil ve dönemin dili ile uyumludur.
Hıristiyanlar tarafından tutulmuş Latince kaydı da mevcuttur. Ancak Latince
kayıt İbranice kayıttan çok daha kısadır.[286]
Ramban, münazaranın 20 Temmuz günü başladığını,
31 Temmuz’da son oturumunun yapıldığını söylemektedir. Münazara için iki hafta
içerisinde toplamda beş gün bir araya gelmişlerdir. 4 Ağustos’ta ise Hıristiyan
heyet sinagoga giderek Yahudi cemaate vaaz etmiştir.
Hıristiyan taraf argümanlarını Talmud,
Midraşlar ve Tanah gibi başlıca Yahudi dinî metinlerinden alıntılar yaparak sunmaktadır.
Talmud’dan özellikle Mesih ile ilgili agada anlatımlarının olduğu
kısımlar öne çıkarılmştır. Münazara metinlerinden, Hıristiyan tarafın üç temel
argümanı olduğu görülmektedir. İlki, Mesih’in hâlihazırda geldiği ve onun İsa
olduğudur. Sonrasında İsa Mesih’in doğası konuşulmaktadır. İsa Mesih’in insani
ve ilahi doğayı aynı anda barındırdığı savunulmaktadır. Son olaraksa İsa
Mesih’in insanoğlunun günahlarına kefaret için öldüğü dile getirilmektedir.
Böylece Yahudi öğretilerinin geçerliliğini yitirdiği vurgulanmaktadır.
Ramban, Hıristiyan tarafın Kutsal Kitabı ve
Talmud’u yanlış yorumladığını belirtmekte, metinlerin literal yorumlarını karşı
argüman olarak sunmaktadır. Mesih’in ilahi doğası hakkındaki Hıristiyan
dogmasını mantıksız bulur. Hıristiyan tarafın Yahudi dinî metinlerinden
getirdiği argümanlara verdiği cevaplar ve yaptığı savunma, Ramban’ın Yahudi
dinî literatürüne iyi bir şekilde hâkim olduğunu göstermektedir.[287]
Sefer Geula, ‘Kurtuluş Kitabı’ anlamına gelir. Tam olarak ne zaman yazıldığı
tespit edilememiştir ancak Barselona Münazarası’nın halen gündemde olduğu
dönemlerde kaleme alındığı düşünülmektedir.Eserde, Kutsal Kitap’ın kurtuluşla
ilgili pasajlarının açıklanmasını hedeflenmektedir.
Eser, temelde dört bölümden oluşmaktadır.[288] İlk bölümde
Tanah’da açıkça yer alan kehanetler ele alınmaktadır. İkinci bölümde Yeşaya
kitabında yer alan mesihîkehanetlerin henüz gerçekleşmediği tartışılmaktadır.
Üçüncü bölümde Daniel’in görümleri değerlendirilmektedir. Son bölümde ise
Ramban, ‘mucizelerin sonu’[289] olarak
adlandırdığı zamanı açıklamakta ve kurtuluş gününü tam olarak tespit etmeye
çalışmaktadır. Ramban’ınhesaplamalarına göre, İsrail’in kurtuluşu 5118 (1358)
yılında başlayıp 5163 (1403) yılında zirveye ulaşacaktır.[290] [291]
Araştırmacılara göre Ramban,
Yahudi cemaatini dönemin sıkıntılı şartları karşısında dinç tutmak, onların
günlük yaşantılarına daha cesur ve güçlü bir şekilde devam etmelerini ve pes
etmeyi düşünmemelerini sağlamak için bu hesaplamaları . 291
yapmıştır.
Ramban’ın Kudüs’e ulaştığında ettiği duadır.
Bölge 1259 yılında Moğollar tarafından işgal edilmiştir ve ağır bir yıkıma
maruz kalmıştır. Akko’daki Hıristiyan egemenliği dışında kalan kısımlar, 1260
yılında Memlükler tarafından ele geçirilmiştir. Yani Ramban’ın Kudüs’e ulaştığı
yıllarda Akko’daki Hıristiyan yönetim ve diğer bölgelerdeki Müslüman Memlükler
yönetimi olmak üzere iki farklı otoriteden bahsedilebilir. Ramban duasına bu
kutsal şehrin görkemli günlerini yücelterek başlar. Şehrin uğradığı yıkıma üzüntüsünü
anlatarak devam eder. Her şeye rağmen şehrin eski görkemli günlerine
ulaşacağına inancının tam olduğunu ve bunun için çaba göstereceğini söyleyerek
duayı bitirir.[292]
Ramban, Akko’da geçirdiği Roş ha-Şana’da Rabbi
Şimşon’un jeşzvasındaki öğrencilerden oluşan bir gruba vaaz etmiştir. Oğlu
Nahman’a mektubundan anlaşılacağı üzere vaaz Kudüs’e yolculuğundan önce
gerçekleşmiştir.[293] Vaazda Roş
ha-Şana kuralları, Tanah, Mişna ve Talmud’dan alıntılarla açıklanmaktadır.
Tövbe sırasında kullanılan kelimelerin önemi, Roş ha-Şana’nın Şabat’a denk
gelmesi, şofarla ilgili kurallar ve kutsal topraklarda yaşamanın ne denli büyük
bir görev olduğundan bahsedilmektedir.[294]
Ramban’ın bir düğünde verdiği bu vaaz, türünün
ilklerinden sayılmaktadır. Bundan önce düğünler hakkında bir vaaz olmadığı
belirtilmekte, daha sonra da Rabbi Bahya ben Aşer’in Kad ha-Kemah adlı
eserinde düğün vaazlarına yer verdiği söylenmektedir.[295] Vaazın nerede ve ne zaman
verildiği ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır ancak Ramban’ın bir dostunun
düğünü olması olası görülmektedir.[296] [297] Ramban vaazına davetlilerden
izin isteyerek başlamakta, Kabala hakkında bir takım konulara değinmekte ve
düğün törenlerinin doğasını ve sembolize ettiklerini yorumlayıp 297
gelin ve damadı tebrik ederek vaazını
sonlandırmaktadır.
Chavel, Ramban’ın 13 mektubundan
bahsetmektedir.[298] Bunlardan
en önemlileri Iggeret Musar ile oğulları Nahman ve Şlomo için kaleme
aldığı diğer mektuplar olan Iggeret le-Nahman ve Iggeret
le-Şlomo"dur. Iggeret Musar"da Ramban, oğlu Nahman’a hitap
etmektedir. Ahlaki öğütlerini peş peşe sıralar. Oğlu Şlomo için kaleme aldığı Iggeret
le-Şlomo da aynı şekilde ahlaki öğütlerden oluşur. İggeret le-Nahman
ise yine oğlu Nahman’a hitaben yazdığı mektubudur ve Kudüs’e varışının ardından
kaleme alınmıştır. Şehrin yerle bir edildiğinden bahseder, oradaki Yahudi
cemaatinin durumunu açıklar.
14.
Torat
ha-Adam ve Şaar ha-Gemul
Ramban’ın bu eseri, adını II Samuel 7:19’dan
almaktadır. Torat ha-Adam bir insanın yaşamı boyunca karşılaşabileceği
bütün olaylarla ilgili olarak bir ilmihal ortaya çıkarma hedefi ile kaleme
alınmıştır.[299] Örneğin
hastalık söz konusu olduğunda hastanın doktoruyla ilişkisi, hasta bir insanı
ziyaret etmek, ölümün geldiği düşünülürse yapılması gerekenler, defin
işlemleri, yas tutmak gibi konular detaylı bir şekilde ele alınmaktadır. Rabbi
Yaakov tarafından kaleme alınan Şulhan Aruh, Ramban için yol gösterici
olmuştur. Birçok konuda Şulhan Aruh’taki hükümlerle paralel sonuçlara
ulaştığı görülmektedir.[300]Öte yandan
İbn Meymun tarafından kaleme alınan Mişne Tora’dan metodolojik olarak
ayrılmaktadır. İbn Meymunhükme odaklanıp kaynaklarını ve argümanlarını
detaylandırmaz ancak Ramban’ın her bir hükümde bu hükme ulaşmak için kullandığı
kaynaklardan ve onu bu hükme ulaştıran düşüncelerinden detaylı bir şekilde
bahsettiği görülmektedir. Kaynaklarını sıralaması ile bir konunun zaman
içerisinde nasıl ele alındığı da ortaya konmaktadır.[301]
Metnin girişinde Ramban insanın dünya
üzerindeki varlığını açıklamaya dair iki temel yaklaşım sunar. Bunlar bir
kimsenin dünya üzerindeki varlığını nasıl anlamlandırdığını tartışmaktadır.
İlki, günü yaşamak, bugünden lezzet almak ve hep böyle devam edeceği
düşüncesiyle gelecekteki olası talihsizliklere kafa yormamaktır. İkincisi ise,
kâinattaki şaşırtıcı gizemlere takılıp kalmak, bunları çokça düşünüp
depresifleşmek ve sarfedilen bütün çabanın boş olduğunu, hayatın başlı başına
gereksiz bir zahmet olduğunu düşünmektir. Her iki yaklaşımın da hatalı olduğunu
söyleyen Ramban, birincisini hayattaki hiçbir şeyin kalıcı olmadığını
söyleyerek ikincisini ise Tanrı’nın var olan her şeyde bir hikmet ve amaç
güttüğünü ancak bunu insanların kavramasının mümkün olmadığını belirterek
eleştirmektedir.[302]
Şaar ha-Gemul ise Torat ha-Adam\n son bölümüdür ve ayrı bir öneme
sahiptir.[303] Birçok defa
müstakil olarak neşredilmiştir. Yeşivalarda bu bölüm özel olarak
okutulmaktadır.[304]Şaar ha-Gemul,
“Mükâfat Kapısı” olarak Türkçeye tercüme edilebilir. İlahi sorgu, ölülerin
diriltilmesi ve gelecek dünya inanışlarını konu edinmektedir. Ramban her sene
Roş ha-Şana’da gerçekleşen, kişinin ölümünün ardından ve yeniden dirilişte
gerçekleşecek olan üç sorgudan bahseder. Ödül ve cezanın bu dünyada oluşunu,
acı çekmenin amacını, kötüler başarılı olurken iyilerin zorluklarla baş
etmesini Eyüp kitabından hareketle açıklar. Gehinnom’daki (cehennemdeki) sorgu
ve Gan Eden’deki (cennetteki) ödül ile gelecek dünya hayatında olacakları
betimler. Son olarak İbn Meymun’un günahkârların cezalandırılması ve gelecek
dünyanın ne demek olduğu ile ilgili yorumlarını değerlendirir.[305]
Bu vaazın Ramban tarafından Barselona’da bir
sinagogda verildiği düşünülmektedir. Vaazın temel hedefi Tevrat’ın üstünlüğünü
ve eşsizliğini ortaya koymaktır. Vaazın büyük bir kısmı bazen birebir aynı
şekilde bazen de konunun özeti şeklinde Ramban’ın Tevrat tefsirinde de
karşımıza çıkmaktadır.[306] Bu nedenle
bu vaazın Tevrat tefsirindeki ilgili yerlerin yazımından sonra verildiği
düşünülmektedir. Vaazın tam tarihi olarak ise Ramban’ın Barselona
Münazarası’nın Şabat’a denk gelen son günü işaret edilmektedir. Sinagogda kral
ve keşişler huzurunda vermek istediği ancak sözünün kesildiği, daha sonra
kralın ayrılışının ardından vaazı verebildiği belirtilmiştir.[307]
Piyutim“şiirler” anlamına gelir. Ramban döneminin önemli şairlerindendir.
Şiirlerinde kullandığı dil, dönemin İbranice kullanımına da ışık tutmaktadır.
Birçok eserine ve mektubuna da şiirlerle başlamaktadır. Şiirlerinde daha çok
ahlaki ve manevi temalar olduğu görülmektedir.[308]
Ramban’ın Eyüp kitabı tefsiridir. Ramban, Eyüp
kitabına ayrı bir önem atfeder. Tefsirinde ceza sorununa değinir, Tanrı’nın
adaleti ve kulların tecrübeleri çerçevesinde konuyu ele alır. Ramban, Eyüp
kitabını Musa peygambere atfetmektedir ve kitabın Musa’ya Yaratılış kitabı ile
birlikte verildiğini söyler. Musa peygamber Eyüp kitabını yazıya geçirmekle
emredilmiştir zira kitap temel iman meselelerinden biri olan ilahi adaleti konu
edinmektedir. ilahîadaletin sırları, bu kitabın satır aralarında gizlidir.
Ramban kısa bir şekilde Eyüp’ün acı çekmesinin nedenlerini açıklar. Bunu
yaparken Kabalacı mistik görüşlerden yararlanır ancak bunu oldukça yüzeysel
bırakır. Sonrasında ise metnin yalın anlamına odaklanır, dilsel meseleler ve
Eyüp’ün arkadaşları ile konuşmasında geçen felsefi bağlamı açıklar.[309]
Ramban’ın Vaiz kitabı üzerine vaazıdır. Vaaz,
Barselona Münazarası’nı takip eden süreçte Ramban hakkındaki suçlamalar devam
ederken 1267 yılının Sukkot Bayramı’nda Girona’da verilmiştir.[310]Sukkot’a
denk gelen Şabat’ta sinagogda Vaiz kitabının okunmasının ardından İsrail
topraklarına göç ve orada yaşamak ile iyilik yapmak odaklı bir vaaz verilmiştir.
Vaazdaki İsrail topraklarında yaşam vurgusundan hareketle vaazın Ramban’ın
göçünden hemen öncesinde bir vakitte verildiği sonucuna ulaşılmaktadır.[311] [312]Ramban,
Yaratılış 1:31 ile Vaiz 1:2 arasında ortaya çıkan çelişkiyi açıklamaktadır.
Vaazda iyi-kötü sorunu, salih kulların imtihana tabi tutulması, Tevrat 312 çalışmanın önemi gibi konular da yer almaktadır.
Ramban’ın Tevrat tefsiri, onun Tanrı, Tevrat ve
İsrail başta olmak üzere birçok konu hakkındaki görüşlerini dile getirdiği
temel eseridir. Tevrat’ın hem tarihi anlatılarını hem de hukuki boyutunu ele
almaktadır. Ramban tefsirinde konuları, dil ve dilin kullanımı açısından ele
aldığı gibi, aynı zamanda felsefi ve kabalistik anlamı gibi birçok açıdan da
incelemektedir.Bu anlamda, literal, midraşik ve mistik yorumların bir arada
olduğu görülmektedir.
Ramban tefsirini hayatının geç dönemlerinde,
henüz Katalonya topraklarında yaşarken kaleme almıştır. Tefsirini tam olarak
hangi yıllarda kaleme aldığı bilinemese de sürekli güncellediği görülmektedir.
Filistin’e göçünün ardından eklemeler ve düzeltmeler yapmıştır. Tefsirinde de
Filistin topraklarında yaptığı bu eklemeleri ve düzeltmeleri listeleyerek
İspanya’ya gönderdiğinden bahseder. Listenin çeşitli versiyonları vardır ve
yaklaşık 270 ekleme ve düzenleme yer alır. Bu liste, tefsirin ilk 313
edisyonlarının beşinde yer almaktadır.
Ramban tefsiriyle kendinden sonraki dönemde de
birçok Yahudi ilim adamını etkilemiştir. Bunlar arasında Bahya ben Aşer, Yaakov
ben Aşer, Nissim ben Reuven, Ovadya ben Yaakov Sforno ve Eliezer ben Eliyahu
Aşkenazi gibi isimler yer alır. Yaakov ben Aşer, Menahem ben Benyamin Recanati,
Akkolu Yitshak ben Şmuel ve Şem Tov ben Abraham ibn Gaon gibi isimler,Ramban’ın
tefsiri için şerhler kaleme almışlardır. Akkolu Yitshak ben Şmuel’in Meirat
Eynayim adlı şerhi ile Şem Tov ben Abraham ibn Gaon’un Keter Şem Tov
adlı şerhi, Ramban tefsirinin özellikle mistik yorumlarına odaklanmakta,
kabalistik konuları şerh etmektedir.
Ramban Tefsiri’nin 35’ten fazla el yazması
günümüze ulaşmıştır. El yazmalarından altısı 14. yüzyıla, geri kalanı ise daha
sonraki yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Ramban'ın tefsirine daha sonra
yaptığı eklemeler de bu yazılar arasındaki ilişkiyi haritalamada önemli bir
değere sahiptir. David ha-Kohavi (13. yüzyıl), Sefer ha-Battim adlı
eserinde Ramban’ın Tevrat tefsirinin uzun ve kısa versiyonları olduğunu söyler.
Bilinen uzun versiyonunun yanı sıra otuzdan fazla küçük risaleden bahseder.
Risalelerin birçoğu, 13. ve 14. yüzyıllara tarihlendirilir. David ha- Kohavi,
küçük risalelerin de Ramban tarafından kaleme alındığını söyler ancak bir
başkası tarafından uzun tefsirinden özetlenerek oluşturulduğu da
dillendirilmektedir. Bir başkası tarafından oluşturulduğu düşünüldüğünde de
risalelerin tarihlerinden hareketle, bu işlemin Ramban zamanında yapıldığı
söylenebilir. Bu müstakil risalelerde, Ramban’ın batıni tefsiri özet şeklinde
yer alır. Müstakil risale sayısının fazlalığı, Ramban’ın popülerliğine ve
batıni tefsirinin kabul görüşüne delil olarak yorumlanabilir. [313]
Ramban Tefsiri, ilk defa Roma’da 1470 yılı
civarında basılmıştır.[314] Bu baskısı
1489'da Lizbon'da ve 1490'da Napoli'de yeniden basılmıştır. 20. yüzyılın
ortalarından itibaren de ilk edisyonları ortaya çıkmaya başlamıştır. Öncelikle
Menahem Zvi Eisenstadt 1959’da, Lizbon baskısına dayanan, çeşitli el yazmaları
ve diğer baskılara göre düzeltilmiş bir baskı yayınlamaya başlamıştır. Ancak
yalnızca Yaratılış Kitabı tefsirini içeren kısmı iki cilt olarak
yayınlayabilmiştir.
Rabbi Charles b. Chavel’in edisyonu ise en
yaygın ve bilinen edisyondur. Chavel, 1959-60 yıllarında tefsirin tamamının
edisyonunu yaparak yayınlamıştır. Chavel’in bu edisyonu, tefsirin daha geniş
kitlelere yayılmasında büyük rol oynamıştır. Ancak Chavel’in edisyonunda bazı
eksik kısımlar olduğu da araştırmacılar tarafından dile getirilmiştir. Chavel,
1951 New York baskısını esas alır. 1951 New York baskısı ise 1860 Varşova
baskısına dayanmaktadır. 1860 Varşova baskısının da 1490 Napoli baskısından
alındığı görülür. Tüm bu aktarım sırasında metinden kaybolan yerler olduğu gibi
aslen metinde yer almayan kısımlar da metne eklenmiştir.[315]Tüm bunlara rağmen Chavel
edisyonunun bugün kullanılan standart edisyon olduğu görülmektedir. Bu
edisyonda fark edilen bazı hatalar günümüzde tespit edilerek listelenmekte ve
bu liste zaman zaman güncellenmektedir.[316]
Chavel’in edisyonu esas alındığında Ramban’ın
yaklaşık 1710 ayet hakkında yorum yaptığı görülmektedir. Bunlar, Yaratılış’ta
547, Mısır’dan Çıkış’ta 390, Levililer’de 242, Çölde Sayım’da 228 ve Yasa’nın
Tekrarı’nda 303 ayettir.[317]Levililer
kitabı daha çok hukuki metin içerdiği için; Çölde Sayım ve Yasa’nın Tekrarı ise
içerdiği tekrarlardan dolayı daha az yorum almıştır diyebiliriz. Yaratılış ve
Mısır’dan Çıkış kitapları çok daha fazla mistik yorum getirilebilecek öge
içermektedir. Bu nedenle Ramban, en çok yorumu Yaratılış ve Mısır’dan Çıkış
kitapları için yapmıştır.
Ramban’ın Tevrat tefsiri, Orta Çağ tefsirleri
arasında oldukça önemli bir yere sahiptir. Bazı yönleriyle, kendinden önce ve
kendi döneminde kaleme alınmış tefsirlerden ayrılmaktadır. Bu açıdan birçok
araştırmaya da konu olmuştur. Tefsirinin mukaddimesi, tefsirin yazıldığı mekân
ve zamanın koşullarına göre şekillenmesi, Ramban’ın tefsirinde konuları ele
alırken başvurduğu kaynaklar, kullandığı tefsir metotları ve bu metotların
uygulanışı dikkate değer konulardan bazılarıdır ve çalışmanın bu kısmında ele
alınacaktır.
Ramban, tefsirine bir mukaddime ile giriş
yapmaktadır. Bu mukaddimeden, dönemin şartları ve Yahudi cemaatinin içinde
bulunduğu durum hakkında birçok ipucu elde edilebilmektedir.Mukaddime, Tanrı’yı
anarak başlamaktadır ve nazım formunda kaleme alınan bir yakarışla devam
etmektedir:[318]
Yüce, Azim ve Korkulan
Tanrı’nın[319] adıyla,
Tevrat’a yeni yorumlar
yazmaya başlayacağım.
Korkuyla, dehşetle,
titremeyle, terle, kaygıyla[320]; mütevazı bir kalp ve
kırılmış bir ruhla dua ve itiraf ediyorum.
Omurgadaki tüm omurlar
ayrılıncaya dek diz çökme ve secde ile[321]; af
istiyorum, bağışlanma ve kefaret talep ediyorum.
O dönemde Yahudiler, dini, siyasi ve toplumsal
baskı altındadırlar. Dönemin dini-siyasi otoritesi Papalık, Yahudileri
dinlerini terk etmeye zorlamaktadır ve bu amaçla birçok faaliyette
bulunmaktadır. Yahudi dini metinlerinin sansürlenmesi, Yahudi inanç esaslarının
çürütülmesi için düzenlenen halka açık münazaralar ve engizisyon yolunun Yahudi
cemaatine açılması bunlardan bazılarıdır. Ramban, bu ortamın getirdiği çaresiz
bir ruh hali içerisinde bulunmaktadır. Mukaddimesinin bu kısmında acziyetini
dile getirmektedir. Tefsirinin, içinde bulundukları hale bir nebze de olsa
fayda sağlaması için dualar etmektedir. Adil olan Tanrı’dan güç ister,
kurtuluşun 322
bir an önce gelmesi için yine yakarışlarla
devam etmektedir :
Sadece kendisinden korkacağım Tanrı! Gazap
gününden[322] [323]
bizi kurtar!
Bizi hatalardan, tüm günahlardan
ve gazaptan koru, bizi doğru yola ilet,
bize ışık kapılarını aç!
Müjde gününde bizi
ödüllendir!
Yazılıdır ya ‘Dağları
aşıp gelen müjdecinin ayakları ne güzeldir! O
müjdeci ki, esenlik duyuruyor. İyilik müjdesi getiriyor, kurtuluş haberi
veriyor. Siyon halkına,
‘Tanrınız egemenlik sürüyor!’ diye ilan ediyor.’[324]
‘Sözün çok güvenilirdir, kulun onu sever.’[325]
‘Adaletin sonsuza dek
doğrudur, yasan gerçektir.’[326]
‘Öğütlerin sonsuza dek
doğrudur; bana akıl ver ki, yaşayayım.’[327]
Ramban, mukaddimesinde sözü seleflerine
getirerek iki ismi özellikle
anmaktadır. Bunlar
Raşi ve İbn Ezra’dır. O, şu sözlere yer vermektedir:
Kafilenin aslanları olan ilklerin adımlarından ilerlemeyi
[arzuluyorum]. Onlar ki nesillerin yüceltilmişleri, azametli adamlardır. Onlarla
meselelerin kalbine [ineceğim].[328] [329]Hepsi derlenmiş ve korunmuş
olan ayetlerin32,9 açıklamalarını, mitsvaların, midraşların
ve agadanın anlamını onların yazdığı gibi | yazacağım].Menoranın
ışıklarını yol göstericim olarak önüme alacağım. Bu menora Efendimiz
Şlomo’nun [Raşi] bir yücelik tacı ve güzellik çelengi[330] olan tefsirleridir. İlk
oğulluk hakkı onundur.[331] Onun
sözlerini düşüneceğim ve onların aşkıyla coşacağım.[332]O sözlerle tartışma, araştırma
ve irdeleme yapacağım. [Raşi’nin] tefsirlerindeki peşa/tan, deraştan ve agadadan
[faydalanacağım]. Ve Rabbi Abraham ben Ezra ile.[333]
Ramban’ın, bu sözleri mukaddimesinde dile
getirmesi, Raşi’ye ve İbn Ezra’ya verdiği önemi göz önüne sermektedir. O,
onların tefsirlerini bir nevi otorite olarak kabul etmektedir. Tefsirinde
sıklıkla bu isimlere atıflar yapması bunu teyit eder. İlgili konuya dair
görüşlerini de bu atıfların ardından dile getirir. Birçok konuda onlardan
farklı fikirler öne sürer. Onların görüşlerini önce dile getirmesi, yukarıdaki
sözlerinden de hareketle onlara olan hürmetindendir denebilir. Farklı
fikirlerinden bahsederken de ilgili analizi yapar ve gereken kısımları
reddeder. Bunu yaparken onlara gösterdiği hürmetten taviz vermez. Örneğin,
Rabbani bir geleneğe göre Tevrat anlatıları kronolojik bir sırada değildir. Bu
düşünce,eyn mukdam u-meuhar be-/ora(Tevrat’ta önce ve sonra yoktur)
olarak kurallaştırılmıştır. Raşi ve İbn Ezra da bunu kabul etmekte, neredeyse
her konuda bu kuralı göz önünde bulundurmaktadırlar. Ramban ise Tevrat
anlatılarında kronolojik sıranın büyük oranda gözetildiğini savunur.[334] [335] Levililer
16:23’te yakma sunusuyla ilgili ritüeli ele alırken, Raşi’den alıntılar yapıp
onu eleştirir ve ilgili sıralamanın önemine 335
vurgu yapar.
Raşi, tefsirinde halka hitap ettiği için sözlü
gelenekten bir rivayet nakledeceği zaman mümkün olan en kısa ve öz şekilde ele
almaya çalışır ve genellikle rivayetin geçerliliği hakkında fikir beyan etmez.
Ancak Ramban’ın böyle bir çabası yoktur, aynı rivayetleri daha uzun
versiyonlarıyla anlatır. Rivayetlere gereken eleştirileri yöneltir, ana fikri
sorgular ve Kutsal Kitap’la uyum içerisinde olup olmadığına bakar.[336]Ramban’ın
Tevrat tefsirinin ve günümüze ulaşan diğer bütün yazılarının edisyonunu yapan
Rabbi Charles b. Chavel, Raşi’nin halkın müfessiri Ramban’ın ise âlimlerin
müfessiri olduğu yakıştırmasını yapmaktadır.[337]
Ramban’ın Tevrat tefsirinde
yer alan Raşi eleştirileri, sonraki dönemlerde birçok çalışmaya etki etmiştir.
Eliyahu Mizrahi (İstanbul, ö. 1526), Ramban’ın eleştirilerine cevap vermek
üzere SeferMizrahi adı verilen bir Raşi tefsiri şerhi kaleme almıştır.[338] [339] Yosef ben
Şmuel Sarfati (16. yüzyılın başları) ise Eliyahu Mizrahi’nin Ramban’a
yönelttiği eleştirilere Nimukey Şmuel adındaki eserinde yanıt vermiştir.
Praglı Maharal olarak meşhur olan Judah Loew ben Bezalel (ö. 1609) de Gur
Arye adındaki eserinin büyük bir kısmını, Raşi tefsirini Ramban’ın
eleştirileri karşısında savunmaya . 339
ayırmıştır.
Ramban tefsirinde, dönemin bir başka önemli
figürü İbn Meymun’a büyük bir saygı beslediğini belirtse de, onunDelaletu’l-Hairin
adlı eserine eleştiriler getirmektedir. Örneğin, Yaratılış 18:1’de meleklerin
İbrahim’i ziyaret etmesi anlatılmaktadır. İbn Meymun bunun bir rüya olduğunu
söyler. Ramban ise bu görüşün Kutsal Kitap’taki anlatımla tamamen çeliştiğini
belirtir.[340]Ramban’ın bu
eleştirileri İbn Meymun taraftarları tarafından uzun süre konu edilmiş, birçok Delaletu’l-Hairin
şerhinde bu eleştiriler cevaplanmaya çalışılmıştır.[341]
Ramban, Kutsal Kitap’ta yer alan birçok
hikâyeyi kapsamlı olarak incelemekte ve içerdikleri problemlere değinmektedir.
Ramban’a göre atalar dahi eleştirilebilir. Ramban, İbrahim’in istemeden büyük
bir günah işlediğini söyler. Yaratılış 12:11 ve 20:2’de İbrahim’in geçici bir
süre Gerar’da kaldığı, burada can korkusuyla karısı Sara’yı kız kardeşi olarak
tanıttığı anlatılır. Bu da Gerar kralı Avimelek’in adamlarını gönderip Sara’yı
getirtmesine neden olur. Tanrı, Kral’ın rüyasına girer ve Sara’nın İbrahim’in
karısı olduğunu bildirir. Ramban burada Avimelek hakkında “Kral kusursuz ve
doğru biriydi, aynı şekilde adamları da iyiydi. Ancak İbrahim onlardan
şüphelendi” demektedir. Ramban,İbrahim’in can korkusuyla yalan söylediğini
veTanrı’ya güvenmediğini belirtir.[342]
Ramban, konuları ele alırken zaman zaman ilgili
figürlerin psikolojik tahlillerinden yola çıkar. Örneğin, Yaratılış 46:29’da
Yakup ile Yusuf’un buluşması anlatılırken “Boynuna sarılıp uzun uzun ağladı”
denmektedir. Ramban, kimin ağladığını sorgular. Burada psikolojik bir tahlile
giderek kimin ağladığının açık olduğunu söyler. Ona göre ağlayan, oğlunun
öldüğünü düşünüp yasını tutan yaşlı babadır. Bu psikolojik tahlile göre, kral
olup babasına kavuşan oğul, ağlayan olamaz.[343]
Tanah’taki anlatımlarda yer alan figürlerin
karakter analizleri de Ramban’ın tefsirinde kullandığı yöntemlerdendir.
Mısır’dan Çıkış 5:1-2’de şöyle denmektedir: “Sonra Musa’yla Harun Firavun’a
gidip şöyle dediler: İsrail’in Tanrısı Rab diyor ki, ‘Halkımı bırak gitsin, çölde
bayram yapsın.’ Firavun, ‘Rab kim oluyor ki, O’nun sözünü dinleyip İsrail
halkını salıvereyim?’ dedi. ‘Rabbi tanımıyorum. İsraillilerin gitmesine izin
vermeyeceğim.” Ramban, bu sözleri Firavun’un kişiliğini de göz önünde
bulundurarak analiz etmekte ve Firavun’un bu sözlerinden hareketle “Açıktır ki
Firavun çok bilgiliydi. Tanrı’yı biliyordu ve varlığından haberdardı”
demektedir.[344]
Ramban tefsirinde döneminin bilimsel
gelişmelerini de kullanır. Örneğin,Kutsal Kitap’ta bahsi geçen hayvanlar ve
bitkiler için ayrıntılı bilgiler vermiştir. Çöldeki yolculuklarında buluşma
çadırında[345] ve sonraki
dönemde mabedde kullanılan tütsülerin bileşimini[346] detaylandırır. Kutsal çadırın
nasıl kurulduğuyla ilgili teknik detaylardan bahseder.[347]Kohen kıyafetlerinin yapımında
kullanılan malzemeleri anlatır.[348]
Ramban, hukuka dair meseleleri açıklarken sık
sık halaha rivayetlerine başvurur. Tanrı’nın her buyruğunun arkasında
bir neden olduğunu söyler. Bütün buyruklar insanların iyiliği içindir. Bu
buyrukların her biri ya insanları kötü düşünce ve alışkanlıklardan uzak tutmak
ya da onlara merhameti ve iyiliği öğretmek, Tanrı’nın mucizelerini
hatırlamalarını sağlamak içindir. Örneğin, bazı yiyeceklere dair kurallar
sağlıkla ilgili nedenler içerir, zihin ve kalp açısından zararlı olduğu için
yenmesi yasaklananlar vardır.[349]
Ramban’ın tefsirini yazarken okuyucuyu
desteklemek, cesaretlendirmek ve zaman zaman teselli etmek amacı içinde olduğu
görülmektedir. Örneğin, Yasa’nın Tekrarı 32’de Musa’nın İsrailoğularına
öğrettiği ezgi[350] yer alır.
Ramban ezginin ardından şunları yazar:
“Bu ezgide [kurtuluş için] hiçbir tövbe ve hizmet önkoşulu yoktur.
Yalnızca başımızakötülüklerin geleceğinin ve bizim onlara
sabredeceğimizin, Tanrı’nın bizi öfke, kızgınlık ve acı paylamalarla[351] cezalandıracağının
belgesidir. Ancak Tanrı bizi yok etmeyecek. Aksine, sakinleşmiş olarak geri
gelecek ve düşmanları acımasız, kocaman, güçlü kılıcıyla[352]
cezalandıracak, günahlarımızıadıylabağışlayacak[353]
Öyleyse bu ezgi, gelecek kurtuluşun açık bir vaadidir. Rabbiler Sifre’de derler
ki: ‘Bu ne yüce bir ezgidir! Şimdi, geçmiş ve gelecek bir aradadır. Hem bu
dünya hem gelecek dünya ondadır.’[354]...Eğer bu ezgi ‘sonu,
başlangıçtan bildiren’[355]
müneccimlerden biri tarafından yazılsaydı [müneccime] iman ederlerdi. Çünkübütün
kelimeleri hâlihazırda gerçekleşmiştir, boşa çıkan olmamıştır.[356] [357] [358] Muhakkak ki, iman
etmeye devam etmeliyiz ve bütün kalbimizle beklemeliyiz zira Tanrı, peygamberi
[Musa’nın] ağzıyla [İsrailoğulları için] ‘Birçokları O ’nun evinde sadıktır’5־', ne ondan önce ne de ondan sonra onun gibisi vardır35,8’ demektedir.”[359]
Ramban, tefsirini içinde bulunduğu dönemin
entelektüel, dini ve sosyal ihtiyaçlarına yönelik fikirler ortaya koymak için
dekaleme aldığınıbirçok defa ifade eder.[360] Bu nedenle, Tevrat tefsirinde
Hıristiyanlığa karşı reddiye niteliğinde kısımlar da yer alır. Ancak bu
kısımlar açıkça reddiye olduğu belli olacak bir şekilde yazılmamıştır.[361] Açık bir
şekilde karşılaşılan konu hakkında meşhur midraşa yer vermemesi, gereksiz yere
lafı uzatması, hiç sarfetmediği sözleri ilginç biçimlerde kullanması gibi açık
anormalliklerle karşılaşıldığında metnin incelenmesi halinde üstü kapalı
ifadelerde bu reddiyelerin yer aldığı görülebilir.[362] Örneğin, Ramban gerçek İsrail
halkının kim olduğu hakkında fikirlerini ortaya koyarken aslında Yahudi
cemaatinin içinde bulunduğu zor koşullar ve beklenen kurtuluşun gecikmesi
nedeniyle onlara destek olmaktadır. Çünkü Hıristiyanlar gerçek İsrail’in
kendileri olduklarını söyler. Onlara göre, çölde buzağı heykeli yapıldıktan sonra
Tanrı halkı affederken yapılan yeni anlaşma gerçek İsrail ile yapılmıştı ve
Hıristiyanlar bu halkın kendileri olduğunu söyler.[363] Ramban ise İsrailoğullarının
Sina’da tabletleri almasından taş levhaların tekrar verilmesine kadar geçen
süreyi tefsir ederken uzun uzun Tanrı’nın ahitlerini
İsrailoğulları ile yaptığını anlatır.[364] Bir başka
örnek de Hıristiyanların, Musa ve İsa’yı karşılaştırıp ortak özellikler
bularak, İsa’nın geçerliliğini kanıtlama çabaları üzerinden verilebilir.
Ramban, bu iddiaları da üstü kapalı bir şekilde yalanlamaya çalışır.[365]
Ramban, Filistin’e göçünün ardından tefsirine
eklemeler ve düzenlemeler yapmıştır. Bu ekleme ve düzenlemelerin ardında yatan
sebeplerin başında Filistin coğrafyası hakkında elde ettiği yeni bilgiler[366] yer alır.
Ramban, Filistin’de daha önce görmediği yeni kaynaklarla da karşılaşmıştır.
Akko’da, Yosef Behor Şor ve Hezekiah ben Manoah gibi Fransız Yahudi cemaatinden
âlimlerin eserlerine ulaşır.[367] İslam
egemenliği altında yaşayan Hananel ben Huşiel ve Rav Nissim Gaon’un eserleri de
Ramban’ın yenikarşılaştığı eserler arasındadır.[368] Ayrıca Targum Yeruşalmi[369] [370] [371], Talmud Yeruşalmi3'79,
Lekah Tov321, Sifrey ha-Nisyonot[372] and
Sefer ha-Levana[373] gibi Filistin ve
Bizans coğrafyasında kaleme alınmış eserler de onun için yenidir.
III.
BÖLÜM: DÖNEMİN
TARTIŞMALARI IŞIĞINDA RAMBAN TEFSİRİ’NDE KABALA
Ramban, Kabalanın halka ifşa edilip edilmemesi
hususunda birçok tartışmanın yaşandığı bir dönemde Tevrat tefsirini kaleme
almıştır. Ramban’ın içinde bulunduğu ortam, tefsirine de etki etmiştir. Bu bölümde,
Ramban’ın dönemin tartışmalarındaki konumu ve bu konumun tefsirine ne şekilde
yansıdığı konu edilecektir.
A.
Dönemin Kabala
Tartışmaları ve Ramban’ın Konumu
Kabalacı düşünce 13. yüzyılda İspanya Yahudi
cemaati arasında hızla yayılmaya başlamıştır. Dönemin Kabalacıları arasındaki
en büyük tartışma konusu, Kabalacı sırların halk kitleleriyle paylaşılması
hakkındadır. Bu dönemde Kabalacılar, mistik sırları halk kitleleriyle paylaşanlar
ve geleneğe uygun bir şekilde yalnızca Kabala öğrencileri aracılığıyla nesilden
nesile aktarılmasını savunanlar olarak temelde iki gruba ayrılabilir. Âmâ
İshak, dönemin en etkin Kabalacıları arasındadır ve İspanya Kabalacılarından
birçoğu onun tedrisinden geçmiştir. O, mistik sırların, yeterli Kabalacı
anlayışa sahip olmayan, bu sırları yanlış anlayıp heretikliğe düşebilecek halk
kitlelerine aşikar edilmemesi gerektiğini net bir şekilde ifade eder. Yona
Gerondi ve Ramban gibi halefleri de Âmâ İshak’ın yolunda ilerleyerek aynı
görüşü benimsemişlerdir. Azriel ben Menahem (ö. 1238), Ezra ben Şlomo (ö. 1245)
ve Yaakov ben Şeşet (13. yy) gibi Kabalacılarsa mistik gizemleri gerek kaleme
aldıkları metinlerle gerekse vaazlarıyla halka anlatmakta bir sakınca görmemişlerdir.[374]Yaakov ben
Şeşet, okuyucularını da Kabalacı bilgiyi ve sözlü Tevrat’ı birlikte
kullanmaları konusunda teşvik eder.[375]
Tevrat’ın mistik tefsiri olarak nitelendirilen
ve Yahudi mistik literatürünün en önemli eserlerinden biri olan Zohar da
yüzyıllardır şifahi rivayetlerle nesilden nesile aktarılan Kabalacı gizemlerin
bu dönemde yazıya geçirildiği bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır.[376] Kabalacılar
arasında mürşit-mürid ilişkisi benzeri bir rivayet zinciri olduğu ancak bu
zincirin belli kopuşlar yaşadığı görülmektedir. Âmâ İshak’ın öğrencileri kendi
prensiplerini oluşturmuş, Kabalacı gizemlerin halka anlatılmasını
başlatmışlardır. Bu prensip değişikliğinin arkasındaki nedenler arasında, o
dönemde Hıristiyanlar arasında Dominiken ve Fransisken cemaatlerin ve
Müslümanlar tarafından ilgi gösterilen sufi tarikatların faaliyetlerinin
yoğunlaşması sayılabilir. Toplumların mistisizme yöneldiği bir dönemde
Yahudiler de hem benliklerini korumak hem de kendi mistik geleneklerinin
Hıristiyan ve Müslüman gelenekler karşısında özgünlüğünü muhafaza etmek için
bir prensip değişikliğine gitmiş olabilir.[377]
Bu dönemde, Kabalayı heretiklik olarak gören
Yahudiler de tepkilerini ortaya koymaya başlamıştır. Örneğin,Rabbi Meir ben
Şimon’un (13. yy) MilhemetMitsva adlı eserinin son bölümünde,
Kabalacıları heretiklikle suçladığı polemik türünde bir mektup yer alır. Meir
ben Şimon, Kabalanın en önemli eserlerinden Sefer ha-Bahif in uydurma
bir metin olduğunu belirtmektedir. Burada, Rabbi Meşullam ben Moşe’nin Kabalacı
eserlerin yok edilmesi hakkındaki görüşlerinden de bahsetmektedir.
Gershom Scholem, Meir ben Şimon’un saldırıları
üzerine Âmâ İshak’ın da bir mektup kaleme aldığını söylemektedir.[378] Bu mektup,
Kabalacı sırların gizlenmesi hususundaki tartışmaları ve dönemin Kabalacıları
arasındaki bölünmeyi daha net bir şekilde ortaya koymaktadır. Âmâ İshak,
mektubunu Ramban’a ve Ramban’ın kuzeni Rabbi Yona Gerondi’ye göndermiştir.[379] Mektupta,
Kabalanın nesilden nesile nasıl aktarılması gerektiği konu edilir ve geleneğin
13. yüzyılın başlarından itibaren ifşa edilmeye başlandığı belirtilir.
Âmâ İshak, mektubunda bu zamana kadar kimseye
Kabalacı öğretilerin açık bir şekilde yazıya geçirilmesi konusunda herhangi bir
şey söylemediğini ama bu öğretileri yazıya geçirenler vefat ettikten sonra yazıların
ehil olmayan kimselerin eline geçtiğini ve bu öğretilerin fütursuzca bu
insanların elinden yayıldığını söylemektedir. Mektubunda Ramban ve Yona
Gerondi’yi uyarır, onların da diğerleri gibi Kabalanın gizemlerini açığa
vurmamaları gerektiğini söyler. O, mektubunda örnek Kabalacılar olarak gördüğü
dedesi Rabbi Abraham ben Yitshak’ı (Ravi Abad, ö. 1159)[380] ve babası
Rabbi Avraham ben David’i (Ra’avad, ö. 1198)[381] ima ederek onların Kabalacı
sırları halktan korumakla kalmayıp bu sırları hiç bilmiyormuşçasına
gizlediklerini söyler. Atalarının İspanya topraklarında uzun yıllardır Tevrat
eğitimi verdiğini, kendisinin de Kabalacı sırları gizleyip nesilden nesile
nasıl aktaracağını onlardan öğrendiğini anlatır. Ancak Gerona Kabalacılarının
bu sırları açık şekilde yazdığını, sokaklarda, çarşılarda anlattıklarını
duyduğundan bahseder. Onları çok defa sözlü olarak uyardığını ancak artık
yollarının ayrıldığını ifade eder. Belirttiğine göre, bu yol ayrımından sonra
onlar, Kabalacı sırları cahil halk kitlelerine yaymaya devam etmişlerdir.
Ramban’ın kuzeni Yona Gerondi’nin de Kabalacı
geleneğin içinde olduğu yalnızca bu mektupla ortaya çıkarılabilmiştir.
Katalonya Yahudi cemaatinde başhahamlık konumunda görev alan Yona Gerondi de
Kabalacı halkalara dâhil olduğunu gizlemiş, Kabalanın gizemlerinden ne
vaazlarında ne de kaleme aldığı
eserlerinde söz etmiştir. Öğrencisi Şlomo ibn
Adret (Raşba, ö. 1310) de aynı şekilde Kabalacı halkanın içerisinde
olduğunu gizlemiştir.[382]
Ramban her ne kadar Âmâ İshak’ın yolundan
giderek Kabalacı sırların aşikâr edilmemesi gerektiği görüşünü benimsemişse de
hem tefsirinde hem de günümüze ulaşan diğer eserlerinde Kabalacı gizemleri ele
aldığı görülmektedir. Ramban’ın tefsirinde, bu tutumunun gerekçesi olarak
gösterilebilecek bir açıklama yer alır. Ramban, İbn Ezra’ya atıfla “Tevrat’ın
gizemlerini bildiğini iddia edip böbürlenen müfessir bilsin ki dilsiz kalacak
ve Rabbilerimizin sözleriyle alay edemeyecek. İşte bu nedenle, salihlere karşı
kibriyle atıp tutanları susturmak için bunları yazdım”[383]demektedir. İbn Ezra’nın
mistik öğeleri tefsirine yedirmeyi deneyen bir müfessir olduğu bilinmektedir.
Ramban, tefsirinde birçok defa İbn Ezra’ya farklı yönlerden eleştiriler
yöneltmektedir. Bu eleştirilerini, İbn Ezra’nın mistik gizemleri saptırarak
kullandığını söyleyerek dile getirmektedir.
O dönemde Kabalacı sırların halk kitlelerine
aşikâr edildiği faaliyetler ivme kazanarak devam etmektedir. Ramban, bu
faaliyetler neticesinde oluşabilecek sıkıntıların önüne geçmeyi amaçlamaktadır.
Ramban’ın ifade ettiği üzere İbn Ezra, mistik sırlara hâkim gibi görünse de
yorumlarında Kabalacı geleneği uygun bir biçimde kullanmamaktadır. Ramban da bu
gibi yanlış yorumların ve bu yanlış yorumlardan doğabilecek olası sorunların
önüne geçmek üzere tefsirinde mistik ögelere yer vermektedir.
Ramban mukaddimesinde Tevrat’ın tüm gizemleri
içerdiğini ve bu gizemlerin Musa’ya Sina’da verildiğini söylemektedir. Bu
gizemler nesilden nesile aktarılarak ulaştırılır. Kabala, İbranicede “alınan
şey, gelenek” anlamlarında kullanılır. Buradan da görüleceği üzere Ramban’a
göre Kabalacı bilginin doğası gelenekle gelmesidir.
Kabalacı bilginin insanlar tarafından akıl
yürütme gibi başka yollarla elde edilmesi mümkün değildir. Hâlihazırda gelenek,
fani insanın akıl yoluyla ulaşamayacağı gizemleri nesilden nesile taşımaktadır.
Gelenek dışında başka yollarla Kabalacı gizemlerin çözülmeye çalışılması kişiyi
dinden çıkmaya kadar götürebilir. Öte yandan Ramban, Tevrat’ın tüm bilgiyi açık
ya da kapalı bir şekilde içerdiğini söyler. Buna göre, Kutsal Kitap’ın yüzeysel
okunması onun yalnızca bir anlamını ortaya çıkarırken, içerdiği imaların
çözülmesiyle diğer anlamlarına ulaşılabilir. Bu imalar da Tevrat’ın
yazılışında, harflerinde, harflerin taçlarında ve gematriya değerinde yer
almaktadır. Ancak bu durum, Tevrat’ın gizemlerinin harfleri, harflerinin
şekilleri, taçları ya da gematriya değerleri insan aklıyla çözülerek ortaya
çıkarılır anlamı taşımaz. Ramban, akıl yürütmeyle elde edilecek sınırsız bir
anlamlar olasılığından bahsetmemektedir. O, bu imaların yalnızca Sina’da
Musa’ya verilen ve gelenekle bize ulaşan bilgiler aracılığıyla ortaya
konabileceğini söyleyerek bir sınırlandırmaya gider. Ramban bu yönüyle Azriel
ben Menahem ve Yakov ben Şeşet gibi Kabalacılardan ayrılmaktadır.
B.
Tefsirinde Kabala
Kullanımı
Ramban’ın Tevrat tefsiri, onun Kabalacı
konumundan ötürü doğal olarak mistik/kabalistik özellikler taşımaktadır.
Ramban’ın Kabalacı görüşlerinin tam manada anlaşılması da tefsirinin bu açıdan
incelenmesi ile mümkün olabilir. Ramban, tefsirini yazarken hâlihazırda peşat
metodu selefleri tarafından, özellikle İbn Ezra ve Raşi tarafından
kullanılmaktaydı. Ancakpeşatın aksine sod metodu, bilinen, kabul
edilen bir metot değildi. Kabalanın gizemleri, sistematik bir şekilde Tevrat’a
arzedilerek, doğrudan Tevrat kaynak gösterilerek ortaya koyulmamıştı. O zamana
kadar sistematik bir şekilde bu çaba içerisinde olan bir âlim yoktu. Bu açıdan
Ramban, yeni bir metot ortaya koymak durumundaydı.
Ramban’ın yaşadığı dönemde, İspanya cemaatinde
yaygınlaşan mistik öğretiler ile birlikte “Her şey Tevrat’tan öğrenilir” algısı
Yahudi cemaatine yerleşmişti. Ramban, Yahudi dini literatüründe var olan mistik
metaryalle bir Tevrat tefsiri oluşturma çabasındaydı.[384] Karşılaştığı problem ise
mistik geleneğin nasıl, neye göre ve hangi metin esas alınarak tefsirle
bağdaştırılacağı idi. Bazı Tevrat bölümleriyle ilgili hiçbir mistik metaryalin
olmaması ve bazı mistik öğretilerin Tevrat metni ile doğrudan bağlantısının
bulunmaması onun için sorun teşkil ediyordu. Mistik geleneğin doğrudan Tevrat
ile açıklanmaya çalışılması da karşılaşılmamış bir durumdu.
Ramban, Kabalacı gizemlerden emet yani hakikat
olarak bahsetmektedir. Dereh ha-emet yani hakikat yolu dediği sod
metodu ile de mistik bir Tevrat tefsiri ortaya koymaktadır. Kullandığı bu
mistik metodun gerekçelerini ve nasıl kullandığını mukaddimesinde açıklamıştır.
Ramban, Tevrat’ı kimin yazdığını, ne kadar
sürede yazdığını ve kimin ağzından yazıldığını açıklama gereği hisseder.
Ramban’a göre Tevrat’ın yalnızca Mısır’dan Çıkış 24:12’ye kadar olan kısmı,
bizzat Musa tarafından 40 yılda yazıya geçirilmiştir. Şöyle der[385]:
Musa Efendimiz -selam üzerine olsun- bu kitabı [Yaratılış], tüm
Tevrat ile birlikte Tanrı’nın ağzından yazdı. Bunu Sina’da yazdı. Orada şöyle
denilmiştir, “Rab Musa’ya ‘Dağa, yanıma gel dedi’ dedi, ‘Burada bekle, halkın
öğrenmesi için yazdığım taş levhaları, torayı ve mitsvayısana vereceğim.”[386]‘Taş
levhalar’ on emiri içerir; ‘mitsva’ mitsvaların hepsi içindir ve ‘tora’
Bereşit’in başlangıcından itibaren kitapları içerir. Çünkü [tora] insanlara
imanın yolunu öğretir. [Musa] dağdan indikten sonra Tevrat’ı en başından çadır
anlatısının sonuna kadar yazdı.[387] “Bu Yasa
Kitabı’nı alın, Tanrınız Rabb’in Antlaşma Sandığı’nın yanına
koyun. Orada size karşı bir tanık olarak kalsın” sözleriyle Tevrat’ı yazmayı
kırk senenin sonunda tamamladı.[388] Denir ki,
‘Tevrat kısım kısım verildi’[389], ancak
şöyle de denir, ‘Tevrat mühürlü verildi’[390], hepsini kırkıncı yılda
yazdı. Zira ona şöyle emredilmişti: “Şimdi kendiniz için şu ezgiyi yazın ve
İsraillilere öğretin; onu okusunlar. Öyle ki bu ezgi İsraillilere karşı benim
tanığım olsun”[391]; “Bu Yasa
Kitabı’nı alın, Tanrınız Rabb’in Antlaşma Sandığı’nın yanına koyun. Orada size
karşı bir tanık olarak kalsın.”[392]
Ramban daha sonra Tevrat’ta kullanılan dile
odaklanmaktadır. O, Tevrat’ın
Musa tarafından Tanrı’nın ağzından yazıldığını
belirtir. Ancak Tanah’ın peygamber kitapları bizzat peygamberlerin ağzından,
birinci kişi anlatımıyla kaleme alınmıştır. Tevrat ise Musa tarafından
yazılmasına rağmen üçüncü kişinin ağzıyladır. Çünkü Tevrat, dünyanın
yaratılmasından önce yazılmıştır[393], Musa yalnızca onu dünya
koşullarında yazıya geçirendir. Ramban, bu konuya açıklık getirmek ister ve
şunları söyler[394]:
Her halükarda, Yaratılış kitabının başında “Tanrı Musa’ya tüm bu
sözleri söyledi” yazsa doğru olurdu ancak asıl konu anonim [üçüncü kişi ağzıyla
anlatılması] olarak yazıya geçirilmesiydi. Çünkü Musa Efendimiz, Tevrat’ı
kendisi yazmadı. Peygamberler kendilerinden bahsederler.Hezekiel’de sıklıkla
zikredilir, “İnsanoğlu, Tanrım size diyor ki”[395]ve Yeremya’da denildiği gibi
“Yeremya, ‘Tanrı şöyle seslendi’ dedi.”[396] Ancak Musa Efendimiz, ilk
nesillerin tümünün tarihini ve kendi şeceresini, tarihini ve kökenini üçüncü
kişi ağzından yazdı. Bu sebeple, bir başkası hakkında konuşuyormuş gibi şöyle
der, “Tanrı, Musa’ya dedi.”[397] Böyle
olduğu için, Tevrat’ta Musa’dan doğumuna kadar bahsedilmez. Mişne
ha-Tora’da339 da bir başkası onun hakkında konuşuyormuşçasına
bahsedilir ve bunda bir sorun yoktur. Kendisi hakkında konuştuğu yerler vardır:
“Sonra Rabb’e yalvardım”[398] [399]; “Rabb’e
şöyle yakardım.”[400]Mzşne ha-Tora,
onun dilinden anlatılmıştır. Zaten kitabın başında “Bunlar Musa’nın tüm
İsrail’e anlattığı sözlerdir”[401] der. Çünkü
Tevrat,dünyanın yaratılışından evvelyazılmıştır, Musa Efendimizin doğumunu
anlatmaya lüzum yoktur. Bize gelenekte böyle gelmiştir [402][Geleneğe göre Tevrat] siyah
ateşle beyaz ateş yüzey üzerine yazılmıştır. Musa eski bir kitaptan ve yazıdan
kopya eden bir kâtip gibiydi, bundan dolayı anonim [üçüncü kişi ağzıyla] yazdı.
Ramban’ın tüm bu açıklamaları, ortaya koymak
üzere olduğu mistik görüşlerinin girişi nisbetindedir. Daha sonra Ramban, asıl
konuya girer ve şu sözleri sarfeder[403]:
Ancak hakikat [emet] şudur ki, Tevrat’ın tamamı, Yaratılış
Kitabı’nın başlangıcından “Tüm İsrail’in gözünde”[404] [ayetine] kadar Tanrı’nın
ağzından Musa’nın kulağına [verilmiştir]. Ayette de belirtilir, “Bütün bunları
Tanrı söyledi, ben de hepsini mürekkeple kitaba yazdım.”[405] [Tanrı Musa’yı]
öncelikle göklerin, yerin ve içindeki her şeyin, yukarıdaki ve aşağıdaki tüm
mevcudatın yaratılışı hakkında bilgilendirdi. Eğer öyleyse, benzer şekilde,
‘Merkaba’nın yapılışı’, ‘Yaratılış süreci’ ile ilgili kehanetle söylenen her
şey ve onlar hakkında bilgelere iletilenler de bildirilmiştir. Yeryüzündeki
dört güç, minerallerin gücü, topraktaki bitkinin ve yaşayan canın gücü, akıl
sahibi canlıların gücü, Musa Efendimize söylenmiştir. [Bu maddelerin] hepsinin
-yaratılışlarında, özlerinde, güçlerinde ve işlevlerinde, ölenlerin çürüyüp
gitmesinde-bilgisi Musa Efendimizde vardı ve hepsi Tevrat’ta açıkça (peruş)
ya da ima (remez) ile yazılıdır.
Ramban’a göre Tevrat, gizli ya da açık her
şeyin bilgisini içerir. Çünkü o, Tanrı tarafından bizzat Musa’ya verilmiştir.
Musa’nın aldığı tüm bilgiler de Tevrat’ta yazılıdır. Bir bilginin açık bir
şekilde yazılmamış olması da onun orada yer almadığı anlamına gelmez. Yalnızca
üstü kapalı ifadelerle yer aldığını gösterir. Ramban, mukaddimesinin girişinde
Tevrat’ı yüceltirken de bu duruma değinmektedir. Bütün bilginin Tevrat’ta
gizlendiğini söyler, bu gizeme karşı içinde yer alan şevkten bahseder:
Ve ruhum gayet açık
bir bilişle, iyice bilir ki[406] [407]
En yüksek felek ile
kıyaslanınca karıncanın yumurtası küçük değil midir;
Tevrat’ın gizemleri karşısındaki azıcık ve kısıtlı bilgim gibi!
Onun [Tevrat’ın] evinde
saklıdır, onun odasında mühürlüdür; her
kıymetli, her gizem, her derin sır ve her görkemli bilgelik.
İmada, sözde, yazıda ve
deyişte...
Yakup’un Tanrısı ’nın
meshettiği4m, hitabeti iyi olan, kraliyet elbisesi ve
tacı üzerinde olan ulu peygamberin[408] [409] [410]
dediği gibi:
‘Kusursuz olan her şeyin bir sonu olduğunu
gördüm ama senin buyruğun
409ל .
sınır tanımaz
Ve denilir ki, ‘Harika
öğütlerin var bu yüzden onlara candan
410
uyuyorum
Ama ne yapayım ruhum
Tevrat’ı arzular; yüreğimde yanan, yiyip bitiren
bir ateş[411] var.[412]
Ramban,
Tevrat’taki bu gizemleri anlamadainsanın rolünü ve anlayış kapasitesini
anlatmak üzere şu sözlere yer verir[413]:
Zaten bilgeler dediler ki,[414] “Dünyada anlayışın (bina)
elliden bir eksik kapısı yaratıldı ve hepsi Musa’ya iletildi.Denilir ki, ‘Onu
meleklerden biraz aşağıda yarattı.’[415] Derler ki dünyanın
yaratılışında elli kapı vardır, bunlar anlayışın elli kapısıdır. Denildiği
üzere, minerallerin yaratılışında, sonucunda ve gücünde bir anlayış kapısı;
toprağın bitkisinin yaratılışında bir anlayış kapısı, ağaçların yaratılışında
bir anlayış kapısı, hayvanların yaratılışında bir anlayış kapısı, kuşların
yaratılışında bir anlayış kapısı, haşeratın ve balıkların yaratılışında bir
anlayış kapısı. Bu akıllı ruhun yaratılışında doruğa ulaşır, ruhun sırrını
anlama, varlığını ve gücünü yerinde bilme imkânı verirve [bilgelerin]
söylediklerine varır[416]: “İnsan
çalarsa bilir ve kavrar, zina ederse bilir ve kavrar, temiz olmayan bir kadınla
birlikte olursa bilir ve anlar, hepsinden büyüğü ise büyü ustalarının
kavramasıdır.” Ve oradan felekleri, gökleri ve onların ordularını anlamaya
yükselir çünkü onların her birinde başkalarının hikmeti gibi olmayan bir hikmet
kapısı vardır. [Kapıların] sayısı gelenekle kabul edilir ve elliden bir
eksiktir. [Ellinci] kapının Yaratıcı’nın bilgisi olması mümkündür ve
yaratılmışlara geçmesi mümkün değildir.Bilgelerin “[Elli anlayış kapısı]
yaratıldı”[417] demesine
itibar etme çünkü bu ifade birçoğu için geçerlidir ve bir kapı yaratılmamıştır.
Ve bu sayı [49 sayısı] Tevrat’ta Ömer’in[418] ve Jubilee’nin[419]
hesaplanmasında ima edilmiştir. Yeri geldiğinde Tanrı’nın izniyle ondaki
sırları açıklayacağım.[420]
Burada
bahsedilen bina yani anlayış, on sefirottan biridir.[421]Ramban’ın da
aktardığı üzere geleneğe göre 49 bina kapısı vardır ve bu kapılardan en
yüksek mertebedeki kapı, akıllı ruhun yani insanın yaratılışına denk
gelmektedir. İnsan bu mertebeden ötürü, ruhun sırrını anlama, varlığını ve
gücünü bilme imkânına sahiptir. İnsan yalnızca Yaratıcı tarafından bilinebilen
50. kapı hariç diğer bütün kapıları,
dolayısıyla
yaratılışın her aşamasını, bütün gizemlerini kavrayabilir. Bütün bu gizemler de
daha önce bahsettiği gibi Tevrat’ta yer almaktadır. Bu gizemlerin Tevrat’ta yer
aldığı 422
formları da şu şekilde açıklar :
Musa Efendimize anlayış kapıları aracılığıyla iletilenlerin
tamamı, Tevrat’ta açık (peruş) ya da kapalı (remez) bir şekilde
yazmaktadır. Gematria ile ya da harfin şeklinde, harflerin olduğu gibi
kalmasında, eğilmesinde, bükülmesinde, diğer başka yapısal değişikliklere
uğramasında, ya da harflerin köşelerinde, başlıklannda/taçlannda. Denilir ki,
“Musa göğe yükseldiğinde Tanrı’yı başlıkları/taçları harflere bağlarken buldu.
[Musa Tanrı’ya] dedi ki, ‘Bunlar ne için?’ [Tanrı yanıtladı], ‘Gelecekte bir
kişi onlarla dağlar kadar halaha çalışacak, bunu biliyor musun?”
[Taçlar] için ‘Musa’ya Sina’da verilen halahalar’[422] [423]dedi. Çünkü bu imalar (remez)
yalnızca Tanrı’nın ağzından Sina’da Musa’nın ağzına olursa anlaşılabilir.Bundan
hareketle, Şir ha-Şirim Rabba’da Hizkiya için dediler ki, “Sefer
ha-Tagin onlara gösterildi.”[424] Bu kitap bilinir ve herkes
için ulaşılabilir. Onda Tevrat’ta taçlı/başlıklı kaç alef olduğu, kaç bet
olduğu, diğer harflerin sayısı ve her birinde kaç taç/başlık olduğu açıklanır.
Bu kitap hakkında yapılan övgüler ve Hizkiya’nın sırrının açıklanması, kitabın
anlattıklarından ya da taçların/başlıklann kendilerinden değildir. Onların var
oluşunda ve anlamlarında birçok derin sır bulunduğu içindir.
Bu açıklamaya göre, Tevrat’ın yazıldığı İbrani
alfabesindeki harflerin gematriyaları, şekilleri ya da taçları dahi bir anlam
ifade etmekte, bir gizemi içinde saklamaktadır. Taçlar (tagin)[425], masoranın
bir parçasıdır ve yalnızca Sefer Tora’ da (el yazması Tevrat tomarları)
harflerin üzerinde yer alan süslemelerdir. Kutsal Kitap’ın basılı nüshalarında
yer almazlar. Tanah’ta anlatıldığı üzere Yeşu, Tanrı’nın emriyle her boydan
birer kişiye birer tane olmak üzere Şeria Irmağı’ndan aldıkları toplamda 12
taşı Gilgal’de konakladıkları yere diktirir.[426]Ramban, bu taşların üzerinde
bütün Tevrat’ın
harflerle değil de
taçlarla, yanı kısaltılmış bir şekilde yer aldığını söylemektedir.
Buna göre, bütün bilgiler Tevrat’ta yer aldığı
gibi, onun bir nevi kısaltılmış hali olan harflerin taçlarında dahi yer
almaktadır. Ramban, yine her şeyin bilgisinin Tevrat’ta yer aldığını
vurgulayarak şunları söyler[427] [428]:
Midraş Şir ha-Şirim Rabba’da[429]şöyle denir:
Yazılıdır ki “Rab, uymanızı buyurduğu anlaşmayı size açıkladı.”[430] Yani size
dünya anlaşmasının başlangıcı olan Yaratılış Kitabı’nı açıkladı. “Size On
Emir’e uymanızı emretti.”[431] On Emir,
onu Kutsal Kitap için ve onu Talmud içindir.[432]Bûzlu Barakel oğlu Elihu[433] nereden
gelecek de İsrail’e Behemot ’un[434] ve Livyatan’ın[435] sırlarını
açıklayacak? Hezekiel nereden gelecek de onlara merhabanın[436] sırlarını açıklayacak?
Bununla ilgili şöyle yazılıdır: “Kral beni odasına götürsün.”[437] Yani her
şey Tevrat’tan öğrenilebilir.
Behemot,
İbranice’de canavar anlamına gelen behema kelimesinin çoğul formudur.
Kökeninin Mısır dilinde bufalo anlamına gelen p-ehe-mau kelimesi olduğu
söylenmektedir. Hangi hayvan olduğu hakkında kesin bir bilgi yoktur ancak su
aygırı, fil, timsah, öküz ya da soyu tükenmiş bir hayvan olabileceği ifade edilmektedir.
Eyüp kitabında, bu yaratığın Tanrı tarafından yaratılışın başlangıcında
yaratıldığı Tanrı’nın Behemota kılıçla yaklaştığı söylenir. Sığır gibi
ot yiyen, demir çubuklar gibi kaburgaları, tunç borular gibikemikleri olduğu
betimlenen bir yaratıktır.[438]'Livyatan
ise ağzından alevler, burnundan dumanlar çıkan, derisi tunç ya da demirle
delinemeyen, eti taş gibi sert, çok gürültü çıkaran, yeryüzünde bir eşi olmayan
korkusuz bir yaratık olarak betimlenir.[439] Midraşlarda da başlangıçta
bir dişi bir erkek olmak üzere iki Livyatan olduğu ancak çoğalmalarını
ve dünyayı mahvetmelerini engellemek üzere dişinin öldürüldüğü anlatılır. Hem Behemot
hem Livyatan, Mesih geldiğinde öldürülüp sadıklar tarafından etleri
yenilecektir.[440]'Behemot
ve Livyatan ne olduğu net olarak bilinemeyen, gizemi çözülemeyen
varlıklardır.
Merkaba
kelimesi, Türkçeye semavi araba ya da ilahi taht olarak aktarılabilir.
Hezekiel’in Babil sürgünü sırasında Kebar Irmağı kenarında gördüğü vizyona
dayanır.[441] Hezekiel
göklerin açılmasıyla her biri dörder kanada ve bir insan, bir aslan, bir öküz
ve bir kartal olmak üzere dörder yüze sahip olan hayot adı verilen
yaratıklar tarafından sürülen dört tekerli bir arabayı/tahtı gördüğünü söyler
ve ayrıntılı bir şekilde tasvir eder. Ancak merkabanın da ne olduğu tam
olarak bilinmemektedir.
Ramban, tüm bu gizemli anlatımların anlaşılması
için bir mucize gerçekleşmeyeceğini, kimsenin gelip de bunların anlamını
açıklamayacağını söylemektedir. Ona göre, bu gizemlerin anlaşılması için
yapılması gereken tek şey Tevrat’a bakmaktır. Tevrat etraflıca çalışıldığında
her şey çözülecektir. Tevrat’taki bilgeliği ve bu bilgeliğin çalışılmasıyla
erişilebilecekleri örneklendirmek amacıyla Süleyman’dan da bahseder[442]:
Tanrı’nın kendisine ‘hikmet ve bilgi’[443] verdiği Kral Süleyman, [bu
hikmet ve bilginin] tümünü Tevrat’tan aldı ve tüm yaratılmışların sırrına
erişinceye dek [Tevrat’ı] çalıştı. Otların güçleri ve özelliklerini dahi
çalıştı, hatta onlar hakkında Sefer Refuot’u (Tıp Kitabı)[444]yazdı.
Denilir
ki, “Lübnan sedir ağacından duvarlarda biten mercanköşk otuna
kadar bahsetti.”[445]Süleyman’ın Yüce
Bilgeliği[446] adı verilen kitabın
Aramice tercümesini gördüm. Onda şöyle yazılıdır: “Bir kralın ya da hükümdarın
doğuşunda yeni hiçbir şey yoktur. Tüm insanlar için dünyaya giriş yolu bir
tanedir ve benzer şekilde bir çıkış vardır. Bu sebeple dua ettim ve hikmet ruhu
bana verildi, ben çağırdım ve bilginin ruhu bana geldi. Asanın ve tahtın
üstünde onu seçtim.” Dahası orada şöyle denilir: “Yalnızca Tanrı’nın bizzat
kendisi hiçbir hata içermeyen bilgiyi verir, dünyanın nasıl oluştuğunu;
takımyıldızlarının oluşumunu; baştaki, sondaki ve ortadaki zamanları;
takımyıldızlarının köşelerindeki açıları; mevsimlerin, gezegenlerin hareketleri
ve yıldızların sabit pozisyonları ile nasıl ortaya çıktığını; sığırların evcil
doğasını ve vahşi hayvanlardaki şiddeti; rüzgârın ve insan düşüncesinin gücünü;
ağaçların aralarındaki bağları ve köklerinin güçlerini; bildiğim gizli ve ayan
her şeyi.” Bunların hepsini [Süleyman] Tevrat’tan biliyordu, bahsettiğim gibi
her şeyi onda buldu, yalın anlamında, gramerinde, harflerinde ve
süslemelerinde. Ayet bu konuda şöyle der: “Süleyman’ın bilgeliği bütün doğunun
çocuklarının bilgeliğinden üstündü.”[447] Yani o, kehanette ve büyüde
onlardan daha iyiydi çünkü bu onların bilgeliğiydi. Denildiği gibi, “Çünkü
yürekleri doğu kökenli inançlarla dolu, Filistiler gibi falcılıkla
uğraşıyorlar.”[448] Yine
derler ki, “Doğu insanlarının bilgelikleri neydi? Kuşlarla kehaneti
biliyorlardı ve iyi yapıyorlardı.”[449] “Bütün Mısır’ın
bilgeliğinden”[450] demek,
[Süleyman] Mısır bilgeliği olan kehanette daha iyiydi demektir. Mısır Tarım
Kitabı’ndan[451] bilindiği gibi
Mısırlılar tarımda ve farklı türler aşılamakta çok iyiydiler. Bundan dolayı
derler ki, “Süleyman İsrail’de biber bile dikti. Onları nasıl dikti? Süleyman
bilge idi, dünyanın varoluşunun temelini biliyordu. Neden? ‘Güzelliğin doruğu
Siyon’dan
parıldıyor Tanrı.’452 Tüm dünya Siyon’dan
tamamlanmıştı. Nasıl?453 O neden Temel Taşı454
olarak adlandırılır? Çünkü dünya ondan ortaya çıktı. Ve Süleyman onun hangi
kanallarının Kuş’a455 kadar gittiğini biliyordu, onun üzerine biber
ekti ve hemen onun ürünleri oldu. Bundan dolayı [Süleyman] ‘Oralara türlü türlü
meyve ağaçları diktim’456 der.”457
Ramban’ın açıklamalarına göre Kral Süleyman,
sahip olduğu tüm bilgiyi Tevrat aracılığıyla elde etmiştir. Süleyman’ın
bahsettiği, ona verilen hikmet ve bilgi Tanrı tarafından Tevrat aracılığıyla
verilmiştir. Süleyman, bitkilerin bilgisinden dünyanın temel taşının bilgisine
kadar her şeyi Tevrat’ı yalın anlamıyla, gematriyasıyla, taçlarıyla çalışarak
öğrenmiştir.
Ramban, Tevrat’ta her şeyin yer aldığı ve mistik
yorumlarla bunların ortaya çıkarılabileceği görüşünü desteklemek için Tevrat’ın
yazım kurallarından da kanıtlar 458 getirmeye çalışır :
Dahası elimizdeki hakikat geleneğine göre Tevrat’ın hepsi
Tanrı’nın isimlerinden oluşur. Kelimelerden farklı farklı isimlendirmeler
çıkarılabilir, mesel yolu ile düşünmen gibi. Çünkü Bereşit
ayetleri başka kelimelere bölünür. ‘Beroş-yitbara-elohim’ gibi ve tüm Tevrat bu
şekildedir, onların kombinasyonlarındagematriya değerleri de değişmez. Zaten
Efendimiz Şlomo459 Talmud şerhinde460 üç ayetten
çıkarılan461 72 büyük isim konusundan bahsetti. Bir harfi fazla ya
da eksik yazılanSefer Tora geçersizdir. Bu kural,otam (אותם) kelimesinde bir vavın eksik olduğu Sefer Tora’yı
geçersiz saymaya zorunlu kılar. Çünkü Tevrat’ta onlardan tam/eksiksiz yazılmış
39 tane vardır. Ya da eğer [kâtip/sofer] eksik olanlardan[452]
birine vav ekleyecek olursa [Sefer Tora geçersiz sayılır]. Rasyonel
olarak artmasa veya azalmasa bile bu şekilde [geçersiz sayılır]. Bu konu Mikra
büyüklerinin/âlimlerinin bununla iştigal edelim diye kâtip peygamber Ezra
dönemine kadar Tevrat ve Mikra’nın tamamındaki bütün tam ve eksikleri
saymalarına ve masoretik kitapları oluşturmalarına sebep olmuştur.
Ayetten anlattıkları[453] gibi, “Tanrı’nın Yasa
Kitabı’nı okuyup açıkladılar, herkesin anlamasını sağlayacak şekilde
yorumladılar.”[454]Görülecek ki Tevrat
beyaz ateşten zemin üzerine siyah ateşle yazılmıştır. Bu meseleden
bahsetmiştik, yazımı kesintisizdi, kelimelerde duraksama olmaksızın [herhangi
bir şekilde değişikliğe uğramadı]. İlahi isimler gibi onun okunması da
belirliydi. Tevrat gibi mitsvalar da belirliydi. Musa Efendimize mitsvaların
adlandırılması bölümü verildi ve ilahi isimler ona şifahen aktarıldı.
Bahsettiğim Büyük İsim’in hepsini kesintisiz yazdılar. Kabala ustalarının usulü
üzere, kelimeler 3 harfe ve başka birçok bölüme ayrıldı.
Müslümanlar tarafından es-Sahra el-Müşerrefe (Şerefli
Kaya) olarak adlandırılan taştır. Burası, Yahudiler tarafından dünyanın yaratılışının başladığı yer olarak kabul
edilir. Kaynaklara göre, Süleyman Mabedi döneminde Kutsallar Kutsalı olarak adlandırılan mabedin en
önemli kısmı burada yer almaktaydı. 457 458 459 460 Tanhuma, Kodeşim, 10. Ramban, Peruş al ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary
on the Torah, c. 1, ss. 13-15. Raşi. Babil Talmudu, Sukka, 45a. 461
Çıkış, 14:19-21.
Ramban, Tevrat’ın hepsinin Tanrı’nın
isimlerinden oluştuğunu, bu isimlerin ve dolayısıyla Tevrat’ın, dolayısıyla da
her şeyin bilgisinin Musa’ya verildiğini söylemektedir. Tevrat’ın her bir
harfi, harflerin gematriya değerleri ve yazım formları masora ile kayıt
altındadır ve Sefer Tora’larda en ufak hata dahi kabul edilmez. Zira bu hatalar
her şeyin bilgisinin de yanlış yazılmasına, aktarılmasına sebep olur.
Ramban, Tevrat tefsirine yazdığı mukaddimede bu
tefsiri yazmasının nedenlerini şu şekilde açıklamaktadır[455]:
Şunu bilin ve
görün, bana Tevrat tefsirini [neden yazdığımı] soranları cevaplayacağım.
Sürgünden dolayı yıpranmış öğrencilerin zihinlerini açmak, kederlerini
yatıştırmak, Seder’de, Şabatlarda ve bayramlarda okuyanları eğitmek [üzere
yazıyorum]. Kutsal Kitap’ın yalın anlamından bahsedip dikkatlerini
çekeceğim,dinleyenlerin ve âlimlere hürmet gösterenlerin hoş gelecek şeylerle
kalplerini çeleceğim. [Bunu yaparken] ilklerin usulü üzere hareket edeceğim. Tanrı
bize lütfetsin, bolluk versin[456]Tanrı ’nın ve insanların
gözünde beğeni ve saygınlık kazanalım.[457]Şimdi
bu kitaba bakan herkesin Tevrat’ın gizemli işleri hakkında yazdıklarım hakkında
herhangi bir akıl yürütme ve düşünce ortaya koymasınlar diye inançlı bir ahit
ve uygun bir tavsiye getireceğim. Çünkü okuyana net bir şekilde bildiriyorum ki
sözlerim herhangi bir akıl yürütme ile ya da duyular ile anlaşılmayacak.
Yalnızca anlayışlı alıcı bir kulağa sahip bilge bir Kabalacı [anlayacak]. Onlar
hakkında akıl yürütmek aptallıktır, alakasız bir düşünce çok zararlıdır ve
faydaya engeldir. “Boş şeye güvenerek kendini aldatma.”[458] Çünkü bu düşünce kötülükten
başka bir yere ulaştırmaz. Çünkü onlar Tanrı hakkında yanlış konuşurlar[459] ve bunun
kefareti yoktur/affedilmez/dönüşü yoktur.[460] Denilmiştir ki
“Sağduyudan uzaklaşan kendini ölüler arasında bulur.”[461] Tanrı’yı görmek
için sınırı geçmeyin.[462] Çünkü
Tanrınız Rab kıskanç yakıp yok eden bir ateştir; kıskanç bir Tanrı’dır.”[463] [Tanrı]
kendisini razı edenlere Tevrat’ındaki gizemleri gösterecek. Ancak yeni
tefsirlerimizde, peşatlarda ve midraşlarda görsünler ve kutsal
Rabbilerimizin ağzından ahlak öğrensinler. “Senden büyük olanı araştırma,
senden güçlü olanı sorgulama, senden saklı olanı bilme, senden gizli olanı
sorma, sana izin verileni tefekkür et, sırlanmışlar senin işin değildir.”[464]
Bu kısım tüm mukaddimenin bir özeti gibi de
görülebilir. Burada Ramban, tefsirini, dönemin şartlarından bunalmış cemaate
yol göstermek üzere yazdığını ve bunu yaparken seleflerinin yolunu takip
edeceğini tekrar eder. İnsanların ilgisini Tevrat’ın yalın anlamıyla çektikten
sonra onlara Tevrat’ın içerdiği gizemlerden bahsedeceğini belirtir. Tevrat’ta
her şeyin bilgisinin gizlendiğini yeniden vurgular. Ancak bu gizemler hakkında
kaleme aldıklarının herkes tarafından anlaşılamayacağını da söyler. Zira bu
gizemler, rasyonel düşünce ve beş duyu ile anlaşılamaz. Onları anlamak için
Kabalist bir bilge olmak gerekir. Yalnızca Tanrı’yı razı edenlerin Tevrat’ın
gizemlerine vakıf olabileceğini söyler. Buradan hareketle Ramban’ın, gizemleri
anlama çabası içerisinde mertebeden mertebeye kendini geliştirmekte olan
kabalistlerin Tanrı’yı razı etmekte olduklarını düşündüğünü de söyleyebiliriz.
Ramban, mukaddimesinden de görüleceği üzere
metnin yalın anlamı ile mistik anlamı arasında net bir ayrım yapmaktadır. Bu anlamda
metnin iki farklı katmanı olduğunu düşündüğü ve metni iki açıdan konu edindiği
görülmektedir. Böylece iki temel tefsir yöntemi belirlemiştir. Pardes
olarak kısaltılan tefsir metotları açısından bakıldığında Ramban, peşat
ve deraş ile metnin yalın anlamına atıf yaparken, sod ve remez
ile de metnin mistik anlamını kastetmektedir.
"^BRamban tefsirinde yaklaşık 260 defa mistik
açıklamalara
girişmektedir [465]Ramban’ın tefsir sırasında u-be-dereh
emetya da al dereh ha- emet(hakikat yoluna göre) sözleriyle mistik
yorumlarına başladığı görülür. Sonucu verirken de ve-ha-maskil yavin
(bilge kişi anlayacaktır) ifadelerini kullanır. U-be-dereh emetve al dereh
ha-emet ifadeleri Tevrat tefsirinde yaklaşık 100 defa geçmektedir. Ve-
ha-maskilyavin ifadesi ise yaklaşık olarak 50 defa kullanılmaktadır.[466]
Bu ifadelerin olmadığı yerlerde ise peruş/peruşim
ve remez/remazim ile sod/sodot ifadelerinin kullanımı orada ne
tür bir tefsir yaptığının anlaşılmasında yardımcı olmaktadır. Peruş (çoğul
formu peruşim) yorum/tefsir anlamına gelir ve bu ifadelerin kullanıldığı
kısımlarda metnin yalın anlamından bahsetmektedir. Remez (çoğul formu remazim)
ima, alegori anlamındadır. Yirmoz (bu ima eder) olarak fiil formunda da
karşılaşılabilir. Sod (çoğul formu sodof) ise sır, gizem
demektir. Bunların kullanıldığı kısımlarda mistik yorum yapıldığı görülecektir.
Bu ifadeler kullanılmasa dahi metotların kendilerine has işlevleri ve rolleri
bilindiğinde, ele aldığı konuyu metnin yalın anlamı açısından mı yoksa mistik
anlamı açısından mı tartıştığı anlaşılabilir.
Ramban, mistik tefsir sırasında çoğunlukla
diğer Orta Çağ müfessirleri gibi Kutsal Kitap metninin tefsirine, ayetlerin
anlaşılmasına odaklanır ve burada klasik tefsircileri takip ettiği
söylenebilir. Ancak o, diğerlerinden farklı olarak geleneksel Orta Çağ tefsir
araçlarına sembolik tefsiri ekler. Metindeki remazimi (imaları) ve bu
imaların işaret ettiği gizemleri ortaya çıkarmaya çalışır. Ayetlerin
kendilerine değil işaret ettiklerine vurgu yapar. Metnin semantik cümlelerinde
yer alan gizli ilmîbilgiyi ortaya çıkarmaya çalışır. Geleneksel peruşa
kendi rengini veren Ramban, bu anlamda bir yenilikçidir.[467]
Öte yandan, Kabala üzerine araştırmalar yapan
ve Ramban hakkında güncel çalışmaları bulunan Oded Yisraeli, Akkolu Yitshak ben
Şmuel’den (ö. 14. yüzyılın ortaları) bir alıntı yaparak Ramban’ın Kabalacı
gizemleri Tevrat’tan bağımsız olarak bildiğini ortaya koymaktadır. Buna göre
Yitshak ben Şmuel, Nefilim’den bahseden ayetlerde[468] yer alan remazimle ilgili kendisine
bir açıklama ulaşmadığını, yalnızca uzun bir midraş bulduğunu ve çok uzun
olduğu için onu yazmayacağını söyler. Kendi hocasından duyduğuna göre Rabbi
Şeşet, Ramban’a gidip Nefilim’deki remazimi sorar. Ramban ise
hatırlayamadığını, gençken hafızasına güvenip buradaki remazimi not
etmeyi geçiştirdiğini söyler. Burada bahsi geçen herkes, Nefilim ile ilgili
metinde bir remez olduğunu söylemektedir ancak ne olduğunu kimse ortaya
koyamaz. Bundan hareketle, Ramban’ın Tevrat’taki bilinmeyenleri ortaya çıkarmaktan
ziyade hâlihazırda vakıf olduğu sırların Tevrat’taki bağlantılarını yazdığı,
Tevrat’ı sağlama aracı olarak kullandığı sonucuna ulaşılmaktadır.[469]
Yisraeli, Ramban’ın gematriyanın mistik
tefsirde kullanılmasını geçerli kılma çabası içinde olmasını da Kabalacı
gizemleri Tevrat’tan bağımsız olarak bilip Tevrat’la sağlama yapmasına
bağlamaktadır.[470]Ramban, SeferGeula’da
sıradan bir kişi için gematriyanın boş ve gereksiz bir iş olabileceğini söyler.
Sıradan bir kişi ayetlerin gematriyasından kötü sonuçlara da ulaşabilir. Bu
nedenle, sıradan kişiler bu işe kalkışmamalıdır. Diğer yandan da rabbilerin,
Musa’ya Sina’da verilen gematriyaları rivayet ettiğini söyler. Ramban burada
hem gematriyayı geçerli kılmakta hem de herkes tarafından kullanılmasını
sınırlamaktadır. Sina’da verilen gematriyalar ayetlerle ilgili bir şekilde
rivayetlerle ulaşmadıysa o gematriyanın ayetteki gizemleri ortaya çıkarmak
üzere bir araç olarak kullanılamayacağını söyler.[471] Mukaddimesinde de belirttiği
üzere Ramban, gematriyanın doğal bir hatırlatıcı ve sözlü olarak ulaştırılmış
bir konunun işaretçisi olduğunu düşünmektedir.[472]
Moshe Halbertal, Ramban’ın sabit ve değişmez
bir geleneğin ravisi olduğunu ve bunun metinlerindeki üç ögeden
anlaşılabileceğini söylemektedir.[473] Bu ögelerden ilki sefirotlar,
sefirotların suduru ve birbirleri arasındaki ilişki hakkında kaleme
aldıklarından çıkarılmaktadır. Ramban konuyu ele alırken birden konuyu
kapatmakta ve daha fazla açıklama yapacak başka rivayet kalmadığını öne
sürmektedir. Halbertal ise Ramban’ın şüphesiz konuyu açıklayacak bilgiye sahip
olduğunu ancak konuyu avamın eline geçebilecek bir eserde detaylandırma
taraftarı olmadığını iddia etmektedir. Ramban’ın konuyu kapatma gerekçesi
olarak elinde rivayet olmadığını ileri sürmesi, geleneğin ravisi oluşuna bir
işarettir. İkinci öge ise, Ramban’ın mistik uygulamaların tatbiki konusundaki
tavrıdır. Ramban, Kabalacı geleneğin gizli kutsamaları ve ibadetlerde alınan
gizli niyetlerini ifşa etmemiş, özenle gizlemiştir. Ramban, bu konularda gizli
bir gelenek olduğunu söyleyip geçmektedir. Öğrencileri ise onun Âmâ İshak ve
halkasından farklı uygulamaları olduğunu belirtmektedirler. Üçüncü öge,
Ramban’ın Kabalacı terminolojiyi kullanmasındaki tutarlılığıdır. Castile
Kabalacıları Tanah’ın aynı kelimelerini farklı yerlerde farklı farklı
anlamlandırır, Ramban ise kelimelere anlam verirken tutarlılık sergilemektedir.
Örneğin, dişil bu anlamına gelen zot ve ev anlamına gelen bayt
kelimelerini yalnızca Şekina'ya yormuştur.[474]
Ramban’ın Kabalayı tefsirinde kullanmakla yeni
bir metot geliştirip geliştirmediği de günümüz araştırmacıları tarafından
tartışılmıştır. Moshe Idel, Ramban’ın kendine has bir tefsir metodu
geliştirmediğini, Kabalacı geleneğe kendinden bir şey katmadığını, yalnızca
Kabalacı gelenekle ulaşan rivayetleri Tanah’ın ilgili yerlerinde aktarmakla
yetindiğini belirtir. Zira Ramban, eyn ba-yadenu davar mekubal (bu
konuda bize ulaşan bir gelenek yok) sözleriyle birçok defa konuyu uzatmadan
sonlandırmaktadır.[475] Oded
Yisraeli ise Ramban’ın yeni bir metotla karşımıza çıktığını belirtmektedir.
Ramban’ın gelenekselci yönünü inkâr etmeyen Yisraeli, Ramban’ın bu yönünün
çağının Kabalacılarından farkı olduğunu söyler. Ona göre Ramban, Kabalacı
gizemlerin aşikâr edilmemesi gerektiğini düşünse de şartların zorlaması, buna
mecbur kalması nedeniyle tefsirinde Kabalaya yer vermektedir. Ramban’ın ortaya
koyduğu yenilik ise geleneğe bağlı kalarak Kabalayıtefsirinde kullanmasıdır.[476]
Özetle, dönemin Kabalacı tartışmaları ve Ramban’ın
bu konudaki tutumu tefsirine yansımaktadır. Ramban,emet yani hakikat
olarak bahsettiği yorumlarında Tanrı’nın bizzat Musa’ya verdiği bilgilerin
açıklamasını yapmaktadır. Tanrı’nın Sina’da Musa’ya verdiği sırlar, yazılı ve
sözlü Tevrat’la nesilden nesile aktarılmıştır. Bu sırların anlaşılması ise
yazılı Tevrat’ın sözlü Tevrat ışığında derinlemesine çalışılmasıyla mümkün
olur. Ramban da tefsirinde bunu yapar. Tevrat’ı, sözlü gelenekle açıklar.
Geleneğin ötesinde yapılan yorumların, birçok kişiyi heretikliğe
sürükleyeceğini söyler ve bu yorumların önüne geçmeye çalışır.
C.
Ramban’ın Tevrat
Tefsiri’nden Örnek Metinler
Çalışmamızın bu kısmına kadar Ramban’ın Tevrat
tefsiri, kullandığı metodoloji, dönemin Kabalacı tartışmaları ve Ramban’ın bu
tartışmalardaki konumu incelenmiştir. Ramban’ın tefsirinde dönemin koşullarını
yansıtması, kendinden önceki müfessirler ile ilgili görüşleri, halaha ve
agadaanlatımlarına yer vermesi, Tevrat hakkındaki Kabalacı görüşleri ve
tefsirinde kullandığı Kabalacı terminoloji konularınadeğinilmiştir. Bu bölümde
Ramban’ın Tevrat tefsirinden örneklere yer verilerek daha önce değinilen bu
konuların tezahürleri sunulacaktır. Dünyanın yaratılışı, gelecek dünya ve ruh
göçü olmak üzere üç farklı örnek seçilmiştir.
1. Bereşit
Bilindiği üzere Tevrat, hadiseleri kronolojik
sıra ile anlatır. Yaratılış hikâyesi ile başlar ve Musa’nın ölümü ile sona
erer. Yaratılış hikâyesi, Tekvin kitabının ilk satırlarında şöyle yer alır:
Başlangıçta Tanrı göğü ve yeri yarattı.
Yer boştu, yeryüzü şekilleri yoktu; engin karanlıklarla kaplıydı. Tanrı’nın
Ruhu suların üzerinde hareket ediyordu. Tanrı, ‘Işık olsun’ diye buyurdu ve
ışık oldu. Tanrı ışığın iyi olduğunu gördü ve onu karanlıktan ayırdı. Işığa
‘gündüz’ adını verdi.
Akşam oldu, sabah oldu ve ilk gün oluştu.[477]
Ramban, Raşi’den alıntıladığı bir agadayı
vererek yaratılış hikâyesini tefsir etmeye başlar. Bu agadaya göre Raşi,
Tevrat’ın “Bu ay, sizin için ilk ay olacak”[478] ayeti ile başlaması
gerektiğini düşünmektedir. Zira bu ayet, Tanrı’nın topluluk olarak İsrail halkına
verdiği ilk emirdir [479]Ramban, bir
kişinin Tevrat’ın neden “Başlangıçta Tanrı yarattı” ifadesiyle başladığını
sorgulayabileceğini söyler ve şöyle der:
Cevap şudur: Yaratılış hadisesi derin bir gizemdir ve ayetler
olmaksızın anlaşılamaz. Musa Efendimizin Tann’nın ağzından aldığı gelenek (kabala)
olmadan tam anlamıyla bilinemez.[480] Bilenler onu gizlemeye
mecburdur.[481]
Ramban daha sonra Raşi’nin Tevrat’ın başlangıç
cümlesi ile ilgili cümlelerinin nedenini açıklamaya koyulur. Raşi’ye göre,
dünyanın yaratılışının, Âdem ile Havva’nın, onların günahlarının ve Aden
bahçesinden kovulmalarının, Nuh tufanının ve sonrasında gelen kuşakların
hikâyelerininTanrı tarafından anlatılmasının gerekçesi, İsrailoğullarının
vadedilmiş toprakların sahibi olduğunu söylemektir. Ramban, Raşi’nin bu
düşüncelerini açıkladıktan sonra şu ifadelere yer vermektedir:
Yaratılış hadisesinin gizemleri ile ilgili bahsettiğim mesele
hakkında bir başka rivayet daha vardır. Rabbilerimiz -ruhları şad olsun-
dediler ki[482], gösterdi
halkına işlerinin gücünü[483]ayetinde
işaret edildiğiüzere, et ve kan[dan oluşan insan]a yaratılış işlerini anlatmak
mümkün değildir. “Başlangıçta Tanrı yarattı” ayeti bu nedenle sana [göre]
kapalıdır.
Ramban’ın bu sözlerinden anlaşılacağı üzere,
Raşi’nin İsrail’in vadedilmiş topraklara hâkimiyeti ile ilgili tüm bu
açıklamaları yaratılışın gizemlerini açıklamaya yetmemektedir ve yaratılış,
insanın kavramaktan aciz olduğu gizemler barındırmaktadır.
Ramban, Raşi’nin bereşit kelimesinden
anlaşılması gerekeni nasıl açıkladığından da bahseder:
Başlangıçta Tanrı yarattı: Raşi der ki,“Bu
ayet bariz bir şekilde açıklamalar (darşeni) gerektirmektedir.[484]
Rabbilerimizin anlattığı(şe- darşuhu) gibi “Tanrı’nın, [Tanrı yaratma
işine başladığında} ilk (reşit) beni yarattı[485]
demesi gibi Tevrat reşit (ilk) olarak adlandırılır.İsrail, Rab için
kutsal bir halk, hasadın ilk (reşit) ürünüydü[486]
dendiği için İsrail reşit (ilk) olarak adlandırılır.” Rabbilerimizin bu midraşı
çok belirsiz ve mühürlüdür. Çünkü reşit olarak adlandırılan birçok şey
vardır ve bunların hepsi için açıklamalar vardır. Ve imanı kıt olanlar
onları uzun uzun anlatırlar. Derler ki[487] [488]: Dünya üç şey için
yaratılmıştır: Halla (hamur sunusu), measer (öşür) ve bikurim
(ilklerin sunusu). Başlangıçta Tanrı yarattı’da geçen reşit
(başlangıç), ilk (reşit) tahılınızdan bir pide (halla) sunacaksınız4998
dendiği için halladır. İlk (reşit) ürününüzü kâhine vereceksiniz[489] dendiği için reşit,
measerdir. Toprağınızın ilk (reşit) ürününü Rab ’bin tapınağına getireceksiniz[490] dendiği için reşit,
bikurimdir. Dahası dediler ki[491]: İlk (reşit) toprağı
kendine seçti[492] dendiği için [reşit],
Musa’dır.[493]
Ramban tüm bu
açıklamaların anlamsız olduğunu söyler ve “imanı kıt olanların” bu
açıklamalarda anlam aradığını ifade eder. Chavel, Ramban’ın “imanı kıt olanlar”
(ktaney emuna) tabirini İbn Ezra için kullandığını belirtmektedir.[494] İbn Ezra,
Tevrat tefsirine yazdığı mukaddimede, dördüncü yolu[495] açıklarken midraşlara
başvurmanın öneminden bahsederek şöyle der: “Bırakın Tanrı’nın hikmet verdiği
kulları, kalbinde en ufak bir idrak barındıran herkes konuyu midraşlarla
kavrayabilir! Çünkü midraşlar apaçık gerçeğin saf örtüleridir.
Rabbilerimiz -ruhları şad olsun- bununla ilgili olarak ‘Hiçbir metin ^eşatından
(yalın anlamından) yoksun bırakılamaz’ demişlerdir.”[496] Ardından bereşit
kelimesinin anlamını açıklamak üzere onlarca midraş sunar[497] ve “Ve
mesele şu ki deraşın sonu yok!” der. İbn Ezra’ya göre “...deraş, halahanın
karmaşık yapısından bunalmış zihinleri rahatlatır” ve “.yeni başlayanlar için
[meseleleri] kavrama yolunda rehberdir”[498] [499]Bu durumda alıntıladığımız
metinde yer alan “Ve imanı kıt olanlar onları uzun uzun anlatırlar” ifadesi ile
Ramban, İbn Ezra’nın onlarca midraş paylaşmasını sert bir dille
eleştirmektedir.
Ramban’a göre
ise tüm bu açıklamalar tek bir şeye işaret etmektedir. O, midraşlardan
anlaşılması gerekeni açıklamaya çalışarak şu sözlere yer verir:
Bu konuda [Rabbilerin] niyeti şudur, bereşit kelimesi
dünyanın yaratıldığı on sefirotaL09 işaret eder (tirmoz).
[Bereşit kelimesi],Rab dünyanın temelini bilgelikle attı (be-hohma yasad
arets)[500] dendiği üzere her
şeyin temeli (yesod) olan hohmasefirasına işarettir (remez).
Bu terumadır, kutsaldır ve onun ölçüsü yoktur.[501] Bu nedenle yaratılmışların
kıt anlayışına işaret eder, kişi on madde sayar ve on’dan biri on sefirota işarettir
(remez). Bilgeler onuncu [sefirotu] gözlemlerler ve onun hakkında konuşurlar.
Hamur hakkındaki tek mitsva olan halla buna işaret eder (tirmoz).
Reşit olarak adlandırdıkları İsrail, Şir ha-Şirim le-Kala’da ayetin
kız, abla ya da anne olarak bahsettiği İsrail topluluğudurAnnesinin verdiği
tacı giyinmiş[502]ve diğer yerlerde
geçtiği gibi bu zaten midraşta yer alır. Benzer şekilde, Musa hakkındaki ilk
(reşit) toprağı kendine seçti[503] ayetinden, Musa
Efendimizinaspaklarya ha-meiraya[504]baktığını ve reşiti kendisi
olarak gördüğünü söylerler, bu sebeple Tevrat’a layık olduğunu çıkarırlar.
Bunların hepsi bir tek anlamdadır.[505]
Ramban, bereşit kelimesinin Kabalacı
düşüncenin en temel öğretisi olan sefirot öğretisine işaretettiğinden
bahsetmektedir. Bereşit kelimesinin birçok anlamı içerisinde hohmasefirotu
da yer alır ancak sıradan bir insan,yani Kabalanın sırlarından haberdar olmayan
bir insan,bu anlama vakıf olamaz. Ramban’a göre yalnızca bilgeler, yani
Kabalanın sırlarını bilenler,.hallanın ilkliğinin, İsrail’in ilkliğinin
ve Musa’nın ilkliğinin her şeyin ilki olan hohma sefirasına işaret
ettiğini görebilir. Ramban, sefiralarla ilgili verdiği bilgiyi bununla sınırlı
tutar ve şöyle der:
Bu konudaki açıklamayı uzun uzun yazmak mümkün değildir. Remez
tehlikelidir çünkü bununla ilgili gerçek olmayan çıkarımlarda bulunabilirler.
Bunları yalnızca Rabbilerimizin sözleriyle dalga geçen, hikmetten yoksun imanı
kıt olanların ağızlarını kapatmak için anlattım.[506]
Görüldüğü üzere Ramban, Kabalanın herkese hitap
etmeyeceğini düşünmektedir. Yeterli anlayışa sahip olmayan kişiler,yanlış
çıkarımlarda bulunabilir. Bu nedenle Kabalacı sırlar aşikâr edilmemelidir.
Ramban olası yanlış çıkarımların önüne geçmek için konuyu detaylandırmaktan
kaçınmaktadır. “İmanı kıt olanlar” ifadesi ile midraşlar aracılığıyla bereşit
kelimesinin anlamına vakıf olunabileceğini düşünen İbn Ezra’ya tekrar bir
atıfta bulunmakta ve İbn Ezra’yı susturmak için sefirottan bahsettiğini
ifade etmektedir.
Ramban daha sonra “Ve Tanrı dedi” ayetini
açıklamak üzere Elohim kelimesinden bahseder:
Ve Elohim dedi: Elohim kelimesi ‘tüm güçlerin sahibi’
anlamına gelir. Çünkü kelimenin kökü eldir ve güç anlamına gelir. Ve elohim kelimesi,bitişik
olan elve onlar anlamına gelen ve gücün bütün çeşitlerine işaret edenhemden
oluşur. Bu nedenle elohim, ‘bütün güçlerin gücü’ anlamına gelir. Bununla ilgili
olarak açıklanacak başka bir sır (sod) vardır.[507]
Ramban, kelimenin kökenine yönelik açıklamalar
yaptıktan sonra başka bir sır olduğunu söylerek konuyu aniden
sonlandırmaktadır. Elohim kelimesi hakkında başka bir açıklama yapmadan
dünyanın hiçlikten yaratıldığından ve hava, su, toprak, ateş olmak üzere dört
elementten oluştuğundan bahseder. Sonrasında, meleklerin dünyanın yaratılışına
yardım edişi sorulmuşçasına yanıt niteliğinde şu sözleri sarfeder:
Bedenleri olmayan meleklerin yaratılışını bilmek istersen, bu konu
Tevrat’ta açıklanmaz. Ancak onun açıklaması vardır.[508]Onlann dünyanın yaratılışına
yardım ettiklerini söylememelisin çünkü ikinci gün yaratıldıkları [söylenir].
Ancak bereşit kelimesinin ve Kutsal Kitap’ın neden “Tanrı yarattı
başlangıçta” diye başlamadığının sırrına layık olursan ve anlarsan, hakikat
yoluyla (al dereh ha-emet) bileceksin ki ayet,aşağılardan (be-tahtonim)
bahseder ve yukarılara (be-alyonim) işaret eder (yirmoz). Ve bereşit
kelimesi bahsettiğim gibi her şeyin ilki (reşit) olan hohmaya işaret
eder. Bu nedenle Targum Yeruşalmibe- hohmata (hikmetle) olarak tercüme
eder ve kelime, bet harfinin tacıyla[509] taçlanır.[510]
Ramban, meleklerin ikinci gün yaratıldıkları
için dünyanın yaratılışına yardım edemeyeceklerini söyledikten sonra sözü
tekrar bereşit kelimesine getirir. Tevrat’ın bereşit kelimesi ile
başlamasını kavrayanların ve bu sırra layık olanların gerçeği bileceğini
söyler.Bu gerçeğe göre, aşağılar (be-tahtonim) ve yukarılar (be-alyonim)
olarak bahsettiği ayaltı ve ayüstü âlemdir. Ona göre, diğer her şeyin
müsebbibi olduğu gibi bu iki âlemin yaratılışının müsebbibi de hohma
sefirasıdır. Bereşit kelimesinin hohma sefirasına işaret ettiğini
gelenekten getirdiği kanıtla sunar ve kelimenin Kudüs Targumu’nda be-hohmata
olarak tercüme edildiğini söyler.[511] Belirttiği üzere kelimenin
başında yer alan bet harfinin tacı da bir kanıttır. Ramban,
harflerintagin adı verilen taçlarında Tevrat’ın kodlandığını ve Tevrat her
şeyin bilgisini içerdiği için bu taçların da her şeyin bilgisini içerdiğini
düşünmektedir. Bereşit ve be-hohmata kelimelerinde yer alan bet
harfinin tacı da hohma sefirası ile gerçekleşen yaratılışın bilgisini
içermektedir. Ramban, bet harfinin tacındaki sırdan bahsetmekle birlikte
bu sırrın ne olduğunu paylaşmamaktadır.
2. Olam ha-Ba
Tevrat, Tekvin kitabının ilk bölümünde
Tanrı’nın gündüz ve geceyi, gökyüzünü, yeryüzünü, yeryüzündeki bitkileri,
güneşi, ayı, yıldızları, balıkları, kuşları, sürüngenleri, diğer hayvanları ve
insanları altı günde yarattığını ve bundan memnun olduğunu anlatmaktadır.
Yaratma işinin anlatımı bittikten sonra şu ifadeler yer alır:
Gök ve yer
bütün ögeleriyle tamamlandı. Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu
işi bitirdi. Yaptığı işten o gün dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir
gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün yapmayı yarattığı bütün işlerinden
dinlendi.[512]
Ramban, bu ayetlerin sonunda yer alan
“Tanrı’nın yapmayı yarattığı bütünişlerini”(kol maVahtoaşer bara elohim
le'asot) ifadesini tartışırkenöncelikle Raşi’nin ve İbn Ezra’nın sözlerine
yer verir ve şöyle der:
Bunlar
Raşi’nin sözleridir. Bereşit Rabba’da[513] açıklandığı üzere Tanrı,
altıncı gün iki kat iş yaparak Şabat’ta yapması gereken işleri [erken]
tamamlamıştır. Ancak Rabbi Abraham[514], Tanrı’nın işlerini peşat anlamına
göre açıklamıştır. Buna göre O’nun işleri (mal’ahto), kendi kendilerine türemeleri için güç verdiği
bütün türlerin köklerine işaret eder.[515]
Ramban daha sonra kendi görüşünü belirterek şu
sözlere yer verir:
Bana göre, açıklama şu kiTanrı, altı günde bahsettiği işlerin
hepsinden bir yaratma yapmak için hiçlikten yaratma yaptığı bütün işlerinden
dinlendi. Bu nedenle ayet, Tanrı’nın birinci günde yarattığı yaratmanın
yaratılışından (beria)ve geri kalan günlerde yaptığıyapmanın
yapılmasından (me 'ase) dinlendiğini
söylemektedir. Burada geçen yapmak (le
'asot) kelimesi ayetin başında
geçen yapmayı yarattığı bütün işlerinden dinlendi (mi-kol maUahto aşer bara
elohim le 'asot) ifadesi ile
bağlantılıdır. Yapmayı (le 'asot), ifadesi yapılışından (mi-le
'asot) olarak anlaşılmaktadır.[516]
Ramban, ayetin gramerine ve kelimelerin
anlamına odaklanıp dilbilimsel açıklamalara yer vermektedir. Yapma (me 'ase)
ve yaratma (beria) kelimelerinin ayet içinde kullanımından ve kelime
diziminden yola çıkarak Tanrı birinci günde hiçliktenyaratmış diğer beş günde
de bu yaratma üzerine yapmıştır. Yedinci günde ise birinci günde
hiçlikten yaratma ve bu yaratma üzerine diğer beş günde yapma
işinden dinlenmiştir. Bu dilbilimsel açıklamasını diğer ayetlerden de örnekler
vererek güçlendirmeye çalışır. Ardından yapma (le 'asof) kelimesinin
işaret ettiği anlama odaklanır ve şöyle der:
Bil ki yapmak (le'asot) kelimesi daha çok şey
içerir. Yaratılışın altı günü, dünyanın bütün günlerini temsil eder çünkü
dünyanın ömrü 6000 yıldır.
Bunun için derler ki, “Tanrı’nın bir günü bin yıldır.”[517] Bu nedenle
ilk iki günde dünya tamamen suydu ve hiçbir şey tamamlanmamıştı. Bu günler,
Tanrı’nın adını anacak hiç kimsenin olmadığı iki bin yıla işaret eder (remez).
Bunun için derler ki, “İlk iki bin yıl bir ıssızlıktı (tohu)”[518] Ancak
birinci günde ışığın yaratılışı vardı. Işığın yaratılışı, dünyanın ışığı ve
Yaratıcı’nın tanışı olan Âdem’e karşılık gelir. Ve belki de Enoş[519] ilk insanın
ölümüne kadar putlara tapmamıştır.
İkinci gün Tanrı, suların ortasında bir gökkubbe olsun ve
suları ayırsın[520] demiştir
çünkü o “gün” [yani ikinci iki bin yıllık süre] Nuh ve oğullarından salih
olanlar, suyla cezalandırılan günahkârlardan ayrılmışlardır.
Üçüncü gün kara oluştu, bitkiler ve ağaçlar büyümeye başladı ve
meyveler olgunlaştı. Bu, İbrahim 48 yaşındayken başlayan üçüncü bin yıllık
döneme denk gelir,[521] çünkü İbrahim
bundan sonra Tanrı’nın adına çağırmaya başlamıştır. Tanrı’nın adına çağırmaya
başlayan doğru bir dal[522] yeşerdi dünyada.Tıpkı
Harran’da edindikleri ruhlar[523]ayetinde açıklandığı gibi[524] [İbrahim]
ev halkını ve çocuklarını Tanrı’nın adına çağırdı. Doğru ve adil olanı
yaparak yolumda yürümeyi buyursun.[525]Bu dönem
İbrahim’in soyu Sina’da Tevrat’ı alana kadar devam etti ve Tanrı’nın evi bu
“gün” inşa edildi, dünyanın meyveleri olan bütün mitsvalar bildirildi. Bil ki
alacakaranlık düştüğünde ertesi güne geçilmiş olur. Bu nedenle her “gün”ün
meselesi, tıpkı İbrahim’in ikinci bin yılın sonunda doğması gibi bir tık önce
başlar.Herbir gün için benzer örnekler göreceksin.
Dördüncü gün,küçük ve büyük gök cisimleri yaratıldı. Bu “gün” yani
dördüncü bin yıllık dönem, ilk mabedin inşa edilmesinden 72 yıl sonra başladı
ve ikinci mabedin yıkılışından sonraki 72. yıla kadar devam etti. Bu “gün”de bütün
İsrailoğulları ışıdı[526] [527]çünküRab’bin
görkemi tapınağı doldurmuştu531־ ve İsrail’in ışığı
tapınaktaki sunağa ateş oldu. Sunuları tüketen bir aslan[528] gibi oraya yerleşti. Sonra
ışıkları söndü ve Babil’e sürüldüler, tıpkı yeni ayın doğuşundan önce ayın
ışığının sönmesi gibi. Sonra ay ikinci mabedin bütün günlerinde onlar için
ışıdı ve sunaktaki ateş bir köpek[529] [530] [531] gibi yerleşti. Ve sonra iki
ışık akşamüzeri yok oldu ve mabed yıkıldı.
Beşinci gün,
sular canlılarla doldu ve kuşlar yerküre üzerinde uçtu. Bu, beşinci bin yıllık
döneme denk geldi. İkinci mabedin yıkılışının 72. yılında başladı ve bu
binyılda devam ediyor, milletler hüküm sürecek, insanlar denizdeki
balıklara, yönetilen yoksun sürüngenlere çevrilecek, onları oltayla, ağla,
serpme ağla tutar gibi tutacaklar ve sevinç çığlıkları atacaklar50
ve kimse Tann’yı gözetmiyor.
Altıncı günün
sabahında Tanrı dedi ki, yeryüzü çeşit çeşit canlı yaratık, evcil ve yabanıl
hayvan, sürüngen türetsin54 Onların yaratılışı gündoğumundan
önce oldu, hatta şöyle yazılıdır, güneş doğunca inlerine çekilip yatarlar.[532] Sonra,
insan Tanrı suretinde yaratıldı ve bu onun egemenlik zamanıdır, yazıldığı gibi,
insan işine gider akşama dek çalışmak için[533]
Bunların hepsi altıncı bin yıllık döneme işaret eder. Baştaki canlılar,
Tanrı’yı bilmeyen[534]
krallıkların egemenlik süreceğine işaret eder. Ancak bundan bir onluk sonra
-güneş ışığının parladığı ilk zamandan günün başlangıcına kadar olan sürede[535]- kurtarıcı
gelecek. Onun hakkında, tahtı karşımda güneş gibi duracak[536] denmiştir. Bu Tanrı
suretinde şekillendirilen Davut oğludur. Denilmiştir ki: İnsanoğluna benzer
birinin göğün bulutlarıyla geldiğini gördüm. Eskiden beri var Olan’ın yanına
doğru ilerledi, O ’nun önüne getirildi. Ona egemenlik, yücelik ve krallık
verildi [537] Bu, beş bin yılın
tamamlanmasından 118 yıl sonra Tanrı’nın Daniel’in ağzından söyledikleri
gerçekleşecek. Günlük sununun kaldırılıp yıkıcı iğrenç şeyin konduğu
zamandan başlayarak 1290 gün geçecek. Bekleyip 1335 güne ulaşana ne mutlu![538] [539]Altıncı bin
yıllık dönemin başlangıcında korkunç, ürkütücü ve çok güçlü54
yeni bir egemen krallık[540] [541] yükselecek.
Ve gerçek her zamankinden daha çok yaklaşıyor.
Yedinci gün,
Şabat’tır ve gelecek dünyaya (olam ha-ba) işarettir (remez)çünkü o
gün tam bir Şabat olacak ve sonrası ebedi bir yaşam olacak:15
Tanrı, bütün bu günlerde bizi korusun ve masum kulları arasına dâhil etsin.[542]
Görüldüğü üzere Ramban, dünyanın yaratıldığı
altı günün her birinin bir milenyuma, Tanrı’nın yaratma işini bitirip
dinlendiği Şabat gününe denk gelen yedinci milenyumun Olam ha-Ba’ya
(gelecek dünya) tekabül ettiğini söylemektedir. Suların yaratıldığı birinci
milenyum Âdem’in yıllarına; göğün yaratıldığı ikinci milenyum tufan yıllarına;
bitkilerin yaratıldığı üçüncü milenyum İbrahim’in tebliğ dönemine; gök
cisimlerinin yaratıldığı dördüncü milenyum Birinci ve İkinci Mabed dönemine;
balıkların ve kuşların yaratıldığı beşinci milenyum İkinci Mabed’in
yıkılışından sonraki döneme; hayvanların ve insanın yaratıldığı altıncı
milenyum gelecek dünyanın habercisi kurtarıcı Mesih dönemine ve son olarak
Şabat gününe denk gelen yedinci milenyum ise Olam ha-Ba'ya denk gelir.
Altıncı milenyumu açıklarken kullandığı “Ve gerçek her zamankinden daha çok
yaklaşıyor” ifadesinden de anlaşılacağı üzere Ramban, Mesih’in gelişinin yakın
olduğunu düşünmektedir. Zira Yahudiler, altıncı milenyumda gerçekleşeceği
belirtilen sıkıntılı günleri yaşamaktadırlar. Ramban’ın bu açıklamalarının
nedeni, Mesih dönemini hesaplamaya çalışan diğer Yahudi âlimler gibi Yahudi
cemaatinin umudunu taze tutmak ve onları sürekli ibadet ile meşgul olmaya
yönlendirmektir denebilir.[543] Ramban’ın
bu görüşünü belirtmek üzere önce Raşi ve İbn Ezra’nın yorumlarına değinmesi,
ardından dilbilimsel açıklamalar yapması ve son olarak konu hakkında kendi
görüşleri olan bu hesaplamaya yer verip yorumlarını dua ile sonlandırması
dikkate değerdir. Klasik bir Tevrat tefsiri olarak başlayan metin, apokaliptik
bir yapıya bürünmekte ve salihlerden olma temennisi ile bitmektedir.
Dolayısıyla dönemin koşullarının metnin içeriğini belirlemede etkili olduğu
görülmektedir.
3. Yivum ve Gilgul
Tekvin kitabında Yakup’un oğullarından
Yahuda’nın Tamar ile olan ilişkisi anlatılmaktadır. Yahuda, Kenanlı bir kız ile
evlenir. Er, Onan ve Şela olmak üzere üç oğlu olur. Daha sonra Yahuda, oğlu Er
için Tamar’ı bulur ve evlendirir. Sonrasında Kutsal Kitap’ta şunlar anlatılır:
Yahuda ilk
oğlu Er için bir kadın aldı. Kadının adı Tamar’dı. Yahuda’nın ilk oğlu Er,
Rab’bin gözünde kötüydü. Bu yüzden Rab onu öldürdü. Yahuda, Onan’a “Kardeşinin
karısıyla evlen,” dedi. “Kayınbiraderlik görevini yap. Kardeşinin soyunu
sürdür.” Ama Onan doğacak çocukların kendisine ait olmayacağını biliyordu. Bu
yüzden ne zaman kardeşinin karısıyla yatsa, kardeşine soy yetiştirmemek için
menisini yere boşaltıyordu. Bu yaptığı Rab’bin gözünde kötüydü. Bu yüzden Rab
onu da öldürdü.[544]
Yahuda, Onan’ın ölümünün ardından üçüncü oğlu
Şela büyüyünceye kadar dul kalmasını söyleyerek Tamar’ı babasının evine
gönderir.Çünkü Şela’nın da ölmesinden korkmaktadır. Bu sırada Yahuda’nın
oğullarının annesi olan karısı ölür. Tamar, Şela büyüdüğü halde kendisi ile
evlenmesine izin verilmediğini anladığı için kimliğini gizleyip kayınpederi
Yahuda’yı kandırır veücret karşılığında onunla birlikte olur. Yahuda, Tamar ile
birlikte olduğunu bilmemektedir. Üç ay sonra Yahuda’ya Tamar’ın zina edip
hamile kaldığı söylenir. Yahuda, Tamar’ın yakılması gerektiğini söyler.
Tamar, ücret olarak aldığı eşyaları gösterek
Yahuda’dan hamile olduğunu kanıtlar, Peres ve Zerah adı verilen ikiz bebekler
doğurur.[545]
Tevrat, evli bir adam çocuksuz ölürse, dul
kadının ölmüş kocasının erkek kardeşiyle, tercihen en büyüğü ile evleneceğini
belirtir. Bu evlilikten doğan ilk çocuk, ölü kocanın soyunun bir devamıdır. Bu
uygulamaya yivum denir, kayınbirader yavam, dul kadın ise yevama
olarak adlandırılır. Ölen adamın erkek kardeşi, dul kadınla evlenmek istemezse
veya kadın onunla evlenmek istemezse, standart bir boşanma onların bağlarını
koparmak için yetersizdir. Bunun yerine, çıkarma anlamına gelen halitsa
ile kayınbiraderin ayakkabısının çıkarılması prosedürü uygulanır. Halitsa
töreni tamamlandıktan sonra dul kadın başka biriyle evlenmekte serbesttir.[546]
Ramban, “Yahuda, Onan’a ‘Kardeşinin karısıyla
evlen,’ dedi. ‘Kayınbiraderlik görevini yap. Kardeşinin soyunu sürdür.’ Ama
Onan doğacak çocukların kendisine ait olmayacağını biliyordu” ayetlerini tefsir
ederken öncelikle Raşi’nin görüşünden bahseder.Raşi, yavam ve yevamanın
evliliğinden doğan çocuğa ölen adamın adının verilmesi gerektiğini
belirtmektedir. Ramban ise böyle bir emir bulunmadığını Tevrat’tan örneklerle
açıklar:
Oğul, ölenin ismiyle anılır. Bu Raşi’nin
sözüdür. Ancak doğru değildir.
Çünkü Tevrat’ta aynı emir ile ilgili olarak, kadının
doğuracağı ilk oğul kardeşinin adını sürdürsün, öyle ki ölenin adı İsrail’den
silinmesin[547]'' denir. Yine de
kayınbiraderin oğluna ölen kardeşinin adını vermesi emredilmemiştir.[548] Boaz’la
ilgili olarak, Mahlon’un dul karısı Moavlı Rut’u kendime eş olarak alıyorum,
öyle ki ölen Mahlon’un adı bıraktığı mirasla birlikte sürsün, kardeşlerin
arasından ve yaşadığı kentten adı silinmesin.[549]
Burada doğan çocuk Mahlon olarak değil Oved olarak adlandırılmıştır.[550] Dahası, Onan
doğacak çocukların kendisine ait olmayacağını biliyordu[551]
deniyor. Çocuk ondan değilmişçesine ölen kardeşinin adını vermesi onun için
nasıl bir talihsizlik olur? Birçok kişi bunu yapmayı isteyecektir. Yine Kutsal
Kitap’taOnan dedi ifadesi geçmiyor, Onan biliyordu [doğacak
çocukların kendisine ait olmayacağını] deniyor. Bu, Onan’ın doğacak çocukların
kendisine ait olmayacağını açıkça bildiğini gösterir.[552] [553]
Ramban, Onan’ın doğacak çocuğun ölen kardeşi
Er’in adıyla anılması konusunda bir sıkıntısı olmadığını söylemektedir. Onan,
doğacak çocuğu kendi çocuğu olarak düşünmemektedir ve bu düşüncesi bir bilgiye
dayanmaktadır. Onan’ın açıkça bildiği şey, Tevrat’ın büyük gizemlerinden
biridir.
Ramban, yivumun büyük hikmetlerle dolu
bir uygulama olduğunu ve Yahuda’nın bu hikmetleri bildiğini belirten ifadelere
yer verir:
Bu konu Tevrat’ın insanlık tarihi hakkındaki en büyük
gizemlerinden (sod gadol mi-sodot ha-tora) birisidir ve gören gözü,
işiten kulağı565 olanlar için apaçıktır. Eski bilgeler çocuğu
olmadan ölen bir kardeşin karısıyla evlenmenin büyük faydaları olduğunu
biliyordu ve ölen kişinin kardeşinin, dul yengesi ile evlenmesi öncelikliydi.
Kardeşi evlenmezse, başka bir akraba evlenirdi çünkü herhangi bir akraba
evliliği gerçekleştirip bu evlilikten istifade ederdi. Dul kadının ölen
kardeşinin eşiyle, babasıyla ya da başka bir akrabasıyla evlenmesi gelenekti.
Bunun Yahuda dönemi öncesine ait bir uygulama olup olmadığını bilmiyoruz.
Bereşit Rabba’da[554] Yahuda’nın
çocuğu olmadanölen bir kişinin karısıyla evlenmeyi (yivum) uygulamaya
koyduğu, çünkü atalarından aldığı gizeme (kabal ha-sod) vakıf olduğu ve
yerine getirmede acele ettiği söylenmektedir. Daha sonra gelen Tevrat’la, belli
akrabaların eski karılarıyla evlenme yasaklanırken, bir kardeş çocuksuz ölürse
onun karısıyla evlenmeme yasağı Tanrı iradesiyle kaldırıldı. Ancak bir amcanın
karısıyla, bir oğlun karısıyla ya da benzer şekildeki akrabaların karısıyla
evlenme yasağını kaldırmayı Tanrı istemedi. Yalnızca ölen
kardeşin karısıyla
evlenme, devam eden bir gelenek[555] olduğu için
bu böyle ve daha önce bahsettiğim gibi bunun faydaları kişinin kendisinedir,
başkalarına değil.[556]
Ramban, Tevrat öncesi dönemde yivumun
ilk defa Yahuda tarafından uygulandığını anlatmaktadır. Ramban’a göre, çocuğu
olmadan ölen kişinin karısıyla evlenme, evlenen için birçok fayda
barındırmaktadır. Bunlardan faydalanma hakkı önce kardeşe, sonra diğer
akrabalara verilmiştir. Yahuda yivumun gizemini, hikmetini ve kişiye
faydalarını bilmektedir. Bu sebeple ölen oğlu Er’in karısı Tamar’ı, diğer oğlu
Onan ile evlendirmiştir.
Chavel, Ramban’ın burada işaret ettiği ancak
açıklamadığı, Yahuda’nın ve Onan’ın vakıf olduğu gizemin, Kabala’nın temel öğretilerinden
olan gilgul (ruh göçü) olduğunu belirtir.[557] Kabalacı öğretiye göre ruhun
beş katmanı vardır. Bunlar; nefeş, roah, neşema, haya ve yehidadır.
Herkes ilk katman olan nefeş ile doğar ve güzel bir hayat sürerek en üst
katman olan yehidaya ulaşabilir. Ancak insan aynı zamanda kötüye
meyillidir (yetser ha-ra) ve bu sebeple en üst katmana ulaşamadan
ölebilir. Ruh göçü öğretisi yani gilgul, bazı saf ruhların dünya
hayatında ihmal ettikleri bir takım dini amelleri telafi etmek üzere dünyaya
dönmelerinden ve bu amaçla iyi bir ruhla birleşmelerinden bahsetmektedir.[558]
Göç eden bir ruh herhangi bir ruha
tutunmayacaktır. Kendisine en çok benzeyen ruha tutunacaktır. Bu da karısının,
kardeşinden doğuracağı bir ruhtur. Ancak bu tutunma, aynı babadan olan iki
kardeş söz konusu olduğunda, ölü olanın ruhu, kardeşinden olan bir çocukla bağ
kurduğunda tam manasıyla gerçekleşir. Bu bağ, herhangi bir akrabasından olacak
bir çocukla kuracağı bağdan çok daha yakındır.[559] [560]
Onan’ın kardeşi Er’in ruhu, Onan’ın Tamar’la birlikteliğinden
doğacak çocuğun ruhuna tutunacaktır. Onan bunu bildiği için doğacak çocuğu
kendi çocuğu olarak görmemektedir.Ramban şöyle devam eder:
Bir kişinin ölmüş kardeşinin karısıyla
evlenmeyi istememesi büyük bir zulüm olarak görüldü ve [hahamlar] bunu, çarığı
çıkarılanın soyu (beyt haluts ha-naalf0 olarak adlandırdılar.
Çünkü artık ölen kişi onlardan uzaklaştırılır ve bu emir çarığın
çıkarılmasıyla (halitsa) yerine getirilir.
Bu önemli konunun bilgisine sahip olan
İsrail’in eski bilgeleri, bu mirasa varis olan herkes tarafından uygulanmak
üzere bunu gelenekselleştirdiler. Evlenmeye engel teşkil etmediğini söylediler
ve ona muafiyet (geula) dediler. Boaz’ın meselesi böyleydi, Naomi’nin ve
komşu kadınların sözlerinin anlamı da bu. Bilge kişi anlayacaktır (ha-maskil
yavin).[561] [562]
Onan, kardeşinin karısıyla tam bir birliktelik
yaşamayıp azl yapmak suretiyleyivumdan faydalanmayı reddetmiştir. Bu da Tanrı
tarafından kötü bir iş olarak görülmüş ve Onan öldürülmüştür. İsrail’in
bilgeleri de yivuma nail olmakla birlikte yivumu fiili olarak
bütün yönleriyle yerine getirmeyip uygulamak istemeyenler için bir 572
kefaret ortaya
koymak üzere halitsayı uygulamışlardır.
Ramban, Rut
kitabında anlatılan hikâyeye de değinmektedir.[563] Hikâyeye göre
Rut’un kocası
Mahlon ölür ancak Rut yalnız kalan kayınvalidesi Naomi’yi bırakmaz.
Rut, Boaz adındaki akrabasının tarlasında
çalışmaya ve evi geçindirmeye başlar. Kayınvalidesi Naomi’nin teklifi üzerine
Rut, Boaz’a onunla evlenmek istediğini söyler.
Çevresindekiler de Boaz’ın akrabalık görevini
yerine getirip Rut ile evlenmesi
gerektiğini belirtir. Bunun üzerine Boaz ve Rut
evlenir. Kentin ileri gelenleri dua ederken “Rab’bin bu genç kadından sana
vereceği çocuklarla senin soyun, Tamar’ın Yahuda’ya doğurduğu Peres’in soyu
gibi olsun” derler.[564] Sonra bir
oğulları olur, adını Oved koyarlar. Naomi çok sevinir. Komşu kadınlar da
“Naomi’nin bir oğlu oldu” derler ve doğan çocuğu Naomi aracılığıyla Rut’un ölen
kocasına nispet ederler.[565] Görüldüğü
üzere Boaz ve Rut’un evliliği bir yivumdur. Rut kitabının sonunda
Tamar’ın oğlu Peres’in soyu sayılırken “Oved, İşay’ın babası, İşay da Davut’un
babası” denir.[566] Boaz ve
Rut’un yivumundan doğan Oved, Davut’un dedesidir ve Yahudiler, Davut
soyundan bir Mesih beklemektedirler.
Ramban ise tüm bunları anlatmaz, yalnızca “bilge kişi
anlayacaktır” der.Yivumdaki hikmetler, yivumu yerine getirmemenin neden
ölüme götürdüğü ve zulüm olarak adlandırıldığı, yivumun neden kefaret
gerektirdiği gibi sorular, Ramban’ın açıklamalarında cevabı olmayan sorulardır.
Genel tutumundan çıkarılabileceği üzere Ramban, yivumun içerdiği sırlar
konusunda sessiz kalmayı tercih etmektedir.
Tevrat tefsir geleneğinin oluşumunu, Tevrat
tefsirinde kullanılan metotları, Orta Çağ Tevrat tefsir literatürünü ve özel
olarak da Rabbi Moşe ben Nahman ile onun Kabala mistisizminden ögeler içeren
Tevrat Tefsiri’ni incelediğimiz bu çalışmamızda ulaştığımız sonuçları şu
şekilde sıralamak mümkündür:
I. Geonim dönemine kadar bizim anladığımız
şekliyle, Tevrat’ın ayet ayet tefsiri diyebileceğimiz bir literatür
oluşmamıştır. Bu döneme kadar geçen sürede yorum faaliyetleri, sözlü Tevrat
yani Mişna üzerine yapılan gemara/talmud çalışmaları ile yazılı
Tevrat yani Mikra üzerine yapılan midraş ve targum
çalışmalarından ibarettir. Tevrat tefsir çalışmaları bağlamında peşat
dönemi olarak da adlandırılan Geonim döneminde, Müslüman devletlerin
egemenliğinde yaşayan Yahudi âlimler sistematik Kur’an tefsirleri ile
karşılaşmışlardır. Öte yandan bu dönemde Karailer, Tevrat’ın tam olarak
anlaşılması için kelimelerinden başlamak gerektiğini söyleyerek Tevrat’ta geçen
kelimeleri inceledikleri sözlükler kaleme almışlardır. Ana akım Yahudiliği
oluşturan Rabbani Yahudiler, tüm bu gelişmelerin etkisiyle ilk sistematik
Tevrat tefsiri çalışmalarını ortaya koymuşlardır.
II. Geonim döneminden itibaren temelde dört
tefsir metodu ile Tevart üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Bunlar: yalın ve
literal anlama odaklananpeşat metodu; ayetin işaret ettiği sembole
odaklanan remez metodu; midraşlara ve Talmud’a başvurulan, daha çok
kıssadan hisse türünden rivayetlerin tefsirde kullanıldığı deraş metodu
ve ayetin batıni yönünü ele alan, sırlı ve gizemli işlerden bahsedilen sod metodudur.
Bu dört tefsir metodu, süreç içerisinde PaRDeS olarak kodlanmıştır.
III. Geonim döneminde oluşmaya başlayan ve
günümüzde de devam eden sistematik Tevrat tefsiri çalışmaları için en etkin
dönem Orta Çağ dönemidir. Bu dönemde yazılan tefsir çalışmalarından birçoğu, o
dönemde olduğu gibi günümüzde de Yahudiler tarafından otorite kabul
edilmektedir. Orta Çağ tefsir literatürünün en önemli çalışmalarını kaleme alan
Raşi, İbn Ezra, Ramban, Şmuel ben Meir ve David Kimhi başta olmak üzere
çalışmamızda yer verdiğimiz diğer birçok Yahudi âlimin Tevrat tefsirleri,
günümüzde de Yahudi dinî okulları olan yeşivalarda okutulmaktadır.
Bunlar arasında en önemli otoritenin Raşi olduğu açıktır. Öyle ki Raşi’nin
tefsiri, hemen hemen basılan bütün tefsirli Tevrat baskılarında mutlaka yer
almaktadır.
IV.
Ramban,
İspanya Yahudileri için oldukça önemli bir figürdür. Yahudiler, Papalığın
etkisindeki Hıristiyan krallıkların egemenliği altında yaşadıkları Orta Çağ
boyunca dinî yönden birçok kısıtlamaya ve baskıya maruz kalmışlardır. Öte
yandan farklı bölgelerden Yahudiler de kendi aralarında felsefi tartışmalar
yaşamaktadır. Böyle bir dönemde Ramban, Yahudi cemaatinde en üst kademedeki
görev olan hahambaşılık görevini yürütmüş, tüm baskılara karşılık Yahudi
halkını korumak ve teskin etmek için çalışmış, Papalık zoruyla katıldığı münazaralarda
Yahudiliği savunmuş, Yahudiler arasındaki tartışmalarda orta yolu bulmaya
çalışmıştır. Başta Barselona Münazarası ve Fransa Rabbileri’ne Mektup
olmak üzere eserlerinde dönemin izleri net bir şekilde görülmektedir.
V.
Ramban,
kaleme aldığı Tevrat Tefsiri’nde kendisinden önceki iki önemli tefsir olan Raşi
ve İbn Ezra tefsirlerine sık sık atıflar yapmaktadır. Öncelikle onların
görüşlerine yer vermekte, daha sonra konu hakkında kendi görüşlerini ortaya
koymaktadır. Midraş ve Talmud literatürüne sıklıkla başvurmakta, birçok ayetin
Rabbilerin rivayetleri doğrultusunda anlaşılması gerektiğini söylemektedir.
Ramban’ın tefsirinin bir diğer özelliği de hayatının sonuna kadar devam eden
dinamik bir sürece tabi olmasıdır. Zira Ramban, Filistin topraklarına göçünün
ardından coğrafi yer isimleri başta olmak üzere yaptığı düzeltmeler ve
eklemelerle tefsirini sürekli olarak geliştirmiştir.
VI.
Ramban’ın
Tevrat Tefsiri, içerdiği Kabalacı öğretiler nedeniyle döneminin ilkidir.
Ramban’ın tefsirinde Kabalacı ögelere yer vermesini, dönemin Kabalacıları
arasındaki tartışmalara bir cevap olarak okumak mümkündür. Dönemin en etkin
Kabalacısı Âmâ İshak, aralarında Ramban’ın da yer aldığı öğrencilerine,
geleneğe uygun olarak halka açık olmayan, gizli Kabala halkaları aracılığıyla
Kabalanın sırlarının sonraki nesillere aktarılması gerektiğini öğretmiştir.
Ancak bazı öğrencileri, halkın rahatça ulaşabileceği metinlerde Kabalacı
gizemlerden bahsetmiş, hatta halka açık meydanlarda bu konuda vaaz
vermişlerdir. Böylece, Kabalanın halktan saklanması gerektiğini savunan ve buna
uygun davranan bir grup ile Kabalayı apaçık bir şekilde halka anlatan bir başka
grup olmak üzere iki grup ortaya çıkmıştır. Ramban, ikinci grubun yalan yanlış
ifşa ettiği Kabalacı öğretilerin, yetkin olmayan halk tarafından yanlış
anlaşılmasından endişe etmiştir. O, bu öğretilerin doğrusundan bahsetme gereği
gördüğü için tefsirinde Kabalanın gizemlerine yer verdiğini belirtmektedir. Bu
anlamda o, döneminin şartlarında kendisini tarihi bir sorumluluk içerisinde
hissetmiştir.
VII.
Ramban,
Tevrat’ın bütün gizemleri içerdiğini söylemektedir. Ramban’a göre bu gizemler,
kişilerin kendi çabasıyla anlayabileceği gizemler değildir. Yetkin olmayan
kişilerin, Rabbilerin herhangi bir konu hakkındaki rivayetleri ile yetinmesi
gerektiğini söyler, derin meseleler üzerine akıl yürütülmemesi gerektiğini
vurgular. Tefsirinde Kabalacı öğretilere yer vereceği zaman kullandığı
ifadelerin başında al dereh ha-emet (hakikat yoluna göre) gelir. Zira
ona göre, Tevrat’ın gizemleri hakikattir ve Ramban bu hakikatten
bahsetmektedir. Remez/yirmoz (ima eder) ve sod ha-Tora (Tevrat’ın
gizemi), Kabalacı öğretilerden bahsederken kullandığı diğer ifadelerdir.
VIII.
Ramban,
Kabaladan bahsederken bunu rivayetler ışığında yapmaya özen göstermektedir. Verdiği
rivayetlerden ne anlaşılması gerektiğini açık açık söylememekte ve sözü ha-maskil
yavin (bilge kişi anlayacaktır) ifadeleriyle bitirmektedir. Her ne kadar
tefsirinde Kabala düşüncesinin doğrusundan bahsedeceğini söyleyip bu konuda
okurları ümitlendirse de tefsirinin birçok yerinde ketum davranmakta ve konunun
Kabala açısından yorumunu yapmaktan imtina etmektedir. Aslında onun bu tutumu,
Kabalanın halka anlatılıp anlatılmaması tartışmalarında, anlatılmaması
yönündeki tavrıyla uyumludur.
Adam, Baki, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat,
İstanbul: Pınar Yayınları, 2015.
Akhiezer, Golda, “Isaac the Blind,” Encyclopaedia
Judaica, c. 10, ss. 50-52.
Araz, Ömer Faruk, “Rabbani
Gelenekte Rabbi Yişmael’in Tevrat Tefsiri için Oluşturduğu On Üç Yorum Kuralı,”
Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 51, 2016, ss. 115-134.
Araz, Ömer Faruk, “Rabbani
Yahudiliğin İlk Yorum Prensipleri: Hillel’in Yedi Yorum Kuralı,” İnsan ve
Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5:2, 2016, ss. 321337.
Araz, Ömer Faruk, Yahudilikte
Tefsir Geleneği Midraşik Literatürün Tarihsel Gelişimi, İstanbul: İz
Yayıncılık, 2019.
Aydın, Ravza, “Sefer
ha-Zohar ve Yahudi Literatüründeki YeriJDarulfunun İlahiyat 30 (2019),
ss. 359-382.
Aykıt, Dursun Ali, Hıristiyanlığın
Öncüsü Olarak İskenderiyeli Philo, İstanbul: Kitabevi, 2011.
Bacher, Wilhelm, Kaufmann
Kohler ve J. Frederic McCurdy, “Bible Exegesis,” Jewish Encyclopedia, c.
3, s. 162.
Bacher, Wilhelm, “Moses ben Nahman Gerondi,” Jewish
Encyclopedia, c. 9, s. 87.
Bacher, Wilhelm ve Jacob Zallel
Lauterbach, “Peshat,” Jewish Encyclopedia, c. 9, ss. 652-653.
Bacher, Wilhelm ve S. Horovitz, “Sifra,” Jewish
Encyclopedia, c. 11, ss. 330-332.
Bacher, Wilhelm ve S. Horovitz, “Sifre,” Jewish
Encyclopedia, c. 11, ss. 332-333.
Bacher, Wilhelm, “Targum,” Jewish
Encyclopedia, c. 12, ss. 57-63.
Bacher, Wilhelm ve Schulim
Ochser, “Samuel B. Meir (Rashbam),” Jewish Encyclopedia, c. 11, s. 22.
Bacher, Wilhelm ve Jacob
Zallel Lauterbach, “She'elot u-Teshubot,” Jewish Encyclopedia, c. 11, s.
240.
Bacher, Wilhelm ve A.
Peiginsky, “Solomon ben Abraham ben Samuel,” Jewish Encyclopedia, c. 11,
ss. 449-450.
Bağır, Muhammed Ali,
“Saadia Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi,” Turkish Studies 10/1
(2015), s. 121-148.
“Bahya ben Asher ben
Hlava,” encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-
transcripts-and-maps/bahya-ben-asher-ben-hlava (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
Bağır, Muhammed Ali, Yahudi
Düşünür Saadia Gaon Hayatı Eserleri inanç Tarihindeki Yeri, İstanbul:
Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2015.
Beinart, Haim, “Gerona,” Encyclopaedia
Judaica, c. 7, ss. 546-548.
Berger, Yitzhak, “The
Contextual Exegesis of Rabbi Eliezer of Beaugency and the Climax of the
Northern French Peshat Tradition,” Jewish Studies Quarterly 15:2 (2008),
ss. 115-129.
Bowker, John, The
Targums & Rabbinic Literature An Introduction to Jewish Interpretations of
Scripture, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
Brisman, Shimeon, A
History and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances, New Jersey: Ktav
Publishing House, 2000.
Brooke, George J., “Pesher
and Midrash in Qumran Literatüre: Issues for Lexicography,”Revue De Qumrân
24: 1, 2009, ss. 79-95.
Caputo, Nina, Nahmanides
in Medieval Catalonia History Community andMessianism, Notre Dame:
University of Notre Dame Press, 2007.
“Caro, Isaac ben Joseph,” https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-
almanacs-transcripts-and-maps/caro-isaac-ben-joseph
(Erişim Tarihi: 01.02.2020).
Casper, Bernard M., An
Introduction to Jewish Bible Commentary, London: Thomas Yoseloff, 1960.
“Caspi, Joseph ben Abba
Mari ben Joseph ben Jacob,” Jewish Encyclopedia, c. 3, s. 600.
Chavel, Charles ber,ha-Ramban
Rabbenu Moşe ben Nahman: Toldot Hayav Zmano ve- Hiburav, Kudüs: Mosad Rav
Kook, 1967.
Chavel, Charles ber, Ramban
His Life and Teachings, New York: Philipp Feldheim Inc., 1960.
Chazan, Robert, Church,
State, and the Jew in the Middle Ages, New Jersey: Behrman House, 1980.
Cherry, Shai, Torah
Through Time Understanding Bible Commentary from the Rabbinic Period to Modern
Times, Philadelphia: Jewish Publication Society, 2007.
Cohen, Chaim, “Elements of
Peshat in Traditional Jewish Bible Exegesis,” Immanuel 21 (1987), ss.
30-42.
Cohen, Mordechai Z., Opening
the Gates of Interpretation Maimonides’ Biblical Hermeneutics in Light of His
Geonic-Andalusian Heritage and Muslim Milieus, Leiden: Brill, 2011.
Dan, Joseph, “Is Midrash
Exegesis?,” Study and Knowledge in Jewish Thought, ed. Howard Kreisel,
Beer Sheva: Ben Gurion University Press, 2006, ss. 81-99.
Deutsch, Gotthard ve S.
Mannheimer, “Samuel ben Isaac ha-Sardi,” Jewish Encyclopedia, c. 11, s.
19.
Domnitch, Larry, “How Nachmanides Rebuilt Jerusalem,”
https://www.aish.com/jw/jZ48956656.html (Erişim Tarihi: 18.01.2020)
Eisenstadt, Menahem Zvi,
“Mihtav ha-Ramban me-Erets be-İnyan Soret ha-Şekel ume- Şekelo,” Talpiyot
4:3-4, 1959, s. 606.
Eitam, Uriel, “Al Noseah
Peruş Ramban le-Tore be-Mehadora ha-Rav,” Megadim 30, 1999, ss. 73-96.
“Ephraim ibn Avi Alragan,” Encyclopeadia Judaica,
https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-
and-maps/ephraim-ibn-avi-alragan (Erişim Tarihi:
20.03.2020.
Fishbane, Michael, Biblical
Interpretation in Ancient Israel, New York: Oxford University Press, 1988.
Fishbane, Michael,
“Revelation and Tradition: Aspects of Inner-Biblical Exegesis,” Journalof
BiblicalLiterature 99:3, 1980, ss. 349-351.
Frade, Steven D., From
Tradition to Commentary, Albany: State University of New York Press, 1991.
Frank, Daniel, Search
Scripture Well Karaite Exegetes and the Origins of the Jewish Bible Commentary
in the Islamic East, Leiden: Brill, 2004.
Freudenthal, Gad,
“Gersonides: Levi ben Gershom,” History of Islamic Philosophy, ed.
Seyyed Hossein Nasr ve Oliver Leaman, London: Routledge, 2001, c. 1, s. 740.
Gerondi, Perets ha-Kohen, Sefer
MearehetElohut, Mantua, 1558.
“Gersonides,” Stanford
Encyclopedia of Philosophy,
https://plato.stanford.edu/entries/gersonides/ (Erişim Tarihi: 01.02.2020);
Ginzberg, Louis, “Abraham ben David of Posquieres,” Jewish
Encyclopedia, c. 1, s. 104.
Ginzberg, Louis,
“Allegorical Interpretation,” Jewish Encyclopedia, c. 1, ss. 403-411.
Ginzberg, Louis,
“Arama, Isaac ben Moses,” Jewish Encyclopedia, c. , ss. 66-67.
Ginzberg, Louis,
“Caro, Isaac b. Joseph,” Jewish Encyclopedia, c. 3, ss. 582-583;
Gottheil, Richard ve Wilhelm Bacher, “Hebrew Dictionaries,”
Jewish Encyclopedia, c. 4, s. 579.
Gottheil, Richard ve Wilhelm Bacher, “Ibn Ezra, Abraham Ben
Meir (Aben Ezra),” Jewish Encyclopedia, c. 6, ss. 522-524.
Gottheil, Richard ve H. Brody, “Isaac B. Reuben
Albargeloni,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 629.
Gottheil,Richar, Caspar Levias, Joseph Jacobs ve S. Levy,
“Kimhi,” Jewish Encyclopedia, c. 7, s. 494.
Gottheil, Richard ve Max Schloessinger, “Kara, Joseph ben
Simeon,” Jewish Encyclopedia, c. 7, s. 436.
Gottlieb, Efraim, “Isaac ben Samuel of Acre,” Encyclopaedia
Judaica,
https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-
and-maps/isaac-ben-samuel-acre (Erişim Tarihi:
18.02.2020).
Gottlieb, Isaac B.,
“Medieval Jewish Exegesis on Dual Incipits,” Journal of Hebrew Scriptures
12, ss. 1-29.
Halbertal, Moshe, Nahmanides:
Law and Mysticism, çev. Daniel Tabak, New York: Yake University Press,
2020.
Halivni, David Weiss, Peshat
and Derash Plain and Applied Meaning in Rabbinic Exegesis, Oxford: Oxford
University Press, 1991.
Harman, Ömer Faruk, “Feyyumi, Said b. Yusuf,” DİA,
c. 12, ss. 517-519.
Harris,
Robert A., “Jewish Biblical Exegesis from Its Beginning to the Twelfth
Century,” The New Cambridge History of The Bible, ed. Richard Marsden ve
E.
Ann
Matter, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, c. 2, ss. 596.615
Harris, Robert A.,
“Literary Hermeneutic of Rabbi Eliezer of Beaugency,” Doktora tezi, The
Graduate School of The Jewish Theological Seminary, 1997.
Harris, Robert A.,
“Medieval Jewish Biblical Exegesis,” A History of Biblical Interpretation,
ed. Alan R. Hauser ve Duane F. Watson, New York: Eerdmans Publication, 2017,
ss. 141-171.
Heide, Van der, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” Journal of
Jewish Studies XXXV 2 (1983), ss. 147-159.
Hezekiah ben Manoah,” https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-
almanacs-transcripts-and-maps/hezekiah-ben-manoah
(Erişim Tarihi: 01.02.2020).
Idel, Moshe, “PaRDeS: Some
Reflections on Kabbalistic Hermeneutics,” Death, Ecstasy, and the Other
Worldly Journeys, ed. John J. Collins ve Michael Fishbane, Albany: SUNY
Press, 1995, ss. 249-267.
Idel, Moshe, “We Have No
Kabbalistic Tredition on This,” Rabbi Moshe Nahmanides (Ramban):
Explorations in His Religious and Literary Virtuosity, ed. Isadore Twersky,
Cambridge: Harvard University Press, 1983, ss. 51-73.
“Isaac ben Abraham of
Narbonne,” Encyclopaedia Judaica, https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-
and-maps/isaac-ben-abraham-narbonne (Erişim Tarihi:
12.01.2020)
İbn Gabay, Meir, Toleat
Ya‘kov, Varşova, 1890.
İbn Meymun, Delaletu’l-Hairin,
çev. Osman Bayder ve Özcan Akdağ, Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
Jacobs, Joseph,
“Haggadah,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 141.
Jacops, Joseph,
“Halakah,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 163.
Jacops, Joseph ve Jacop
Zallel Lauterbach, “Midrash Halakah,” Jewish Encyclopedia, c. 8, ss.
569-572.
Jacobs, Joseph, Wilhelm
Bacher ve Isaac Broyde, “Moses ben Nahman Gerondi,” Jewish Encyclopedia,
c. 9, s. 87.
Jacobs, Joseph ve Morris Liber, M. Seligsohn,
“Rashi (Solomon bar Isaac)”, Jewish
Encyclopedia, c. 10, s. 326.
Jassen, Alex P., “The Pesharim and the Rise of Commentary
in Early Jewish Scriptural Interpretation,” Dead Sea Discoveries 19,
2012, ss. 363-398.
Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim, the
Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature, London: Luzac,
1903.
“Joseph Kaspi,” Stanford
Encyclopedia of Philosophy,
https://plato.stanford.edu/entries/kaspi-joseph/ (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
JPS Guide The
Jewish Bible, Philadelphia: The Jewish
Publication Society, 2008.
Kahana, Kopel,
“Hosafot ha-Ramban le-Tora,” Ha-Maayan 9:1, 1968, ss. 25-47.
“Kama Keverim Yeş le-Ramban/?l"^־ib כמה קברים יש”
https://www.hidabroot.org/article/57775 (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
Kayserling, Meyer ve Louis Ginzberg, “Abravanel,” Jewish
Encyclopedia, c. 1, ss. 126127.
Klein, Ernest, A Comprehensive Etymological Dictionary
of the Hebrew Language for Readers of English, Kudüs: Carta Jerusalem,
1987.
Kohen, Boaz, “Lakah
et Sodo al ha-Kever/לקח את סודו אל הקבר”
https://www.colbonews.co.il/magazine/65271/ (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
Kohler, Kaufmann ve Isaac
Broyde, “Azriel (Ezra) ben Menahem (Ben Solomon),” Jewish Encyclopedia,
c. 2, s. 373.
Kohler, Kaufmann ve Philipp
Bloch, “Bahya (Behai) ben Asher ben Halawa,” Jewish Encyclopedia, c. 7, s.
446.
Kohler, Kaufmann ve M.
Seligsohn, “Isaac ben Samuel of Acre,” Jewish Encyclopedia, c. 6, ss.
629-630.
Kohler, Kaufmann ve M. Seligsohn “Isaac the
Blind,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 620.
Kohler, Kaufmann ve Isaac Broyde, “Japheth
ha-Levi,” Jewish Encyclopedia, c. 7, ss.
72-73.
Kohler Kaufmann ve Isaac
Broyde, “Joseph ben Isaac Bekor Shor of Orleans,” Jewish Encyclopedia,
c. 7, s. 262.
Kohler, Kaufmann, “Meir ben
Todros ha-Levi Abulafia,” Jewish Encyclopedia, c. 1, ss. 142-143.
Kurt, Ali Osman, Erken
Dönem Yahudi Tarihi, Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2019.
Kutsal Kitap
(Tevrat, Zebur, Incil) Yeni Çeviri, Kore:
Kitabı Mukaddes Şirketi, 2016.
Lancaster, Irene, Deconstructing
The Bible Abraham ibn Ezra’s Introduction to the Torah, Londra: Routledge Curzon,
2003.
Lim, Timoty H., Pesharim,
New York: Sheffield Academic Press, 2002.
Liss, Hanna, Creating Fictional Worlds Peshat-Exegesis
and Narrativity in Rashbam ’s Commentary on the Torah, Leiden: Brill, 2011.
Mekhilta de-Rabbi Ishmael, ed. Jacob Z. Lauterbach, Philadelphia: The Jewish
Publication Society, 2004.
Meral, Yasin, İbrahim Müteferrika Öncesi İstanbul’da
Yahudi Matbuatı (1493-1729), Ankara: Divan Kitap, 2016.
Meral, Yasin, Yahudilerin Ahir Zamanı Yahudilikte
Gog-Magog Deccal ve Mesih, Ankara: Ankara Okulu, 2019.
Meral, Yasin, “Yahudi Bilgin Saadya Gaon’un (ö. 942)
Eserlerinde İslami Unsurlar,” Belleten 80:287 (2016), ss. 23-40.
Meral, Yasin, Yahudi Dini Literatüründe Mesih, Deccal ve
Gog-Magog, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019, .
Meral, Yasin, Yahudi Düşüncesinde İslam Algısı İbn
Meymun (Maimonides) Örneği, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017, ss.
86-87.
Meral, Yasin, “Yahudi Kutsal Metin Geleneğinde Tevrat’ın
Bâtıni Yorumu,” Kur’an’ın Bâtıni ve İşâri Yorumu, İstanbul: KURAMER,
2018, ss. 141-167.
Mikraot Gedolot ha-Keter, ed. Menahem Kohen, Ramat-Gan: Hotsaat Universitat Bar- Ilan, 2007, 7 c.
Miller, Moshe, “The Zohar's Mysterious Origins,” https://www.chabad.org/kabbalah/article_cdo/aid/380410/_j ewish/The-Zohars- Mysterious-Origins.htm (Erişim Tarihi:
17.01.2020).
Mitchel, Larry A., A Student’s Vocabulary for Biblical
Hebrew and Aramaic, US: Zondervan, 1984.
“Nahmanides,” Encyclopaedia Judaica, c.
14, ss. 739-748.
Neusner, Jacob, Invitation
to Midrash the Workings of Rabbinic Biblical Interpratation, Atlanta:
Scholars Press, 1998.
Niehoff, Maren, Jewish
Exegesis and Homeric Scholarship in Alexandria, Cambridge: Cambridge
University Press, 2011.
Nisan, Haviva, “Medieval
Ashkenazi Bible Interpretation: A Textual Analysis of Rabbi Joseph Bekhor
Shor's Torah Commentary,” Yüksek Lisans Tezi, McGill University Faculty of
Arts, 1997.
Ofer, Yosef, “Madua Taa
Ramban be-Keriat ha-Ketuvot şe-al-Matbea ha-Şekel,” Teravits-Jewish Studies
Quarterly 80:2 (2012), ss. 261-264.
Olszowy-Schlanger, Judith,
“The Science of Language among Medieval Jews,” Science in Medieval Jewish
Cultures, ed. Gad Freudenthal, New York: Cambridge
University Press, 2011, ss. 359-426.
Outside the Bible
Ancient Jewish Writings Related to Scripture, ed. Louis H. Feldman, James L. Kugel, Lawrence H. Schiffman, çev. Maren
R. Niehoff, Philadelphia: Jewish Publication Society, 2013.
Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, ed. Moshe Greenberg, Kudüs: Mosad Bialik, 2001.
Peruş Rav Saadya Gaon
le-Bereşit, thk. ve çev. Moshe Zucker, New
York: Bet ha- Midraş le-Rabanim be-Amerika, 1984.
Peruş Rav Saadya Gaon le-Şemot, ed. Yehuda Ratzabi, Kudüs: Mosad Rav Kook, 2013.
Ramban, “Barselona Münazarası,” çev. Büşra
Şahin, Oksident 1/2 (2019), ss. 245-247.
Ramban, Commentary on
the Torah, thk. ve çev. Charles ber Chavel, New York: Shilo Publishing
House, 1999, 5 c.
Ramban, Kitvey Rabbenu
Moşe ben Nahman, thk. Charles ber Chavel, Kudüs: Mosad Rav Kook, 1963, 2 c.
Ramban, Peruş al ha-Tora, thk. Charles
ber Chavel, Kudüs: Mosad Rav Kook: 2006.
Ramban, Writings of the
Ramban, thk. ve çev. Charles ber Chavel, New York: Shilo Publishing House,
2009, 2 c.
Rosenau, William, Jewish
Biblical Commentators, Baltimore: The Lord Baltimore Press, 1906.
Rosenthal, Herman ve M.
Seligsohn, “Nathan ben Meir of Trinquetaille,” Jewish Encyclopedia, c.
9, s. 184.
Rubin, Ephraim, “When was the Zohar Written?,” http://www.talkreason.Org/articles/zohar.cfm#16 (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
Saadya Gaon, Tefsiru’t-Tevrat bi’l-Arabiyye Tevrat
(Tora) Tefsiri, haz. Nuh Arslantaş, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu
Başkanlığı, 2018.
Seligsohn, M., Kaufmann Kohler ve Isaac Broyde, “Levi ben
Gershon,” Jewish Encyclopedia, c. 8, s. 26.
Schechter, Solomon ve M. Seligsohn, “Jacob ben Asher,” Jewish
Encyclopedia, c. 7, s. 27.
Schechter, Solomon ve Peter Wiernik, “Gerondi, Jonah B.
Abraham (HeHasid) The Elder,” Jewish Encyclopedia, c. 5, ss. 637-638.
Schechter, Solomon ve Isaac Broyde, “Jehiel ben Joseph of
Paris,” Jewish Encyclopedia, c. 7, ss. 82.
Schloessinger, Max,
“Hezekiah ben Manoah,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 384.
Scholem, Gershom, Origins of the Kabbalah, ed. R. J.
Zwi Werblowsky, çev. Allan Arkush, Princeton: Princeton University Press, 1990.
Sela, Shlomo ve Gad Freudenthal, “Abraham Ibn Ezra's
Scholarly Writings: A Chronological Listing.” Aleph 6 (2006), ss. 13-55.
Shneor, David, “Tosafot u-Tikkuney Noseah Geografit
be-Peruş Ramban le-Tora,” An Annualfor Biblical andAncient Near Eastern
Studies (2014), ss. 263-277.
Sinanoğlu, Mustafa,
“Karailik,” DİA, c. 24, ss. 424-426.
Singer, Isidore ve Jacob Zallel Lauterbach, “Mekilta,” Jewish
Encyclopedia, c. 8, ss. 444-446.
Singer, Isidore ve J.
Teodor, “Midrash Haggadah,” Jewish Encyclopedia, c. 8, ss. 550569.
Singer, Isidore ve Isaac
Broyde, “Obadiah ben Jacob Sforno,” Jewish Encyclopedia, c. 11, ss.
211-212.
Singer,Isidore ve M.
Seligsohn, “Tobiah ben Eliezer,” Jewish Encyclopedia, c. 12, ss.
169-171.
Smelik, Willem F., Rabbis,
Language and Translation in Late Antiquity, Cambridge: Cambridge University
Press, 2013.
Solomon, Jacob, “Why
Jerusalem Has Two Ramban Synagogues,” https://www.haaretz.com/israel-news/travel/why-jerusalem-has-two-ramban-
synagogues-1.5343137#! (Erişim Tarihi:
18.01.2020).
Sossnitz, Joseph Loeb, “Abraham Saba,” Jewish
Encyclopedia, c. 1, s. 117.
Stern, Josef, Problems
and Parables of Law Maimonides and Nahmanides on Reasons for the Commandments
(Taamei ha-Mitsvot), New York: State University of New York Press, 1998.
Synant, Edward, “The Four
‘Senses’ and Four Exegetes,” With Reverence for the Word Medieval Scriptural
Exegesis in Judaism, Christianity and İslam, ed. Jane Dammen McAuliffe,
Barry D. Walfish ve Joseph W. Goering, New York: Oxford University Press, 2003,
ss. 225-236.
Şahin, Büşra, “Ortaçağ
Yahudi-Hıristiyan İlişkilerinde Münazara Kültürü: Barselona Münazarası, Rabbi
Moşe ben Nahman’ın Yahudilik Savunması,” 8. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar
Kongresi Bildiriler Kitabı III, ed. Burak Yuvalı ve Taha Eğri, İstanbul:
İLEM, 2020, ss. 43-54.
Talmage, Frank Ephraim, David Kimhi the Man and the
Commentaries, Cambridge: Harvard University Press, 1975.
Ta-Shma, Israel Moses, “Judah Ben Yakar,” Encyclopaedia
Judaica, https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-
and-maps/judah-ben-yakar (Erişim Tarihi,
12.01.2020).
Ta-Shma, Israel Moses, “Meir ben Isaac of Trinquetaille,” Encyclopaedia
Judaica, https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-
and-maps/meir-ben-isaac-trinquetaille (Erişim
Tarihi:12.01.2020).
Theological Dictionary of the Old Testament, ed. G. Johannes Botterweck ve Helmer Ringgren, USA:
William B. Eerdmans Publishing, 1997.
“Tolaat Yaakov by R. Meir Ibn Gabai; Does the ד in פרד״ס Stand for דרש or דין?”, http://judaicaused.blogspot.com/2013/06/tolaat-yaakov-by-r-meir-ibn-gabai-
does.html (Erişim Tarihi: 30.01.2020).
Toprak, Mehmet Sait, Talmud ve Hadis Karşılaştırmalı Bir
Araştırma, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
Touitou, Elazar, “ha-Hitmodedut im Notsrim be-Peruşo şel
Ramban le-Tora,” Şnaton Lehakar ha-Mikra ha-Kodeş 2009, ss. 137-166.
Toy, Crawford Howell ve Israel Levi, “Eliezer of
Beaugency,” Jewish Encyclopedia, c. 5, s. 113.
Toy, Crawford Howell ve Judah David Eisenstein, “Tagin,” Jewish
Encyclopedia, c. 11, ss. 666-667.
Treatman, Ronit, “Back in
Girona, after 500 years,” https://www.timesofisrael.com/back-in-girona-after-500-years/ (Erişim Tarihi: 14.01.2020).
Vermes, Geza, Ölü Deniz
Parşömenleri Kumran Yazıtları, çev. Nurfer Çelebioğlu, İstanbul: Nokta
Yayınları, 2005.
Vermes, Geza, The
Complete Dead Sea Scrolls in English, London: Penguin Books, 2004.
Viezel, Eran, “The Rise and
Fall of Jewish Philological Exegesis on the Bible in the Middle Ages: Causes
and Effects,” The Review of Rabbinic Judaism 20 (2017), ss. 48-88.
Walfish, Barry, “An
Introduction to Medieval Biblical Interpretation,” With Reverence for the
Word Medieval Scriptural Exegesis in Judaism, Christianity and İslam, ed.
Jane Dammen McAuliffe, Barry D. Walfish ve Joseph W. Goering, New York: Oxford
University Press, 2003, ss. 3-10.
Wasserstein,Abraham ve
David J. Wasserstein, The Legend of the Septuagint from ClassicalAntiquity
to Today, Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Weiser,Jonathan M.,
“Translation As Interpretation: Rashi's Use of French in his Commentary to the
Torah”, Tradition: A Journal of Orthodox Jewish Thought 29:4 (1995), ss.
30-42.
Wolfson, Elliot R.,
“Beautiful Maiden Without Eyes: Peshat and Sod in Zoharic Hermeneutics,” The
Midrashic Imagination Jewish Exegesis Thought and History, ed. Michael
Fishbane, Albany: State University of New York Press, 1993, ss. 155-203.
Wolfson, Elliot R., “By Way of Truth: Aspects of
Nahmanides’ Kabbalistic Hermeneutic,” AJT Review 14:2, 1989, ss.
103-178.
Yisraeli, Oded, “The Kabbalistic Remez and Its Status in
Nahmanides’ Commentary on the Torah,” Journal of Jewish Thought
andPhilosophy 24, 2016, ss. 1-30.
“Yitzchak Arama,” https://www.jewishvirtuallibrary.org/yitzchak-arama (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
Zacuto, Abraham ben
Şmuel, Sefer ha-Yuhasin ha-Şalem, Londra, 1857.
Zeitlin, Solomon, “Midrash: A Historical Study,” The
Jewish Quarterly Review 44: 1, 1953, ss. 25-26.
Zetterholm, Karin Hedner, Jewish Interpretation of the
Bible Ancient and Contemporary, Minneapolis: Fortress Press, 2012.
Zinberg, Israel, A History of Jewish Literature: The
Jewish Center of Culture in the Ottoman Empire, New York: Ktav Publishing
House, 1974.
Zwiep, Irene E., “The Hebrew Linguistic Tradition of the
Middle Ages,” Histoire Epistemologie Langage 18-1 (1996), ss. 41-61.
https://alhatorah.org/Commentators:Ramban's_Text (Erişim Tarihi: 25.10.2020).
https://www.girona.cat/call/cat/institut_recerca.php (Erişim Tarihi: 14.01.2020).
https://www.girona.cat/call/cat/museu.php (Erişim Tarihi: 14.01.2020).
https://www.hebrewbooks.org/5900 (Erişim Tarihi: 17.02.2020).
http://hebrewbooks.org/45286 (Erişim Tarihi: 30.01.2020).
http://hebrewbooks.org/11905 (Erişim Tarihi: 30.01.2020).
http://hebrewbooks.org/22402 (Erişim Tarihi: 30.01.2020).
https://mg.alhatorah.org/ (Erişim tarihi: 03.01.2021).
http://ramban.org.il/ (Erişim Tarihi: 18.01.2020).
https://www.sefaria.org/ (Erişim tarihi: 03.01.2021).
https://www.sefaria.org/Be'ur_Eser_S'firot?lang=bi (Erişim Tarihi: 12.01.2020).
https://www.youtube.com/watch?v=a_0N9HCzTRc (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
https://www.youtube.com/watch?v=GQCst7ESyt8 (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
Şahin, Büşra, Tevrat Tefsir Geleneği: Ramban
(Nahmanides) Örneği, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Doç. Dr. Yasin Meral, vi+141 s.
Bu çalışma ile Orta Çağ Yahudi dünyasının
gündeminde önemli bir yere sahip Kabala öğretisinin Tevrat tefsirinde kullanımı
Ramban tefsiri üzerinden ele alınmaktadır. Çalışmamız, giriş ve üç bölümden
oluşmaktadır. Girişte araştımanın konusu, önemi, kapsamı, sınırlılıkları,
metodu ve kaynakları izah edilmiştir. Birinci bölümde, öncelikle erken dönem
Rabbani yorum literatürü ele alınmış ve Geonim döneminde sistematik Tevrat
tefsirlerinin oluşumunu tetikleyen unsurlar konu edilmiştir. Ardından
sistematik Tevrat tefsirleriyle birlikte ortaya çıkan temel tefsir metotları
incelenmektedir. Son olarak Tevrat tefsir geleneğinde en etkin eserlerin yer
aldığı Orta Çağ Tevrat tefsir literatüründen örnekler sunulmaktadır. İkinci
bölüm, çalışmamızın örneklemi olan Ramban’ın tefsirini daha iyi kavramak adına
Ramban’ın hayatı, eserleri, tefsirine ait edisyon ve baskılar ile Ramban’ın
tefsir metodolojisine ayrılmıştır. Üçüncü bölümde, Ramban tefsirinin en önemli
özelliği olan tefsirde Kabala kullanımı konu edilmektedir. Ramban’ın dönemin
Kabala tartışmaları karşısındaki tutumu, tefsirinde Kabalaya yer vermesinin en
temel nedenidir. Bu doğrultuda dönemin Kabala tartışmalarına ve Ramban’ın
konumuna yer verilmiştir. Ardından mukaddimesi ve kullandığı kavramlar
ışığında, Ramban’ın tefsirinde Kabalacı gizemleri nasıl işlediği
anlatılmaktadır. Son olarak, ele aldığımız konular Ramban tefsirinden örnek
metinler ışığında sunulmaktadır.
Anahtar Kelimeler:Yahudi tefsirleri, Tevrat tefsirleri, Ramban, Nahmanides,
Kabalacı tefsir
Şahin, Büşra, Jewish Exegetical Tradition:
The Example of Ramban (Nahmanides),
Master Thesis, Advisor: Assoc. Prof. Yasin
Meral, vi+141 p.
In this study, the use of Kabbalistic teaching,
which has an important place in the agenda of the Middle Ages Jewish world, in
the Torah exegesis is discussed via the exegesis of Ramban.Our study consists
of an introduction and three parts.In the introduction, the subject,
importance, scope, limitations, method and sources of the research are
explained.In the first chapter, early Rabbinic interpretation literature has
been discussed and the factors that triggered the formation of systematic Torah
exegesis in the Geonim period are discussed.Then, the basic methods of exegesis
that emerged with the systematic Torah commentary are examined.Finally,
examples from the Medieval Torah exegesis literature, in which the most
effective works of Torah exegesis are included, are presented.The second
chapter is devoted to Ramban's life, works, editions and printings of his
exegesis and Ramban's methodology of exegesis in order to better understand
Ramban's exegesis, which is the example of our study.In the third chapter, the
use of Kabbalah in exegesis,which isthe most important feature of the
Ramban’sexegesis, is discussed.Ramban's attitude towards the Kabbalah debates
of the period is the main reason why he included Kabbalah in his
interpretation. Therefore, discussions on Kabbalah of the period and the
position of Ramban are included.Then, in the light of theintroduction to his
exegesis and the terminology he uses, it is explained how Ramban includes
Kabbalistic mysteries in the exegesis is explained.Finally, the topics we have
discussed are presented in the light of exemplary texts from the Ramban’
sexegesis.
Keywords: Jewish exegesis, Torah exegesis, Ramban, Nahmanides, Kabbalistic
exegesis
[1] Ramban, Peruş al
ha-Tora, thk. Charles ber Chavel, Kudüs: Mosad Rav Kook: 2006, 2 c.
[2] Ramban, Commentary
on the Torah, thk. ve çev. Charles ber Chavel, New York: Shilo Publishing
House, 1999, 5 c.
[3] Charles ber Chavel, ha-Ramban
Rabbenu Moşe ben Nahman: Toldot Hayav Zmano ve-Hiburav, Kudüs: Mosad Rav
Kook, 1967.
[4] Charles ber Chavel, Ramban
His Life and Teachings, New York: Philipp Feldheim Inc., 1960.
[5] Ramban, Kitvey
Rabbenu Moşe ben Nahman, thk. Charles ber Chavel, Kudüs: Mosad Rav Kook,
1963, 2 c.
[6] Ramban, Writings
of the Ramban, thk. ve çev. Charles ber Chavel, New York: Shilo Publishing
House, 2009, 2 c.
[8]https://www.sefaria.org/
(Erişim tarihi: 03.01.2021).
[9]Mikraot Gedolot ha-Keter, ed. Menahem Kohen, Ramat-Gan: Hotsaat Universitat Bar-Ilan, 2007, 7 c; https://mg.alhatorah.org/ (Erişim tarihi: 03.01.2021).
[10] Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, ed. Moshe Greenberg,
Kudüs: Mosad Bialik, 2001.
[11] Wilhelm Bacher,
Kaufmann Kohler, J. Frederic McCurdy, “Bible Exegesis,” Jewish Encyclopedia,
c. 3, s. 162; Bernard M. Casper, An Introduction to Jewish Bible Commentary,
London: Thomas Yoseloff, 1960, ss. 1-2.
[12] Chaim Cohen, “Elements of Peshat in Traditional
Jewish Bible Exegesis,” Immanuel 21 (1987), s. 33; Robert A. Harris,
“Jewish Biblical Exegesis from Its Beginning to the Twelfth Century,” TheNew
Cambridge History of The Bible, c. 2, ed. Richard Marsden ve E. Ann Matter,
Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 596; William Rosenau, Jewish
Biblical Commentators, Baltimore: The Lord Baltimore Press, 1906, ss.
33-46; Isaac B. Gottlieb, “Medieval Jewish Exegesis on Dual Incipits,” Journal
of Hebrew Scriptures 12, s. 3; Eran Viezel, “The Rise and Fall of Jewish
Philological Exegesis on the Bible in the Middle Ages: Causes and Effects,” The
Review of Rabbinic Judaism 20 (2017), ss. 53-65.
[13] 9. yüzyılda Pers
topraklarından Kudüs’e göç eden Daniel ben Moşe el-Kumisi, Kudüs’te ikamet eden
ilk Karai olarak bilinir.
[14]JPS
Guide The Jewish Bible, Philadelphia: The Jewish Publication Society,
2008, s. 121.
[15]Saadya Gaon’un bu tefsirlerine ait yazmalar parça parça
günümüze ulaşmıştır. Moses Zucker ve Yehuda Ratzabi gibi isimler bu
tefsirlerden ulaşılabilen parçaları İbraniceye tercüme ederek yayınlamıştır.
Bkz. Peruş Rav Saadya Gaon le-Bereşit, thk. ve çev. Moshe Zucker, New
York: Bet ha-Midraş le-Rabanim be- Amerika, 1984; PeruşRav Saadya Gaon
le-Şemot, ed. Yehuda Ratzabi,Kudüs: Mosad Rav Kook, 2013.
[16]
10. yüzyılda yaşayan Yafet ben Eli de Pers topraklarından Kudüs’e göç eden
Yahudilerdendir. Kaufmann Kohler, Isaac Broyde, “Japheth ha-Levi,” Jewish
Encyclopedia, c. 7, ss. 72-73.
[17] İngilizce literatürde “the dual Torah” olarak
ifade edilen “çifte Tevrat” inanışı hakkında ayrıntılı bilgi
için bkz. Baki Adam, Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat, İstanbul: Pınar Yayınları, 2015, ss. 163-170. '11'Peşat
kelimesi ve terim anlamı için gereken açıklamalar çalışmanın ilerleyen safhalarında
yapılacaktır.
[19] Bu çalışmalar İngilizce literatürde “Rabbinic
biblical interpretation” tabiri ile ifade edilmektedir. Shai Cherry, Torah
Through Time Understanding Bible Commentary from the Rabbinic Period to Modern
Times, Philadelphia: Jewish Publication Society, 2007, ss. 1-2; JPS
Guide The Jewish Bible, s. 153-154; Jacob Neusner, Invitation to Midrash
the Workings of Rabbinic Biblical Interpratation, Atlanta: Scholars Press,
1998, ss. 3-5; Karin Hedner Zetterholm, Jewish Interpretation of the Bible
Ancient and Contemporary, Minneapolis: Fortress Press, 2012, ss. 2,
182-187.
[20] Mişna’nın
kanonizasyonu, baraita, tosefta ve gemara/talmud ile tefsir
faaliyetleri arasındaki ilişki için bkz. Zetterholm, Jewish Interpretation
of the Bible Ancient and Contemporary, ss. 39-66.
[21] Harris, “Jewish Biblical Exegesis from Its
Beginning to the Twelfth Century,” ss. 596-599; Barry Walfish, “An Introduction
to Medieval Biblical Interpretation,” With Reverence for the Word Medieval
Scriptural Exegesis in Judaism, Christianity and Islam, ed. Jane Dammen
McAuliffe, Barry D. Walfish ve Joseph W. Goering, New York: Oxford University
Press, 2003, s. 3; Steven D. Frade, From Tradition to Commentary,
Albany: State University of New York Press, 1991, s. 41.
[22] Midraş faaliyetlerinin ve literatürünün tefsir
literatürü ile alakasına dair tartışma için bkz. Joseph Dan, “Is Midrash
Exegesis?,” Study and Knowledge in Jewish Thought, ed. Howard Kreisel,
Beer Sheva: Ben Gurion University Press, 2006, ss. 81-99. Ayrıca bkz. Moshe Greenberg
(ed.), Parşanut ha-Mikra ha- Yahudit, Kudüs: Mosad Bialik, 2001, ss.
3-9.
[23] D-r-ş fiil kökü Tanah boyunca 163 kere
kullanılmıştır. Larry A. Mitchel, A Student’s Vocabulary for Biblical Hebrew
andAramaic, US: Zondervan, 1984, s. 9. Fiilin farklı kullanımları ve
yüklenen anlamlar için bkz. Theological Dictionary of the Old Testament,
ed. G. Johannes Botterweck ve Helmer Ringgren, c. 3, USA: William B. Eerdmans
Publishing, 1997, ss. 293-307; Casper, An Introduction to Jewish Bible
Commentary, ss. 3-7.
[24]“Ezra
kendini RAB’bin Yasası’nı inceleyip uygulamaya ve İsrail'de kuralları, ilkeleri
öğretmeye adamıştı.”
[25] Michael Fishbane, “Revelation and Tradition:
Aspects of Inner-Biblical Exegesis,” Journal of Biblical Literature 99:3,
1980, ss. 349-351; Solomon Zeitlin, “Midrash: A Historical Study,” The
Jewish Quarterly Review 44: 1, 1953, ss. 25-26.
[26] Adam, Yahudi
Kaynaklarına Göre Tevrat, ss. 148-154. Ezra bu faaliyeti ile İkinci Musa ve
Sofer Mahir yani “ hazır (tecrübeli/maharetli) yazıcı” olarak
anılmıştır. Casper, An Introduction to Jewish Bible Commentary, s. 2.
Ezra dönemi faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Osman Kurt, Erken
Dönem Yahudi Tarihi, Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2019.
[27] Bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat,
ss. 125-131. Soferimin tefsir geleneğine katkıları hakkında ayrıntılı
bilgi için bkz. Michael Fishbane, Biblical Interpretation in Ancient Israel,
New York: Oxford University Press, 1988, ss. 23-43.
[28] Bu yorum kurallarına mida (çoğulu middot)
adı verilir. Rabbi Akiva’ya atfedilen 3, Rabbi Hillel’e atfedilen 7 ve Rabbi
İsmail’e atfedilen 13 middot vardır. Bu kurallar için bkz. Mehmet Sait
Toprak, Talmud ve Hadis Karşılaştırmalı Bir Araştırma, İstanbul: Kabalcı
Yayıncılık, 2012, ss. 232-256. Konu hakkında diğer makaleler için bkz. Ömer
Faruk Araz, “Rabbani Yahudiliğin İlk Yorum Prensipleri: Hillel’in Yedi Yorum
Kuralı,” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5:2, 2016, ss.
321-337; Ömer Faruk Araz, “Rabbani Gelenekte Rabbi Yişmael’in Tevrat Tefsiri
için Oluşturduğu On Üç Yorum Kuralı,” Marmara Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi Dergisi 51, 2016, ss. 115-134.
[29] Bkz. Joseph Jacops, “Halakah,” Jewish
Encyclopedia, c. 6, s. 163; Joseph Jacops, Jacop Zallel Lauterbach,
“Midrash Halakah,” Jewish Encyclopedia, c. 8, ss. 569-572. Ayrıca bkz.
John Bowker, The Targums & Rabbinic Literature An Introduction to Jewish
Interpretations of Scripture, Cambridge: Cambridge University Press, 2008,
ss. 40-48.
[30] Bkz. Joseph Jacobs, “Haggadah,” Jewish
Encyclopedia, c. 6, s. 141; Isidore Singer, J. Teodor, “Midrash Haggadah,” Jewish
Encyclopedia, c. 8, ss. 550-569. Ayrıca bkz. Bowker, The Targums &
Rabbinic Literature, ss. 40-48.
[31] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, s. 90.
3Mekhilta de-Rabbi
Ishmael, ed. Jacob Z. Lauterbach,
Philadelphia: The Jewish Publication Society, 2004, ss. ix-xvii; Isidore
Singer, Jacob Zallel Lauterbach, “Mekilta,” Jewish Encyclopedia, c. 8, ss. 444446.
[33] Bkz. Wilhelm Bacher,
S. Horovitz, “Sifre,” Jewish Encyclopedia, c. 11, ss. 332-333.
[34] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, ss. 90-91.
[35] Bkz. Wilhelm Bacher,
S. Horovitz, “Sifra,” Jewish Encyclopedia, c. 11, ss. 330-332.
[36] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, ss. 91-93.
31 Büyük Midraş olarak Türkçeleştirilebilir. Rabba, büyük
demektir. Zıddı, küçük anlamına gelen zuta da zaman zaman kısa
midraşları isimlendirirken kullanılmaktadır.
[38] İbranice pasuk.
[39] Midraş literatürü
ile ilgili Türkçe bir çalışma için bkz. Ömer Faruk Araz, Yahudilikte Tefsir
Geleneği Midraşik Literatürün Tarihsel Gelişimi, İstanbul: İz Yayıncılık,
2019.
[40] MÖ. 70’te İkinci
Mabed’in yıkılışı öncesinde Yahudi toplumu içerisinde mezhepleşmeler vardı.
Saduki ve Ferisilerin yanı sıra Ölü Deniz yakınlarında, kuzeydoğuda yer alan
mağaralarda münzevi bir hayat süren Esseniler olarak bilinen bir grup daha
vardı. Essenilere ait Kumran metinleri, ya da Ölü Deniz yazmaları, 1947 yılında
keşfedilmiştir.
[41] Geza Vermes, The Complete Dead Sea Scrolls
in English, London: Penguin Books, 2004, ss. 459-536. Türkçesi için bkz.
Geza Vermes, Ölü Deniz Parşömenleri Kumran Yazıtları, çev. Nurfer
Çelebioğlu, İstanbul: Nokta Yayınları, 2005, ss. 450-522.
[42] Arapça f-s-r kökü ile
İbranice p-ş-r kökü aynı anlama gelmektedir.
[43] P-ş-r kökü Tanah’ta isim olarak 31 defa, fiil
olarak ise 2 defa kullanılmaktadır. Mitchel, A Student’s Vocabulary for
Biblical Hebrew andAramaic, s. 52, 60. Tanah’ta geçen ifadeler ve bu
ifadelere yüklenen anlamlar için bkz. Theological Dictionary of the Old
Testament, s. 154-155.
[44] Frade, From
Tradition to Commentary, ss. 3-7.
[45] Tartışmalar için bkz. Timoty H. Lim, Pesharim,
New York: Sheffield Academic Press, 2002, ss. 44-53; Alex P. Jassen, “The
Pesharim and the Rise of Commentary in Early Jewish Scriptural Interpretation,”
Dead Sea Discoveries 19, 2012, ss. 366-370. Ayrıca bkz. George J.
Brooke, "Pesher and Midrash in Qumran Literature: Issues for
Lexicography." Revue De Qumrân 24: 1, 2009, ss. 79-95.
[46] Frade, From Tradition to Commentary, s.
3. Peşer metinlerinin sayıları 17’ye kadar çıkarılmaktadır. Bkz. Jassen, “The
Pesharim and the Rise of Commentary in Early Jewish Scriptural Interpretation,”
s. 364.
[47] Geza Vermes, The
Complete Dead Sea Scrolls in English, ss. 463-471.
[48] Abraham Wasserstein,
David J. Wasserstein, The Legend of the Septuagint from Classical Antiquity
to Today, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, ss. 19-26.
[50] Arapça t-r-c-m ile İbranice t-r-g-m kökü aynı
anlama gelmektedir. Fiil ve zaman içerisinde geçirdiği anlam değişimleri için
bkz. Willem F. Smelik, Rabbis, Language and Translation in Late Antiquity, Cambridge:
Cambridge University Press, 2013, ss. 141-158.
[51] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, s. 93.
[52]Şnayim mikra ve-ehad targumgeleneği için esas olanın Targum Onkelos okunması olduğu
ancak bunun yerine Raşi tefsirinin de okunabileceği görüşü Yahudi hukuk kitabı Şulhan
Aruh’ta yer almaktadır. Buradan targumların salt tercümeden ziyade tefsir
amacının da olduğu görülebilir. Şulhan Aruh, Oreh Hayim, siman 144, 145.
[53] Ayrıntılı bilgi için
bkz. Smelik, Rabbis, Language and Translation in Late Antiquity, ss.
158-168.
[54] Yahudi geleneğinde, Tanrı’nın Sina’da
İsrailoğulları ile İbranice, Latince, Aramice ve Arapça olmak üzere dört ya da
yetmiş farklı dilde konuştuğuna dair rivayetler vardır. Frade, From
Tradition to Commentary, s. 41; Zetterholm, Jewish Interpretation of the
Bible Ancient and Contemporary, s. 94.
[55] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, s. 94.
[56] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, ss. 93-94.
[57] Wilhelm Bacher,
“Targum,” Jewish Encyclopedia, c. 12, ss. 57-63.
[58] Zetterholm, Jewish
Interpretation of the Bible Ancient and Contemporary, s. 95.
[59] Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, ss. 11-13.
[60]Ananiye olarak anılan
Karai mezhebinin kurucusu Anan ben David, 8. yüzyılda Irak’ta yaşamıştır ve
soyu Peygamber Davut’a uzanmaktadır. Anlatılanlara göre Anan ben David, Abbasi
Halifesi Mansur zamanında Irak Yahudilerinin dini ve siyasi lideri (re ’su
’l-calut/reş galut) olması için aday gösterilmiş ancak Geonim (Irak
Yahudi akademilerinin ileri gelenleri) tarafından bir diğer aday olan kardeşi
Hananya, Anan’dan daha mütevazı olduğu ve Tanah’a daha çok riayet ettiği
gerekçesiyle bu göreve getirilmiştir. Duruma itiraz eden Anan ise kendisini
lider ilan etmiş, bunu isyan olarak gören Halife tarafından 767 yılında önce
hapse gönderilmiş ardından hakkında idam cezası hükmü verilmiştir. Zindanda Ebu
Hanife ile tanışmış ve ondan idamdan kurtulmak adına tavsiyeler aldığı iddia
edilmektedir. Aldığı tavsiyeler çerçevesinde Ananiye mezhebinin temelini
oluşturmuş ve bu doğrultuda Halife karşısında kendisini savunarak idamdan
kurtulmuştur. Bir diğer anlatımda ise mezhebin kurulması, Anan’ın Peygamber
Eliyahu’yu rüyasında görmesi ve Tanah kanunlarına dönüşü emredilmesi üzerine
gerçekleşmiştir. Mezhebin esaslarını 770 yılında tamamladığı, günümüze sadece
bir kısmı ulaşan Sefer ha-Mitsvot’da anlatmaktadır.
[61] Mustafa Sinanoğlu,
“Karailik,” DİA, c. 24, ss. 424-426.
[62] Daniel Frank, Search
Scripture Well Karaite Exegetes and the Origins of the Jewish Bible Commentary
in the Islamic East, Leiden: Brill, 2004, s. 1.
[63] Karai Tevrat
mütercimi ve müfessiri.
[64] Frank, Search
Scripture Well, ss. 22-23.
[65]JPS Guide The Jewish Bible, s. 123; Cohen, “Elements
of Peshat in Traditional Jewish Bible Exegesis,” ss. 33-34; Barry D. Walfish,
“An Introduction to Medieval Jewish Biblical Interpretation,” With Reverence
for the Word: Medieval Scriptural Exegesis in Judaism, Christianity, and Islam,
New York: Oxford University Press, 2003, s. 4; Harris, “Jewish Biblical
Exegesis from Its Beginning to the Twelfth Century,” ss. 602-604; Shimeon
Brisman, A History and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances,
New Jersey: Ktav Publishing House, 2000, ss. 1-2. Ayrıca bkz. Rosenau, Jewish
Biblical Commentators, ss. 49-60.
[66] Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit,
ss. 19-20; Richard Gottheil ve Wilhelm Bacher, “Hebrew Dictionaries,” Jewish
Encyclopedia, c. 4, s. 579.
[67] Brisman, A History
and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances, ss. 2-4.
[68] Egron, kelime kökü
anlamına gelmektedir ve Talmud sözlükleri de dâhil birçok sözlüğe başlık olarak
kullanılmıştır.
[69] Brisman, A History
and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances, ss. 4-7.
[70] Brisman, A History
and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances, ss. 7-8.
[71] Brisman, A History
and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances, ss. 11-13. Ayrıca bkz.
Cohen, “Elements of Peshat in Traditional Jewish Bible Exegesis,” Immanuel 21
(1987), ss. 37-39.
[72] Daha fazlası için
bkz. Brisman, A History and Guide to Judaic Dictionaries and Concordances;
Irene E. Zwiep, “The Hebrew Linguistic Tradition of the Middle Ages,” Histoire
Epistemologie Langage 18-1 (1996), ss. 41-61; Gottheil ve Bacher, “Hebrew
Dictionaries,” ss. 579-585; Judith Olszowy-Schlanger, “The Science of Language
among Medieval Jews,” Science in Medieval Jewish Cultures, ed. Gad
Freudenthal, New York: Cambridge University Press, 2011, ss. 359-426.
13Pardes İbranicede meyve bahçesi, cennet anlamlarına gelmektedir.
Bu bahçe Merkaba mistisizminde önemli bir yere sahiptir. Merkaba
kelimesi Türkçeye semavi araba ya da ilahi taht olarak aktarılabilir ve
Peygamber Hezekiel’in Babil sürgünü sırasında Kebar ırmağı kenarında gördüğü
vizyona dayanır. Hezekiel Peygamber göklerin açılmasıyla her biri dörder kanada
ve bir insan, bir aslan, bir öküz ve bir kartal olmak üzere dörder yüze sahip olan
hayot adı verilen yaratıklar tarafından sürülen dört tekerli bir
arabayı/tahtı gördüğünü söyler ve ayrıntılı bir şekilde tasvir eder. Bu
vizyondan hareketle oluşan Merkaba mistisizminde temel amaç bahsi geçen ilahi
tahtı tefekkür etmek suretiyle vecde gelip ilahi âleme yolculuk etmek ve burada
Tanrı’yla buluşmaktır. Mistikler bu yolculuğa bir hoca nezaretinde
hazırlanmalı, özel eğitimlerden geçmelilerdir. Yolculuk sırasında
kullanacakları, yanlış kullanımı ölüme götüren mühür adı verilen özel sözcükleri
ve formülleri ezberlerler. Talmudlarda ve Tosefta’da yer alan bir hikâyede bu
bahçeye yapılan mistik bir yolculuk ve bu yolculuğa çıkan dört kişinin sonu yer
alır. Anlatılanlara göre bu kişilerden Ben Zoma aklını yitirmiş, Aher bahçedeki
bitkileri kesip dinden çıkmış, Ben Azay ölmüştür. Yalnızca Rabbi Akiva bu
yolculuğu başarı ile tamamlayabilmiştir. Bkz. Babil Talmudu, Hagiga,
14b; Kudüs Talmudu, Hagiga, 2:1 (77b); Tosefta, Hagiga, 2:2.
14Mikraot gdolot türü tefsir edisyonları, tefsir okumaları sırasında bunun
belirgin şekilde fark edilmesini sağlamaktadır. Bu tür edisyonlarda
harekelendirilmiş Tanah metninin yanı sıra masoretik notlar, Targum ve
kronolojik sıra ile verilen tefsir metinleri yer alır. Mikraot gdolot,
‘büyük kutsal yazılar’ olarak Türkçeleştirebileceğimiz İbranice bir terimdir.
Yahudi dini literatürüne 16. yüzyılda Avrupa’da girip büyük önem kazanmış bir
tür Tanah edisyonunu ifade etmek için kullanılır. İlk mikraot gdolot
edisyonu Yaakov ben Hayyim tarafından yapılmıştır. Bu edisyonun baskısı 1516
yılında, Hıristiyan bir matbaacı olan Daniel Bomberg tarafından Venedik’te,
Papa’nın izni ile gerçekleştirilmiştir. Yaakov ben Hayyim edisyonu daha sonra
Menahem Lonzano ve Şlomo Yedidiah Norzi tarafından yapılan düzeltmeler ile
tekrar basılmıştır. 1550 yılına kadar sadece üç edisyonu varken ilerleyen
yıllarda bunlara birçok farklı edisyon eklenmiştir.
[75] “Bible Exegesis,” Jewish Encyclopedia,
c. 3, s. 171. Moşe de Leon’a ait Sefer ha-Pardes kitabında bu konu
işlenmektedir ancak kitap günümüze ulaşamamıştır. A. Van der Heide, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” Journal of
Jewish Studies XXXV 2 (1983), ss. 148-149; Walfish, “An Introduction to
Medieval Biblical Interpretation,” s. 7.
[76] Meir ibn Gabay, Toleat Ya’kov, Varşova,
1890, ss. 4-5. Eserin 1560 İstanbul, 1581 Krakow ve 1890 Varşova baskılarında,
eser kapağındaki açıklamada din ifadesi yer almaktadır. Bkz. http://hebrewbooks.org/45286 (Erişim Tarihi: 30.01.2020); http://hebrewbooks.org/11905 (Erişim Tarihi: 30.01.2020); http://hebrewbooks.org/22402 (Erişim Tarihi: 30.01.2020). 1859 Koenigsberg edisyonunda
ise din ifadesi deraş ile değiştirilmiştir. Bkz. “Tolaat Yaakov
by R. Meir Ibn Gabai; Does the ד in פרד״ס Stand for דרש or דין?”, http://judaicaused.blogspot.com/2013/06/tolaat-yaakov-by-r-meir-ibn-gabai-
does.html (Erişim Tarihi: 30.01.2020). Ayrıca
bkz. Israel Zinberg, A History of Jewish Literatüre: The Jewish Center of
Culture in the Ottoman Empire, New York: Ktav Publishing House, 1974, ss.
39-49; Yasin Meral, İbrahim Müteferrika Öncesi İstanbul’da Yahudi Matbuatı
(1493-1729), Ankara: Divan Kitap, 2016, s. 174.
[77] Heide, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” ss. 149-150,
157-158.
[78] Heide, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” ss. 150-151.
[79] Heide, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” s. 151.
[80] Heide, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” ss. 153-155.
[81] Yahudi dörtlü tefsir metodolojisi ile Hıristiyan
dörtlü tefsir teorisinin birbiri ile uyumlu oduğuna dair görüş için bkz.
Harris, “Medieval Jewish Biblical Exegesis” ss. 159-160. Hıristiyan tefsir
teorisi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Edward Synant, “The Four ‘Senses’
and Four Exegetes,” With Reverence for the Word Medieval Scriptural Exegesis
in Judaism, Christianity and Islam, ed. Jane Dammen McAuliffe, Barry D.
Walfish ve Joseph W. Goering, New York: Oxford University Press, 2003, ss.
225-236.
[82] Heide, “Pardes:
Methodological Reflections on the Theory of the Four Senses,” s. 155-156.
[83] Moshe Idel, “PaRDeS:
Some Reflections on Kabbalistic Hermeneutics,” Death, Ecstasy, and the Other
Worldly Journeys, ed. John J. Collins ve Michael Fishbane, Albany: SUNY
Press, 1995, s. 250.
[84] Idel, “PaRDeS: Some Reflections
on Kabbalistic Hermeneutics,” s. 251.
[85] Idel, “PaRDeS: Some
Reflections on Kabbalistic Hermeneutics,” ss. 250-251.
[86] Idel, “PaRDeS: Some
Reflections on Kabbalistic Hermeneutics,” ss. 251-255.
[87] Idel, “PaRDeS: Some
Reflections on Kabbalistic Hermeneutics,” s. 252.
[88] Marcus Jastrow, A Dictionary of the
Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literatüre,
London: Luzac, 1903, c. 1, s. 1244-1247; Ernest Klein, A Comprehensive
Etymological Dictionary of the Hebrew Language for Readers of English,
Kudüs: Carta Jerusalem, 1987, ss. 534-535.
[89] Tanah’ta çeşitli
formlarda ve anlamlarda 43 defa geçmektedir. Bkz. Theological Dictionary of
the Old Testament, c. 12, ss. 129-132.
[90] Wilhelm Bacher, Jacob
Zallel Lauterbach, “Peshat,” Jewish Encyclopedia, c. 9, ss. 652-653.
[91] Mordechai Z. Cohen, Opening
the Gates of Interpretation Maimonides ’ Biblical Hermeneutics in Light of His
Geonic-Andalusian Heritage andMuslim Milieus, Leiden: Brill, 2011, ss.
62-64.
[92] Bkz. David Weiss Halivni, Peshat and Derash
Plain and Applied Meaning in Rabbinic Exegesis, Oxford: Oxford University
Press, 191, ss. 27-28.
[93] Moşe ben Meymun’un Tevrat’ı baştan sona tefsir
ettiği bir çalışması yoktur ancak metodolojisi Orta Çağ tefsir faaliyetlerini
anlamada önemlidir. Konu ile ilgili bilgilendirme ve karşılaştırma
Nahmanides’in Tevrat tefsir metodolojisi açıklanırken yapılacaktır.
[94] Kitabı Mukaddes
Şirketi çevirisinde kaftan olarak tercüme edilmiştir.
[95] Chaim Cohen, İbn Ezra’nın bu keşfini
döneminin çok ötesinde bir keşif olduğunu söyleyerek övmektedir. İbn Ezra o
dönemde bu iddiasını destekleyecek kanıt bulamamışsa da şu an Fenike
yazıtlarından kanıtlarla bu iddia doğrulanabilmektedir. Bkz. Cohen, “Elements
of Peshat in Traditional Jewish Bible Exegesis,” ss. 35-36.
[96] Yaratılış, 49:11.
[97] İbn Ezra, Sefer
ha-Yaşar, Yaratılış, 49:11.
[98] İbn Ezra, Sefer
ha-Yaşar, Çıkış, 34:33.
[99] Kitabı Mukaddes
Şirketinin Türkçe Eski Ahit tercümesinde de “.. .Bundan dolayı Miryam’la Harun
onu yerdiler” olarak çevrilmiştir.
[100] Raşi, Peruş
ha-Tora, Çölde Sayım, 12:1.
[101] Ramban, Commentary on the
Tanah, tahk. ve çev. Charles b. Chavel, New York: Shilo Publishing House,
1973, s. 521, ss. 627-628. Ayrıca bkz. Cohen, “Elements of Peshat in
Traditional Jewish Bible Exegesis,” ss. 36-37. Ramban’ın tefsirindeki diğer
düzeltmeleri ve eklemeleri için bkz. David Shneor, “Tosafot u-Tikkuney Noseah
Geografit be-Peruş Ramban le-Tora,” An Annual for Biblical and Ancient Near
Eastern Studies (2014), ss. 263-277; Yosef Ofer, “Madua Taa Ramban
be-Keriat ha-Ketuvot şe-al- Matbea ha-Şekel,” Teravits-Jewish Studies
Quarterly 80:2 (2012), ss. 261-264.
[102] Ayrıca bkz. Louis
Ginzberg, “Allegorical Interpretation,” Jewish Encyclopedia, c. 1, ss.
403-411.
[103] Yahudi Philo, Philon ya da
“Tanrı’nın sevdiği” anlamında Yedidiah olarak da anılan Philo, tahmini olarak
M.Ö. 25-20 yılları arasında doğmuş, Büyük Herod, Hillel, Şammay, İsa, Pavlus
gibi şahsiyetlerle çağdaş olarak Roma otoritesi altında İskenderiye’de yaşamış
ve M.S. 50’li yıllarda ölmüştür. Zengin bir aileye mensup olan Philo, Yahudi ve
Yunan eğitimine sahiptir. Eserlerinden gözlemlendiği kadarıyla Yunancaya daha
çok hâkim olduğu söylenmektedir. Yaşadığı dönemde Yahudilerin İskenderiye’deki
durumlarını istişare etmek üzere İmparator Gais Caligula’ya gönderilen heyette
yer almıştır. Günümüze 48 eseri ulaşmıştır. Bunların korunmasında kilise
babalarının önemi araştırmacılar tarafından vurgulanmaktadır.
[104] Ayrıntılı bilgi için bkz. Philo,
“Allegorical Interpretation 1.31-62,” çev. Maren R. Niehoff, Outside the
Bible Ancient Jewish Writings Related to Scripture, ed. Louis H. Feldman,
James L. Kugel, Lawrence H. Schiffman, Philadelphia: Jewish Publication
Society, 2013, ss. 902-915; Dursun Ali Aykıt, Hıristiyanlığın Öncüsü Olarak
İskenderiyeli Philo, İstanbul: Kitabevi, 2011, ss. 111-124; Niehoff, Jewish
Exegesis and Homeric Scholarship in Alexandria, ss. 133-151.
[105] Yaratılış, 4:1-15.
[106] Rabbi Şlomo ben Meir,
Peruş ha-Tora, Yaratılış, 4:3.
[107] Philo, On the Birth
of Abel and the Sacrifices Offered by Him and by His Brother Cain, I-XL.
[108]JPS Guide The Jewish Bible, ss. 110-111.
[109] Kitabı Mukaddes
Şirketi çevirisinde ‘sahibi gelene kadar’ şeklinde yer almaktadır.
[110] Yaratılış, 49:10.
[111] Rabbi Şlomo ben Meir,
Peruş ha-Tora, Yaratılış 49:10. Ayrıca bkz. JPS Guide The Jewish
Bible, ss. 109-110. Ayrıca bkz. Cohen, “Elements of Peshat in Traditional
Jewish Bible Exegesis,” s. 33.
[112] Bkz. Yasin Meral, Yahudilerin
Ahir Zamanı Yahudilikte Gog-Magog Deccal ve Mesih, Ankara: Ankara Okulu,
2019, s. 146-147.
[113] Bkz. Targum Onkelos,
Yaratılış, 49:10.
[114] Yahudilikte Mesih
inancı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Meral, Yahudilerin Ahir Zamanı,
ss. 141273. Rabbi Moşe ben Nahman’ın bu ayet hakkındaki görüşleri için bkz.
Moşe ben Nahman, “Barselona Münazarası,” çev. Büşra Şahin, Oksident 1/2
(2019), ss. 245-247.
[115]Zohar ışıltı anlamında
İbranice bir kelimedir. Kitabın yazıldığı dönem, Yahudi mistisizmi Kabala’nın
halk içinde büyük itibar gördüğü bir dönemdir. Eser Kabalanın temel
öğretilerini içermektedir. Günümüz Yahudi inanışına göre Zohar ezelden beri var
olan bilgeliktir. Zohar, Hz. Âdem’den atalara, Hz. Musa’dan günümüze kadar her
çağda bilinmiştir. Hz. Musa’nın Sina Dağı’nda Tevrat’ı alırken onun
açıklayıcısı olan Zohar’ı da onunla birlikte aldığına inanılır. Nesiller boyu
sözlü olarak aktarılan Zohar, Kabalacı inanışa göre II. yüzyılda ilahi izinle
birlikte Rav Şimon bar Yohay tarafından Aramice olarak yazıya geçirilmiştir.
Ancak Zohar’ın gizemi 13. yüzyıla kadar gizli tutulmuş, yine ilahi izinle Moşe
de Leon tarafından gün yüzüne çıkarılmıştır. Zohar hakkında Türkçe bir çalışma
için bkz. Ravza Aydın, "Sefer ha-Zohar ve Yahudi Literatüründeki
Yeri," Darulfunun İlahiyat 30 (2019), ss. 359-382.
[116] İlgili rivayet için
bkz. Babil Talmudu, Hagiga, 14b; Kudüs Talmudu, Hagiga, 9:1; Tosefta, Hagiga,
2:2.
[117] Zohar, 1:26b.
[118] Bkz. Idel, “ PaRDeS:
Some Reflections on Kabbalistic Hermeneutics,” ss. 253-254.
[119] Bkz. Raşi, Peruş
al ha-Tora, Yaratılış 1:1.
[120] Zohar, I: 2b-3b. Tevrat’ın batıni
tefsiri hakkında ayrıntılı bilgi, örnek metnin tam tercümesi ve sod metodunun
diğer örnekleri için bkz. Yasin Meral, “Yahudi Kutsal Metin Geleneğinde
Tevrat’ın Bâtıni Yorumu,” Kur’an’ın Bâtıni ve İşâri Yorumu, İstanbul:
KURAMER, 2018, ss. 141-167.Sod metodunun peşat ile
karşılaştırmalı olarak ayrıntılı bir şekilde incelendiği bir çalışma için bkz.
Elliot R. Wolfson, “Beautiful Maiden Without Eyes: Peshat and Sod in Zoharic
Hermeneutics,” The Midrashic Imagination Jewish Exegesis Thought and
History, ed. Michael Fishbane, Albany: State University of New York Press,
1993, ss. 155-203.
[121] Babil sürgünü sonrası zamanla
Yahudi ilmi faaliyetlerinin merkezi Filistin’den Babil’e kaymıştır. Zira
buradaki ortam siyasi olarak Filistin’den daha rahattır. Babilde Sura ve
Pumbedita adında iki yeşiva (akademi) mevcuttur ve gaonim
ya da roşey yeşiva adı verilen akademi başkanları tarafından
yönetilirler. Sura akademisi başkanının otoritesi Pumbedita başkanından daha
güçlüdür.
[122] Yahudiler Pers İmparatorluğu
döneminde oluştuğu düşünülen, Sasani ve Arap egemenliğinde de devam eden sürgün
başkanlığı sistemi ile kısmen otonom bir yönetime sahiptir. Davut soyundan
gelen ve reş galut/exilarch/re ’sülcalut olarak adlandırılan sürgün
lideri, Yahudileri siyasi ve dini olarak temsil eden liderdir.
[123] Ömer Faruk Harman, “Feyyumi, Said
b. Yusuf,” DİA, c. 12, ss. 517-519. Saadya Gaon’un hayatı ve eserleri
ile ilgili ayrıntılı bilgiye ulaşmak için bkz. Muhammed Ali Bağır, Yahudi
Düşünür Saadia Gaon Hayatı Eserleri İnanç Tarihindeki Yeri, İstanbul:
Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2015; Muhammed Ali Bağır, “Saadia Gaon'un
Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi,” Turkish Studies 10/1 (2015), s. 121148.
[124] Bütün eserleri hakkında ayrıntılı
bilgi için bkz. Saadya Gaon, Tefsiru’t-Tevrat bi’l-Arabiyye Tevrat (Tora)
Tefsiri, haz. Nuh Arslantaş, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu
Başkanlığı, 2018, c. 1, ss. 101-122.
[125] Saadya Gaon, Tevrat
(Tora) Tefsiri, c. 1, ss. 138-139, s. 134.
[126] Saadya Gaon, Tevrat (Tora)
Tefsiri, c. 1, ss. 136-137.Moses Zucker bu tefsirlerden ulaşılabilen
parçaları Peruşey Rasag başlığıyla İbraniceye tercüme ederek
yayınlamıştır. Bkz. Peruşey Rav Saadya Gaon le-Bereşit, thk. ve çev.
Moshe Zucker, New York: Bet ha-Midraş le-Rabanim be-Amerika, 1984.
[127] Bağır, “Saadia
Gaon'un Hayatı ve Arapça Tevrat Tercümesi,” ss. 135-137.
[128] Saadya Gaon, Tevrat
(Tora) Tefsiri, c. 1, ss. 139-142; Greenberg, Parşanut ha-Mikra
ha-Yahudit, s.
17. Ayrıca bkz. Rosenau, Jewish
Biblical Commentators, ss. 36-42.
[129] Saadya Gaon, Tevrat
(Tora) Tefsiri, c. 1, s. 163.
[130] Saadya Gaon, Tevrat
(Tora) Tefsiri, c. 1, ss. 175-214; Yasin Meral, “Yahudi Bilgin Saadya
Gaon’un (ö. 942) Eserlerinde İslami Unsurlar,” Belleten 80:287 (2016),
ss. 23-40.
[131] Cohen, Opening the
Gates of Interpretation, ss. 34-35.
[132] Saadya Gaon, Tevrat
(Tora) Tefsiri, c. 1, s. 158; Cohen, Opening the Gates of Interpretation,
ss. 3537; Harris, “Medieval Jewish Biblical Exegesis” s. 142.
[133] İbn Ezra’nın seyahat
rotası için bkz. Irene Lancaster, Deconstructing The Bible Abraham ibn Ezra
’s Introduction to the Torah, Londra: Routledge Curzon, 2003, s. 16.
[134] Eserleri hakkında ayrıntılı bilgi
için bkz. Shlomo Sela, Gad Freudenthal, “Abraham Ibn Ezra's Scholarly Writings:
A Chronological Listing.” Aleph 6 (2006), ss. 13-55; Richard Gottheil,
Wilhelm Bacher, “Ibn Ezra, Abraham Ben Meir (Aben Ezra),” Jewish Encyclopedia,
c. 6, ss. 522-524.
[135] Bacher, “Ibn Ezra,
Abraham Ben Meir (Aben Ezra),” s. 522.
[136] Cohen, Opening the
Gates of Interpretation, s. 76, 79; Lancaster, Deconstructing The Bible
Abraham ibn Ezra’sIntroduction to the Torah, ss. 142-175.
[137] Cohen, Opening the
Gates of Interpretation, ss. 80-82.
[138] İbn Ezra, Sefer
ha-Yaşar, Yasa’nın Tekrarı 34:1.
[139] “Abraham Ibn Ezra,” Encyclopaedia
Judaica, ss. 1163-1164; JPS Guide The Jewish Bible, ss. 127128;
Harris, “Jewish Biblical Exegesis in the Middle Ages,” s. 614.
[140] Rosenau, Jewish
Biblical Commentators, ss. 83-85; JPS Guide The Jewish Bible, s.
127.
[141] Hz. Musa’dan
başlayarak son dönem hahamlara kadar ahlaki öğretilerin derlenerek
oluşturulduğu bir eser.
''Midraş Rabba, ‘Büyük
Midraş’ anlamına gelir ve Tanah kitaplannın içeriği hakkındaki agadaya yönelik
anlatımların toparlandığı bir literatürdür. Bereşit Rabba ile Yaratılış
Kitabı hakkındaki anlatımlara atıfta bulunulmaktadır. Aynı şekilde Şemot
Rabba, Vayikra Rabba vs. olarak diğer kitaplara ait anlatımlar da derlenmiştir.
[143] Eyüp, Ezra ve Tarihler
kitaplarının Raşi’ye atfedilen tefsirlerine şüpheyle yaklaşılmaktadır. Bu
tefsirlere, Raşi’nin yaşlılık yıllarına denk gelmesi sebebiyle, öğrencilerinin
çok fazla müdahil olduğuna dair görüşler vardır. Joseph Jacobs, Morris Liber,
M. Seligsohn, “Rashi (Solomon bar Isaac)”, Jewish Encyclopedia, c. 10,
s. 326.
[144] Meral, İstanbul’da
Yahudi Matbuatı, ss. 21-22.
[145] 1475’te Avraham ben Garton, Raşi
Tefsiri’nin baskısını yaparken Sefaradlar arasında yaygın kullanılan bir yazı
tipi kullanmıştır. Raşi tarafından kullanılmadığı bilinen bu yazı tipi, Raşi
tefsirini Tevrat metinden ayırmak için kullanılmıştır. Bu sebeple Raşi alfabesi
olarak bilinir. Daha sonra diğer tefsir kitaplarının basımında da tefsir
metnini esas metinden ayırmak amacıyla kullanılmıştır.
[146] Bazı kelimeleri Fransızca olarak
İbrani alfabesi ile yazdığı olmuştur. Başka müfessirler de bulundukları
diaspora bölgesine bağlı olarak farklı dillerde kelimeler kullanmaktadır. Bu
kelimeler la’azim olarak adlandırılır. Jacobs, “Rashi (Solomon bar
Isaac),” s. 326. Ayrıca bkz. Jonathan M. Weiser “Translation As Interpretation:
Rashi's Use of French in his Commentary to the Torah”, Tradition: A Journal
of Orthodox Jewish Thought 29:4 (1995), ss. 30-42.
[147] Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, ss. 72-73; Rosenau, Jewish Biblical Commentators,
ss. 6970.
[148] Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, ss. 74-75; Rosenau, Jewish Biblical Commentators,
ss. 6970.
[149] Richard Gottheil, Max
Schloessinger, “Kara, Joseph ben Simeon,” Jewish Encyclopedia, c. 7, s.
436.
[150] Gottheil, “Kara,
Joseph ben Simeon,”, s. 436.
[151] Harris, “Jewish
Biblical Exegesis in the Middle Ages,” s. 607; Harris, “Medieval Jewish
Biblical Exegesis,” s. 147-148.
[152] Gottheil, “Kara,
Joseph ben Simeon,”, s. 437; Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, s.
76.
[153] İbranicede eklemeler anlamına
gelen tosafot kelimesi Orta Çağ döneminde yazılan Talmud yorumları için
kullanılan bir isimlendirmedir ve bu tür eserlerden oluşan literatüre ad
olmuştur. Tosafot Talmud’un tamamı için yazılmamıştır, yalnızca açıklama
gerektirdiği düşünülen kısımlar ele alınıp yorumlanmıştır. Bu yorumlar Yahudi
hukukunun günlük hayatta uygulanmasında önemlidir. Zira bu uygulamalar
Talmud’un farklı şekillerde anlaşılıp yorumlanması paralelinde oluşmaktadır. Yeşivalarda
gerçekleştirilen tartışmalar neticesinde elde edilen sonuçlar tosafot
olarak yazıya geçirilmiş daha sonra tekrar tekrar gözden geçirilerek
yenilenmiştir. 12. yüzyılda Fransa ve Almanya başta olmak üzere Avrupa
Yahudileri tarafından oluşturulmaya başlanmıştır ve 15-16. yüzyıla kadar devam
etmiştir. Tosafot yazarları tosafistler olarak adlandırılmaktadır
ve sayıları üç yüze kadar çıkarılmaktadır. Raşi’nin damatları ve torunları ilk
tosafistler arasında sayılır. Fransa’da Yakov ben Meir ve Almanya’da Yitshak
ben Aşer ha-Levi önde gelen tosafistlerdir. Tosafistler yalnızca Raşi’nin
Talmud yorumlarını örnek almakla kalmamış kendi metotlarını uygulayıp kendi
yorumlarını da eklemişlerdir. 16. yüzyıl ve sonrasında yapılan Talmud
edisyonlarında Raşi’nin Talmud yorumlarının yanı sıra tosafot da yer
almaktadır.
[154] Wilhelm Bacher,
Schulim Ochser, “Samuel B. Meir (Rashbam),” Jewish Encyclopedia, c. 11,
s. 22.
[155]JPS Guide The Jewish Bible, s. 127; Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, s.
78; Harris, “Jewish Biblical Exegesis in the Middle Ages,” s. 609.
[156] Bacher, “Samuel B.
Meir (Rashbam),” s. 23; Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, s. 79.
[157] Bacher, “Samuel B.
Meir (Rashbam),” s. 23. Ayrıca bkz. Hanna Liss, Creating Fictional Worlds
Peshat-Exegesis and Narrativity in Rashbam ’s Commentary on the Torah,
Leiden: Brill, 2011.
[158] Robert A. Harris,
“Literary Hermeneutic of Rabbi Eliezer of Beaugency,” Doktora tezi, The
Graduate School of The Jewish Theological Seminary, 1997, ss. 8, 10-11.
[159] Harris, “Literary
Hermeneutic of Rabbi Eliezer of Beaugency,” s. 12.
[160] Harris, “Literary
Hermeneutic of Rabbi Eliezer of Beaugency,” s. 24-35.
[161] Harris, “Literary
Hermeneutic of Rabbi Eliezer of Beaugency,” s. 9.
[162] Greenberg, Parşanutha-Mikra
ha-Yahudit, s. 82-83.
[163] Yitzhak Berger, “The
Contextual Exegesis of Rabbi Eliezer of Beaugency and the Climax of the
Northern French Peshat Tradition,” Jewish Studies Quarterly 15:2 (2008),
s. 116.
[164] Berger, “The Contextual Exegesis
of Rabbi Eliezer of Beaugency and the Climax of the Northern French Peshat
Tradition,” ss. 117-118, 129; Crawford Howell Toy, Israel Levi, “Eliezer of
Beaugency,” Jewish Encyclopedia, c. 5, s. 113.
[165] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis,” s. 149; Harris, “Jewish Biblical Exegesis in the
Middle Ages,” s. 610.
[166] Isidore Singer, M.
Seligsohn, “Tobiah ben Eliezer,” Jewish Encyclopedia, c. 12, ss.
169-171.
[167] Rabbi Joseph of Orleans ile Rabbi
Yosef Behor Şor’un iki farklı kişi olduğuna dair bir görüş vardır ancak bu
çürütülmüştür. Yael Haviva Nisan, “Medieval Ashkenazi Bible Interpretation: A
Textual Analysis of Rabbi Joseph Bekhor Shor's Torah Commentary,” Yüksek Lisans
Tezi, McGill University Faculty of Arts, 1997, ss. 9-10; Kaufmann Kohler, Isaac
Broyde, “Joseph ben Isaac Bekor Shor of Orleans,” Jewish Encyclopedia,
c. 7, s. 262.
[168] Kohler, “Joseph ben
Isaac Bekor Shor of Orleans,” Jewish Encyclopedia, s. 262.
[169] Yahudi Kutsal Kitap
yorumunun esnekliği ve metinlerden çıkarılan anlamların çeşitliliği literatürde
“Tevrat’ın yetmiş yüzü” olarak karşılık bulmaktadır. Bkz. Bamidbar Rabba,
13:15.
[170] Nisan, “A Textual
Analysis of Rabbi Joseph Bekhor Shor's Torah Commentary,” s. 18.
[171] Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, s. 80.
[172] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis,” s. 151.
[173] Nisan, “A Textual
Analysis of Rabbi Joseph Bekhor Shor's Torah Commentary,” s. 14.
[174] Nisan, “A Textual
Analysis of Rabbi Joseph Bekhor Shor's Torah Commentary,” s. 15.
[175] Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, s. 90.
[176] Meral, İstanbul’da
Yahudi Matbuatı, s. 130, 153, 158.
[177] Richard Gottheil,
Caspar Levias, Joseph Jacobs, S. Levy, “Kimhi,” Jewish Encyclopedia, c.
7, s. 494.
[178] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis,” s. 155.
[179] Rosenau, Jewish
Biblical Commentators, s. 90.
[180] Harris, “Medieval Jewish Biblical
Exegesis,” s. 155-156; Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, s. 90.
Ayrıca bkz. Frank Ephraim Talmage, David Kimhi the Man and the Commentaries,
Cambridge: Harvard University Press, 1975, ss. 54-134.
[181] Gottheil, “Kimhi,” Jewish
Encyclopedia, c. 7, s. 495.
182
Max
Schloessinger, “Hezekiah ben Manoah,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 384;
“Hezekiah ben
Manoah,” https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-
maps/hezekiah-ben-manoah (Erişim
Tarihi: 01.02.2020).
183
Grek
kökenli bir kelime olan notarikon, Kutsal Kitap’ın yorumlanması
sırasında dikkate alınan bir kısaltma sistemidir (stenografi). Rabbi Eliezer
tarafından da 32 yorum kuralından biri olarak sıralanmıştır. Buna göre,
kelimedeki her bir harf bir başka kelime için ya kısaltmadır ya da bir kelime
farklı kelimelere bölünerek yeni bir anlam kazanabilir, kelimenin harfleri ile
yeni kelimeler üretilebilir. İstenilen anlama erişmede kolaylık sağladığı,
esnek bir yöntem olduğu için özellikle Kabalacılar tarafından sıklıkla bu
yönteme başvurulmuştur.
184
Solomon
Schechter, M. Seligsohn, “Jacob ben Asher,” Jewish Encyclopedia, c. 7,
s. 27. Ayrıca bkz. Meral, İstanbul’da Yahudi Matbuatı, s. 131.
[185] Bahya ibn Pekuda
(Saragossa, ö. 1120) da bu şekilde adlandırılır.
[186] Kaufmann Kohler,
Philipp Bloch, “Bahya (Behai) ben Asher ben Halawa,” Jewish Encyclopedia,
c. 7, s. 446.
[187] Bloch, “Bahya (Behai)
ben Asher ben Halawa,” ss. 446-447.
[188] “Bahya ben Asher ben
Hlava,” encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-
maps/bahya-ben-asher-ben-hlava (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
[189] “Caspi, Joseph ben Abba Mari ben
Joseph ben Jacob,” Jewish Encyclopedia, c. 3, s. 600. Bir başka görüşe
göre, 1345 yılında İspanya’da ölmüştür. Bkz. “Joseph Kaspi,” StanfordEncyclopedia
of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/kaspi-joseph/ (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
[190] Modern İbranicede
para anlamına gelmektedir.
[191] “Joseph Kaspi,” StanfordEncyclopedia
of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/kaspi-
joseph/(Erişim Tarihi: 01.02.2020); Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, ss. 93-94.
[192] M. Seligsohn,
Kaufmann Kohler, Isaac Broyde, “Levi ben Gerşon,” Jewish Encyclopedia,
c. 8, s. 26.
[193] “Gersonides,” Stanford
Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/gersonides/ (Erişim Tarihi: 01.02.2020); Gad Freudenthal, “Gersonides:
Levi ben Gershom,” History of Islamic Philosophy, ed. Seyyed Hossein
Nasr ve Oliver Leaman, London: Routledge, 2001, c. 1, s. 740.
[195] “Gersonides,” Stanford
Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/gersonides/ (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
[196] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis,” s. 162; Broyde, “Levi ben Gerşon,” s. 32.
[197] Greenberg, Parşanut
ha-Mikra ha-Yahudit, s. 95; “Gersonides,” Stanford Encyclopedia of
Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/gersonides/ (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
[198] “Yitzchak Arama,” https://www.jewishvirtuallibrary.org/yitzchak-arama (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
[199] Louis Ginzberg,
“Arama, Isaac ben Moses,” Jewish Encyclopedia, c. , ss. 66-67.
[200] Meyer Kayserling,
Louis Ginzberg, “Abravanel,” Jewish Encyclopedia, c. 1, ss. 126-127.
[201] Bkz. Yasin Meral, Yahudi
Dini Literatüründe Mesih, Deccal ve Gog-Magog, Ankara: Ankara Okulu
Yayınları, 2019, ss. 235-237.
[202] Meral, Yahudi Dini
Literatüründe Mesih, Deccal ve Gog-Magog, ss. 231-234.
[203] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis,” s. 163; JPS Guide The Jewish Bible, s. 130;
Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, s. 96.
[204] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis,” s. 162; Ginzberg, “Abravanel,” s. 127.
[205] Joseph Loeb Sossnitz,
“Abraham Saba,” Jewish Encyclopedia, c. 1, s. 117.
[206] Joseph Loeb Sossnitz,
“Abraham Saba,” Jewish Encyclopedia, c. 1, ss. 117-118.
[207] Louis Ginzberg, “Caro, Isaac b.
Joseph,” Jewish Encyclopedia, c. 3, ss. 582-583; “Caro, Isaac ben
Joseph,” https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/caro-
isaac-ben-joseph (Erişim Tarihi: 01.02.2020).
[208] Isidore Singer, Isaac
Broyde, “Obadiah ben Jacob Sforno,” Jewish Encyclopedia, c. 11, ss.
211-212.
[209] Broyde, “Obadiah ben
Jacob Sforno,” ss. 211-212; Greenberg, Parşanut ha-Mikra ha-Yahudit, ss.
98
[210] 1035-1479 yılları
arasında İspanya topraklarında hüküm sürmüş Barselona merkezli krallık.
[211] Haim Beinart,
“Gerona,” Encyclopaedia Judaica, c. 7, ss. 546-548.
[212] Gözlerinin
görmediğine dair öğrencileri tarafından tutulmuş bir kayıt bulunmamakla
birlikte 13. yüzyıla ait bir rivayette ‘gözleri hayatı boyunca bir şey görmedi’
şeklinde bir ifade yer almaktadır. Ancak bir eserinde yer alan ‘bunu eski bir
elyazmasında buldum’ ifadesi sonradan gözlerini kaybettiği şeklindeki bir
yoruma da açıktır. Golda Akhiezer, “Isaac the Blind,” EncyclopaediaJudaica,
c. 10, ss. 51-52.
[213]Âmâ İshak, üç katmanlı bir İlahilik’ten bahsetmektedir.
Bunlar Eyn Sof, Mahaşava ve Dibbur katmanlarıdır. Düşüncenin
sebebi olan Eyn Sof aslında bir düşüncesizlik, düşüncenin askıya
alınması halidir, düşünce ile anlaşılamaz. İlk sefira ise on sefirot
arasına dâhil edilmeyenMahaşava’dır. Sefirotları ona tamamlamak için Mahaşava
ile Hohma arasına Haskel adında bir başka sefira yerleştirmiştir.
Düşünce gizil Tann’nın bir vahyidir ve ayin olarak adlandırılır. Ayin
hiçliktir ve ilahi olanın varlığını en gizil haliyle sembolize eder. Dibbur
dünyası Hohma sefirası ile başlar. Dibburim ile sefirot eş
anlamlıdır. Bu sistem varlık âlemini Tann’nın dilsel yaratışı olarak görür.
İlahi Kelam tüm yaratılmışlarda varlık bulmuştur. Âmâ İshak, Sefer Yetsira
üzerine bir şerh yazmıştır. Bunun dışında kurban üzerine mistik bir risale, Midraş
Konen için bir şerh, duada meditasyon üzerine detaylı talimatlar içeren bir
eser kaleme almıştır. Akhiezer, “Isaac the Blind,” ss. 51-52; Kaufmann Kohler,
M. Seligsohn “Isaac the Blind,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 620.
[214] Kohler, “Isaac the
Blind,” s. 620.
[215] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 739. Ayrıca bkz. Richard Gottheil, H. Brody, “Isaac B. Reuben
Albargeloni,” Jewish Encyclopedia, c. 6, s. 629.
[216]Yona ben Abraham Gerondi, 1233 yılında gerçekleşen Paris
Münazarası sonrasında Moşe ibn Meymun’un eserlerinin toplatılması ve yok
edilmesini teşvik etmiştir. Ancak olaylar 24 vagon dolusu Talmud’un yakılması
ile sonuçlanınca yanlış hareket ettiğini sinagogta itiraf etmiş, Filistin’e
gidip İbn Meymun’un mezarına kapanmaya yemin etmiştir. Bu olaydan sonra kaleme
aldığı eserlerinde İbn Meymun’dan saygı ile bahsetmektedir. Mezarını ziyaret
niyetiyle yola çıksa da önce Barselona’da daha sonra Toledo’da hapsedilmiş,
yolculuğunu tamamlayamamıştır. Tövbe hakkındaki eserlerini kaleme almasında
bunun etkili olduğu söylenmektedir. Bkz. Solomon Schechter, Peter Wiernik,
“Gerondi, Jonah B. Abraham (HeHasid) The Elder,” Jewish Encyclopedia, c.
5, ss. 637-638.
[217] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 740.
[218] Chavel, Ramban,
s. 17.
[219] Joseph Jacobs,
Wilhelm Bacher, Isaac Broyde, “Moses ben Nahman Gerondi,” Jewish
Encyclopedia, c. 9, s. 87.
[220] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 739; Charles ber Chavel, Ramban His Life and Teachings, New
York: Philipp Feldheim Inc., 1960, s. 17.
[221] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 739; Chavel, Ramban, ss. 15-16.
[222] Rabbi Yitshak
ha-Bahur olarak da bilinir, ismi Ribaya da Ritsba olarak kısaltılır.
[223] Israel Moses
Ta-Shma, “Judah Ben Yakar,” Encyclopaedia Judaica,
https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/judah-ben-yakar (Erişim Tarihi, 12.01.2020)
[224] Meir ben Yitshak, Meir ben Nathan
ve Nathan ben Meir olmak üzere üç farklı künye ile aynı kişiden
bahsedilmektedir. Bkz. Israel Moses Ta-Shma, “Meir ben Isaac of Trinquetaille,”
Encyclopaedia Judaica, https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/meir-ben-isaac-
trinquetaille (Erişim Tarihi:12.01.2020); Herman
Rosenthal, M. Seligsohn, “Nathan ben Meir of Trinquetaille,” Jewish
Encyclopedia, c. 9, s. 184; Bacher, “Moses ben Nahman Gerondi,” Jewish
Encyclopedia, c. 9, s. 87.
[225] Ta-Shma, “Meir ben Isaac of
Trinquetaille,” https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-
almanacs-transcripts-and-maps/meir-ben-isaac-trinquetaille (Erişim Tarihi:12.01.2020); Rosenthal, “Nathan ben Meir of
Trinquetaille,” s. 184.
[226] Kaufmann Kohler, Isaac
Broyde, “Azriel (Ezra) ben Menahem (Ben Solomon),” Jewish Encyclopedia, c.
2, s. 373.
[227] Bkz. https://www.sefaria.org/Be'ur_Eser_S'firot?lang=bi (Erişim Tarihi: 12.01.2020)
[228] Kaufmann Kohler,
“Meir ben Todros ha-Levi Abulafia,” Jewish Encyclopedia, c. 1, ss.
142-143.
[229] Gotthard Deutsch, S.
Mannheimer, “Samuel ben Isaac ha-Sardi,” Jewish Encyclopedia, c. 11, s.
19.
[230] “Isaac ben
Abraham of Narbonne,” Encyclopaedia Judaica,
https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isaac-ben-
abraham-narbonne (Erişim Tarihi: 12.01.2020)
[231] Rabbi Moşe ben Meymun
(Rambam/ö. 1204, Mısır).
[232] Türkçe tercümesi
için bkz. İbn Meymun, Delaletu ’l-Hairin, çev. Osman Bayder ve Özcan
Akdağ, Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
[233] Wilhelm Bacher, A. Peiginsky,
“Solomon ben Abraham ben Samuel,” Jewish Encyclopedia, c. 11, ss.
449-450; Nina Caputo, Nahmanides in Medieval Catalonia History Community and
Messianism, Notre Dame: University of Notre Dame Press, 2007, ss. 19-20.
[234] İbranice More
Nevuhim.
[235] Caputo, Nahmanides in Medieval
Catalonia, s. 21; Chavel, Ramban, ss. 31-41; Peiginsky, “Solomon ben
Abraham ben Samuel,” ss. 449-450; Yasin Meral, Yahudi Düşüncesinde İslam
Algısı İbn Meymun (Maimonides) Örneği, Ankara: Ankara Okulu Yayınları,
2017, ss. 86-87.
[236] Caputo, Nahmanides
in Medieval Catalonia, ss. 21-24; Peiginsky, “Solomon ben Abraham ben
Samuel,” ss. 449-450.
[237] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 739.
[238] Caputo, Nahmanides
in Medieval Catalonia, ss. 21-24; “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14. s. 739; Chavel, Ramban, ss. 31-41.
[239] Varlığından şüphe edilen ve yeri
tam olarak bilinmeyen yeşivanın kalıntıları, 1970lerde Girona’da eski
bir binanın restorasyonu sırasında ortaya çıkarılmıştır. Bina günümüzde Bonastruc
ça Porta Centre adıyla bir araştırma merkezi ve müze olarak kullanılmaktadır.
Institut d'Estudis Nahmanides olarak adlandırılan araştırma merkezi,
Girona’daki Yahudi cemaatinin tarihini ortaya çıkarmak ve incelemek için
çalışmalarda bulunmaktadır. https://www.girona.cat/call/cat/institut_recerca.php (Erişim Tarihi: 14.01.2020); https://www.girona.cat/call/cat/museu.php (Erişim Tarihi: 14.01.2020); Ronit Treatman, “Back in
Girona, after 500 years,” https://www.timesofisrael.com/back-in-girona-after-500-years/ (Erişim Tarihi: 14.01.2020).
[240] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 739.
[241] Tartışmaların içeriği için bkz. Moşe ben Nahman, “Barselona
Münazarası,” çev. Büşra Şahin, Oksident 1:2 (2019), ss. 237-241.
[242] Ayrıntılı bilgi için Büşra Şahin,
“Ortaçağ Yahudi-Hıristiyan İlişkilerinde Münazara Kültürü: Barselona
Münazarası, Rabbi Moşe ben Nahman’ın Yahudilik Savunması,” 8. Türkiye
Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı III, ed. Burak Yuvalı ve
Taha Eğri, İstanbul: İLEM, 2020, ss. 43-54.
[243] Chavel, Rambanın Kudüs’e varış
yılının, Tevrat tefsirinin 1489 Lizbon baskısında İbrani takvimine göre 5028,
1480 Roma baskısında ise miladi 1267 yılına denk gelen 5027 olarak geçtiğini
söylemekte ve 5027’nin esas alındığını belirtmektedir. Chavel, Ramban,
s.17.
[244] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 740; Chavel, Ramban, s. 58.
[245] Chavel, Ramban,
s. 13-14.
[246] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 740; Chavel, Ramban, s. 14.
[247] Chavel, Ramban,
s. 14.
[248] Larry Domnitch, “How
Nachmanides Rebuilt Jerusalem,” https://www.aish.com/jw/j/48956656.html (Erişim Tarihi: 18.01.2020)
[249] Bkz. http://ramban.org.il/
(Erişim Tarihi: 18.01.2020); Larry Domnitch, “How Nachmanides Rebuilt
Jerusalem,” https://www.aish.com/jw/j/48956656.html (Erişim Tarihi: 18.01.2020). Ramban’ın sinagogu aslında
Eski Şehir’in içinde açtığına dair başka bir görüş için bkz. Jacob Solomon,
“Why Jerusalem Has Two 'Ramban Synagogues',” https://www.haaretz.com/israel-news/travel/why-jerusalem-has-two-
ramban-synagogues-1.5343137#! (Erişim Tarihi:
18.01.2020).
[250] Rabbi Yehiel ben Yosef, 1240
yılında gerçekleşen Paris Münazarası’nda Yahudi tarafın temsilcisi olarak yer
almış, daha sonra can güvenliğinden endişe ederek 1258 yılında Filistin
topraklarına göç ederek Akko’ya yerleşmiştir. Solomon Schechter, Isaac Broyde,
“Jehiel ben Joseph of Paris,” Jewish Encyclopedia, c. 7, ss. 82.
[251] “Nahmanides,” EncyclopaediaJudaica,
c. 14, s. 739.
[252] Moshe
Miller, “The Zohar's Mysterious Origins,” https ://www.chabad.
org/kabbalah/article_cdo/aid/380410/j ewish/The-Zohars-Mysterious-Origins.htm
(Erişim Tarihi: 17.01.2020).
[253] Kaufmann Kohler, M.
Seligsohn, “Isaac ben Samuel of Acre,” Jewish Encyclopedia, c. 6, ss.
629-630.
[254] Bu durumda bazı kaynaklarda yer
alan Yitshak ben Şmuel’in Ramban’ın öğrencisi olduğu iddiası çürütülmektedir.
Zira Yitshak ben Şmuel, Ramban’ın öğrencisi olsaydı Ramban’ın Zohar nüshasından
haberdar olup olmadığı hakkında bilgi sahibi olması beklenirdi. Bkz. Seligsohn,
“Isaac ben Samuel of Acre,” s. 629. Yitshak ben Şmuel’in 1270 yılında Filistin
topraklarında vefat eden Ramban ile karşılaşıp karşılaşmadığına dair bir bilgi
kaynaklarda yer almamaktadır. O,Meirat Aynayim adlı eserinde Ramban’ın
mistik görüşlerini yorumlamaktadır. Onun bu görüşlerle İspanya topraklarına göç
ettikten sonra Ramban’ın öğrencisi olan Şlomo ibn Adret aracılığı ile tanıştığı
söylenebilir. Efraim Gottlieb, “Isaac ben Samuel of Acre,” Encyclopaedia
Judaica, https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-
almanacs-transcripts-and-maps/isaac-ben-samuel-acre
(Erişim Tarihi: 18.02.2020).
[255]Bkz. Abraham ben Şmuel Zacuto, Sefer ha-Yuhasin ha-Şalem, Londra,
1857, s. 88 (pdf s. 151), https://www.hebrewbooks.org/5900 (Erişim Tarihi: 17.02.2020).
[256] Zohar I, 36b.
[257] Ephraim Rubin, “When
was the Zohar Written?,” http://www.talkreason.org/articles/zohar.cfm#16 (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
[258] Bkz. Chavel, Ramban,
s. 66.
[259] Boaz Kohen, “לקח את סודו אל הקבר” https://www.colbonews.co.il/magazine/65271/ (Erişim Tarihi:
17.01.2020). Hayfa’daki mezarın
güncel görüntüleri için bkz. https://www.youtube.com/watch?v=a_0N9HCzTRc(Erişim Tarihi: 17.01.2020);
https://www.youtube.com/watch?v=GQCst7ESyt8 (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
[260] “?כמה קברים יש לרמב״ן” https://www.hidabroot.org/article/57775 (Erişim Tarihi: 17.01.2020).
[261] Bkz. Chavel, Ramban,
sonnot 58, s. 124.
[262] İbrani takviminde
4970 yılı.
[263] Chavel, Abraham ben
Şmuel Zacuto (ö. 1515) tarafından kaleme alınan Sefer Yuhasin’de bu
bilginin verildiğini not etmektedir. Chavel, Ramban, s. 118.
[264] Chavel, Ramban,
ss. 18-20.
[265] Chavel, Ramban,
s. 20.
[266] İbranice Roah
ha-Kodeş, Arapça Ruhu ’l-Kudüs.
[267] Chavel, Ramban,
s. 18.
[268] Chavel, Ramban,
s. 19.
[269] Efrayim ibn Avi
Alragan, 12. Yüzyılın başlarında hayatını kaybetmiştir. Cezayir
Yahudilerindendir.
[270]Rezah, Razbi ya da kitabına atıfla Baal ha-Maor olarak da
bilinir. Zerahya ben Yitshak ha-Levi Gerondi (ö. 1186), Lunel’de yaşamış olan
Tevrat ile Talmud yorumcusu ve şairdir.
[271] “Ephraim ibn Avi Alragan,” Encyclopeadia Judaica, https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/ephraim-ibn-avi-
alragan (Erişim Tarihi: 20.03.2020).
[273] Chavel, Ramban, s. 21.
[275] Louis Ginzberg, “Abraham
Ben David of Posquieres,” Jewish Encyclopedia, c. 1, s. 104.
[276] Chavel, Ramban,
ss. 20-21.
[277] Chavel, Ramban, ss. 22-25.
İbn Meymun’un ve Ramban’ın mitsvaların sebepleri üzerine görüşleri için bkz.
Joseph Stern, Problems and Parables of Law Maimondes and Nahmanides on
Reasons for the Commandments (Ta'amei Ha-Mitzvot), New York: State
University of New York Press, 1998, özellikle ss. 67-86.
[278] Chavel, Ramban,
s. 30.
[279] Wilhelm Bacher, Jacob
Zallel Lauterbach, “She'elot u-Teshubot,” Jewish Encyclopedia, c. 11, s.
240.
[280] Bacher, “She'elot
u-Teshubot,” s. 247.
[281] Chavel, Ramban,
ss. 42-43.
[282] Ramban, Writings,
c. 2, s. 401.
[283] Metnin 1629 Basle
edisyonunun İngilizce tercümesi için bkz. Ramban, Writings, c. 2, ss.
403-464.
[284] Ramban, Writings,
c. 2, ss. 401-402.
[285] İbranice kayıt için bkz. Ramban, Kitvey
Rabbenu Moşe ben Nahman, thk. Rabbi Charles B. Chavel, Kudüs: Mosad Rav
Kook, 1963, ss. 302-320; İngilizce tercümesi için bkz. Ramban, Writings of
the Ramban, thk. ve çev. Rabbi Charles B. Chavel, New York: Shilo, 2009,
ss. 717-769; Türkçe tercümesi için bkz. Moşe ben Nahman, “Barselona
Münazarası,” çev. Büşra Şahin, Oksident 1:2 (2019), ss. 237272.
[286] Latince kayıt için
bkz. Robert Chazan, Church, State, and the Jew in the Middle Ages, New
Jersey: Behrman House, 1980, ss. 266-268.
[287] Ayrıntılı bilgi için
bkz. Moşe ben Nahman, “Barselona Münazarası,” çev. Büşra Şahin, Oksident 1:2
(2019), ss. 237-241.
[288] Metnin İngilizce
tercümesi için bkz. Ramban, Writings, c. 2, ss. 613-715. Son bölümden
bir parçanın Türkçe tercümesi için bkz. Meral, Yahudi Dini Literatüründe
Mesih Deccal ve Gog-Magog, ss. 226-228.
[289] “End of the wonders.”
[290] Chavel, Ramban,
s. 54.
[291] Chavel, Ramban,
ss. 53-54.
[292] Ramban, Writings,
c. 2, ss. 777-806.
[293] Ramban, Writings,
c. 1, s. 9.
[294] Ramban, Writings,
c. 1, ss. 13-138; Chavel, Ramban, ss. 62-63.
[295] Ramban, Writings,
c. 1, s. 142.
[296] Ramban, Writings,
c. 1, s. 141.
[297] Ramban, Writings,
c. 1, ss. 143-163.
[298] Mektupların İbranice
versiyonları için bkz. Kitvey Rabbenu Moşe ben Nahman, c. 1, ss.
329-388.
[299] Chavel, Ramban,
s. 26.
[300] Chavel, Ramban,
s. 29; İbranice metin için bkz. Kitvey Rabbenu Moşe ben Nahman, c. 2,
ss. 9-263.
[301] Chavel, Ramban,
s. 26.
[302] Chavel, Ramban,
ss. 26-28.
[303] İbranice metin için
bkz. Kitvey Rabbenu Moşe ben Nahman, c. 2, ss. 263-311.
[304] Ramban, Writings,
c. 2, s. 468; Chavel, Ramban, s. 28.
[305] Ramban, Writings,
c. 2, ss. 469-608.
[306] Ramban, Writings,
c. 1, s. 167.
[307] Ramban, Writings,
c. 1, ss. 167-168; Chavel, Ramban, s. 50.
[308] Chavel, Ramban,
ss. 46-50. Derlenmiş şiirleri için bkz. Kitvey Rabbenu Moşe ben Nahman,
c. 1, ss. 391-439.
[309] Chavel, Ramban,
ss. 43-44; “Nahmanides,” Encyclopaedia Judaica, c. 14, s. 740.
[310] Ramban, Writings,
c. 1, ss. 295-296.
[311] Ramban, Writings,
c. 1, ss. 296-297; Chavel, Ramban, s. 57.
[312] Ramban, Writings,
c. 1, ss. 299-391.
313
Kopel
Kahana, “Hosafot ha-Ramban le-Tora,” Ha-Maayan 9:1, 1968, ss. 25-47;
Menahem Zvi Eisenstadt,” Mihtav ha-Ramban me-Erets be-İnyan Soret ha-Şekel
ume-Şekelo,” Talpiyot 4:3-4, 1959, s. 606.
[314] “Nahmanides,” Encyclopaedia
Judaica, c. 14, s. 741.
[315] Uriel Eitam, “Al
Noseah Peruş Ramban le-Tore be-Mehadora ha-Rav,” Megadim 30, 1999, ss.
73-96.
[316] Bkz. https://alhatorah.org/Commentators:Ramban's_Text (Erişim Tarihi: 25.10.2020).
[317] 1534 Yaratılış’ta,
1209 Mısır’dan Çıkış’ta, 859 Levililer’de, 1288 Çölde Sayım’da ve 955 Yasa’nın
Tekrarı’nda olmak üzere Tevrat'ta yaklaşık 5845 ayet vardır.
[318] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s. 3.
[319] Daniel, 9:4.
[320] Bkz. Babil Talmudu,
Berahot, 22a. Bunlar, Tevrat’ın verildiği ve çalışıldığı
yollardır.
[321] Babil Talmudu,
Berahot, 28b.
[322] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s. 6.
[323] Sefanya, 1:15.
[324] Yeşaya, 52:7.
[325] Mezmurlar, 119:140.
[326] Mezmurlar, 119:142.
[327] Mezmurlar, 119:144.
[328] Metnin aslında
literal olarak “huzmenin yoğunluğuna göçmek” şeklinde bir tabir yer almaktadır.
Bu tabir herhangi bir problemi derinlemesine ele almak anlamında
kullanılmaktadır.
[329] II Samuel, 23:5.
[330] Yeşaya, 28:5.
[331] Yasa’nın Tekrarı,
21:17. Burada Raşi’nin kullandığı yöntemlerin öznelliğine vurgu yapılmaktadır.
[332] Süleyman’ın
Meselleri, 5:19.
[333] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss. 4-5.
[334] Harris, “Medieval
Jewish Biblical Exegesis” s. 159.
[335] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 3, ss. 225-229.
[336] Chavel, Ramban,
ss. 44-45; “Nahmanides,” Encyclopaedia Judaica, c. 14, s. 740; Harris,
“Medieval Jewish Biblical Exegesis” s. 157.
[337] Chavel, Ramban,
s. 44.
[338] Ayrıca bkz. Meral, İstanbul’da
Yahudi Matbuatı, s. 85, 225.
[339] Chavel, Ramban,
s. 46.
[340] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 1, ss. 226-234.
[341] Chavel, Ramban,
s. 45.
[342] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 1, ss. 174-176, 263. Ayrıca bkz. Chavel, Ramban, s.
45; Harris, “Medieval Jewish Biblical Exegesis” s. 159.
[343] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 1, ss. 560-561.
[344] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 2, ss. 57-58.
[345] Tevrat’ta mişkan olarak
anılmaktadır. İngilizcede tabernacle olarak kullanılır. Türkçe
tercümelerde buluşma çadırı ifadesi tercih edilmiştir.
[346] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 2, ss. 438-440, 533-541.
[347] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 2, ss. 616-621.
[348] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 2, ss. 612-613.
[349] Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi ve
örnekler için bkz. Josef Stern, Problems and Parables of Law Maimonides and
Nahmanides on Reasons for the Commandments (Taamei ha-Mitsvot), New York:
State University of New York Press, 1998.
[350] Cümlenin başında yer
alan ve dinleyin, kulak verin anlamına gelen ha’azinu (האזינו) kelimesi
ezgiye isim olmuştur.
[351] Hezekiel, 5:15.
[352] Yeşaya, 27:1.
[353] Mezmurlar, 79:9.
[354]Sifre, Ha’azinu, 333.
[355] Yeşaya, 46:10.
[356] Yeşu, 23:14.
[357] Çölde Sayım, 12:7.
[358] II Krallar, 23:25.
[359] Ramban, Peruş al ha-Tora,
Devarim, 32. bölüm; Ramban, Commentary on the Torah, c. 5, ss. 368369.
[360] Bkz. “Hine yişkil
abdi” paraşası.
[361] İlgili kısımlarla ilgili
ayrıntılı değerlendirme ve diğer örnekler için bkz. Elazar Touitou, “ha-
Hitmodedut im Notsrim be-Peruşo şel Ramban le-Tora,” Şnaton Lehakar ha-Mikra
ha-Kodeş 2009, ss. 137-166.
[362] Touitou,
“ha-Hitmodedot im Notsrim be-Peruşo şel Ramban le-Tora,” s. 139.
[363] Touitou,
“ha-Hitmodedot im Notsrim be-Peruşo şel Ramban le-Tora,” ss. 145-146.
[364] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 3, ss. 584-592.
[365] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 3, ss. 568-570.
[366] Bkz. Yaratılış,
11:28, 12:6, 13:7, 14:6, 14:15, 23:2, 35:16, 35:18, 48:7; Mısır’dan Çıkış,
10:14, 12:2, 30:13; Çölde Sayım, 13:2, 21:18, 35:14; Yasa’nın Tekrarı, 8:9,
11:29.
[367] Bkz. Yaratılış, 19:2,
29:9, 33:10, 35:16, 37:22, 42:9; Levililer, 19:14, 19:17; Çölde Sayım,
21:13-20; Yasa’nın Tekrarı, 11:4, 21:18-21 vd.
[368] Bkz. Mısır’dan Çıkış,
10:14; Levilliler, 20:17, 23:7; Çölde Sayım, 8:2, 16:5, 16:21, 20:1-8.
[369] Bkz. Yaratılış, 14:6,
30:20; Mısır’dan Çıkış, 28:41; Çölde Sayım, 11:28; Yasa’nın Tekrarı, 8:9,
33:25.
[370] Bkz. Yaratılış,
34:13, 40:16, 49:10, 49:19; Mısır’dan Çıkış, 31:13; Çölde Sayım, 4:16, 25:5;
Yasa’nın Tekrarı, 2:23, 10:1, 20:8, 26:2.
[371] Bkz. Yaratılış,
11:32; Mısır’dan Çıkış, 32:27; Yasa’nın Tekrarı, 15:1.
[372] Bkz. Levililer,
11:13.
[373] Bkz. Yasa’nınTekrarı,
18:9.
[374] Dönemin tartışmaları
hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Gershom Scholem, Origins of the Kabbalah,
ed.
R. J. Zwi Werblowsky, çev. Allan
Arkush, Princeton: Princeton University Press, 1990, ss. 393-414.
[375] Halbertal, Nahmanides
Law andMysticism, ss. 291-292.
[376] Yasin Meral, “Yahudi
Kutsal Metin Geleneğinde Tevrat’ın Bâtıni Yorumu,” Kur ’an’ın Bâtıni ve
İşari Yorumu, ed. Mustafa Öztürk, İstanbul: Kuramer, 2018, s. 155.
[377] Yasin Meral, “Yahudi
Kutsal Metin Geleneğinde Tevrat’ın Bâtıni Yorumu,” s. 155.
[378] Bkz. Scholem, Origins
of the Kabbalah, s. 397; ayrıca bkz. Halbertal, Nahmanides Law and
Mysticism, s. 290.
[379] Scholem, Origins
of the Kabbalah, ss. 393-395.
[380] Kabalacı kimliği
hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Scholem, Origins of the Kabbalah, ss.
199-205.
[381] Kabalacı kimliği
hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Scholem, Origins of the Kabbalah, ss.
205-227.
[382] Bkz. Halbertal, Nahmanides
Law andMysticism, s. 291.
[383] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 1, s. 293.
[384] Ramban tefsirinin, Roma’da 1480’de
basılan versiyonunda Ramban’ın mistik görüşlerini daha detaylı bir şekilde
anlatmak istediği bilgisi yer almaktadır. Ancak Ramban hastalanır ve bir
rüyasında bu çabasından vazgeçmesi gerektiği söylenir. Ramban’ın bazı
öğrencileri, bu bilginin yer aldığı nüshanın orijinal olmadığını
belirtmişlerdir. Bkz. “Nahmanides,” Encyclopaedia Judaica, c. 14, s.
743.
[385] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss. 7-8.
[386] Mısır’dan Çıkış,
24:12.
[387] Mısır’dan Çıkış,
34:26’ya kadar olduğu görülür.
[388] Yasa’nın Tekrarı,
31:26.
[389] Babil Talmudu,
Gittin, 60a.
[390] Babil Talmudu,
Gittin, 60a.
[391] Yasa’nın Tekrarı,
31:19.
[392] Yasa’nın Tekrarı,
31:26.
[393] Bereşit Rabba, 2:4; Şabat,
88b.
[394] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s. 8.
[395] Hezekiel, 3:16,17.
[396] Yeremya, 32:6.
[397] Mısır’dan Çıkış, 6:2.
[398] Yasa’nın Tekrarı.
[399] Yasa’nın Tekrarı,
3:23.
[400] Yasa’nın Tekrarı,
9:26.
[401] Yasa’nın Tekrarı,
1:1.
[402] Midraş Tanhuma,
Bereşit, 1.
[403] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s. 9.
[404] Yasa’nın Tekrarı,
34:12.
[405] Yeremya, 36:18.
[406] Mezmurlar, 139:14.
[407] II. Samuel, 23:1.
[408] Burada Davut’tan
bahsetmektedir.
[409] Mezmurlar, 119:96.
[410] Mezmurlar, 119:129.
[411] Yeremya, 20:9.
[412] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss. 3-4.
[413] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss. 9-10.
[414] Babil Talmudu, Roş
ha-Şana, 21b.
[415] Mezmurlar, 8:6.
[416] Hekalot Rabbati, 1:3.
[417] Babil Talmudu, Roş
ha-Şana, 21b.
[418] Levililer, 23:15.
[419] Levililer, 25:8.
[420] Bkz. Ramban, Peruşha-Tora,
Vayikra, 25:2.
[421]Se/zrot, İbranice sayı ve daire anlamlarına gelen sefira
kelimesinin çoğuludur. Kabalistik literatürde sefırot doktrini, Tanrı’nın
ne’liğini ve yaratılışla olan bağlantısını ele alır ve Yahudi mistisizminin en
temel görüşlerindendir. Kabalistik geleneğe göre Tanrı sözlükte ‘sonu olmayan,
ebedi’ anlamına gelen Eyn-Sof tur. Varlık, Eyn-Sof’tan sebebi bilinmeyen
bir şekilde kopan on ışığın, yani on sefirotun, vasıtasıyla mümkün olur. Bu
kopuş sudur şeklinde ve aşağıya doğru olan bir harekettir. On sefirot,
sınırsız ve sonsuz olan Tanrı’dan sınırlı ve sonlu olan varlığın ortaya
çıkmasını sağlar. İlk kopuş Keter sefirası aracılığıyla olur. Her bir
sefirot bir öncekinin sonucudur ve her biri bir diğerine sebep olur. Sonuncu
kopuş içinde bulunduğumuz âlemdir ve son sefira olan Malkut’un bir
sonucudur. Bu sudur ile hem Tanrı’nın mutlaklığından uzaklaşılır hem içinde
saklı olan güç açığa çıkarılmış olur. Bu sebeple sefiralar arasında birbirine
üstünlük söz konusu değildir. On sefirot sırasıyla Keter (taç), Hohma
(hikmet), Bina (anlayış), Hesed (merhamet), Gevura
(adalet), Tiferet (güzellik), Nezah (sonsuzluk), Hod
(titreşim), Yesod (temel), ve Malkut (krallık) şeklindedir.
Aşağıdan yukarı doğru açıklamaya gittiğimizde son sefira olan Malkut,
aynı zamanda Şekina olarak isimlendirilir ve Tanrı’nın dünyadaki
yansımasıdır. Sefiralar, Malkut köprüsünden geçerek toprağa ulaşır ki bu
aynı zamanda ölüme de geçiş noktasıdır. Yesod, bilinçaltı olarak da
ifade edilebilir ve diğerlerinden ayrı olarak bağımsızlık özelliği vardır. Hod,
edilgen ve sınırlayandır, aynı zamanda bilinçli süreçleri gösterir. Nezah,
etkin ve genişleyendir, sonsuzluk yayar. Tiferet, bireyselliğin özüdür,
denge unsurudur. Gevura, edilgen ve ruhsaldır, adalete işaret eder. Hesed,
etkin ve içseldir, merhamete işaret eder, sevgi olarak da tezahür edebilir.
Bina, en yüksek dişil yayılmaya işaret eder ve anne olarak da bilinir. Hohma,
Tanrı’nın içsel zekâsına işaret eder ve baba olarak da bilinir. Keter ise
ilk neden ve kudret olması nedeniyle Tanrı’nın mükemmel bütünselliğine işaret
eder.
[422] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
10-11.
[423] Babil Talmudu,
Menahot, 29b.
[424] Yeşaya, 39. bölüm.
[425] Bkz. Crawford Howell
Toy, Judah David Eisenstein, “Tagin,” Jewish Encyclopedia, c. 11, ss.
666667.
[426] Yeşu, 4:1-24.
[427] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 5, s. 318.
[428] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
11-12.
[429] Şir ha-Şirim Rabba,
1:29.
[430] Yasa’nın Tekrarı,
4:13.
[431] Yasa’nın Tekrarı,
4:13.
[432] Burada yazılı Tevrat
ile sözlü Tevrat’ın, yani Talmud’un eş değer olduğu belirtilmektedir.
[433] Eyüp, 32:2.
[434] Eyüp, 40:15.
[435] Eyüp, 40:25.
[436] Hezekiel, 1-10.
[437] Ezgiler Ezgisi, 1:4.
[438] Eyüp, 39:15-24.
[439] Eyüp,40:12-34.
[440] Babil Talmudu, Baba
Batra, 74b.
[441] Bkz. Hezekiel, 1-10. Bu vizyondan
hareketle milattan sonra birinci yüzyılda önce Filistin’de sonra Babil’de
oluşan Merkabah mistisizmi Yahudi mistisizminin temel taşıdır. Temel amaç bahsi
geçen ilahi tahtı tefekkür etmek suretiyle vecde gelip ilahi âleme yolculuk
etmek ve burada Tanrı’yla buluşmaktır.
[442] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
12-13.
[443] II. Tarihler, 1:12.
[444] Eser, Yahudi kaynaklarda Asaf
ha-Rofe ya da Asaf ha-Yehud isimleriyle zikredilen, İslami kaynaklarda ise Asaf
bin Berahya olarak geçen kişiye atfedilmektedir. Asaf bin Berahya’nın, Saba
Melikesi Belkıs’ın tahtını Hz. Süleyman için getiren kişi olduğu rivayet
edilmektedir. Eserde hastalıklar, tedavi yöntemleri ve hastalıkların nasıl
önlenebileceği anlatılmaktadır. Düzenli egzersiz, sağlıklı beslenme ve kişisel
hijyenden bahseder. Vücuttaki dolaşım sistemleri anlatılmıştır. Midraş formunda
kaleme alınan eserde, tıbbın kökeni Nuh’un oğlu Sam’a dayandırılır. Sam’ın
tıbbı meleklerden öğrendiği söylenir.
[445] I. Krallar, 4:33.
[446] Apokrif kitaplardan biridir.
Tahmini olarak miladi 1. yüzyılda İskenderiye, Mısır’da yazıya geçirildiği
düşünülmektedir. Dili Grekçedir. Eserde bilgelik, zenginlik, adalet, dürüstlük,
güç ve ibadetler konusunda Süleyman’a atfedilen konuşmalar yer almaktadır.
[447] I. Krallar, 4:30.
[448] Yeşaya, 2:6.
[449] B amidbar Rabba,
19:3.
[450] I. Krallar, 4:30.
[451] Ramban, Yaratılış 11:28’de de bu
esere atıfta bulunur. İbn Meymun’un bu esere dayanarak İbrahim’in doğduğu yerin
bugünkü Irak’ın merkezinde yer alan Kuta kenti olduğunu söylediğinden bahseder.
Ramban eserin adını Sefer ha-Avoda ha-Mıtsrit (Mısır Tarım Kitabı)
olarak vermektedir. Ancak İbn Meymun, Sefer ha-Avoda ha-Nebatit (Nebati
Tarım Kitabı) olarak verir. İbn Ezra ise aynı kitaptan Sefer ha- Avodat
Adama (Toprağın Sürülmesi Kitabı) olarak bahseder. Bkz. Ramban, Peruş
ha-Tora, Bereşit, 11:28; İbn Meymun, Delaletü’l-Hairin, III, 29; İbn
Ezra, Peruşha-Tora, Şemot, 2:10.
[452] Bazı kelimeler ek bir
vav ile yazılabilir ancak Tevrat’ta bu şekilde yazılmamıştır.
[453] Babil Talmudu,
Nedarim, 37b.
[454] Nehemya, 8:8.
[455] Ramban, Peruş al
ha-Tora, Mukaddime; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
15-16.
[456] Mezmurlar, 67:1.
[457] Süleyman’ın
Meselleri, 3:4.
[458] Eyüp, 15:31.
[459] Bkz. Yasa’nın
Tekrarı, 13:6.
[460] Bkz. Yeşaya, 47:11.
[461] Süleyman’ın
Meselleri, 21:16.
[462] Bkz. Çıkış, 19:21,
24.
[463] Yasa’nın Tekrarı,
4:24.
[464] Bereşit Rabba, 8:2;
Ben Sira, 3:21.
[465] Moshe Halbertal, Nahmanides:
Law and Mysticism, çev. Daniel Tabak, New York: Yake University Press,
2020, s. 287.
[466] Oded Yisraeli, “The Kabbalistic
Remez and Its Status in Nahmanides’ Commentary on the Torah,” Journal of
Jewish Thought andPhilosophy 24, 2016, s. 8.
[467] Yisraeli, “The
Kabbalistic Remez and Its Status,” ss. 14-15.
[468] Yaratılış, 6:4.
[469] Yisraeli, “The
Kabbalistic Remez and Its Status,” ss. 15-16.
[470] Yisraeli, “The
Kabbalistic Remez and Its Status,” ss. 17-18.
[471] Ramban, Writings,
c. 2, ss. 615-616.
[472] Ramban, Commentary
on the Torah, c. 1, ss. 13-15.
[473] Halbertal, Nahmanides
Law andMysticism, s. 295.
[474] Halbertal, Nahmanides
Law andMysticism, s. 295.
[475] Moshe Idel, “We Have No
Kabbalistic Tredition on This,” Rabbi Moshe Nahmanides (Ramban):
Explorations in His Religious and Literary Virtuosity, ed. Isadore Twersky,
Cambridge: Harvard University Press, 1983, s. 63.
[476] Oded Yisraeli, “The
Kabbalistic Remez and Its Status in Nahmanides’ Commentary on the Torah,” Journal
of Jewish Thought andPhilosophy 24, 2016, ss. 14-15.
[478] Çıkış, 12:2.
[479] Chavel, Yaratılış
kitabında üç emir olduğunu (1:28; 17:10; 32:33) ancak Musa, Sina’da ilk vahyi
aldıktan sonra (bkz. Çıkış, 3) İsrail halkının bu emirlerden sorumlu olduğunu
açıklamaktadır. Bu nedenle Raşi, ilk emrin Çıkış 12:2’de yer alan “Bu ay, sizin
için ilk ay olacak” emri olduğunu söylemektedir. Bkz. Ramban, Commentary on
the Torah, c. 1, s. 17, dipnot 2.
[480] Babil Talmudu,
Hagiga, 11b.
[481] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:1; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
18.
[482] Bu midraş, İbn
Meymun’un Delaletü’l-Hairin’e mukaddimesinde yer almaktadır.
[483] Mezmurlar, 111:6.
[484] Chavel, Raşi’nin bu ifadesini
açıklamak üzere “Başlangıçta Tanrı yarattı” ayeti hakkındaki soruları
özetlemektedir: “Ayettin anlaşılması şu açılardan güçtür: (a) Bereşit
(başlangıçta) kelimesi Kutsal Kitap boyunca kurallı bir şekilde kullanılmıştır.
Örneğin, ‘Yehoyakim’in krallığının başlangıcında (bereşit)’ (Yeremya,
27:1). Ancak burada [Başlangıçta Tanrı yarattı ayetinde], kurallı bir kullanım
[İbr. davuk] söz konusu olamaz çünkü yalnızca bir isimle birlikte
kullanıldığında kurallı bir kullanım olabilir. [Bereşit kelimesinin
ardından gelen] bara (yarattı) kelimesi ise bir fiildir. (b) Yine, bereşit
kelimesi aslında kurallı bir biçimde kullanlmıştır ve burada bir ismin eksik
olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle ayet, ‘Her şeyin başlangıcında, Tanrı
yarattı’ olarak anlaşılabilir. Çünkü eğer öyleyse şu güçlük ortaya çıkar: Bu
yoruma göre kutsal metin yaratılmışların sıralamasını sunmak üzere söze başlar.
Peki, henüz suyun ne zaman yaratıldığı söylenmemişken neden ikinci ayette
‘Tanrı’nın Ruhu suların üzerinde hareket ediyordu’ deniyor? Bundan dolayı Raşi,
midraşik bir yoruma başvurarak reşit (ilk) kelimesinin Tevrat’ın ve
İsrail’in bir başka ismi olduğunu söylemektedir. Yani bereşit kelimesi
kurallı bir formda değildir ve ayet, ‘İlk olanın (Tevrat ve İsrail) uğruna
Tanrı yarattı’ anlamını taşır.” Bkz. Ramban, Commentary on the Torah, c.
1, s. 20, dipnot 19. Chavel’in benzer bir açıklaması için bkz. Ramban, Peruş
ha-Ramban, ed. Chavel, c. 1, ss. 10-11, dipnot ela darşeni.
[485] Süleyman’ın
Meselleri, 8:22.
[486] Yeremya, 2:3.
[487] Bereşit Rabba, 1:6.
[488] Çölde Sayım, 15:20.
[489] Yasa’nın Tekrarı,
18:4.
[490] Çıkış, 23:19.
[491] Bereşit Rabba, 1:6.
[492] Yasa’nın Tekrarı,
33:21.
[493] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:1; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
20-21.
[494] Bkz. Ramban, Peruş
ha-Ramban, ed. Chavel, c. 1, s. 11, dipnot ktaney emuna.
[495] İbn Ezra, Sefer ha-Yaşar
adındaki tefsirine yazdığı mukaddimede beş tefsir yolundan bahsetmektedir.
Bunlar; Dereh Aruha ve-Rahava (uzun ve geniş yol) olarak bahsettiği
Geonim’in yolu, Dereh ha- Tsadukim (Sadukilerin yolu) olarak behsettiği
Karailerin yolu, Dereh Hoşeh ve-Afla (karanlık ve bilinmezlik yolu)
olarak bahsettiği remez yolu, Dereh ha-Hahamim (hahamların yolu)
olarak bahsettiği midraş yolu ve Dereh ha-Yaşara be-Eyni (gözümdeki
doğru yol) olarak bahsedip ona göre en doğru yol olduğunu söylediğipeşat
yoludur. Bkz. İbn Ezra, Sefer ha-Yaşar, Mukaddime.
[496] İbn Ezra, Sefer
ha-Yaşar, Mukaddime, Dereh 4.
[497] İbn Ezra, Sefer
ha-Yaşar, Mukaddime, Dereh 4.
[498] İbn Ezra, Sefer
ha-Yaşar, Mukaddime, Dereh 4.
[499] Sırasıyla Keter (taç), Hohma
(hikmet), Bina (anlayış), Hesed (merhamet), Gevura
(adalet), Tiferet (güzellik), Nezah (sonsuzluk), Hod
(titreşim), Yesod (temel), ve Malkut (krallık). Bkz. Sefer
Yetsira, 1:14.
[500] Süleyman’ın
Meselleri, 3:19.
[501] Teruma, İbranicede hediye
anlamına gelir. Çiftçilerin, yalnızca İsrail topraklarında yetişen ürünleri
için kohene verdikleri sunudur. Teruma gdola ve teruma measer
olmak üzere iki çeşit teruma vardır. Teruma gdola normal çiftçilerin kohenler
için verdiği terumadır. Teruma measer ise Levililerin halktan aldığı
öşürden (measer) kohenler için ayırdığı terumadır. Burada
bahsedilen teruma gdoladır. Teruma gdola için alt sınır
belirlenmemiştir. Bir buğday tanesi bile bütün bir tahıl yığınının terumasını
karşılamış olur. Bkz. Babil Talmudu, Kiduşin, 58b. Ramban, hohma sefırasım.
terumaya benzetmektedir. Çünkü bir tahıl tanesi kadar da olsa bir teruma
bütün mahsülün sunusu olarak verilebilir, bu ölçüyü kavramak güçtür. Benzer
şekilde hohma sefirasının da büyüklüğünün ölçüsü bilinemez ve
kavranamaz. Bkz. Perets ha-Kohen Gerondi, Sefer Mearehet Elohut, Mantua,
1558, 4. bölüm, 75b.
[502] Neşideler Neşidesi,
3:11.
[503] Yasa’nın Tekrarı,
33:21.
5^4Aspaklarya ayna anlamına gelir, meira ise parlak, aydınlatıcı
anlamlarındadır. Peygamberlerin vahyi bulanık, loş gösteren bir ayna aracılığı
ile metaforik vizyonlar gibi, dolaylı bir algıyla aldığı söylenmiştir. Yalnızca
Musa aspaklarya meira ile yani parlak bir aynadan, doğrudan ve kesin bir
şekilde almıştır. Bkz. Babil Talmudu, Yevamot, 49b.
[505] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:1; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
21-22.
[506] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:1; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
22.
[507] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:3; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
25.
[508] Bereşit Rabba, 3:11.
[509]Bet harfinin üstündeki
taç, on sefirotun ilki olan Ketersefirasına işaret eder. Keter
sefrası, sonu olmayan yani Tanrı anlamına gelen Eyn Sof için de
kullanılır.
[510] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:3; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
27.
[511] Bkz. Targum
Yeruşalmi, Yaratılış, 1:1.
[512] Yaratılış, 2:1-3.
[513] Bereşit Rabba, 11:10.
[514] İbn Ezra.
[515] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 2:3; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
61.
[516] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 38:8; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
61.
[517] Bereşit Rabba, 19:14.
[518] Babil Talmudu, Avoda
Zara, 9a.
[519] Enoş, Habil yerine Adem’e verilen
oğul olan Şit’in oğlu, Adem’in torunudur. Tanah’ta, Enoş’un doğumundan
bahsedildikten sonra “İnsanlar o zaman Tanrı’yı adıyla çağırmaya başladı”
ifadesi yer alır. Bkz. Yaratılış, 4:25-26; 5:1-11. İbn Meymun, Enoş zamanında
insanların putlara tapmaya başladığını ve Enoş’un da putlara tapanlardan biri
olduğunu söylemiştir. Bkz. İbn Meymun, Mişne Tora, Avodat Kohavim,
1:1-2.
[520] Yaratılış, 1:6.
[521] Talmud’da, ikinci bin
yıllık dönemin sonunda İbrahim’in 52 yaşında olduğu söylenmektedir. Babil
Talmudu, Avoda Zara, 9a.
[522] Yeremya, 23:5.
[523] Yaratılış 12:5.
[524] Bereşit Rabba, 39:21.
[525] Yaratılış, 18:19.
[526] Mısır’dan Çıkış,
10:23.
[527] I. Krallar, 8:11.
[528] İlk mabed Süleyman
tarafından inşa edilmiştir ve Süleyman, sembolü aslan olan Yehuda boyundandır.
Bkz. Yaratılış, 49:9; Babil Talmudu, Yoma, 21b
[529] İkinci mabed, Pers
İmparatorluğu döneminde inşa edilmiştir ve Pers İmparatorluğu köpek olarak
sembolize edilir. Bkz. Babil Talmudu, Roş ha-Şana, 4a.
[530] Habakkuk, 1:14-15.
[531] Yaratılış, 1:24.
[532] Mezmurlar, 104:22.
[533] Mezmurlar, 104:23.
[534] Hakimler, 2:10.
[535] Talmud’da güneşin ilk
ışıklarından günün başlangıcına kadar olan süre, bir günün onda biri olarak
açıklanmıştır. Bkz. Babil Talmudu, Pesahim, 94a.
[536] Mezmurlar, 89:36.
[537] Daniel, 7:13-14.
[538] Daniel, 12:11.
[539] Daniel, 7:7.
[540] İbn Meymun, burada
İslam’a işaret edildiğini söylemektedir. Bkz. Meral, Yahudi Düşüncesinde
İslam Algısı, s. 162.
[541] Tamid, 7:4.
[542] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 1:3; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
61-64.
[543] Mesih dönemi hesaplamalarından
örnekler ve bu hesaplamaların olası nedenleri için bkz. Meral, Yahudilerin
Ahir Zamanı, ss. 177-187.
[544] Yaratılış, 38:6-10.
[550] Rut, 4:21.
[551] Yaratılış, 38:9.
[552] Ramban, Peruş ha-Ramban,
Bereşit, 38:8; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s. 469.
[553] Yasa’nın Tekrarı,
29:3.
[554] Bereşit Rabba, 85:6.
[555] Tevrat’ın
verilişinden önce oluşmuş bir gelenek olduğu için.
[556] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 38:8; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, ss.
469-470.
[557] Ramban, Peruş
ha-Ramban, ed. Chavel, c. 1, ss. 114-115, dipnot aval amar yodea onan.
[558] Eski günahlarından dolayı huzur
bulamayan ve canlı bedenlere sığınan ruhlara dibbuk adı verilmektedir. Dibbuk,
özellikle 16. yüzyıldan itibaren Doğu Avrupa Yahudileri arasında yaygınlaşmış
bir inanıştır. Canlı bedene sığınan dibbukların, içine girdikleri bedene eziyet
verip onların ağızlarından konuştuğuna inanılmış ve neticede bu yüzyıllarda her
psikolojik rahatsızlık dibbuk inancı ile açıklanmaya çalışılmıştır. Dibbukun
bedenden çıkarılması için birtakım formüller geliştirildiği, bu formüllerle
birlikte dibbuk hikâyelerinin kitaplaştırıldığı da görülmüştür. Dibbuk
inanışı, Luriacı Kabala’nın da isim babası ve kurucusu olan Yitshak Luria (ö.
1572) tarafından detaylandırılmıştır.
[559] Ramban, Peruş
ha-Ramban, ed. Chavel, c. 1, s. 115, dipnot ve lo bahem.
[560] Yasa’nın Tekrarı,
25:10.
[561] Ramban, Peruş
ha-Ramban, Bereşit, 38:8; Ramban, Commentary on the Torah, c. 1, s.
470.
[562] Bir görüşe göre, yivum
mitsvasını yerine getirmeyen kayınbiraderi küçük düşürmek üzere ayakkabısı
çıkarılır. Bazıları da ayakkabısının çıkarılmasının, kardeşinin mirası üzerinde
hiçbir hak iddia etmediğini sembolize etmek üzere yerine getirildiğini
söylemektedir. Günümüzde yivumun uygulandığı bazı Sefarad toplulukları
vardır. Başta Aşkenazi toplulukları olmak üzere çoğunluk halitsayı
tercih etmektedir.
[563] Rut, 1-4. bölüm.
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar