YENİ AHİT KANONU’NUN OLUŞUMU (LIV. ASIRLAR)

Bunlarada Bakarsınız

T.C.SAKARYA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

YENİ AHİT KANONU’NUN OLUŞUMU
(LIV. ASIRLAR)

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Yasin MERAL

Enstitü Anabilim Dalı: Felsefe ve Din Bilimleri
Enstitü Bilim Dalı : Dinler Tarihi

Bu tez 11/07/2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği ile kabul edilmiştir.

11.07.2007

ÖNSÖZ

“Yeni Ahit Kanonunun Oluşumu” Türkiye’de çok tartışılmasına rağmen hakkında kitap bulunmayan hayati önemi haiz konulardan birisidir. Bu yüzden de bu konuda önemli bir boşluğu dolduracağım ümit ediyoruz. Uzun süren bu çalışma en başta, verilen araya rağmen desteğini eksiltmeyen, değerli. danışmanım Doç. Dr. Fuat Aydın’m hoşgörüsünün bir meyvesidir. Ayrıca, akademik kariyerimi sürekli olarak destekleyen aileme de minnet boçluyum. Tezin yazımı sırasında desteklerini esirgemeyen değerli Doç. Dr Ahmet Kavas’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca verdikleri destekle heyecanımı sürekli canlı tutan değerli arkadaşlarım Cahid Şenel, Fatih Şenocak, Hakan Çoruh, Ahmet İhsan Kahraman, Hüseyin Üçtepe, Qiyas Şükürov ve Dursun Ali Aykıt’a en kalbi teşekkürleri sunarım.

Yasin MERAL 11 Temmuz 2007

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR.............................................................................................................. iv

ÖZET........................................................................................................................... v

SUMMARY................................................................................................................... vi

GİRİŞ................................................................................................................................ 1

BÖLÜM 1: KUTSAL KİTAP ANLAYIŞI VE KANON..................................................... 5

1.1. Hıristiyanlık’ta Vahiy Anlayışı.................................................................................. 5

1.1.1. İncillerde Vahiy................................................................................................. 6

1.1.2. Pavlus ve Vahiy Anlayışı.................................................................................. 7

1.1.3. îlk Dönem Kilise Babaları ve Vahiy Anlayışı.................................................. 9

1.1.4. Günümüz Vahiy înancı................................................................................... 10

1.2. Yeni Ahit’in Oluşumu............................................................................................. 12

1.2.1. İsa ve İncil..................................................................................................... 15

1.2.2. İsa sonrası Hıristiyanlığın Durumu ve Şifahi dönem...................................... 20

1.2.2. !.Tarihsel Süreç........................................................................................... 20

1.2.2.2. Kutsal Kitap Anlayışında Değişim.......................................................... 24

1.2.2.3. Yeni Ahit ve Kitap Halinde İncil Tasavvuru........................................... 28

1.2.3. Havariler dönemi ve İncillerin yazımı............................................................ 32

1.3. Kanon ve İlgili Terimler.......................................................................................... 42

1.3.1 Kanon................................................................................................................. 42

1.3.2. Kanonik........................................................................................................... 44

1.3.3. Proto״kanonik ve Deutero-kanonik................................................................. 44

BÖLÜM 2: KANONLAŞMA SÜRECİ............................................................................. 46

2.1. Kanona Hazırlık: Apostolik Kilise Babalan ve Yeni Ahit...................................... 46

2.1.1. Romalı Clement (M.S. 30-100)...................................................................... 47

2.1.2. AntakyaTı İgnatyus (M.S. 35-117).......................................................... 50

2.1.3. Didake....................................................................................................... 54

2.1.4. Papias.............................................................................................................. 56

2.1.5. Bamaba’nm Mektubu..................................................................................... 58

2.1.6. Polikarp (M.S. 69-155)................................................................................... 61

2.1.7. Hermas............................................................................................................ 64

2.1.8. Clement’in II. Mektubu................................................................................... 65

2.2. Kanonu Hazırlayan Gelişmeler............................................................................... 68

2.2.1. Gnostisizm................................................................................................. .68

2.2.2. Marcion ve Kanonu....................................................................................... 71

2.2.3. Montanizm...................................................................................................... 75

2.2.4. Kovuşturmalar ve Katliamlar.......................................................................... 77

2.3. Kanon Kriterleri......................................................... .......................................... 80

2.3.1. İsa ve Ortodoks İnanç...................................................................................... 80

2.3.2. Havarisellik..................................................................................................... 81

2.3.3. Yaygın Kullanım............................................................................................ 83

2.3.4. Sembolizm....................................................................................................... 84

2.3.5. İlham............................................................................................................... 85

BÖLÜM 3: KANONUN OLUŞUM SÜRECİ.................................................................. 87

3.1. Doğu’da Kanon Oluşumu................................................................................... ...88

3.1.2. Suriye.............................................................................................................. 88

3.1.2. Anadolu........................................................................................................... 91

3.1.3. Küçük Asya ve Grek Kiliseleri..................................................................... 92

3.1.4. Mısır.......................................................................................................... 93

3.2. Batıda Kanonlaşma Süreci.................................................................................. 97

3.2.1. Roma.............................................................................................................................. 97

3.2.2. Gaul (Fransa)............................................................................................... 100

.3.2.3. Kuzey Afrika.................................................................................................. 103

3.3. Belli Başlı Yeni Ahit Koleksiyonları.................................................................... 105

3.3.1. Muratori Kanonu......................................................................................... 106

3.3.2. Eusebius ve Kanonu...................................................................................... 109

3.3.3.. Sİna Kodeksi................................................................................................ 111

3.3.4. Vatikan Kodeksi............................................................................................ 111

3.3.5. İskenderiye Kodeksi...................................................................................... 112

. 3.3.6. Codex Claromontanus...................................................................................... 112

3.3.7״Koristantin ve Elli Adet Kitab־ı Mukaddes Nüshası....................................... 113

3.3.8. Cheltenham Listesi....................................................................................... 113

3.3.9. Atanasyus’un Listesi.................................................................................... 114

3.3.10. Laodikya, Hippo ve Kartaca Konsilleri Listesi........................................... 114

BÖLÜM 4: KİLİSELER VE KANON LİSTELERİ........................... ............................ 116

4.1. Latin Kiliseleri......... ......................................................................................... .116

4.2. Doğu Kiliseleri..................................... ....................... ........................................ 120

4.2.1. Süryani Kilisesi............................................................................................. 125

4.2.2. Kıptî Kilisesi................................................................................................. 132

4.2.3. Etiyopya Kilisesi.......................................................................................... 132

4.2.4. Ermeni Kilisesi............................................................................................. 133

SONUÇ VE ÖNERİLER.............................................................................................. 135

KAYNAKÇA............................................................................................................... ...140

ÖZGEÇMİŞ................................................................................................................. 144

KISALTMALAR

age : adı geçen eser

agm : adı geçen makale

BEC A : Baker Encylopedia of Christİan Apologetics

EEC : Encyclopedia of Early Christianİty

ERE : Encyclopedia of Religion

NCE : New Catholic Encylopedia

s. : sayfa

ss. : sayfadan sayfaya

SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü

Tezin Başlığı- Yeni Ahit Kanonunun Oluşumu

Tezin Yazan: Yasin Meral Danışman: Doç. Dr. Fuat Aydın

Kabul Tarihi: 11/07/2007 Sayfa Sayısı: VI (ön kısım) + 138 (tez) + 5 (ekler)

Anabilimdalı: Felsefe ve Din Bilimleri Bilimdah: Dinler Tarihi

Yeni Ahit Kanonu’nun oluşumu, Türkiye’de çok tartışılan bir konu olduğu halde hakkında yeterli bilginin mevcut olmadığı bir alandır. İsa’nı vefatı sonrasında Hıristiyan cemaati sözlü gelenek yolu ile O’nun mesajım aktarmış daha sonraki dönemlerde ise bu sözlü gelenek yerini yazılı geleneğe bırakmıştır. Miladi birinci asırda bugün Yeni Ahit’te bulunan eserlerin bir çoğu kaleme alınmış ve zaman içerisinde de bunlar o dönem Hıristiyanları tarafından başvuru kitapları olmuştur.

Savunmacı Hıristiyanlar bugün elimizde bulunan Yeni Ahit’in çok kısa sure içerisinde oluşumunun tamamlandığını ve kitapların baştan beri bütün kiliseler tarafından kutsal sayıldığını iddia etmektedirler. Bu çalışmanın çıkış noktası da tahrif merkezli tartışmalarda Hıristiyan kutsal kitaplarının hangi aşamalardan geçtiği meselesidir. Bu çalışmayla konu ile ilgili yeterli bir veri sağlanması amaçlanmış böylece hamasi tartışmalar yerine bilimsel verilere dayanan ve çoğu batılı, bizzat Hıristiyan kaynaklarından alınmış bilgilerle konuyu açıklığa kavuşturmak hedeflenmiştir.

Bu çalışma sırasında öncelikle kronolojik sıra takip edilerek havariler döneminde yaşamış kilise babalarından başlayarak dördüncü asra kadar uzanan kilise ileri gelenleri Yeni Ahit’e yaptıkları atıflar dikkate alınarak incelenmiştir. Bazı kitapların kimi kiliseler tarafından kabul edilip kimisi tarafından kabul edilmemesi de karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Hıristiyanların Roma imparatorluğu içerisindeki sosyal ve siyasi durumları da kitapların statüsünü yakından ilgilendiren bir mevzu olarak araştırmanın konularından biri olmuştur. Hıristiyan ileri gelenlerini kutsal kitapları belirlemeye iten sebepler de maddeler halinde irdelenmiş ve etkileri tartışılmıştır. Ayrıca ana kiliselerin eserleri kutsal kabul ederken hangi kriterlerin esas alındığı da belirtilmiştir.

Bu çerçevede yapılan çalışma sonucunda özellikle İsa’nın vefatı sonrasında tek bir blok Hıristiyan dünyasının olmadığı, yerel kiliselerin birbirinden çok farklı uygulamalara yer verdiği, bugün Yeni Ahit’te bulunan yirmi yedi kitabın da bütün bir şekilde kiliseler tarafından kullanılmadığı, dördüncü asrın başına gelindiğinde kitaplar arasındaki değer tartışmasının çok yoğun bir şekilde devam ettiği ve kanon oluşumunun tamamlanmadığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Kanon, İncil, Yeni Ahit, Kilise Babalan

Title of the Thesis- The Formation of the New Testament Canon
Author: Yasin Meral	Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Fuat Aydın
Date: 11/07/2007	Nu. of pages- VI (pre text) + 138 (main body) + 5 (appendices)
Department*. Religious Studies	Şubfield*- Hiştory of Religions

Abstract of Master’s Thesis

Sakarya University Insitute of Social Sciences

Even though it is greatly discussed in Turkey, “the Formation of the New Testament Canon” İs a field in which there İs no enough material. Just after the death of Jesus, the Christian community has transmitted Jesus’ message through oral tradition. But later on, this oral tradition has left its place to written tradition. In the fîrst century CE the majority of the books (letters of the NT) was written down and they became subject of discussion in the course of time.

Apologetic Christians claim that NT took its shape from the very beginning of the Church history and accepted by the ali Christians ali över the Christendom. The starting point of this work is what kind of process which NT books encountered. This work aims to clarify the topic based on scientiftc data and using just Westem/Christian materials instead of sensitive argues.

In this work, chronologically starting from Apostolİc fathers till 4^th century, church fathers and their quotations from NT books are examined. Some books are compared in regard of their status among churches, namely canonical and non-canonical. The social and political status of the Christians in the Roman Empire which is related to status of books became subject of this work. The reasons which pushed church fathers/elders to decide canonical books are examined and their effects are discussed. Besides, İt has been presented that which criteria were based for the great churches to determine canonical books.

At the end of the study it has been shown that there was no one block monolithic Christianity after Jesus. Local churches differ from each other in practices, NT books were not being accepted and used as holy books by ali Christian world of that time. At the beginning of 4^th century, debate about the status of the books was stili continuing and the formation of the New Testament Canon which we have today was not completed.

'ey words: Canon, Gospel, New Testament, Church Fathers

GİRİŞ

Yeni Ahit Kanonu’nun Oluşumu Hıristiyan dünyasını ve kutsal kitaplarını anlamak açısından Önemlidir. Kutsal kitaplar bir din içerisinde vahyin somutlaşmış hali olduğu için o dinin en önemli kaynağını teşkil ederler. Hıristiyanlık tarihinde de İnciller değişik evrelerden geçerek kanonun oluşumunu tamamlamıştır. Sürecin uzun olması ve kanon oluşumu sırasında karşılaşılan problemler kitapların durumunu ve statüsünü olumsuz anlamda etkilemiştir.

Çalışmanın Konusu

Tezde öncelikle Hıristiyan kutsal kitaplarının geçirdiği evreler kronolojik, kilise babalarına ve bölgelere göre ele alınmıştır. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, Hıristiyan kutsal kitaplarının kanonun oluşumunu bugün elimizde olduğu şekilde tamamlaması on altıncı yüzyıla kadar sürdüğü için tezde konu ilk dört asırla sınırlandırma yoluna gidilmiştir. Tezde kutsal kitap olgusunu iyi anlayabilmek için Hıristiyanlıkta vahyin ne anlama geldiği ortaya konulmuş ve buradan hareketle de kutsal kitap ile ne kastedildiği gösterilmeye çalışılmıştır.

Tezde önemli olan bölümlerden birisi de kilise babalan ve onların yazılarıdır. Erken dönemde henüz kilisesinin doktrin ve kutsal kitaplar olarak oluşumunu tamamlamadığı dönemlerde kilise önderleri çok kritik rol oynamışlardır. Özellikle verdikleri vaazlar ve yazdıkları eserlerle o dönem Hıristiyanlarına yol göstermişlerdir. Yeni Ahit’teki bugün mevcut olan kitapların kilise babalarının eserlerinde, yani henüz kanon tamamlanmadan, nasıl kullanıldığı önemli bir ayrıntı olarak dikkatlere sunulmaktadır. Dikkatlerden kaçmaması gereken bir diğer konu da kanonu hazırlayan gelişmelerdir. îlk asırlarda kilisenin ve Hıristiyanların içinde bulunduğu durum onları etkilemiş ve belirli konularda onları tetiklemİştir. Hıristiyan dünyasında ortaya çıkan heretİk akımlar, Roma imparatorluğunun Hıristiyanlara uyguladığı baskı kanonun belirlenmesinde etkili olmuştur.

Elbette kiliseler kanona hangi kitapların gireceğini tartışırken belirli kriterler üzerinde durmuşlardır. Gelişen şartlar, zaman ve zemine göre değişik kriterlerin ön plana çıkmasını sağlamıştır. Tezde bu kriterler sıralanarak mevcut bütün potansiyel kutsal kitapların nasıl elemeden geçirildiği işlenmektedir. Genel resmi daha iyi görebilme adına tezde ilk dönem ana kiliselere göre kanon oluşumları değerlendirilmiş ve coğrafi farklılıklar ve beraberinde gelen düşünce farklılıkları yansıtılmaya çalışılmıştır. Doğu’da ve Batı’da belli başlı kilise merkezleri ele alınarak kutsal kitap anlayışları ve birer birer hangi kitaplar hakkında ne tür bir duruşları oldukları detaylıca dile getirilmiştir. Ayrıca ilk asırlarda yazılmış daha sonra keşfedilen yazmalar, koleksiyonlar ve bunlara ait eser listeleri; bu listelerin oluşum sürecini görme açısından incelenmiştir.

Yine bölgesel kiliseler ve iskeleti yavaş yavaş oluşmaya başlayan Yeni Ahit’e dair listeler son bölümde verilmiştir. Bölümden anlaşılacağı üzere her bölge kendi listesini oluşturmakta ve listeler birbirinden farklılık arz etmektedir. Tezde dört asır boyunca bir din için en önemli öğelerden biri olan kutsal kitabın nasıl şekillendiği anlatılırken sosyal ve coğrafi durumlar, mevcut siyasi baskılar ve dini farklılıklar bir bütün halinde sunulmuştur. Buradan hareketle birbirinden bağımsız gibi görünen olayların aslında kanon oluşumunu nasıl etkilediği ayrı ayrı olayların farklı bir noktadan süreci tetiklemesi göz önüne konmuştur.

Önemi

⁴‘Yeni Ahit Kanonu’nun Oluşumu” başlıklı bir çalışma Türkiye’de Hıristiyan kutsal kitaplarının tespit edilme süreci ile alakalı yapılmış birkaç eserden birisidir. Konu Türkiye’de çok popüler olmasına ve akademik mahfillerde çok tartışılmasına rağmen şu ana kadar henüz ciddi bir çalışma yapılmış olduğu söylenemez. Hıristiyanlar ile Müslümanlar arasında İncillerin tahrifi bağlamında sürekli olarak dile getirilmesine rağmen Müslümanlar bu konudaki iddialarını yeterli bir şekilde ortaya koyamamakta Hıristiyanlar da aynı şekilde apolejetik şekilde meseleye yaklaşmaktadırlar.

Tezi önemli kılan temel etkenlerin başında konunun tamamıyla Hıristiyan kaynaklarından hareketle incelenmesidir. Hiçbir şekilde bir İslâmî kaynak tezin ana iddialarından birinin delili olmamıştır. Türkiye’de özellikle dinler tarihi alanında ilahiyat fakültelerinde ilk dönem Hıristiyanlık ile İlgili yeterli çalışma yapılmamaktadır. Özellikle kilise babalan ve onların Hıristiyanlar üzerindeki etkisi dikkatli bir şekilde incelenmemiştir. Bu çalışmayla bir nebze olsun Patristik veya Patroloji diye İfade edilen Kilise Babaları ilmine bir ışık tutarak sonraki çalışmalara bir giriş olması ümit edilmektedir.

Çalışmayı önemli kılan bir başka husus da Türkiye’de İncillerin kanonizasyonu ile ilgili yanlış kanaatlerdir. Bugüne kadar hep kanonizasyonun İznik Konsilinde olduğu iddia edilmekle birlikte böyle bir delilin bulunamayışı olayı içinden çıkılmaz hale getirmiştir. Bu tezde kanonun daha geç dönemlerde bile tamamlanmadığından hareketle böyle bir iddianın gerçeği yansıtmadığı dile getirilmiştir. Hıristiyanlığın ilk dört asrının panoramasının verildiği bu tezde okuyucu genel bir Hıristiyanlık bilgisine sahip olacaktır. Erken döneme ait özellikle de Hıristiyan kutsal kitaplarının oluşum sürecini anlatan bir eser olmayışı da bu çalışmayı ayrıca önemli kılmaktadır. Tezde ayrıca sadece kitapların gelişimi değil bölgesel anlamda Hıristiyan kiliseler ve merkezleri ana batlarıyla anlatılmaktadır. Bu da erken dönem kilise yapısıyla ilgili önemli ipuçları vermektedir.

Amacı

Konunun özellikle Hıristiyanlık tarihi açısından çok önemli oluşu çalışmanın önemi de artırmaktadır. Bu tezle üzerinde çok tartışıldığı halde elle tutulur bir kaynak olmayan bir konuda bilim dünyasına katkı yapılması amaçlanmaktadır. Bu çalışmada konuyla ilgili genel bir resim verilmekte ve bu sayede alanla yakından ilgilenen araştırmacılara temel bilgiler sunulmaktadır. Ayrıca bu tezle daha sonraki yapılacak olan çalışmalara sahayı tanıma adına alt yapı vermek amaçlanmıştır. Akademik mahfillerde herhangi bir Türkçe kaynak olarak gösterilemeyen bu önemli konu hakkında bir İlk denenerek araştırmacılara Türkçe bir kaynak sunmak amacı güdülmüştür. Bu vesileyle ilgililer tamamen Batı kaynakları kullanılarak yazılan ve önyargılardan uzak bu çalışma ile birlikte konuyla ilgili bilgi eksikliklerini derli toplu bir şekilde Türkçe olarak bu çalışmada bulabileceklerdir.

Ayrıca'yabancı dil bilmeyen ve Batı kaynaklarından istifade edemeyecek olan okuyucu da bu çalışma sayesinde konu ile ilgili en önemli Batı kaynaklarına ulaşmış olacaklardır. Bu eser bu yolla konuyla ilgilenen tüm araştırmacılara da saha ile ilgili sağlıklı bir fikir verecektir. Batı ile kıyaslandığında çok geride olan ve fakat son yıllarda canlanan ülkemizdeki dinler tarihi çalışmalarına da mütevazi bir katkı sağlamak bu çalışmanın temel amaçları arasında yer almaktadır.

Yöntemi

Öncelikle çalışma çoğunlukla İngilizce kaynaklardan yararlanılarak yapılmıştır. Araştırmanın sağlıklı olması amacıyla Hıristiyanların kendi eserlerinin kullanılmasına özen gösterilmiştir. İnternet aracılığı ile dünyada konu ile ilgili yazılan en Önemli eserler tespit edilmiş ve yazım sırasında önemli olanlarının tamamına ulaşılmıştır. Araştırmanın temel yöntemi dinler tarihinin deskriptif metodu denen tasvirî yöntemdir. Bununla bilgiler verilmekte ve olay olduğu gibi ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Bir başka din mensubunun konuyu incelemesinin doğuracağı sübjektif bakış terkedilerek Hıristiyan yazarların kendi kitaptan hakkında ne dedikleri bizzat o dinin mensuplarının yazdıkları kitaplar aracılığı ile sunulmuştur. Genelde başka dinleri çalışan Müslüman yazarlarda görülen apolejetik yani savunmacı ve karşı tarafı eleştiren araştırma yöntemi terkedilmiş ve bunun yerine İncillere ait bilgiler doğrudan yine Hıristiyan kaynaklarından istifade ile harmanlanmıştır.

Tasvirî metodun yanından özellikle kiliseler arasındaki bağlantılar ve düşünce farklılıkları ifade etme bağlamında zaman zaman karşılaştırmalı yönteme (comparative study) de başvurulmuştur. Kutsal kitaplardan herhangi birinin statüsü hakkında bilgi verilirken kiliselerin farklı duruşları dile getirilmiş ve kısmi karşılaştırmalara gidilmiştir. Ayrıca kullanılan kaynakların güvenilirliğini test etmek için de özellikle kritik sayılabilecek bilgilerin farklı kaynaklardan teyidi de yapılmıştır. Kutsal kitabın kanon oluşumunun özellikle tarihi bir süreç olarak ele alınması zorunluluğu çalışmanın temel .mantığının da kronolojik bir zemin üzerine oturmasını gerektirmiştir. İsa’nın vefatı sonrasından başlayarak hadiseler kronolojik sıra içerisinde ele alınmış ve bu, kitapların kanonik sayılma zaman dilimleri belirleme açısından önemli olmuştur.

BÖLÜM 1: KUTSAL KİTAP ANLAYIŞI VE KANON

İnsan hayatı için en önemli unsurlardan biri de dindir. Dinî sistemler, insanlar için belirli hayat tarzları, yaşam kalıplan sunarlar. Dinin, insanları etki altında bırakan en önemli Öğelerinden biri de kutsal kitap anlayışıdır. Kutsal kitaplar her dinde merkezi bir yer teşkil eder. Hemen her din içerisinde o dinin kutsal kitabı, otantikliğini muhafaza edip etmemesinden günümüze ne verdiği sorusuna kadar değişik boyutlarıyla tartışma konusu olmuştur. Dinler, müntesiplerinden, hayatlarını kendi kutsal kitaplarının istekleri doğrultusunda yaşamalarını isterler. Bundan ötürü kutsal kitap o din anlayışı içerisinde hayatî bir öneme sahiptir.

Kutsal kitap olgusunu anlayabilmek için öncelikle o dindeki vahiy anlayışının iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu çerçevede Hıristiyanlıktaki vahiy anlayışı ana batlarıyla sunulacaktır.

1.1. Hıristiyanlık’ta Vahiy Anlayışı

Vahiy bir dinin en önemli kavramlarından birisidir. Bir dinde vahye yüklenen anlam o dinin kutsal kitap kültürünü de belirlemektedir. Bilim adamları, bir hadisenin vahiy olarak kabul edilebilmesi için beş ayrı ölçüt ileri sürmüşlerdir. Bunlar sırasıyla şu şekildedir:

a״ Kaynak-köken: Tanrı, ruhlar, atalar, mana vs. Her türlü durumda vahyin kaynağı olağan üstü ve esrarlı, gizemli bir güçtür.

b״ Araç: Rüyalar, vizyonlar, kendinden geçme ve sözler veya kutsal kitaplar.

c- îçerik: Öğretici, yardım edici, cezalandırıcı vs.

d- Alıcı: Hikmet sahibi insanlar, büyücüler, şamanlar, papazlar, kâhinler, peygamberler.

e- Etki ve netice: İkna, ilahi misyon, hizmet, bireysel eğitim.^{^[1]}

İngilizce’de vahiy karşılığında kullanılan “revelation” kelimesi, Latince ⁴⁴revelatio” dan türemiştir. Bu sözcük; açıklamak, göz önüne sermek, ifşa etmek, örtüsünü kaldırmak gibi anlamlara gelmektedir. Kelime, Kitab-ı Mukaddes’in Latince çevirisinde Yunanca “apokalipse” tabirini karşılamak üzere kullanılmıştır? Yine bu ifade Yeni Ahit’in son kitabı olan "Yuhanna’nm Vahyi” diye bilinen gelecek, kıyamet ve dünyanın sonu ilgili gaybî bilgilerin yer aldığı bölüme de özel ad olmuştur.

Terim, Hıristiyan teolojisinde Tanrı’nın kendini ve kendi isteğini ortaya koyması, İfşa etmesi anlamında kullanılmaktadır.

1.1.1. İncillerde Vahiy

Yeni Ahit’te -terim anlamıyla- vahyi niteleyecek bir kelime bulunmayıp bunun yerine vahiyle aynı anlamda kullanılan “apokoluptein”, “apokolupsis”, “phaneroun” ve “deloun” ifadeleri kullanılmaktadır.^{^[2]}^{^[3]} Ayrıca Yeni Ahit, vahyin nasıl gerçekleştiğine, vahiy sürecinde hangi vasıtaların kullanıldığına, İsa’nın vahyi nasıl aldığına dair net ifadeler içermemektedir.

Sİnoptik İncillerde İsa, vahyin hem merkezi hem de taşıyıcısıdır. Bu, vahiy aracılığı ile Tanrının kendini açıklaması ve Mesihî krallığın gelişinin duyuruluşudur.^{^[4]} Sinoptik İncillerde Hz. İsa’nın Incil’i (müjdeyi) duyurduğuna, ilettiğine, açıkladığına dair ifadeler bulunmaktadır. Yuhanna İncili’nde ise bu vahiy ezeli kelam olarak beden olmuş, insanlar arasında yaşamış İsa olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hıristiyan geleneğinde vahyin kaynağının sadece Tanrı mı olduğu, yoksa “Oğuf’un da vahiy kaynağı olup olmadığı tartışma konusu olmuştur. Yeni Ahit’te İsa’nın, vahyi, öğretiyi Tanrı’dan aldığı çok açık ve nettir. Ancak, İsa’ya verilen bu vahiy, kendisinin bizzat vahiy' olması sebebiyle diğer peygamberlerde görülen vahiyden farklıdır. Bu noktadan hareketle Hıristiyan İnancında, İsa sadece kendisine bildirilen vahyi iletmekle görevli değil, aynı zamanda vahyin kendisi, kelamın kendisi ve hakikattir.^{^[5]}

Vahiy, peygamber ve melek arasındaki etkileşim açısından da önemlidir. Yeni Ahit’te İsa’nın bu şekilde, melek aracılığıyla vahiy aldığına dair bir tecrübe yaşadığına rastlânmamaktadır. Meleklerden bahseden pasajlar “Rabbin meleği” ifadesine yer verirler. Yeni Ahit’te melekler sadece peygamberlere değil, insanlara da mesajlar getirmekte ve onlara da yol göstermektedir. Örneğin melek, Meryem’e hamile kalacağını bildirmiş, Yusuf a Meryem’in masum olduğunu ve O’nu eş olarak alması gerektiğini iletmiş, Zekeriya’ya da görünerek Yahya isminde bir çocuğunun olacağım müjdelemiştir. Yine çobanlara da İsa’nın doğduğunu haber verenler Rabbin melekleridir. Bütün bunlar rüya âleminde, uyanıkken, meleklerin insan kılığında gözükmesi ve vizyon görme şeklinde gerçekleşmiştir.

Bir insanın olağan üstü güçlere sahip olması O’nun doğru yolda olduğu anlamına gelmemektedir. Bu nedenle değişik kötülüklere adı bulaşmış ve aynı şekilde gizemli özelliklere sahip insanların olması bir insandaki sıra dışı güçlerin Tanrısal olup olmadığını sorgulamayı doğurmuştur. İsa’mn vahyi, Öğretiyi Tanrı’dan aldığı ve esas olan kurtuluş yolunun bu olduğu yönünde tezahürlere İncillerde rastlanmaktadır. Örneğin, İsa’nın cin çıkarma ve şifa dağıtma mucizeleri bunun bir göstergesi olarak görülmektedir.^{^[6]}^{^[7]} Luka İncili de benzer bir ilham/vahiy olayından bahsederek Şimon adlı bir adamın Kutsal Ruh’un yönlendirmesiyle mabede geldiğini ifade etmiştir.^{^[8]} Havariler de benzer bir şekilde sıra dışı güçlerle desteklenmişlerdir. Örneğin İsa, on iki kişiden oluşan havari grubunu ve yine havarilerin de içinde bulunduğu Yetmişler denen grubu Incil’i yaymakla özel olarak vazifelendirmiştir. Yeni Ahife göre havariler İncil’i duyurmak için İsa tarafından seçilmiş özel kişilerdir. Onlar, kudretli iş gösterme kabiliyeti ile donatılmışlardır. İsa, onlara İncil’i yayarken nelere maruz kalacaklarım iletmiş ve zor durumlarda Kutsal Ruh’un onlara nasıl davranacaklarını bildireceğini ifade etmiştir.^{^[9]}

1.1.2. Pavlus ve Vahiy Anlayışı

Hıristiyanlıktaki vahiy anlayışının şekillenmesinde kuşkusuz en büyük etki Pavlus’a aittir. O, mektuplarındaki açılımları ve yorumlarıyla bugünkü Hıristiyan vahiy anlayışının oluşmasına kaynaklık etmiştir. Pavlus, vahiy kelimelerini ifade etmek İçin “apokaluptein” ve “phaneroun” sözcüklerini kullanmıştır. Pavlus’un yazılarının ana teması önceden gizlenen gizemin ortaya çıkmasıdır. Pavlus’un teoloji anlayışına göre, İsa’nın çarmıhta İnsanlığın günahına kefaret olarak ölmesi, Tann’nm gizli planın tamamlanması açısından önem arz etmektedir. İbranilere Mektup’ta bununla ilgili olarak “Mesih, Babamız Tann'nm isteğine uyarak, bizi şimdiki kötü çağdan kurtarmak için günahlarımıza karşılık kendini feda etti”^{^[10]} denilerek bu inanç dile getirilmiştir. O, tarihi süreç içerisinde vahyin tam manasıyla tamamlanmadığı görüşündedir.^{^[11]} O’na göre Tanrı daha önce değişik peygamberler aracılığıyla insanlara seslenmiş, bu dönemde de bizzat kendi oğlu îsa aracılığıyla seslenmiştir. Pavlus, bu inancı şu ifadelerle dile getirmektedir: “Tanrı eski zamanlarda peygamberler aracılığıyla birçok kez ve çeşitli yollardan atalarımıza seslendi. Bu son çağda da her şeyin mirasçısı olarak belirlediği ve aracılığıyla evreni yarattığı kendi Oğluyla bize seslenmiştir.”^{^[12]}

Bunların yanında, Pavlus, kendi öğrettiği şeylerin de ilahi bir özellik taşıdığına vurgu yaparak, öğretilerini İsa’dan aldığını ifade eder ve kendi açıkladığı bilgilere itimat edilmesini salık verir: “Kardeşlerim, yaydığım müjdenin insan uydurması olmadığını bilmenizi istiyorum. Ben bu müjdeyi insandan almadım, kimseden de öğrenmedim. Bunu bana îsa Mesih açıkladı.”^{^[13]} Bütün bunlardan ötürü Pavlus, kendisini vahyin taşıyıcısı, diğer bir ifadeyle havarisel otorite sahibi olarak tanıtır.^{^[14]}

Pavlus, İncil’in (müjdenin) merkezî bir konumu olduğuna dikkat çekmektedir. O’na göre bu mesaj Tann’nm erdemini (righteousness) bildirmektedir. Pavlus, diriltilmiş İsa’nın geçmiş, şimdi ve gelecek için üstlendiği role dikkatleri çekmiştir. O’na göre İncil mesajı geçmişten bahseden sınırlı bir duyuru değil bizzat yaşanan dilimi (present) ve geleceği (future) etkileyen bir bildiridir. Eskiden beri müjdelenen mesaj hem artık açıklanmış hem de beden şeklini alarak kendisini anlatmaktadır. Bu noktada îsa hem mesajı duyuran hem de mesajın kendisi olarak karşımıza çıkmaktadır.^{^[15]}

Pavlus’un yazılarının en can alıcı noktasını gizem merkezli vahiy anlayışı oluşturmaktadır. İsa’nın beden alıp insanların arasında yaşaması ve İncil’i duyurması Pavlus tarafından asırlardan beri saklı olan gizemin tezahürü şeklinde yorumlanmıştır. Bu gizem başından beri gizli idi ve fakat peygamberler tarafından sürekli olarak müjdelenmekteydi. İsa’nın gelişi ile artık bu sır ifşa edilmiş oldu?⁶ Hıristiyan inancına göre İsa, kendinden önce verilen bütün müjdelerin tamamlandığı şahıs olarak kurtuluş tarihinde Tann’nm vahyidir. Pavlus’a göre çarmıhta ve yeniden dirilmede gerçekleşen vahiy henüz bitmemiştir. Bu İsa’nın ikinci kez gelişi ile tamamlanacaktır.

1.1.3. İlk Dönem Kilise Babalan ve Vahiy Anlayışı

İsa’nın Ölümünden sonra zamanla Hıristiyan cemaati içerisindeki vahiy anlayışı değişim geçirmiştir. İlk dönem Hıristiyan cemaatlerinin dini önderleri konumundaki kilise babalan vahyi değişik anlamlarda kullanmışlardır. Bu kilise önderlerinin yazılarında vahiyle yakın manalarda ״apokoluptein” (açığa çıkarmak), “phaneroun” (ortaya çıkarmak, görünür kılmak), “deloun” (göstermek), ⁴⁴gnorizein” (bilinir kılmak) ve “oikonomia” (kurtuluş planı, yönetim) gibi ifadeler kullanılmıştır?⁷ îgnatyus’a göre, Tanrı, “kelime”de (Logos) kendini açıklamıştır. O, Magnesians (8:2) adlı eserinde tek Tann’nm kendini oğlu İsa Mesih aracılığı ile açıklamasından bahsetmektedir. Bu vahiy günahkâr insanoğlunun kurtuluşudur. İsa Mesih’in sözlerini duyup ona itaat etmek son derece önem arz etmektedir.

Hıristiyanlığın üstünlüğünü göstermek için Grek felsefesiyle ilgilenen Justin Martir, Grek felsefesinin insani temellere oturduğunu bu yüzden de doğruya ulaşma ihtimalinin sınırlı kalacağına inanmıştır. Bunun karşısında ilahi bir vahiy temeline oturan Hıristiyanlığın tam ve eksiksiz bilgiye ve gerçeğe ulaşacağını iddia etmiştir?⁸ Justin Martir ⁴⁴Logos” anlayışına çok büyük açılımlar kazandırmış ve Stoacı felsefedeki yaratılışın arkasındaki sebep olarak Logos doktrinini Yeni Ahit’e uyarlamıştır. Bu anlayışta Tanrı, herşeyi ⁴⁴Logos” aracılığıyla yaratmış^{^[16]}^{^[17] ^[18] ^[19] ^[20]} ve Tanrı O’nun aracılığı ile konuşmayı devam ettirmiştir. Bütün gerçek şeylerin Logos’ta bir kökeni vardır. Tann’nm inkamasyonu ile ilahi vahiy son noktasına ulaşır.^{^[21]} Bu şekilde İsa’da Tann’nm

״ • סל״ «

çok özel bir bilgisi vardır. İşte bu bilgi de, adına İnciller denen havarilerin hatıratındaki üstün doktrini içeren bilgidir.^{^[22]}^{^[23]}

İskenderiyeli Clement, Logos’un gerçek vahyin kaynağı olduğunu ifade etmiştir. O’na göre kilise bedenleşen Logos’un tam aydınlanmasına ev sahipliği yapan bir alıcı konumundadır. Origen de Logos doktirini üzerinde durmuştur. Marcİon hareketinin Eski Ahit’i saf dışı bırakma gayretine reaksiyon olarak O, Eski Ahit’in vahiy mahsulu oluşuna dikkat çekerek Yeni Ahit ile birliğine vurgu yapmıştır. O’na göre insan ruhî temizlenme ile Incil’de verilen ve İsa ile ifşa olunan gerçek bilgiye yönelebilir. Kapodakyalı kilise babaları Basil, Gregory (Nysa) ve Gregory (Nazianzus) da daha çok Eunomius’un görüşlerine itiraz bağlamında görüşlerini açıklamışlardır. Eunomius. ilahi esas, öz insan aklıyla bilinebilir ve bunun herhangi bir gizemli tarafı yoktur demekteydi. Onlar da cevap olarak ilahi öz’ün anlaşılmaz yapısına vurgu yapmışlar ve gizem olduğunu belirtmişlerdir. Agustin de İsa’yi vahiyde hem aracı hem de yol olarak tanımlamıştır. Bu tanımlama dördüncü İncil’deki tanımlamayla örtüşmektedir. Bu durumda yalnızca oğlu Baha’yı insanlık için bilinir hale getirebiliyordu. Bir peygamber olarak İsa’nın hem Eski hem de yeni Ahit’in üstadı olarak gören Agustin O’nun gerçek kurtuluşu anlattığını vurgulamaktadır.^{^[24]}

1.1.4. Günümüz Vahiy İnancı

Hıristiyan inancında, İsa’nın şahsında ifadesini bulan vahiy, insanlık için kusursuz ve mükemmel bir örnektir. Tanrı, önceki peygamberlerden farklı olarak bu dönemde insanlarla birtakım sözler iletmek suretiyle iletişim kurmamıştır. Bu devirde, Tann’nın sözü insan kimliğine bürünmüş ve İsa’da beden olup, insanlar arasında yaşamıştır. Kutsal yazılar da Tanrının yönlendirmesiyle kaleme alınmışlardır. Bu durum, Yeni Ahit’te “Kutsal yazıların tümü Tanrı esinidir”^{^[25]} şeklinde ifade edilmiştir. Hırİstiyanlar kutsal yazıların ilham edilmiş birer Tanrı sözü olduğuna inanmaktadır. Bu Tanrısal ilham, Kutsal Ruh tarafından kitapların yazarlarına yapılmıştır ve bu nedenle kitapların asıl yazarları Tanrı’dır. İnsanlar ise araç konumundadır.^{^[26]} Kutsal yazıları oluşturan kitaplar Tanrı’nm bu kendi kendini açıklamasını bildirir. Bir başka deyimle, bir bütün olarak ele alındığında, Kutsal Kitap kendini bir kurtarıcı olarak ortaya koyan İsa’nın, dolayısıyla Tanrı’nm öyküsüdür.^{^[27]}

Hıristiyanlıkta temel olarak iki türlü vahiy vardır. îlki eski peygamberlere verilen vahiy çeşididir. İbrahim, Yakup ve Musa gibi peygamberlere gelen vahiyler bu türdendir. Bu tür vahiyde Tanrı melekleri aracılığı ile veya doğrudan peygamberliğe seçtiği insanla irtibat kurar ve O’na kendi mesajını iletir. İkinci tür vahiyde İse Tanrı’nm sözü vahyi alanda bedenleşmektedir. İsa’nın vahiy oluşu bu çeşittir ve bu türün tek örneği İsa’dır, yani diğer bir ifadeyle bu tür İsa’ya hastır. İsa’nın varlığı, vücudu, hayatı bütünüyle vahiydir. Yuhanna İncili’nin ilk bölümünde anlatıldığı gibi, Hıristiyan teolojisinde, O bizzat Tanrının kelamıdır. Tanrı, O’nunla beden almış ve insanlar arasında dolaşmıştır.^{^[28]}Bu bağlamda tam ve mükemmel vahiy bir kitapta değil, bir insanda gerçekleşmiştir. Hıristiyanlar için Tanrı’yı ifşa eden, Tanrı’nm İnsana söylemek istediğini yaşamında ve şahsında en mükemmel şekilde anlatan İsa’dır. Kutsal yazılan oluşturan kitaplar ise, Tanrı’nm bu kendi kendini açıklamasını bildirir ve yorumlarlar.^{^[29]} Tanrı bu yolla ebedi mesajım İsa’da beşerileştirmiştir.^{^[30]}^{^[31] ^[32]} Tanrı’nm bütün vaatleri cevabını İsa Mesih’te “evet” olarak bulur. Isa vahyin aracısı, içeriği, öznesi, nesnesi ve bizzat kendisidir.

Tanrı insana olan sevgisinden ötürü, kendini insanlara açıklamıştır. Böylece Tanrı insanın ve yaşamın amacı ve anlamı üzerine kendi kendine sorduğu sorulara yanıtlar getirmiş; sözler ve eylemler aracılığıyla kendi sırrını derece derece insanlara iletmiştir. Tanrı, bu açıklamayı yaparken yaratılmış şeylerde kendi hakkında. verdiği tanıklığın ötesinde İlk önce atalara kendini göstermiş, onlarla konuşmuş, onlarla kurtuluşu vaat etmiş ve onlara antlaşma yapmıştır. Hıristiyan inancına göre, Tanrı ilk önce Nuh aracılığı ile kendisi ve tüm canlı yaratıklar arasında bir antlaşma yapmıştır. Ardından Tanrı İbrahim’i seçmiş ve O’nunla ve O’nun soyundan geleceklerle de antlaşmayı yenilemiştir.; Musa aracılığıyla kutsal yasalar dizini oluşturan Tanrı, iyiyi ve kötüyü insanlığa aktararak onları doğru yolu bulmaları noktasında uyarmıştır. Ve nihayet, Tanrı antlaşmasını bütün zamanlar için geçerli kıldığı öz oğlunu göndererek kendisini tamamen açıklamıştır. Oğlu, Baha’nın kesin sözüdür, O’ndan sonra başka vahiy gelmeyecektir.

1.2. Yeni Ahit’in Oluşumu

Yeni Ahit, Kitab-ı Mukaddes’in ikinci bölümüdür. Kİtab-ı Mukaddes’in ilk bölümü olan Tanah, Yahudiler ve Hıristiyanlar tarafından ortak olarak (bazı kitaplar hariç) kutsal kabul edilmektedir. Ahd-i Atik^{^[33]}^{^[34] ^[35]} veya Tanah diye de ifade edilen Eski Ahit bölümü Tevrat (Tora), Peygamberler (Neviim), kitaplar (Ketuvim) olmak üzere üç ayn bölümden oluşmaktadır. Bu kitaplardan ilki olan ve beş ayrı bölümden oluşan Tora, Yunanca Pentatök, îslami literatürde hem Tevrat hem de esfar-ı hamse diye bilinmektedir. Bu kısım, Yahudi kutsal kitap külliyatı içerisinde Musa’ya indirildiğine inanılan en önemli bölümdür. Bunun dışında peygamberlerin ve mücadelelerinin anlatıldığı Neviim (Peygamberler) ve değişik kitaplardan oluşan Ketuviim (Kitaplar) diğer iki bölümü oluştururlar.

Kutsal kitabın ikinci bölümü Ahd־i cedid veya Yeni Ahit diye bilinir. Toplam yirmi yedi kitaptan oluşan bu bölüm Hıristiyanların kutsal metinlerini içerir. Yeni Ahit İngilizcede The New Testament diye ifade edilmektedir. İnciller (Gospels) ise bu koleksiyonun yalnızca ilk dört kitabını (% 47’sini)^{^[36]} oluşturur. Ardından Elçilerin İşleri, Pavlus’un Mektupları (on dört adet)^{^[37]}, Katolik Mektuplar (yedi adet) ve Vahiy bölümü gelir.

Hıristiyan düşüncesine göre îsrailoğullan Tanrı ile yaptıkları ahde uymayınca Tanrı, îsa vasıtasıyla bu ahdi yenilemiştir: “Bu nedenle, çağrılmış olanların vaat edilen sonsuz mirası almaları İçin Mesih, yeni bir antlaşmanın aracısı olmuştur. Kendisi, onları birinci antlaşma zamanında işledikleri suçlardan kurtarmak için fidye olarak öldü.”^{^[38]} îsa İle yapılan bu ahit yeni ve geçerli olan ahit sayılmış ve bu ahdin yazılı hale getirilmiş dokümanları da “Yeni Ahit” adım almıştır. Ancak bu isim II. asrın sonlarına doğru kullanılmaya başlamıştır.

îsa döneminde îbranice, Aramice ve Grekçe Filistin ve çevresinde konuşulmaktaydı. Fakat özellikle Filistin’de halk arasında Aramice’nin yaygın olarak konuşulduğu bilinmektedir. Bunun yanında Grekçe ise edebiyat ve ticaret diliydi. Özellikle îsa sonrası dönemde Grekçe’nin Akdeniz havzasında en etkin dil olduğu bilinmektedir. Filistin ve yöresindeki halkın Arami dilinde konuştuğu düşünülünce, îsa’nm da bu dili kullanmış olması kuvvetle muhtemeldir. Elimize ulaşan en eski încil nüshaları ise Grekçe olarak yazılmıştır. Yeni Ahit’in en eski yazması da MS.130’lu yıllara dayanmaktadır. Grekçe olan bu yazma sadece Yuhanna încİli’nin 18:31-33 arası cümlelerini içermekte olup İngiltere’deki Roylands Kütüphanesine bulunmaktadır. Bugün değişik Yeni Ahit parçalarını içeren 5309 Yeni Ahit yazması bulunmaktadır.^{^[39]}Aramice’nin yaygın olarak kullanıldığı bu ortamda, Matta İncilinin Aramice yazıldığı ve orijinal nüshasının kaybolduğu ifade edilmektedir.

Yeni Ahit’in yazımı İsa sonrası dönemde gerçekleşmiştir. Yeni Ahit kitapları içerisinde ilk yazılan bölüm Pavlus’un Mektuplaradır. Bu mektuplardan en eski tarihlisi de yaklaşık MS. 49-51 yıllarında Selaniklilere yazılan I. Mektuptur.^{^[40]} Genel kanaate göre, Pavlus’un diğer mektupları ardından Sinoptik İnciller, sonra da Yuhanna’ya nispet edilen încil ve Vahiy kitabı sırasıyla yazıya geçirilmiştir. Petrus’a nispet edilen II. Mektubun yazlış tarihi ise miladi 150 yıllandır ve en geç yazılan metin kabul edilmektedir.^{^[41]} Bu sıralamada herhangi bir kesinlik sözkonusu değildir. Yuhanna İncili’nin en eski İncil olduğu ve Helenistik geleneğin İncili değil bilakis Filistin yöresi Yahudiliğini en iyi yansıtan İncil olduğu da öne sürülmektedir.

Genel kanaate göre ana cemaatler, İkinci asrın ilk döneminde yazılı İncillere sahiptiler. Suriye’deki gruplar Matta’yı, Yunanistan’dakiler Luka’yı, Roma’daki ler ise Markos İncili’ni kullanıyorlardı. Erken dönem kilise babaları İncillere atıfta bulundukları zaman yazar ismi zikretmemektedirler, İkinci yüzyılda değişik Hıristiyan grupları arasında birçok İncil kullanılmaktaydı. Fakat bu kitaplardan kanonikleşenlerin. resmi otorite kazananların listesi net değildi. Belli grupların ellerinde bazı koleksiyonlar mevcuttu ve bunu denetleyecek bir otorite de yoktu. Bu yüzyılın sonuna doğru -etkisini yavaş yavaş yazılı literatüre bıraksa da- şifahi geleneğin hâlâ etkin olduğunu görülmektedir. Üzerinde durulması gereken bir konu da, burada kutsal olanın, otorite olan, el üstünde tutulan materyal İsa’nın sözleridir, metinler değildir.^{^[42]} O dönemin inşam için ağızdan ağza aktarılan İsa’nın sözleri çok önemliydi. Bu çerçevede, iki kapak arasına alınan yazılı bir metin İsa’nın sözlerini barındırması yönüyle değerleniyordu. Yoksa kitabın, yazılı metnin kutsallığı ve saygınlığı kendiliğinden değil, içindeki İsa’nın sözleri sebebiyleydi.

İncillerden kutsal yazı olarak bahseden ilk metinlerden birisi yaklaşık M. 150 yıllarında yazılan II. Clement diye isimlendirilen mektuptur.^{^[43]} Justin ise bu yazılardan “havarilerin hatıratı” ve “peygamberlerin yazıları” şeklinde bahsetmektedir. O, havarilerden “bizim kurtarıcı İsa Mesih’le ilgili her şeye ait anılarını yazarlar” diye söz etmektedir.^{^[44]}

Kısaca Yeni Ahit, içinde yirmi yedi kitabı barındıran ve MS. 50-150 yıllan arasında yaklaşık bir asır sürecince kaleme alınan Hırİstiyanlara ait özel kutsal kitaplar koleksiyonuna verilen addır.^{^[45]} Bu süreç, İsa ve kutsal kitap, İsa sonrası Hıristiyanlığın durumu ve havariler ve İncillerin yazımı şeklinde üç alt başlıkta incelenecektir.

1.2.1. îsa ve încil

İsa, Yahudilerİn yaşadığı bir bölgede, Yahudi bir anneden dünyaya gelmiştir. Kendisi daha küçük yaşta iken mabede gitmiş, Tevrat okumuş ve Eski AhitTe içli dışlı olmuştur. Adetlerini, törelerim Yahudi geleneklerine göre yapmış ve o şekilde yaşamıştır. Tebliğe başladığında ise eski şeriatı, tamamen kaldırmak değil, bilakis tamamlamak için gönderildiğini ifade etmiştir.^{^[46]} îsrailoğullarmm arasında doğmuş ve yetişmiş birisi olarak îsa, Yahudilere kendi öğretilerini tebliğ etmiş, onlara eski şeriatlerine ek ve bazen de değişik olarak bir takım esaslar sunmuştur. îsa zamanında tam manasıyla kanon sürecini tamamlamış olmasa da Eski Ahit‘e ait metinler, geçerli bir kitap olarak hem mabette Yahudi din bilginleri tarafından okunuyor hem de halk nazarında kutsal yazılar olarak saygı görüyordu. Bu yüzden İsa, bu kitaplara sayısız atıfta bulunmuştur. Matta încili’nde îsa, “Kutsal yasayı ya da peygamberlerin sözlerini geçersiz kılmak için geldiğimi sanmayın. Ben geçersiz kılmaya değil, tamamlamaya geldim”^{^[47]} ifadesini kullanarak kendisinin süreci tamamlayıcı rolüne dikkatleri çekmiştir. îsa’mn Eski Ahit’i referans olarak göstermesi, ifadelerinde kullanması, mabette okuması ve uygulaması, Eski Ahit’in ilk Hıristiyan cemaati tarafından kutsal kitap olarak kullanımının devamlılığım sağlamıştır. Çünkü bizzat îsa’nın kendisi, Yahudi kutsal kitaplarını, Tanrı’nm vahyi, doğru yola sevk eden araçlar olarak görmüş ve bu kitapları saf dışı bırakmaya yönelik tavırları da reddetmiştir.^{^[48]}

Kısaca îsa, Eski Ahit’i kutsal kitap olarak tapmakta okumuş ve insanlara Eski Ahit’ten pasajlar aktarmıştır. Buna karşın, sözlü geleneğe ve insan kurallarına dayanıyor dediği^{^[49]}yerleşik haham sistemini şiddetli ve sert bir üslupla eleştirince Yahudi din büyükleriyle ilişkileri gerilmiştir. Çağdaş bir Yahudi araştırmacısının ifadesiyle

“ îsa, Gamliel ekolünden, Esseni yaşam biçimi olan zühdü seçmiş, mutekit ve besbelli münevver bir Yahudi’dir. Dönem gereği neredeyse her bakımdan çöküntüye uğramış ve pagan inanışın işgali altında inildeyen dindaşlarım bir ölçüde canlandırmak istemiş, Tevrat bütününün Nebiler bölümünde örneklerine çokça rastlanabilecek bir şekilde önceki nebilerin yolunu tutarak halkı araşma karışmış ve ilahi prensiplere dayalı Yahudi yaşam biçiminin ihyasını amaçlamıştır.”^{^[50]}

İncil ise. İsa ve insanlığa getirmiş olduğu kurtuluş öğretisini ifade eden ve iyi haber manasına gelen bir isimdir. İncil sözcüğü, Grekçe’de “euaggelion”. Latince’de İse “evangelium” kelimeleri İle karşılanmaktadır.^{^[51]} “Eu” iyi manasına gelmektedir, “aggelos” ise elçi, haberi duyuran manasmdadır. İlk zamanlarda euaggelion iyi haber getiren elçiye verilen ödülü, müjdeyi ifade etmek için kullanılmıştır: ‘⁴...Madem öyle sana benim söyleyeceğim işte bu kadar, odeysseus buraya dönecek derim, bir de ant İçerim, sonra verirsin müjdemi...”^{^[52]} İngilizce İncil anlamında kullanılan Gospel, Anglo- Saxon bir terim olan god (good) yani iyi ile spei (tale, tidings) yani haber, hikâyeler anlamına gelen iki kelimenin birleşmesinden ortaya çıkmıştır. Bugün İngilizce’de good news yani iyi haber, müjde olarak kullanılmaktadır.^{^[53]} Bu kelime muhtemelen “God story”, yani “Tanrı sözü” manasmdadır. Bununla birlikte iyi haber (good news) şeklindeki kullanım bugün Hıristiyan dünyası içinde tercih edilen yaygın şeklidir. Bu kelime daha sonra Gospel şeklinde kullanılmaya başlanmıştır.

Daha sonraları euaggelion, mesajın içeriğini ve müjdeli haberin bizzat kendisini ifade etmek için kullanılmış ve özellikle de askeri zaferlerin ilanı, duyurulması bu kelime ile karşılanmıştır. Bu kelime zamanla dini ifade biçimi olarak, imparator kültü ile İlgili düzenlemeler, özellikle de imparatorların doğum ilanları ve taç giyme törenleri için kullanılmıştır.^{^[54]}

Yetmişler tercümesi yapılırken çevirmenler İbranice b-ş-r (Arapça beşşere, Büşra) kelimesine karşılık olarak “euaggelion” kelimesini kullanmışlardır. II. Samuel 18:22’de “..Sâna ödül kazandıracak bir haberin yok ki..” cümlesinde ödül manasında, yine II. Samuel 18/25’te “..Kral, tek başına geliyorsa iyi haber getiriyor demektir, dedi” ifadelerinde de iyi haber manasında yer alan bu kelime, II. Krallar 7/9’da “Bugün müjde günü” kalıbında da müjde olarak ifade edilmiştir.

Yetmişler Tercümesi’nde bu kelime genelde, duyurmak, ilan etmek gibi anlamlara gelmektedir. Nahum’da ve Mezmurlar’da “euaggelizein” kurtuluş haberini, müjdesini ilan olarak geçmektedir. Söz konusu yerlerde, müjdeyi duyuran elçi, kurtuluş anının çok yakın olduğunu ilan etmektedir. Tanrı, kral olarak hükmedecektir ve bu çağ başlamak üzeredir. Kelime, bu yönü itibariyle de eskatolojik anlam içermektedir.

îşaya kitabında “Ey Siyon’a müjde getiren, yüksek dağa çık!”^{^[55]} ve “dağları aşıp gelen müjdecinin ayaklan ne güzeldir! O müjdeci ki esenlik duyuruyor. İyilik müjdesi getiriyor, kurtuluş haberi veriyor.”^{^[56]} ifadesinde ise kelime, müjde anlamındadır. Yine İşaya kitabında “Bütün Saba halkı geliyor, altın ve günnük getiriyor. RAB’bin erdemlerini ilan ediyorlar.”^{^[57]} ve “Egemen RAB’bin ruhu üzerimdedir. Çünkü O beni yoksullara müjde iletmek için meshetti.”^{^[58]} cümlelerinde İncil kelime köküyle aynı kelimeler müjde manasında kullanılmıştır. Aynı şekilde Nahum Kitabımda “İşte müjde getirenin ayakları dağlan aşıp geliyor, size esenlik haberini getiriyor.”^{^[59]} ifadesinde de kelimelerin kökü aynıdır. Mezmurlar’da da “Rab buyruk verdi, büyük bir kadın topluluğu duyurdu müjdeyi”^{^[60]} ifadesinde ve Mezmurlar “ezgi söyleyin rabbin adını Övün, her gün duyurun kurtarışını”^{^[61]} tabirinde de yine aynı kelime kökü yer almıştır.

İsa İncil’i “kurtuluşa götüren iyi haber” anlamında kullanmıştır. O, İncillerde Müjde’yi insanlara duyuran Tanrı elçisi olarak göze çarpmaktadır.^{^[62]} O’nun müjdeli haberi Tanrı’nın Krallığı’nın duyurulması, ilan edilmesidir.^{^[63]} İsa’nın, kurtarıcı mesajı ifade etmek için İbranice b-ş-r kelimesini kullanmış olması muhtemeldir. Grekçe konuşan kiliseler ise evangelion kelimesi ve türevlerini kullanmışlardır.^{^[64]} İlk dönem kiliselerde, duyuruyu, ilanı ifade etmek için keriğma kelimesi de kullanılmıştır. Grekçe bir kelime olan kerigma İlan, duyuru, habercinin getirdiği şey manasına gelmektedir. Günümüz Türkçesine. bildiri ve fiil halinde de bildirmek şeklinde geçen bu kelime bir nevi Hıristiyanlık inancının tebliğ kelimesi yerine kullanılan bir ifade olmuştur. îsa ve takipçilerinin Tanrı’mn adıyla Hıristiyan olmayanlara yaptıkları dinsel ilanın adıdır. Yeni Ahit’te sekiz kez geçen bu kelimelerin altısı Pavlus’un mektuplarında ikisi de Sinoptik İncillerde yer alır. Kerigma, Tanrfmn yaklaşan egemenliğinin duyurulması, İlan edilmesi, İsa Mesih’in ve O’nun fonksiyonun anlatılması anlamına gelmektedir. Bu mesajın özünü İsa Mesih’in insanlık için yüklendiği fonksiyon oluşturur. Kerysso fiili de, ilan etmek, duyurmak manasına gelmektedir. Fiil formunda Tanrının Krallığı ve Tanrı^,mn peygamberleri aracılığı ile önceden haber verdiği, Tanrı’nın İncilini ifade etmek manasında Yeni Ahit’te altmış bir defa geçmektedir.^{^[65]} Buna göre kerigma; İsa Mesih’in insanlık İçin çarmıhta ölmesi, yeniden dirilmesi, göğe yükselişi ve yargı için yeniden gelecek olacağı şeklindeki bir mesajdır. Mesaj m özü İsa Mesih’in Hıristiyan İnancında üstlendiği konumla aynıdır: Kurtuluş, çarmıh, yeniden dirilme ve ikinci geliş. Bu mesajın muhatabı bütün insanlıktır. İkinci asır savunmacıları Hıristiyanlığa karşı atılan iftiralara karşı kerigmada değişikliğe gitmişler ve bu suçlamaları reddetmek için ihtiyaç duydukları konulara ve argümanlara eğilerek duyurularını o şekilde yönlendirmişlerdir. Bununla birlikte onların temel görevleri ve hedefleri pagan kitlesini Hıristiyan yapmak için onlara misyon amaçlı bir duyuru idi. Hıristiyan inanç ve ibadet okullarının teşekkülü ve kutsal yazılar hakkmdaki yorumların artması ve yaygınlaşıp toplumda yer edinmesiyle kerigmatik yaklaşım genellikle kilise babaları tarafından terkedilmiştir.^{^[66]}^{^[67]}

Havarilere göre încil, “İsa’nın çile, ölüm ve yeniden dirilme ile insanlığa sunduğu ilahi kurtuluşun mutlu haberi, müjdesi” idi. Bu en çok Pavlus’un yazılarında görülür. O, İncil kelimesini isim olarak (euangelİon) altmış defa, fiil şeklinde ise yirmi defa kullanmaktadır. Yine Pavlus bu mesajı, Tann’dan geldiğini iddia ederek “Tann’nın İncili”^{^[68]} Mesih’le ve O’nun kurtarıcılık rolü ile İlgili olduğu için “Mesih’in İncili”^{^[69]} diye isimlendirir. Bunun yanında Pavlus “Benim İncilim”^{^[70]} şeklinde ifadelere de başvurmuştur. Pavlus, Galatyalılann Yahudi din öğretmenlerinin etkisi altında kalarak iyi bir Hıristiyan, Mesih İnanlısı olmak için sünnet olmak ve Musa’nın yasasına uymak gerektiğine inandıklarını görünce Incil’le (müjdeyle) ilgili şu ifadeleri yer verir:

“Sizi Mesih’in lütfuyla çağıranı bırakıp değişik bir müjdeye böylesine çabuk dönmenize şaşıyorum. Aslında başka bir müjde yoktur. Ancak aklınızı karıştıran ve Mesih’in müjdesini karıştırmak isteyen kimseler vardır. Biz ya da gökten bir melek bile size bildirdiğimiz müjdeye ters bir şey bildirirse, lanet olsun ona! Kardeşlerim, yaydığım müjdenin insan uydurması olmadığını bilmenizi istiyorum. Ben bu müjdeyi insandan almadım, kimseden de öğrenmedim. Bunu bana İsa Mesih açıkladı.”⁷

Markos încili’nin ilk ifadelerinden de anlaşılacağı üzere İnciller İsa’yla ilgili havarilerin hatıratıdır. Bu manada İncillerde, Incil’in yazılı bir kitap olduğu şeklinde bir ifadeye ve atfa rastlanmaz. İkinci asırda İnciller ve Yeni Ahit bir kitap anlamında Justin tarafından ifade edilmiştir. Erken dönem kilise, Incil kelimesini her zaman tekil olarak kullanmaktadır. Yeni Ahit’in İçinde de İncil hiçbir yerde çoğul olarak yer almamaktadır. Hıristiyan inancında bugünkü İnciller bir müjdeden çıkan dörtlü form olarak kabul edilmektedir. O yüzden dört ayrı İncil kelimesi için bir İncil’İn dört farklı bakış açısıyla bize sunulması yorumu tercih edilmektedir. Erken dönem kilise İncillere “kata” kelimesini dâhil etmiştir. Grekçe “kata” yani ~e göre kelimesi ile “Matta’ya göre”, “Markos’a göre”, “Luka’ya göre” ve “Yuhanna’ya göre İncil” tabiri doğmuştur.^{^[71]}^{^[72] ^[73]}

İnciller İlk olarak kaleme alındıkları dönemde isimsiz olarak yazılmışlardır. Şifahi geleneğin hüküm sürmesi bunda etkili olmuştur. Bu İncillerden hiçbiri, yazarının ismini taşımıyordu. Şu an itibariyle üzerlerinde bulunan İsimler bir koleksiyon haline getirildiklerinde, metinleri birbirinden ayırmak için kullanılmıştır.^{^[74]}

Yeni Ahit’te İncil, Tanrının İsa’da gerçekleştirdiği kurtuluş planının gizemi^{^[75]}^{^[76]} ve gerçeklik sözü olarak ifade edilir. Pastoral mektuplar ise Pavlus’tan miras bırakılan, Incil’in bir güven kaynağı olduğunu ve onu gnostik düşüncelerden korumak gerektiğini ifade etmektedir.^{^[77]} I. Petrus’ta İncil, “Tanrı sözü” olarak geçmektedir. ^{^[78]} Yine İsa Nasıra’daki meşhur vaazında İşaya kitabından alıntı yaparak^{^[79]} kendi misyonunun ruhunu açıklamıştır: “Rabbin ruhu benim üzerimdedir. Çünkü o beni müjdeyi yoksullara duyurmam için meshetti”.^{^[80]} Bu noktada İncil, Tanrı’mn İsa Mesih’teki kurtarıcı faaliyeti ve onda iman etmeye dair bir sesleniş, çağrı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yine İncil kökünden türeyen evangelical sözcüğü ilk olarak ikinci yüzyılda evangel kelimesinden türemiş bir sıfat olarak “Incil’le ilgili” anlamında ve “Incil’le uyum içinde olma”yı tanımlayan bir kelime olarak kullanıldı. Özellikle îsa Mesih’in istekleri doğrultusunda yaşanan bir hayat için “evangelical” ifadesi tercih edildi. Daha sonra bu kullanımlar yerini fakirlik, iffet, itaat gibi evangelic tavsiyelere bıraktı. Reformasyon döneminde bu deyim yeni bir anlam kazandı. Martin Luther, evangelical kelimesini düşüncelerini, niyetlerini, öğretilerini Incil’den alma olarak tanımladı. Arkasından kelime Reformasyon hareketinin kendisi ve taraftarları için de kullanılmaya başlandı.

Kısacası, îsa zamanında yazılı bir kitap olarak încil’den söz edilmemekte ve îsa da böyle bir ifade kullanmamaktadır. Hıristiyan teologlar İsa’ya kitap halinde încil verilmediğinde hemfikirdirler. încil diye zikredilen ifade insanlara duyurulan bir mesajdır. Hıristiyan teolojisine göre, îsa Incil’in kendisidir. İlahi mesajın ve vahyin kendisiyle gerçekleştiği vahiydir. încil’İn kitap anlamında kullanılması İsa’dan çok sonra II. yüzyılın ortalarına doğru “havarilerin hatıratı” anlamında Justin tarafından olmuştur.^{^[81]}

1.2.2. İsa Sonrası Hıristiyanlığın Durumu ve Şifahi Dönem

1.2.2.1. Tarihsel Süreç

Hıristiyan inancına göre İsa, yaklaşık olarak MS.30 yılında çarmıha gerilmiştir, îsa sonrası Hıristiyan gruplarının Önderleri konumundaki insanlar, İsa’nın on iki havarİsiydi. Yahuda, havarilikten çıkarılmış, yerine kura sonucu Mattias getirilmiştir^{^[82]}, îsa sonrası, havarilere Petrus başkanlık etmiştir. îsa, încillerde Petrus’a “Sen Petrus’sun ve ben topluluğumu (kilisemi) bu kayanın üzerine kuracağım.”^{^[83]} diye seslenerek adeta daha yaşamında iken vefatı sonrasında kendisini takip edecek olan topluluğa kimin başkanlık edeceğini bildirmiştir.

İsa’dan sonra O’na inananların ağırlıklı olarak yaşadığı yer Kudüs’tü. Havari Petrus’un bu dönemde genel olarak lider olarak görülen birisi olduğunu görmekteyiz. İncillere göre İsa, dirildikten sonra geçirdiği kırk günlük süre zarfında, havarilerine, ilan ettiği Tanrı’nın krallığı hakkında direktifler verdi. Konuşmalarında Kutsal Ruh ininceye kadar Kudüs’te kalmalarını ve oradan ayrılmamalarını emretti. Böylece bu güçle donanmış olarak Yahudiye’de, Kudüs’te, Samiriye’de ve bütün dünyada İsa’ya tanıklık edebileceklerdi.^{^[84]} İsa’nın göğe alınmasından on gün sonra, Yahudilerin Pentokost bayramında, Kutsal Ruh, fırtına gürültüleri ve yabancı dil nutukları arasında yüz yirmi kişilik bir topluluğa indi. Aynı gün üç bin Yahudinin bu yeni inanç sistemini kabul ettiğine, böylelikle bu Pentokost bayramıyla Kilise tarihinin başladığına inanılmaktadır.^{^[85]}

İsa’nın vefatı sonrasında, havari Yakup’un başkanlığında ana damardan farklı olarak bir başka kol gelişmiştir. Daha sonra Ebionitler adını alacak olan bu grup, yapısı içinde sadece Yahudi kökenli Hristiyanlar (Ebionitler) barındırmaktaydı. Kudüs topluluğu, ilk kilise grubu olması nedeniyle kilise babaları tarafından bu dönemde ״Ana Kilise" adıyla isimlendirilmiştir.^{^[86]}

Bu hareketin müntesipleri, Yahudiliğe bağlı kalmaya devam etmişlerdir. Bİr yandan mabede giderken diğer yandan da havariler ile İrtibat halinde olarak toplantılara, dualara katılmışlardır. Yeni üyelerin çoğalması Yahudi Yüksek Kurulu Sanhedrin’in rahatsız olmasına neden oldu. îsa adını yaymaktan vazgeçmeleri için havariler iki kez uyarıldılar ve tevkif edilip, kırbaçlandılar. Meşhur Yahudi din bilgini Gamaliel’in öğüdü üzerine Yahudiler yeni inananlara bir müddet sıkıntı vermekten vazgeçtiler. Fakat Stephan İsa’nın Eski Ahit’i lağvettiği konusundan söz edince Yahudiler tarafından taşlanmıştır.^{^[87]}Böylelikle Stephan Hıristiyanlığın ilk şehidi kabul edilmiştir. Bu durum, bilhassa Yahudiye dışındaki îsa taraftarları İçin problem oluşturmuştur. Havariler haricinde baskıya maruz kalan birçok inanan peyderpey Kudüs’ü terketmişlerdir.^{^[88]} İsa sonrasında Stephan’m öldürülmesi ve Petrus’un hapse atılmasıyla diğer öğrenciler Kudüs’ü terke zorlandılar. Netice olarak çekirdek cemaat dağıldı ve her grup ayrılırken yanlarında Kudüs’teki uygulama ve bilgilere ait hatıralarla ayrıldılar. Tabi ki kendileriyle birlikte götürdükleri bilgiler ™özellikle de detaylara ait bilgiler- zamanla bulanıklaşmıştır.^{^[89]}İlerleyen süreç içerisinde İsa’nın bu yeni topluluğu, Yahudilerin uyguladıkları baskı ve kovuşturmalar sonucunda dağılma sürecine girmiştir. Yahudilerin sempatisini kazanmak amacıyla Kral Hirodes Agrippa^{^[90]}^{^[91]} Yuhanna’nm kardeşi havari büyük Yakup’u da bu donemde öldürtmüştür.

İsa’nın vefatı sonrasında Kudüs’teki cemaatin baskı altında kalması sebebiyle dışarı açılan gruplar, ilk aşamada İncil mesajı Filistin’in diğer bölgelerine duyurmaya başlamıştır. Bu çerçevede Filip, Samiriye’de İsa ve öğretisini yaymış, dağılan topluluğun bir bölümü de Antakya şehrine giderek burada yaşayan ve putperest Süryaniler ile Yahudiler’den oluşan yerli halka Hıristiyanlık inancım anlatmışlardır. Miladi 35-50 yılları arasında bölge insanları hızla bu yeni inancım benimsemiştir.^{^[92]} Bu yörelere Hıristiyanlığın, havari Petrus, arkadaşı Tomas, O’nun kardeşi Adday ve onların öğrencileri Agay ve Mara aracılığıyla geldiğine inanılmaktadır.^{^[93]} Böylece Süryani ve Yahudiler’den oluşan bir topluluk Antakya’da kurulmuştur.

Dönemin Antakya’sı, Helenistik kültürün önde gelen merkezlerinden biri olma özelliğini taşımaktaydı. Antakya, Hıristiyanlık döneminde de bu özelliğini sürdürerek, Süryanilerin merkezi haline gelmiştir. Putperestler arasındaki Hıristiyanlık inancının öncüsü olan bu kilise, aynı zamanda değişik etnik kökenlerden gelen insanları çatısı altında barındıran ilk Hıristiyan kilisesidir.^{^[94]} Özellikle ana kilisenin dağılması ve Antakya’daki verimli misyon hareketleri buranın ikinci bir merkez oluşunda etkili olmuştur. Bu yoğun çalışmaların sonucunda günden güne güçlenen ve sayılan artan Antakya’daki topluluk tarafından; "Hıristiyan" ismi ilk kez belirtici bir özellik olarak burada kullanılmaya başlanmıştır.^{^[95]}

Antakya’da zamanla çoğu putperest insanlardan müteşekkil Hıristiyan bir topluluk doğmuştur. Havariler, bu topluluğun yönetimini Kıbrısh Bamaba’ya vermişlerdi. Putperestler, şehirde bulunan bu yeni din sahiplerini Hıristiyan olarak isimlendirmişlerdir. Yahudiler, Hıristiyanları, Galileliler veya Nasıralılar olarak isimlendirmişlerdir.^{^[96]} Antakya şehri, sosyal, kültürel ve dinsel nedenler yüzünden birçok Hıristiyanımn da uğrak yeri olmuştur. Şehrin, yerlilerinin Yahudi baskısından uzakta ve Roma İmparatorluğu’nun vatandaşı olmaları, daha da önemlisi misyon faaliyetlerinin dili olarak Süryanice’nin kullanılması burada Hıristiyanlığın hızla yayılmasını sağlayan unsurlar olarak göze çarpmaktadır. Zamanla burası doğu Hıristiyanlığının merkezlerinden birisi haline gelmiştir.

Tarihsel süreç içinde, Yahudi kökenli Hıristiyanlar ile putperest kökenli Hırİstiyanlar arasında bazı görüş farklılıklarının ve anlaşmazlıkların belirdiği görülmektedir. Bu anlaşmazlıkların temelinde Yahudi kökenli Hristiyanların, putperest kökenli birinin vaftizine ilişkin görüşleri yatmaktaydı. Onlara göre, putperest birisinin vaftiz olabilmesi için Musa Yasası’nın tamamlaması; yani sünnet olması gerekiyordu.

Başta Pavlus olmak üzere bir kısım kilise ileri gelenleri, putperest kökenlilerin vaftiz olabilmeleri için sünnet olmalarının şart olmadığına yönelik karar vermişlerdir. Bu karar, putperest kökenli Hıristiyanların Musa yasasına bağlı olmadıklarını bildirmiştir. Bunun yanında, Pavlus ve Barhaba’yla birlikte Yahuda ve Silas’m da Antakya’ya yollanarak, putperest kökenlilere yönelik olarak, putperest İken alıştıkları put kurbanlarından, kandan, boğulmuş olan hayvandan ve zinadan şiddetle kaçınmaları istenmiştir.^{^[97]} Daha sonra başta Filistin dışındaki Yahudi asıllı Hıristiyanların şeriatın hükümlerinden sorumlu olmadıkları duyurulmaya başlanmıştır. Yapısı itibariyle Antakya’daki toplumun bunu hazmetmesi kolay olmuştur. Çünkü buradaki Hıristiyanlar Filistin’dekiler gibi Yahudi, adet ve yaşayışlarına milli birer kanun gözüyle bakmıyorlardı.^{^[98]} Fakat Yahudi geleneğinden gelen Hıristiyanlar için bu kararlan kabul etmek kolay olmamıştır.

Hz. İsa’nın vefatını takip eden yıllarda Hıristiyanlık hızla bölgedeki diğer şehirlere girmiş ve MS. 70 yılında Kudüs’ün de elden çıkmasıyla Hıristiyanlık başta Küçük Asya (Türkiye) olmak üzere, Kuzey Afrika, Roma ve Suriye-îran istikametinde yayılma göstermiştir.

1.2.2.2. Kutsal Kitap Anlayışında Değişim

İsa, Yahudi anneden dünyaya gelen bir insan olarak Yahudi adetlerine göre yaşamış ve kitap olarak da Yahudi Kutsal Kitaplarım okumuştur. İncillerde İsa’nın mabette Eski Ahit’ten pasajlar okuduğuna ve dersler verdiğine dair ifadelere rastlanmaktadır. İsa gibi O’nun havarileri de Eski Ahit’e saygı duymuşlar ve Kutsal Kitap olarak kullanmışlardır. Pavlus da aynı şekilde İsa’nın önceki peygamberler aracılığı ile Kutsal Kitaplarda müjdelendiğini ifade ederek bu kitapların meşruiyetini dile getirmektedir.^{^[99]}

Yahudi kutsal kitaplarının kanon oluşumu MS.llO’larda Yavne (Jamnia) Sinod’unda tamamlanmıştır. İsa ve hemen sonraki dönemlerde Hıristiyanların ellerinde bugün sahip olduğumuz yazıların yanında bir takım metinler de mevcuttu. Bu kitaplar, daha çok İsa’dan önce birinci ve ikinci asırlarda ortaya çıkan apokaliptik türü eserlerdi. Enok kitabı, Daniel kitabı, İlya, Ezra, on iki patriark gibi eserler bu türün en güzel örnekleridir. Bu kitaplardan alınmış bazı alıntılar Yeni Ahit’e de girmiştir. Bu kitaplardaki düşüncelerin etkisi zamanla yayılmış ve insanların anlam dünyalarında kalıcı izler bırakmıştır. Erken dönem kilisenin ve Yeni Ahit yazarlarının genel dünya görüşleri, havariler dönemdeki yazılarda etkisini gösteren Yahudi dünyasından alman düşünce mirasıdır. ^{^[100]} Tanrf nm krallığı, insanoğlu, yeniden dirilme, melekler ve cinler, şeytanlar ve fonksiyonlarına dair ifadeleri buna örnek olarak gösterebiliriz. Bir de Hıristiyanlar, Örek dünyasına yönelen misyon çalışmaları sırasında doğal olarak Yetmişler Tercümesini (Septuagint’i) kullanmaktaydılar. Bu yüzden de Yeni Ahit’teki atıfların tamamına yakını Yetmişler Tercümesi’nden alınmıştır. Bu yönü itibariyle Eski Ahit’in Septuagint tercümesi erken dönem kilisenin ve încil yazarlarının kutsal kitabı olmuştur.

İsa dönemi ve sonrasında Filistin ve yöresinde sözlü gelenek hâkimdi. Hıristiyan toplumunda, Yahudi toplumundan aldığı mirası değişikliğe uğratan kimi aşamalar yaşanmıştır. Düşünsel bazdaki bu devreler, daha sonra kutsal kitaba bakışı da etkilemiş ve yeni sonuçlar doğurmuştur. Her şeyden önce Hıristiyanlar başta Pavlus’un gayretleri olmak üzere yeni bir vahiy çağının başlangıcında olduklarına dair bir inanç geliştirdi. Bu düşünceye göre, vahiy ruhu onların arasında etkin hale gelmişti. Bu, yeni dönemin başlangıcı idi ve kendinden önceki yasayı inkâr etmemekle birlikte yeni yasayı ön plana çıkarıyordu. Bu meyanda İsa’nın mesajım duyurmaya gayret eden bu yeni İnanç sahipleri, yazılı olan eski yasanın hizmetkârları değil, yeni yasanın hizmetkârları oluyorlardı. Pavlus bunu “ O bizi yazılı yasaya değil, ruha dayalı yeni bir antlaşmanın hizmetkârları olmaya yeterli kıldı. Yazılı yasa öldürür, ruh ise yaşatır.”^{^[101]} şeklinde ifade etmektedir. Bütün Hıristiyanlar değişik yönleriyle ruhtan istifade eder ve onun gücüyle işler yaparlar. Aynı Ruh, değişik insanlarda değişik açılardan tezahür eder ve Ruh’un gücüyle insan bir takım yeteneklere sahip olur.^{^[102]}

Bİr diğer gelişme ise, Yahudilerin, atalarından gelen ve bir kısmı kitaba, bazısı da sözlü geleneğe dayanan birtakım uygulamaları vardı. El yıkamadan, kaplarla ilgili hükümlere, oradan elbiseye ve temizliğe kadar birçok konuda çok ince hükümler, o günlerde de korunmaya, uygulanmaya çalışılıyor ve hatta İsa bunlardan bazılarına dikkat etmediği gerekçesiyle sert bir dille eleştiriliyordu. İsa, şekilci yaşamları ve dinin özünü görüntüye kurban ettikleri gerekçesiyle Yahudi din bilginleriyle sürekli çatışıyor ve onları en ağır sözlerle bu yaptıklarından vazgeçmeye çağırıyordu. İncillere göre İsa’nın sonunu hazırlayan şey de; işte bu geleneğe dayalı yerleşik haham sistemine ve dinin özünden uzaklaşmış ve dini, katı kurallara çeviren anlayışa başkaldırmak olmuştur. İncillerde, Yahudi din bilginlerinin, İsa’yı geleneğe itibar etmemesi sebebiyle eleştirmeleri sık sık ifade edilmektedir. Atalarının geleneğine uymamakla suçlanan İsa bütün bunların insan kuralları olduğunu bildirerek şunları ifade etmiştir: “Siz Tanrı buyruğunu bir yana bırakmış, insan geleneğine uyuyorsunuz Böylece kuşaktan kuşağa aktardığınız geleneklerle Tann'nın sözünü geçersiz kılıyorsunuz. Buna benzer daha birçok şey yapıyorsunuz.”^{^[103]}

İlerleyen günlerle birlikte Hıristiyanların iman anlayışında değişimler baş göstermiş ve uyulacak emirler konusunda Eski Ahit’in rolü azalmaya ve geçersizleşmeye başlamıştır. Yasa tamamen rafa kaldınlmamakla birlikte bir Hıristiyan’ın hayatının merkez noktasını teşkil etmeyip etkisini yitirmiştir. Pavlus, bunu şu ifadelerle dile getirir:

"Çünkü Mesih'in kendisi barışıklığımızdır. Kutsal Yasa'yı, buyrukları ve kurallarıyla birlikte etkisiz kılarak iki topluluğu birleştirdi, kendi bedeninde aradaki engel duvarını, yani düşmanlığı yıktı. Amacı, bu iki topluluktan kendisinde yeni bir insan yaratarak esenliği sağlamak, düşmanlığı çarmıhta öldürmek ve çarmıh aracılığıyla bir bedende iki topluluğu Tanrı'yla barıştırmaktı.”^{^[104]}

Yine Pavlus günahın Hıristiyan olan birisine egemen olamayacağım; çünkü inanan insanın Kutsal Yasa'nm yönetiminde değil, Tanrı’nın lütfü altında olduğunu bildirmiştir.^{^[105]} Bu itibarla da İsa’ya inananların hayatı, şekillere takılmış bir Eski Ahit anlayışından İsa’ya tanıklık etmeye ve İncil’ine uymaya dönüşmüştür.^{^[106]} Mesih’in çektiği acılar ve çarmıhta canını vermesi artık bir Hıristiyan’ın dünya görüşünün merkezinde olmaya ve bütün düşüncesini şekillendirmeye başlıyordu. Metinlerin temel mesajı da İsa’nın insanlığı kurtarmak uğruna çektiği ıstıraplardı. Onlar, Yahudilerin, Eski Ahit’i okurken zihinlerinin bir peçe ile örtülü olduğunu dile getiriyor ve kişinin zihin dünyasından bu perdenin kalkmasının İsa’ya yönelmek, bir diğer ifadeyle, metinleri İsa merkezli okumaktı. Pavlus bu konuyu şu ifadelerle dile getiriyor:

"İsrail oğullarının zihinleri körleşmişti. Bugün bile eski antlaşmayı okudukları zaman zihinleri aynı peçeyle örtülü kalıyor. Çünkü bu peçe yalnız Mesih aracılığıyla kalkar. Ne var ki bugün bile, Musa'nın yazıları okundukça bir peçe yüreklerini Örtüyor. Oysa ne zaman birisi Rab’be dönerse, o peçe kaldırılır. Rab Ruh’tur ve Rab'bin Ruhu neredeyse orada özgürlük vardır. Ve biz hepimiz peçesiz yüzle Rab'bin yüceliğini görerek yücelik üstüne yücelikle O'na benzer olmak üzere değiştiriliyoruz. Bu da Ruh olan Rab sayesinde oluyor.”^{^[107]}

Yine kayda değer bir değişim de İsa’nın sözlerinin otoritesi konusunda yaşanmıştır. Birinci yüzyılda, Eski Ahit kitaplarının yanında İsa Mesih’in sözleri de otorite olma özelliğini göstermekteydi. İsa, sözlerini kayıt altına almadığı veya aldırmadığı için konuşmaları ağızdan ağza aktarılmıştır. Pavlus da mektuplarında, İsa’nın söylediği sözlere atıfta bulunarak İsa’nın sözlerini otorite kabul etmiş ve öğretilerine temel dayanak olarak kullanmıştır.^{^[108]} Pavlus’un mektuplarında İsa’nın sözleri için ⁴⁴emir ve buyruk” ifadelerini kullanması onun sözlerinin otorite olduğunu vurgulaması açısından Önem arz etmektedir.^{^[109]} Havarileri ve sevenleri tarafından söyledikleri, kulaktan kulağa yayılmış ve hayatın her alanında onların yaşamlarım şekillendirmiştir. İnciller’e göre, İsa’nın sözleri diğer insanların ifadeleri gibi değildir. Hiç kimse hiçbir zaman onun konuştuğu gibi konuşmamıştır.^{^[110]}^{^[111]} Grek dünyasındaki putperest insanların Hıristiyan olmaları sonucunda İsa’nın sözleri daha da revaç bulmuştur. Çünkü Hıristiyan toplumunda Yahudilikten gelme Hıristiyanlar Eski Ahit’i bırakıp İsa’nın sözlerini kullanmakta ve ön plana çıkarmada zorlanırken Grek dünyasında bu durum yaşanmamıştır. Bu da İsa’nın sözlerinin Eski Ahit’İn yerini almasını ve en önemli otorite olma sürecini hızlandırmıştır. İlk dönem Hıristiyan kitaplarının yazarları yazdıkları kitapları hakkında ne düşünüyorlardı? Kutsal kitap yazdıklarının bilincinde raiydiler? Bir başkasının yazıları hakkında ne düşünüyorlardı? Bu sorulara verilecek cevaplar kitaplara muhatap olan ilk neslin bu kitaplardan ne anladığı konusunda önem arz etmektedir.^{^[112]}

Burada ilk Hıristiyan topluluğu, Yeni Ahit kanonunun bir nevi temelini atmış oluyordu. Kanon için kritiğe tabi tutulacak bir yazılı kitap yoktu; ama başta havariler ve Pavlus olmak üzere İsa’nın sözlerinin Hıristiyan yaşamının merkezine konulması kanonu belirlemede etkili olmuştur. İnciller ve mektuplar, yazılı hale gelince ve aradan zaman geçip genel kabul görerek Hıristiyan topluluklar arasında yaygın bir şekilde kullanılmaya başlayınca otorite kutsal kitap şeklinde değil, “İsa’nın Kutsal Sözleri”ni içeren kitapçıklar şeklinde belirmeye başlamıştır.

1.2.2.3. Yeni Ahit ve Kitap Halinde İncil Tasavvuru

îsa hayatı boyunca încil adını taşıyan ne bir kitap yazmış ne de yazdırmıştır. O sadece konuşarak öğretilerini halka duyurmuş ve yanındaki insanlara, getirdiği prensiplerin diğer insanlara da ulaştırılmasını istemiştir. İsa’ya ait kayıtlar ikinci ve üçüncü nesil Hıristiyanlar tarafından yazıya geçirilmiştir. İsa dünyadan ayrıldıktan sonra talebeleri O’nun halka öğrettiği şeyleri öğretmeye devam etmişlerdir. Değişik yerlere dağılarak İsa’nın kendilerine yüklediği misyon görevini yerine getirme gayreti içerisinde îsa ile yaşadıklarını, O’nun hayatına dair anılarını anlatmışlardır. Bu dağılma sadece misyon amaçlı değil, bazen baskı ve zülümden ötürü, bazen de ticaret gibi değişik vesilerle olmuştur. Bu şekilde İsa’nın hayatı da çevre coğrafyalarda duyulmaya başlanmıştır. Bu insanlar, İsa ile birlikteyken yaşadıkları mucizeleri, ilginç olayları insanlara hikâye etmişlerdir. Daha sonra încil yazarları tarafından bu hatıralar, kendi üslupları ve kendi anlam dünyaları çerçevesinde yazıya geçirilmişlerdir?¹³ Bu yüzden İsa’nın bazı sözleri de İncillerde yer almamıştır. Bunlara yazıya geçirilmemiş anlamında Agrapha denilmiştir. Örneğin Elçilerin İşleri 20:35’teki İsa’ya ait ifadeler bu türdendir.^{^[113]}^{^[114]} İsa’nın sözleri ilk dönem Hıristiyan topluluklarının standartıydı. O’nun öğretileri ve öğrencilerinin ilhamları O’nun vefatını müteakip yaklaşık bir asır içerisinde Eski Ahit’e denk bir otorite olma özelliğinikazandılar.^{^[115]}^{^[116]}

încil’in bir tür olarak hangi yazı grubuna girdiği tartışılmıştır. Edebiyat türü olarak Greko-Romen dünyasının “biyografi” eserlerine benzetilse de bu görüş bilim adamları tarafından pek rağbet görmemiştir. Bazı bilim adamları İncillere teolojik, dini biyografi dese de bu yazıların zamanının dünyasında herhangi bir eser türü olmayan nev’i şahsına münhasır (sui generis) yeni bir türü olduğu iddia edilmiştir. Bilim adamları bu noktada İncilleri dini bir biyografi olmaktan çok, biyografi karakterli “de novo, sui generis” kilise metinleri olarak görmenin daha mantıklı bir yol olacağı kanaatindedirler?¹⁶Hıristiyan akidesine göre, İncil, Tanrı’nın îsa Mesih’teki kurtarıcı faaliyeti ve onda iman etmeye dair bir sesleniştir, çağadır. Üçüncü asırda încil yazarları için “evangelist” yani încilci, încil yazan denmeye başlamıştır.

Yeni Ahit’in kitapları arasından en eski yazılan bölüm, Selaniklilere Birinci Mektup’tur. Pavlus, mektuplarını yerel ihtiyaçlar karşısında kaleme almıştır. înciller ve diğer yazılar Hıristiyan dünyasının tamamına yayılma imkânı bulamamışlardır. Bazı yazılar yazıldığı bölgenin bile dışına çıkamazken bazılaa da daha geniş yayılma alanı göstermişlerdir.^{^[117]}^{^[118] ^[119]}Bu mektuplar, değişik topluluklara, özel problemler ve ihtiyaçların çözümü için yazılan yazılardır. Bu yönü itibariyle, Romalılara mektubu dışarıda bırakacak olursak yazdığı mektuplar coğrafi açıdan yöresel, mektup içeriği açısından da çok özel konular içermektedir. İlk dönemde Pavlus’un hayatı sırasında bu mektupların diğer yerlerde dolaştığını gösteren bir kanıt bulunmamaktadır. Bu mektuplar İlk başlarda Pavlus’un muhatap olarak yazdığı cemaat arasında kullanılmış ve diğer yerlerde pek ן i ö

bilinmemektedir. Diğer taraftan Pavlus bazen yazdığı mektuplaan diğer yöredeki insanlar tarafından da okunmasını istemiştir. Pavlus’un mektupları bir araya getirilip koleksiyon halinde toplanmasından itibaren daha geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur. Pavlus’un mektuplarının Hıristiyan gruplar arasında nasıl yaygınlaştığı veya yerel kalıp kalmadığı, kimin tarafından ne zaman derlendiği ile ilgili değişik teoriler öne ..i 119

sürülmüştür.

Pavlus’un mektuplarından oluşan koleksiyon, birinci asrın sonuna doğru biçimlenmiş ve çok kısa bir süre içerisinde Hıristiyan toplulukları arasında yayılmıştır. Havarilere duyulan saygıya rağmen genel anlamda bu koleksiyon kutsal yazılar olarak değerlendirilmiyordu. Romalı Clement ve kilise önderleri mektupları sıklıkla kullanmışlardır. Yeni Ahit’ İn içerisinde mektuplardan kutsal yazılar içerisinde açıkça bahseden ilk kişi ise II. Petrus’un yazarıdır.^{^[120]}^{^[121]}

Elçilerin Işleri’nde havariler, kendilerini, Pavlus’un ağzından, “dirilişin tanıkları” olarak tanımlamaktadırlar. İncillerin son yazılışına dair herhangi bir yazılı bilgi ve belge mevcut olmadığından bilim adamları, kilise kurallanna uygun İncillerin yazılış sırası İle ilgili değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu varsayımlar, İncillerin yazılışlarının safhalarını tayin etmek için kullanılmıştır. Önce, en eski tanıklıklara dayanarak, Matta İncili’nin, en azından Arami dilindeki yazılışı ile en eski İncil olduğu düşünülmüştür. Çok daha kısa olan Markos’un İncili Matta’mn basit bir özeti gibi sayılmış, daha sonra yazıldığı kanaati hâsıl olmuştur.

Papias tarafından nakledilen bilgiye göre, Markos’un İsa’nın sözlerini kayıt altına aldığı ve İşittiği, hatırlayabildiği kadarıyla İsa’nın sözlerini yazdığı ifade edilmiştir.^{^[122]} Aynı Papias, Matta için İbrani dilinde İsa’nın mucizelerini yazdığını ve herkesin gücü yettiğince bü metni kendi diline çevirdiğini belirtmiştir.^{^[123]} Son dönem araştırmaları ise, kronolojik olarak Markos İncili’nin ilk yazılan İncil olduğu sonucunu ortaya koymuştur. Markos’un İncilinde mevcut tüm malzemenin pratik olarak Matta ve Luka’da da bulunmasından hareketle Markos’un, Matta ve Luka’ya temel kaynak teşkil eden, en eski İncil olduğu sonucuna varılmıştır. Ancak Matta ve Luka’da, Markos’ta bulunmayan, birçok ortak öykü ve konuşmaların mevcut olması, bilim adamlarını Matta ve Luka’nm ikinci bir kaynaktan yararlandığı düşüncesine sevk etmiştir. İşte, bu ikinci metne Almancada “kaynak” anlamına gelen Quelle sözcüğünün baş harfi alınarak “Q kaynağı” denilmiştir.

Yeni Ahit’teki Pavlus’un Mektupları gibi İnciller de ilk önce değişik grup ve cemaatlerin ihtiyaçlarına ve sadece yöresel amaçlara hizmet etmiştir. Markos Roma’daki cemaatler, Matta Kudüs ve civarında bulunan ve Yahudilikten gelen cemaatler, Luka Yunan medeniyeti arasında yaşayanlar için yazılmıştır. Yuhanna ise, Efes’te ve Asya eyaletinde bulunan cemaatler için kaleme alınmıştır. Bugün, kitap halinde elimizde bulunan İncil İlk zamanlar dağınık bir coğrafyada ayrı fasiküller halinde bulunuyordu. Hıristiyan cemaatler ellerinde bulunan bu metinleri Eski Ahit’in yanında, ayinlerde kullanıyorlardı. Bu Hıristiyan grupları arasında etkileşimler, mektuplaşmalar, bilgi alışverişleri çok sıkı olmadığından nüshaların yayılması da zaman almıştır.

Pavlus, Koleseliler’e yazdığı mektubunda “Bu mektup aranızda okunduktan sonra Laodikya topluluğunda da okunsun. Siz de Laodikya'dan gelecek olan mektubu okuyun.”^{^[124]} diye tavsiyede bulunup, mektup alışverişine dikkat çekerek konunun üzerinde durmaktadır. Yine buna benzer bir isteği yineleyen Pavlus, “Rab'bin adına size ısrarla buyuruyorum, bu mektup bütün kardeşlere okunsun.”^{^[125]} diyerek mektubun daha geniş kitleler tarafından okunmasını istemiştir. II. Petrus bölümünde, Pavlus’un mektuplarının bir külliyat halinde toplandığım ima etmiştir.^{^[126]} Hiç kuşkusuz Pavlus mektuplarım yazarken onların korunacağım, bir koleksiyon haline getirileceğini daha sonra da kutsal yazılar olarak telakki edileceğini düşünmemiştir. O mektuplarım değişik topluluklara tamamen mahallî İhtiyaçlar karşısında bir çözüm yolu ve tavsiye sadedinde kaleme almıştır.^{^[127]}

încil metinleri için de aynı şekilde hareket edildiği söylenebilir. Nitekim ilk Hıristiyan yazarların verdikleri bilgiye göre daha ikinci asrın başlarında bazı önemli cemaatlerin ellerinde ayinlerde parçalar okunan bir metin hüviyetinde İncil denilen bir kitap vardı. Miladi 100-110 yılları arasında yazıldığı tahmin edilen Didake (8*. 2; 15: 3 ve 4) “evangelion” kelimesi kullanılmıştır ve bu kelime kullanılırken sadece İsa’nın öğretisi değil, öğretileri ihtiva eden metin de kastedilmiştir. Antakya Piskopusu İgnatyus MS. 106-107 yıllarında çeşitli cemaatlere yazdığı mektuplarda (İzmir 7:2; Filipe 5:1-2; İzmir 5:1) bu kelimeyi bir kitabı adlandırmak için kullanmıştır.

İkinci yüzyılın ilk dönemlerinde kutsal yazılar olarak kabul edilen Eski Ahit yazılarının yanında Hıristiyanlara özgü metinler mevcuttu. Bu devirlerde, havarilerden miras alman iki ayrı yazı grubu vardı. Bu türlerden birincisi, İncillerin metinleri diğeri İse havarilerin ve Pavlus’un yazıları idi. Ancak bu nüshaların muhteviyatı cemaatlere göre farklılık arz etmekteydi. Mesela bazı gruplarda Pavlus’un ya da Petrus’un mektuplarının sayısı eksikti; çünkü bunlar merkezi bir dinî otorite altında neşredilen kitaplar değildi. Herkes ve her cemaat kendi imkânlarına göre bu nüshaları topluyordu. O zamanlarda bu metinler, saygı değer kabul ediliyordu.

Bireysel mahallî İnciller zamanla ikinci planda kalırken dört İncil ikinci yüzyılda yavaş yavaş gündeme oturmaya başladı. Bu dörtlü birlikte kullanılır oldu ve bir koleksiyon olarak aralarında seçim yapılmayacak bir bütün muamelesi gördü. Böylece 4 İncil Yeni Ahit’in köşe taşını oluşturdu.^{^[128]}

Sonuç olarak İncillerin metin olarak kitap şeklinde anılmaları ikinci asrın başlarından itibaren ortaya çıkmaktadır. Bu metinlere kutsallık atfedilmesi ise ikinci asrın ortalarına doğru başlamakta ve zamanla yaygınlık kazanmaktadır. Katekizm kitabında kutsal kitap anlayışı çerçevesinde şu ifadeler yer vermektedir:

“Mesih İsa’nın havarilerine emanet ettiğini, havariler kutsal ruhun esiniyle Mesih’in görkemli dönüşüne kadar tüm kuşaklara vaazlarıyla ve yazıyla aktardılar. Kutsal gelenek ile kutsal kitap tanrı sözünün biricik mirasını oluşturur, gurbetteki kilise onlarda bir aynada gibi her türlü zenginliğin kaynağı tanrıyı seyreder.”^{^[129]}

1.2.3. Havariler Dönemi ve İncillerin Yazımı

Havari kelimesi, İsa tarafından O’nun İncil’ini duyurmakla görevlendirilmiş on iki takipçisi için kullanılmaktadır. Havari kelimesinin kökenine dair açıklamalardan en uygununun İsa zamanında kullanılmakta olan sâlîah kelimesi olduğu öne sürülmektedir.^{^[130]} Sâlîah hem özel bir şahıs hem de diaspora Yahudilerine Kudüs’te bulunan dini otoritelerin temsilcisi olarak görevlendirilen ve gönderilen vekil anlamında kullanılmaktadır. Grekçe’de apostolos kelimesi (fiil şekliyle apostolle) “göndermek, yollamak” anlamlarına gelmekte olup, metinlerde gemici elçiler için yer almıştır. Grekçe Yeni Ahit’te ise, bu kelime genel anlamda elçiyi ifade etmenin yanında^{^[131]} Tann’dan gelen elçi manasında özel anlamda kullanılmıştır.^{^[132]} Yine bu kelime sıklıkla Petrus’un başkanlığında tesis edilen ve İsa’nın mesajını yeryüzünde yaymakla İsa tarafından görevlendirilen on iki takipçisini ifade etmek için de kullanılmıştır. İncillerde “on ikiler” diye geçen bu grup Luka 6:13’te ifade edilmiştir. İsa’ya havari olmak, O’nun öğretilerine şahitlik etmek ve en önemlisi de yürütülmesi gereken misyonun, İsa tarafından yetkili tanıtıcısı olmaktır. Elçilerin İşleri 10:42’de “Tanrı tarafından ölülerle dirilerin Yargıcı olarak atanan kişinin kendisi olduğunu halka duyurmamızı, buna tanıklık etmemizi buyurdu.” denilerek bu gerçeğe işaret edilmektedir. İsa ilk toplumunun çekirdeğini havarilerden oluşturmuş ve İncillere göre yeni öğretisini önce havariler anlamış ve bu öncelikli gruba on ikiler denmiştir. İsa, onları değişik yerlere göndermiş ve İsa’dan sonra da bu yeni oluşumda söz sahibi kişiler olmuşlardır. Havariler İsa’dan sonra Hıristiyan toplumunun en üstün din önderleri olmuşlardır. Bu çerçevede kilisenin kuruluşunun onlara atfedildiği de vakidİr.^{^[133]}

Havarilerden Andreya, Yuhanna, Petrus, Filip ve Bartalemay, İsa’nın on ikileri seçmesinden önce İsa’yla tanışmaktaydılar. Onların İsa ile ilk karşılaşması Vaftizci Yahya’nın Öğrencileri orada bulunduğu bir ortamda, Ürdün’de gerçekleşmiştir.^{^[134]}^{^[135]} Onlar Isa’nın, Kana’daki İlk açık mucizesinin de şahidi idiler. Isa’nın, bu olaydan sonra Kafemahum’a gidip orada kalması sırasında da O’na eşlik etmişlerdi. Matta’nın dışındaki havarilerin O’nunla ilk olarak nerede ve nasıl karşılaştıkları bilinmemektedir. Matta’nın havarilere katılması ise, vergi toplama kulübesinde otururken îsa’nm Matta’ya kendisini takip etmesini istemesi üzerine gerçekleşmiştir.^{^[136]} Daha sonra îsa, bir geceyi ibadetle geçirdikten sonra bütün öğrencilerini yanma çağırmış ve aralarından bugün havari diye isimlendirdiğimiz on iki özel öğrencisini seçmiştir.^{^[137]} Markos ve Luka bu olayı dağda cereyan etmiş gösterirken; Matta dağdaki vaazla ilişkilendirmemektedir. Bu olaydan itibaren “on ikiler” İsa’nın takipçileri arasında özel bir grup olagelmiştir.

On iki havari ile ilgili liste Sinoptik İncillerde birer defa ve elçilerin işlerinde de bir kez olmak üzere Yeni Ahit’te toplam dört defa geçmektedir. İlk üçünde, Yehuda İskaryot son havari olarak yer alırken; Elçilerin İşleri’nde yer almamaktadır. Yakup’un kardeşi Yahuda’nm da Thaddeus ile aynı kişi olduğu varsayılmaktadır. Amerikan Standart Versiyonu üçüncü ve dördüncü listedeki Yahuda için Yakup’un oğlu derken; King James versiyonu “Yakup kardeşi” ifadesini kullanır.

Matta İnciline göre (10:2-4) havariler Simon Petrus, Andreya, Yakup (Zebedi oğlu), Yuhanna, Filip, Bartholomew, Tomas, Matta, Yakup, Thaddeus, Simon (Kenanlı) ve Yahuda iskaryot’dan oluşmaktadır. Markos İnciline göre (3:16-19) Simon Petrus, Yakup (Zebedi oğlu), Yuhanna, Andrew, Filip, Bartholomew, Matta, Tomas, Yakup, Thaddeus, Simon (Kenanlı), Yahuda Iskaryot’tan oluşur. Luka Incili ise (6:14-16) Simon Petrus, Andrew, Yakup. Yuhanna, Filip, Bartholomew, Matta, Tornas, Yakup, Simon (Yurtsever), Yahuda (Yakup kardeşi), Yahuda Iskaryot’tan ibarettir. Elçilerin İşlerinde (1:13) ise bu liste Petrus, Yuhanna, Yakup, Andreya, Filip, Tomas, Bartholomew, Matta, Yakup, Simon(Yurtsever), Yakup kardeşi Yahuda şeklinde verilmektedir.

Yahuda Iskaryot ihaneti neticesinde havarilikten, yani on ikiler grubundan çıkarılmıştır. İsa’nın vefatını takip eden günlerde, Petrus yaklaşık yüz yirmi Hıristiyan’dan oluşan bir topluluğun ortasında ayağa kalkıp, İsa'yı tutuklayanlara kılavuzluk eden Yahuda ile ilgili Kutsal Yazı'nm yerine gelmesi gerektiğini, Yehuda’mn kendilerinden biri sayıldığını ve bu hizmette yerini aldığını ifade etmiştir. Petrus, Yehuda’mn yaptığı kötülüğün karşılığında aldığı ücretle bir tarla satın aldığını, sonra baş aşağı düştüğünü, bedeninin yarıldığını ve bütün bağırsaklarının dışarı döküldüğünü ve bu olayı Kudüs'te yaşayan herkesin duyduğunu ifade ederek tarlaya kendi dillerinde 'Kan Tarlası' anlamına gelen “Hakeldema” adını verdiklerini ifade etmiştir. Petrus, konuşmasında Mezmurlar Kitabı’ndan “O'nun konutu boş bırakılsın, İçinde kimse oturmasın ve O’nun görevini bir başkası üstlensin” mealindeki İfadeyi okuyarak Yahya'nın vaftiz döneminden başlayarak Isa'nın aralarından ayrıldığı güne kadar havarilerle birlikte olan adamlardan birinin, İsa'nın dirilişine tanıklık etmek üzere on ikiler grubuna katılması gerektiğini ifade etmiştir.

Petrus’un bu açıklamalarından sonra Barsaba denilen ve Yustus olarak da bilinen Yusuf ile Matiya on ikinci havari olarak önerilmiştir. Kura seçiminden önce Tanrı’ya isabetli bir seçim olması için dua edilip, daha sonra kur’a çekilmiştir. Kur’a, Matiya'ya çıkmış, böylelikle Matiya on İkinci havari olarak tarihe geçmiştir.^{^[138]}

Pavlus, Galatyalılara Mektubunda Yakup, Kifas ve Yuhanna’dan “topluluğun direkleri” diye bahsederek havarilerin otoritesine dikkat çekmektedir.^{^[139]} İlk dönem Hıristiyanlar arasında on iki havari, otoriteleriyle tartışılmaz idiler. Onların arasında da Petrus’un özel bir yeri vardı. Elçilerin işleri kitabında^{^[140]} zamanın Hıristiyanlanndan bahsedilirken, bu inananların kendilerini elçilerin öğretisine, paydaşlığa, ekmek bölmeye ve duaya adadıklarını ifade ederek havarilerin Önemi bir kere daha vurgulanmıştır. Havarilerin asıl önemi, onların îsa adına yetkili olmalarıydı. îsa, on İki öğrencisine kötü ruhları kovmak ve her hastalığı, her illeti iyileştirmek üzere yetki vermiştir. Gittikleri yere îsa adına gitmekteydiler ve îsa onları tam bir yetkiyle donatmış idi. O, havarilerine yapılacak iyiliğin kendine yapılacağını, havarilerine yapılacak kötülüğün de yine kendisine yapılmış sayılacağını açıkça ifade edip, bu noktada havarileri kendisinin tartışmasız elçileri ve vekilleri olarak tayin etmiştir.^{^[141]} îsa havarilerini görevlendirmesini, Tann’nın kendisini göndermesine benzeterek “Sizi kabul eden, beni kabul etmiş olur. Beni kabul eden de beni göndereni kabul etmiş olur.” demiştir.^{^[142]}Pavlus, görevini kiliseden ve insanlardan değil, îsa Mesih ve Tanrı aracılığıyla aldığını vurgulamaktadır.^{^[143]}

Hıristiyan inancına göre, havarilerin îsa’nm yeniden dirilişine şahit olmaları, onları daha da özel bir konuma yerleştirmiştir. Bu bağlamda, kilise geleneğinde, Pavlus da göğe alınmış İsa’yı gördüğü için havari gibi değer görmektedir.^{^[144]} îsa havarileriyle iletişimi sözlü gelenekle sağlamıştır. Halk İsa’nın mesajını hayatlarına uygulayarak, tekrarlarla ve ezberlerle canlı tutmaya çalışmışlardır. Aslında ezberleme yoluyla anlatılanların kalıcılığını sağlama da, İsa’nın mesajını duyururken neden daha çok akılda kalacak şekilde benzetmelere yer verdiğini ortaya koymaktadır.^{^[145]}

İncillerin ortaya çıkışının ikinci nesil Hıristiyanların işi olduğu ortadadır. Hıristiyan inancına göre, en azından, îsa’nm bir kitap yazmadığı ve yazdırmadığı kesindir. înciller ise daha sonra îsa ile yaşanan anıların kaleme alınışıdır. Bu anılarla, hatıralarla, îsa’nm vaazları, öğretisi ve yaşam tarzı daha sonra gelen takipçilerine sunulmuştur. îlk dönemin şifahi geleneği devam ettirmesi İncillerin de yazımının en iyi ihtimalle İsa’nın vefatından 30-35 yıl sonra başladığını ortaya çıkarmaktadır.

Havariler İsa’nın öğrettiklerini ve çektiği ıstırapları bildirmek İstemişler, bunu daha açık bir şekilde yapabilmek için İsa’nın hayatına ait olayları bilhassa mucizeleri ilave etmişlerdir. “Sözlerine bir çerçeve vermek için de onların hangi vesile ile söylediğini belirtmişlerdir, böylece yavaş yavaş İsa’nın hayatını anlatmışlardır.”^{^[146]} Bu şekilde İncillerin konusu bir iskelete oturmaya başlamıştır. Bu dört İncilin her biri İsa’nın hayatını kendi dil ve üslubu ile kaydetmiştir. Hiç biri bugünkü tarihçilerin usulüyle çalışmamıştır. Havariler asıl olarak İsa’mn hayat hikâyesini yazmak değil, O’nu ve öğretilerini tanıtmak amacıyla sözler sarf ettikleri için O’nun hayatına ait önemli gördükleri olayları kendi anlam dünyaları çerçevesinde kayda geçirmişlerdir. Bu yüzden aynı olayı nakleden dört ayrı metin olayları, aym söz ve ifadelerle değil de farklılıklarla aktarmaktadırlar.^{^[147]}

Son dönem araştırmaları neticesinde yazılan İncillerin İlki olarak kabul edilen Markos İncili’nİn, MS.65 yıllarında kaleme alındığı tahmin edilmektedir. Markos İncili, Apostolik çağın sonunda Roma kilisesinde İsa’ya ait bilgi ve gelenek birikiminin sunumlarından oluşmaktadır. Kimin yazdığı belli değildir; fakat ilk Hıristiyan yazarlar Markos'u, bu kitabı kaleme alan kişi olarak kabul ederler. Eusebius, Papias'ın Î.S. 140 yıllarında yazdıklarından şu alıntıyı yapmaktadır: “Petrus'un çevirmeni olan Markos, Petrus'la birlikte dolaşmış ve onun hatırladıklarının tümünü titiz bir şekilde yazıya geçirmiştir.” Markos’un bu kitabı İtalya'da yazdığı tahmin edilmektedir. O'nun Yahudi geleneklerini açıklama ihtiyacını duyması da^{^[148]} kitabın İtalya'da yazıldığı varsayımına uygun düşmektedir. Günümüzdeki bilim çevrelerindeki genel kanaate göre, Yeni Ahifin ikinci kitabı olan Markos İncili ilk yazılan Incil’dir. Markos Incil’inin yazım tarihinin 6571i yıllardan sonra olduğunun ileri sürülmesi bu Incil'in sunduğu bilgilerin İsa'dan sonra yaklaşık 40 yıl gibi bir süre boyunca Hıristiyanlar arasında sözlü olarak mevcut olduğunu ortaya koymaktadır. İsa ile ilgili anlatılan hikâyeler Markos İncilinin yazımıyla sön bulmamıştır. Çünkü bu dönemde bu yeni dine inananların çoğunluğu, hâlâ sözlü anlatıma yazılı anlatımdan daha çok değer vermekteydi. İsa’ya inanan kişilerin çoğunun okuma-yazma bilmemesi, dokümanları elde etmenin ve kitleler arası metin alışverişin zorluğu da sözlü geleneği ön plana çıkarmıştır. Markos da diğer rivayet

İncilleri de sözlü geleneğin ürünüdürler. Markos İncilinin yazan, İsa'nın muhalifleriyle girdiği çatışma ve tartışmaları konu alan rivayetleri veya öyküleri rast gele kümeleyerek aslında naklettiği olay ve öykülerin hangi bağlam çerçevesinde gerçekleştiğini, bilmediğini açıkça ortaya koymaktadır. Markos İncilinde İsa ile ilgili rivayetleri toplarken hiçbir şekilde olaylann sırası veya kronolojisiyle alakadar olmamıştır.^{^[149]}

İsa'nın dünyadan ayrılışından sonra taraftarları arasında ağızdan ağza dolaşan İsa'nın sözleri zamanla iki veya daha fazla sözün bir araya getirilmesiyle kümeleştirilmeye başlanmıştı. Markos, etrafta kümeleşmiş şekilde tedavülde olan bu sözleri derleyerek kendi İncilini oluşturma yoluna gitmiştir. Markos'un İsa'nın sözleri ve kıssalarını kendi yapıları ve konuları çerçevesinde bir araya getirdiği tahmin edilmektedir. Yoksa Markos, naklettiği söz ve kıssaların hangi sıra dâhilinde meydana geldiğini yani oluşum sıralarını bilmesi pek isabetli bir görüş olarak gözükmemektedir.^{^[150]}

Bu Incil’i, O’nu takip eden dönemlerde, hemen hemen aynı şeyleri ifade edip, Filistin’de oluşturulan ve Yahudi- Hıristiyanlar için yaklaşık MS. 80 yıllarında kaleme alman Matta İncili takip etmiştir. Geleneğe göre bu kitabın yazarının, Levi diye de bilinen Matta olduğu düşünülmektedir.^{^[151]} İsa'nın izleyicisi olmaya çağrıldığında vergi görevlisiydi. Kitabı yazmaktaki amacı, İsa'nın yaşamını, ölümünü ve dirilişini anlatmaktır. Özellikle İsa'nın peygamberlerce geleceği bildirilen ve Yahudilerce uzun zamandır beklenen Mesih olduğuna değinen bu İncil, açık bir şekilde İsa’nın şeriatı yıkmak için değil tamamlamak için geldiği şeklindeki sözlerine yer vermektedir. Bu açıdan bakıldığında yoğun bir Yahudi dini ve kültürü işlenmektedir. Bunların bir kısmında da İsa, “Yasa’da şöyleydi”, “ben ise size şunu salıklıyorum” diyerek bir kısım yenilikler sunmaktadır. Matta İncili, sonradan eklendiği düşünülen, İsa'nın kurtuluş müjdesinin tüm uluslar için olduğunu vurgulayan ifadelerle sona ermektedir.

Luka İncilinin yazarı olduğuna inanılan Luka ise, daha kitabın başında amacının, İsa'nın yaşamını doğru ve ayrıntılı bir biçimde anlatmak olduğunu ortaya koymaktadır.^{^[152]} Luka, Elçilerin İşleri kitabında da İncil’in, o çağda bilinen dünyanın merkezi durumundaki Roma'ya kadar nasıl yayıldığım anlatmaktadır. Luka eserini, Teofîlos adlı bir kişiye hitaben kaleme almıştır. Luka İncili İsa’nın hayatım teferruatlı anlatan yapıtların başında gelir. Bu Incil’in bir diğer dikkat çeken yönü ise İsa’nın son saatlerini anlattığı bölümün bütün bir İncirinin dörtte birini oluşturacak kadar geniş olmasıdır.

Hıristiyan geleneğinde hem yazım tarihi açısından hem de sıralama açısından Yuhanna İncili en son İncil kabul edilmektedir. Bu İncilin 100-110 yılları civarında kaleme alındığı tahmin edilmektedir. İsa’nın miladî 30 yıllarında öldüğü düşünülür Yuhanna’nın da o sıralar en azından 20’li yaşlarda bir Öğrenci olduğu kabul edilirse Yuhanna’nın bu İncili kaleme aldığı yıllarda 100 yaşını aşkın olması gibi bir durum ortaya çıkmaktadır ki, bu durum bilim adamlarım bu İncilin yazarının havari Yuhanna olduğu şeklindeki iddiaları İhtiyatla karşılamaya itmiştir. Hıristiyan literatüründe Yuhanna İsa’nın sevdiği öğrencisi olarak bilinmektedir. Yuhanna İncili, üslup ve içerik açısından diğer üç İncil’den farklılık arz etmektedir. Bu İncil İsa’nın, Tanrı’nm beden almış sözü olduğu, Tanrı’mn sevgi olduğu gibi Hıristiyan inancında temel olan konulara olan vurgusuyla da diğer İncillerden ayrılmaktadır. İsa'nın doğumunu anlatarak başlamak yerine, İsa'nın başlangıçtan beri Tanrı'yla birlikte bulunmuş, beden alıp aramızda yaşamış olan Tanrı Sözü olduğunu açıklamakla başlamaktadır. Kitapta az sayıda mucizeden söz edilir ve bunlar İsa’nın mesajını doğrulayan işaretler olarak nakledilmektedir. Yuhanna Celile'de geçen olayların ancak bir bölümünü anarken Kudüs'te geçen olaylara daha çok yer verir. İsa'nın ölüp dirildikten sonra izleyicilerine birkaç kez görünmesine bu kitapta daha çok yer verilir. Diğer üç Incil’de İsa değişik gruplara hitap ederken Yuhanna İncilinde İse bu konuşmaların ancak birkaç örneği ele alınır. Fakat bu konuşmalar daha detaylı ve geliştirilmiş şekliyle ele alınır. Bunun dışında tarihi ve coğrafya açısından da değişiklikler vardır. Diğer üç İncil İsa’nın Celile’de yaptıklarına ağırlık verirken Yuhanna, bilhassa Yahudiye bölgesinde Kudüs’te yaptıkları ile ilgilenir. Yuhanna, bilhassa bu bölgelerde ve Kudüs’te yapılan çalışmalara yer verir. Bu noktada Yuhanna İncili İsa’nın hayat hikâyesini anlatmaktan ziyade birkaç detaylı olay örneğiyle O’nun şahsiyetini tanıtmak olarak göze çarpmaktadır.^{^[153]}^{^[154]}

Burada dikkat edilmesi gereken bir noktada Yuhanna İncili İle ilgili son zamanlarda yapılan araştırmalardır. Batılı bilim adamları son zamanlarda yapılan araştırmalarda Yuhanna İncili’nin Helenistik bir geleneğin İncili değil bilakis tam olarak Filistin Yahudiliğini temsil eden çok güzel bir örnek olduğunu dile getirmektedirler. Bu bağlamda Yuhanna İncili içinde birebir Yahudi inancının özelliklerini barındıran bir metindir. Tanrının yanında bulunan ve yaratılışın kendisi aracılığı ile yapıldığı, baştan beri Tanrı ile birlikte olan ikinci bir ilahi varlık inancının Yahudiliğin içerisinde de zaten mevcut olduğu ifade edilmiştir. Hatta daha da ileri giderek Yuhanna İncilinin on dördüncü cümlesi olan yani “söz vucut buldu, bedenleşti” ifadesinin Hıristiyanlar tarafından ekleme olduğu ama bu cümleye kadar olan bölümün o zamanın sinagoglarında bir Şabat vaazı olarak okunacak kadar Yahudi geleneği içerisinde olduğuna vurgu yapılmaktadır. Ayrıca bu inancın hiçbir şekilde Monoteist düşünceyi sıkıntıya sokmadığı da dile getirilmiştir.^{^[155]}

Bu İnciller, derlenişi yönüyle herhangi bir esinlenme olayından bahsetmezler. Her ne kadar, bugün, kilise kutsal ruhun yönlendirmesiyle yazıldığını kabul ettiği bu yazıları ilham eseri olarak nitelese de İncil yazarlarından Luka, İncilinin başında:

“Sayın Teofilos, Birçok kişi aramızda olup bitenlerin tarihçesini yazmaya girişmiştir. Nitekim başlangıçtan beri bu olayların görgü tanığı ve Tanrı sözünün hizmetkârı olanlar bunları bize iletmişlerdir. Ben de tüm bu olayları ta başından özenle araştırmış biri olarak bunları sana sırasıyla yazmayı uygun gördüm. Öyle ki, sana verilen bilgilerin doğruluğunu bilesin.”

diyerek bu işin bir derleme olduğundan bahsetmiş ve herhangi bir esinlemeyi veya olağan üstü bir durumu, bu satırların yazan olarak, gündeme getirmemiştir

Yeni Ahit’teki Katolik Mektuplar, yazarları tarafından tüm Hıristiyan gruplar için yazılmış mektuplardır. Pavlusun mektuplarının büyük bir kısmı daha çok belirli bir cemaate yazılırken bu mektuplar tamim gibi bütün Hıristiyanlara yönelik yazılmıştır. O yüzden bü mektuplara evrensel manasına gelen Katolik Mektuplar adı verilmiştir. Katolik mektupların dördüncü yüzyılda bu isim altında toplanarak bir koleksiyon haline getirildiği tahmin edilmektedir. Bu tabiri en erken Eusebius’un kullanmış olması muhtemeldir. Her ne kadar Yuhanna’nm II ve III. mektubu bu tanıma girmese de bu mektuplar özel kişi ve gruplara değil tüm Hıristiyanlara hitaben yazılmıştır.^{^[156]} Doğu kiliselerinde İbranilere Mektup Pavlus’a atfedilirken, Batı kiliseleri ise bu mektubu Pavlus’un koleksiyonuna dâhil etmemişlerdir.^{^[157]}

Hıristiyan tarihi boyunca İnciller İsa’nın sözlerinin ve yaptığı işlerin yegâne otoriter kabul edilen kayıtları olarak algılanmıştır. Bu çerçevede İnciller İsa’nın genellikle yanında bulunan Matta ve Yuhanna’nm durumu gibi yakın havarilerin hatıratıdırlar veya havarilerin yakınlarına (Markos ve Luka) nispet edilmişlerdir.

Kutsal kitap bilim adamlarının arasındaki hâkim görüş en azından İncillerin yazarlarının resmen bilinmediğidir.^{^[158]} Daha önce dile getirildiği üzere İnciller İsa sonrası döneme ait bir çalışmadır. Bu noktadan hareketle, Dört İncil ikinci nesil Hıristiyanlığının bir Özelliği olarak isimsiz olarak kaleme alınmıştır. Bu İncilleri kaleme alanlar bunları dağıtırken veya insanlara sunarken yazan veya kaleme alan şahıs, müellif şeklinde bir ifadeyle yazıyı kendilerine nispet etmemişlerdir. Bu kitapların hiç birisinin yazarı, kesin olarak bilinmemektedir. Şu anda aldıkları isimler ise koleksiyon haline getirildikleri zaman ve birbirlerinden kolayca ayırt edilmesi ve karıştırılmaması için orijinal metinlere ilave edilmiş olan başlıklardır.^{^[159]}

Kiliselere gönderilen mektuplar, ilgili bölgelerdeki insanlar tarafından çoğaltılmış ve bölgelere dağıtılmıştır. Burada kopyacılar denen insanların bu metinleri kopya edip çoğaltırken onları tamamıyla vahiy mahsulu mu yoksa sadece değerli birer mektup mu olarak gördükleri çok önemlidir. Örneğin, en eski ve en iyi korunan metinlerden biri olan ve Vatikan Kodeksinde bulunan İbranilere Mektubun ilk bölümü sütunlar arasında bulunan ilginç bir not içermektedir. Aynı sayfada üç sütun halinde yazılan bu metinde birinci ile ikinci sütun arasında bir düzeltme göze çarpar. Üçüncü cümlede bulunan bir ifadeyi nüshayı kopya eden veya sahibi olan kişi bu satırda geçen bir kelime yerine yeni bir kelime yazar. Ardından metne sahip olduğu anlaşılan ikinci kopyacı da bu düzeltmeyi yapan şahıs için birinci ve İkinci sütun arasındaki boşluğa “aptal ve hilekâr. eskisi gibi bırak değiştirme!” ifadesini kullanmaktadır.^{^[160]}

Bugün, Yeni Ahit’in içerisinde Yuhanna’nın Vahiy bölümü 22:18-19 ve II. Petrus 3:15-

16 hariç kutsal yazılardan bahsedilmemektedir. Yuhanna’nın Vahiy bölümü’nde

“Bu kitaptaki peygamberlik sözlerini duyan herkesi uyarıyorum! Eğer bir kimse bu sözlere bir şey katarsa, Tanrı da bu kitapta yazılı belaları ona katacaktır. Eğer bir kimse bu peygamberlik kitabının sözlerinden bir şey çıkarırsa, Tanrı da bu kitapta yazılı yaşam ağacından ve kutsal kentten ona düşen payı çıkaracaktır.”

diye ifade edilerek yazılardan bahsedilmiştir. Bir diğer yer de Petrus’un İkinci

Mektubu’dur. Burada da

“Sevgili kardeşimiz Pavlus'un da kendisine verilmiş olan bilgelikle size yazdığı gibi, Rabbimizin sabrını kurtuluş fırsatı sayın. Pavlus, bütün mektuplarında bu konulardan böyle söz eder. Mektuplarında güç anlaşılan bazı yerler var ki, bilgisiz ve kararsız kişiler, diğer kutsal yazıları olduğu gibi, bunları da çarpıtarak kendi yıkımlarını hazırlıyorlar.”

diye ifade edip açık bir şekilde Pavlus’un mektuplarından bahsetmektedir.

Sonuç olarak, İsa’ya bir kitap verilmemiş olup Hıristiyan düşüncesinde o vahyin kendisi olarak telakki edilmiştir. İsa ne bir kitap yazmış ne de havarilerine kitap yazdırmıştır. Bugün elimizde kitap halinde bulunan Yeni Ahit’in oluşumu ise, daha sonraları aşama aşama geçekleşmiş ve metinler ilerleyen süreçte kutsal yazı muamelesi görmüşlerdir.

Hıristiyan kutsal kitap anlayışını açıklayan şu ifadeler konuyu özetlemektedir:

“ Kutsal kitabın bütünü tek bir kitaptır ve bu tek kitap da Mesih İsa’dır, zira bütün kutsal kitap Mesih’ten söz eder ve bütün kutsal kitap Mesih’te gerçekleşmiştir. Kutsal yazılar tanrının sözünü içermektedir ve bunlar esinlenmiş sözler olduklarından gerçekten tanrı sözüdür. Tanrı yazarları esinleyerek kutsal kitabı yazmalarını sağladığından kutsal kitabın yazarıdır. Tanrı onlarda ve onlar aracılığıyla davranır. Onların yazılarının esenlikli gerçeği hatasız bir şekilde dile getirdiğinin güvencesini de verir. Kutsal yazıların yorumu her şeyden önce tanrının esenliğimiz için kutsal yazarlar aracılığıyla ne açınlamak istediğine dikkat edilerek yapılmalıdır. Kutsal ruhtan gelen ancak kutsal ruhun yardımıyla tam olarak anlaşılabilir. Kilise Eski Ahit’in 46^{^[161]}, Yeni Ahit’in de 27 kitabını esinlenmiş kitap olarak kabul eder ve onlara gereken saygıyı gösterir. Dört

Incil’in temel bir yeri vardır» çünkü Mesih İsa onların temel konusudur, İki Ahit’in bütünlüğü tanrı tasarısının ve vahyinin bütünlüğünden gelir. Eski Ahit Yeni Ahit’i hazırlar» Yeni Ahit de Eski Ahit’i tamamlar; ikisi de birbirlerini karşılıklı olarak aydınlatırlar» her ikisi de tanrının gerçek sözüdür. Kilise kutsal yazılara her zaman Mesih İsa’nın bedenine gösterdiği gibi büyük bir saygı göstermiştir: Bunların her ikisi de Hıristiyan yaşamını besler ve idare ederler.¹⁶

1.3. Kanon ve İlgili Terimler

Yeni Ahit’in Kanon Oluşumu konulu bir çalışmaya girmeden önce ilgili terimlerin açıklanması» konunun daha iyi anlaşılması adına Önem arz etmektedir. Bu bağlamda kanon kelimesi ve ilgili kelimelerden oluşan bir terim grubu açıklanacaktır.

13.1 Kanon

Latinceye "Canon" şeklînde nakledilen Grekçe "Kanon" kelimesi, Samî dillerinden alınmıştır. Latince "Canon" kelimesi önceleri, ölçmeye yarayan şey, kural, model manasında iken daha sonra, ölçülmüş veya düzenlenmiş şey anlamına gelmektedir. İbranice qaneh, Asur dilinde qanu, Ugarit dilinde qn şeklinde olup diğer Sami dillerde de benzer şekliyle kullanımları mevcuttur. Grekçe’de kelime ölçü, kanun, kural anlamındadır. Bu kelime gramerden estetiğe oradan müziğe ve heykeltıraşlığa kadar her alanda ölçü, iyiyi yanlıştan ayırmaya yarayan kriter anlamında kullanılmıştır.^{^[162]}^{^[163]}

Bu kelime İbranîce "qâneh" kelimesiyle yakından alakalıdır. "Qâneh" ölçü kamışı demektir.^{^[164]} Grekçe bir kelime olan kanon aslında Sami dillerdeki kamışı ifade eden kelimelerden bu dile geçmiştir. I. Krallar 14:15’te ve Eyüp 40:21’de bu ifadeye rastlanmaktadır.

'־Tanrı beni oraya götürdü, tunca benzer bir adam gördüm. Elinde keten bir ip ve bir “ölçü değneği”(qaneh ha-middah) tutarak kapının girişinde duruyordu... “Tapmağı çepeçevre kuşatan bir duvar gördüm. Adamın elindeki “ölçü değneği”nin (qaneh ha-middah) uzunluğu altı arşındı.”^{^[165]}

Yine Hezekiel 41,8’de “Uzunluğu bir değnek kadar” ifadesinde de qaneh kelimesi kullanılmıştır. Çıkış kitabı 25:31,32 “saf altından bir kandillik yap. Ayağı, gövdesi dövme altından olsun... Kandillik üç kolu yanda, üç kolu öteki yanda olmak üzere altı kollu olacak” ifadelerinde gövde ve kol anlamındadır. Aynı şekilde Eyüp 31.22’de “Kolum omzumdan düşsün, kol kemiğim kırılsın” İfadesinde de “kol, kürek kemiği” anlamlarım karşılamaktadır. I. Krallar 14.15’te “Rab İsrail halkım cezalandıracak. İsrail halkı suda sallanan bir kamışa dönecek” ve Eyüp kitabında da 40.21’de “Hünnap çalıları altında kamışlarla örtülü bir bataklıkta yatar” cümlesinde de kamış kelimesi qaneh’İ İfade etmektedir.

Kanon kelimesi, Yeni Ahifte de dört defa geçmektedir. Bu kullanımlardan hiç biri İncillerde geçmez. Kelimelerin hepsi de Yeni Ahit’teki Pavlus’un mektuplarında yer alır. Kanon kelimesi, bulunduğu bu yerlerde, üç defa ölçülü şey¹⁰⁶ bir defa da hayat kuralı^{^[166]}^{^[167] ^[168]} manasında kullanılmıştır. Bu yerler; “Ama biz haddimizi aşarak fazla Övünmeyiz; övünmemiz, TamTnm bizim için belirlediği ve sizlere kadar da uzanan alanın sınırları içinde kalır. Yine aynı şekilde “Başkalarının emekleriyle övünerek de haddimizi aşmayız. Ümidimiz odur ki, sizin imanınız büyüdükçe aranızdaki etkinlik alanımız alabildiğine genişleyecek.”^{^[169]} “Böylelikle Müjde’yi sizlerden daha ötelere yayabileceğiz. Çünkü başkasının etkinlik alanında başarılmış işlerle övünmek istemiyoruz.”^{^[170]} “Bu kurala uyanların hepsine ve Tanrı’mn İsrail’ine esenlik ve merhamet olsun.”^{^[171]}

Terim anlamı itibariyle kanon, nihai olarak bugünkü Kutsal Kitap’a girebilmiş olan ve otorite olarak kabul edilen kitapların listesini ifade etmektedir.^{^[172]} Eski kilise yazarları "Canon" kelimesini, inanç veya hakikat kanunu^{^[173]} anlamındadır. Bu kelime, bazı teknik nüanslarla birlikte, Roma kilisesinde ilk üç asırda sık sık doğru Hıristiyanlığın bağlayıcı normlarını karşılamıştır. IV. Asırdan itibaren, konsillerin artık Hıristiyan dünyasının bir parçası olması ile birlikte, Katolik geleneğinde, kilise otoritesince ilan edilen kararlar veya tespit edilen statüler de "kanon" diye isimlendirilmiştir. Dördüncü asırdan itibaren kutsal kitap külliyatını ifade etmek için bu kelime kilise tarafından düzenli olarak kullanılmıştır. Kilise babalarının düşüncelerinde, ”Canon” kelimesi "kural ve düzenlenmiş şey veya düzen koyucu, yön verici kitaplar ve sınırlı külliyat" manasına kullanılırken^{^[174]} zamanla "ilham edilmiş vahyi veya İman ile adetlerin yanılmaz kuralım ihtiva eden kitaplar koleksiyonu" şekline dönüşmüştür.^{^[175]} Kanon kelimesi hem seküler alanla ilgili bazı ifadeleri karşılamak hem de dinî anlamda kullanılmıştır. Kural, standart, ideal, norm, yazılı veya sözlü otoriter görev veya literatür manasında kullanılırken bir yandan da geçici veya sürekli standardizasyon, oluşturma, listeleme, kayıt altına alma, numaralandırma, kronoloji, örnek alınacak kişilerin katalogu gibi anlamlan karşılamıştır.

Kısaca, kanon kelimesi düz değnek veya çubuk, İnşaatlarda ölçü için kullanılan ölçü, model, kriter, Hıristiyan doktrini, ortodoks, kutsal kitaplar, aziz ilan etme gibi değişik anlamlara gelmektedir.

Tez boyunca İngilizce’de “canon” şeklinde yazılan bu kelime “kanon” şeklinde yazılacak ve bununla Yeni Ahit’teki kitapların şahsi koleksiyonlar şeklinde veya resmi koleksiyonlar şeklinde iki kapak arasına alınması ve resmiyet kazanması kastedilecektir.

1.3.2. Kanonik

Bu kelime, kanon kelimesinden türetilen bir sıfat olarak, iman kuralı veya düzenleyici kitapları ifade etmek üzere ilk olarak Origen tarafından kullanılmıştır. IV. Asırdan itibaren ise "kanonik" sıfatının kullanımı yaygınlaşmıştır. Sözcük doğru, güvenilir ya da sahih dinsel literatürü ifade eden bir terimdir. Bu doğrultuda Yeni Ahit’in ilk bölümünü oluşturan dört İncil, Kanonik İnciller olarak adlandırılır. Öte yandan, güvenilir olmayan ya da dinsel öğretileri temellendirmede kaynak olarak kullanılmayan metinler ise apokrif olarak adlandırılır.^{^[176]}

1.3.3. Proto-kanonik ve Deutero-kanonik

Kutsal kitap kanonu, Kutsal yazıları oluşturan kitapların resmi listesine verilen addır. Katolik doktrinine göre kutsal kitabın kanonu ile ilgili en yakın kriter kilisenin yanılmazlığı anlayışıdır. Özellikle İlk dönemlerde kitaplardan bir kısmı hemen kanona girerken diğer bazıları tartışmalara konu olmuştur. İlk önce şüpheli görülüp daha sonra kanona dâhil edilen bu kitaplar için İkinci dereceden veya sonrada kanonik anlamında “deuterokanonik” kitaplar denilmiştir. Katolikler için bütün kitaplar aynı değerdedir. Protestanlar Eski Ahid için Yahudi kanonunu benimsediklerinden sadece îbranice kutsal kitaptaki kitapları kabul ederler. Katolikler ise buna yedi adet deuterokanonik kitap daha ilave ederler ki bu kitaplar Grekçe Septuaginfte mevcuttur. Bunlar; Tobit, Judith, Wisdom, Sirak, Baruh, I. Ve II. Makabiler’dir.

Roma Katolik Kilisesi 1546 yılında Trent konsilinde deuterokanonik kitapları, kutsal kitaplar arasına almıştır. Katolikler, söz konusu kitaplardan “deuterokanonik”, yani kutsal kitaplar listesine sonradan eklenmiş kitaplar olarak bahsederler. Ortodoks kilisesi ise, “deuterokanonik” olarak adlandırılan bu kitapları 1642 Yaş (Jassy) ve 1672 Kudüs konsillerinde “kutsal yazıların gerçek parçaları” olarak adlandırmıştır. Günümüzde birçok Ortodoks bilgini Atanasyus ve Jerome‘nin görüşünü benimseyerek bu kitapların Kutsal Yazıların diğer bölümlerinden derece olarak daha düşük olduğunu ifade ederler. Protestanlar ise bu kitapları Kutsal Kitap’ın bir parçası olarak görmeyip, “apokrif” olarak değerlendirirler. Martin Luther, onlara kutsal yazılar gözüyle bakmamasına rağmen okunması iyi ve yararlı kitaplar olarak zikreder. Protestanlar, bu kitapların bir Hıristiyan için bireysel gelişimini artırıcı ve gelişimi İçin faydalı olabileceğini düşünmektediler. Kısaca, Katoliklere göre, Protokanonik ve Deuterokanonik ayırımı tarihi olarak mevcuttur; fakat kıymet yönünden aralarında fark yoktur. Yahudilere ve Protestanlara göre ise, Katolİklerin ”deuterokanonik" dediği kitaplar Apokriftir.

BÖLÜM 2: KANONLAŞMA SÜRECİ

2.1. Kanona Hazırlık: Apostolik Kilise Babaları ve Yeni Ahit

Geniş anlamıyla kilise babaları ilk asırlardaki Hıristiyan din önderlerini ifade ederken bu tabir (havarisel pederler) havarilerle kişisel bir bilgisi, tanışıklığı olmuş ya da aynı çağı paylaşmış kişiler için kullanılmaktadır. Bu dönemde yazıldığına inanılan çalışmalar kanon oluşumunda ilk olarak dikkate alınıp atıflar nokta-i nazarından değerlendirilen eserlerdir. Bu çalışmaların her biri de birbirinden ayrı, bağımsız çalışmalardır. Bu eserlerin kaleme alındığı yıllar 95 ile 150 yılları arasıdır. Bu dönemler aynı zamanda Hıristiyanlığın bir geçiş dönemiydi. Bu yönü itibariyle bu yazarlar bu kritik sürecin şahitleriydiler. Bu dönemler Hıristiyanlığın yavaş yavaş müesseseleşmeye doğru gittiği, kilise liderlerinin kilise organizasyonlarında ağırlıklarını hissettirdikleri dönemlerdir. Coğrafî olarak çok geniş bir alandan müteşekkil olduğu için Apostolik babaların da bu teşekkül esnasında bir kısım konularda doktrinel farklıklar gösterdiği, bir yandan Yahudi Hıristiyanlığın içinde diğer yandan da Helenistik Hıristiyanlığın içinde bu yeni oluşumun gerçekleştiği göze çarpmaktadır.^{^[177]} J. B. Cotelier 1672 yılında “Havarise! Çağın Babalan” başlığıyla bu havarisel babalar denen beş insanın yazılarını derlemiş ve yayınlamıştır.^{^[178]} Çalışma Bamabas’ın, Roma’lı Clement’in, Hermas’m, İgnatyus’un ve Polikarp’m yazılarını içermektedir. Daha sonraları bu koleksiyona Diegnotus’un mektubu, Papias’m kısım kısım yazıları ve Dİdake de eklenmiştir.

Kısaca apostolik babalar adıyla meşhur olan bu ilk dönem yazarlar ve eserleri İsa sonrası Hıristiyanlıkta bugün eldeki Yeni Ahifteki kitaplara atıflar yapmaları ve ilk dönemin canlı şahitleri olmaları hasebiyle önem arz etmektedirler.^{^[179]} Apostolik babalar, Yeni Ahit yazılanndan alıntılar yapmışlardır. Yeni Ahit’ten olduğu kesin olmayan imalar ve alıntılar da mevcuttur. Bu dönemde Yeni Ahit koleksiyonunda yer alacak birçok birinci asır dokümanını kullanmışlardır. Bu bölümde Apostolik babalar adıyla anılan çalışmalar ve bu çalışmalarda Yeni Ahit’e yapılan atıflar ele alınacaktır.

2.1.1. Romalı Clement (M.S. 30-100)

Kilise’nin tarihçisi olan Romalı Clement, Pavlus ile birlikte çalışıyordu^{^[180]} ve kilisesinin din önderlerinden biriydi. Clement hakkında bildiğimiz, özellikle, Korİnt’teki Hıristiyanlara gönderilmiş olan uzun bir mektuptur.

M.S. 95-96 yıllarında Korİnt’teki Hıristiyanlar için kaleme alman ve I. Clement başlığını taşıyan mektup, Romalı Clement’e atfedilmektedir. Apostolik yazılar arasında en eski olan eser budur. Korint’te yetişen genç papazların görev yapmakta olan papazlara karşı çıktığı ve onları görevlerinden aldıkları yayılmıştı. Clement’in mektubu Grekçe orijinal metniyle, bunun yanında Latince, Aramice ve Koptça çevirileriyle de korunmuştur. ^{^[181]} Bu olay Roma’daki Kilise tarafından duyulunca Clement, nifak ve ayrılık olayları için birleşme çağrısı yapan uzunca bir mektup kaleme aldı. Clement, mektubunda, eski papazların tekrar göreve atanmalarını ve ardından gelen haleflerinin onlara itaat etmeleri gerektiğini ifade etmiştir.^{^[182]}

Clement, mektubunda, Eski Ahİt’ten çok sayıda alıntı yaparken, Yeni Ahit’in değişik kitaplarından yaptığı alıntı sayılıdır. Eski Ahit’ten yaptığı alıntılar, sıklıkla “Kutsal Yazılar diyor ki..”, “yazılıdır ki..” veya “böyle yazılmıştır..” şeklinde sunulmuştur. Clement’in Eski Ahit’ten yaptığı alıntılar çoğunlukla Grekçe Septuagint’tendir.^{^[183]}

Clement, İncillerden yaptığı alıntılarda ise yazılı bir metin halinde İncilleri sunmak ve kaynak göstermek yerine, okuyucuyu İsa’nın sözlerini hatırlamaya (13:2) davet eder. O, bazı ifade grupları kullanır ki bunlardan bazılarını Matta ve Luka’da bulunurken, diğerleri dört Incil’e tam olarak paralel değildir. Yazar, “Rab İsa’nın sözlerini hatırlayın” diye başlayan bir paragrafta merhametli olanın, merhamet bulacağını, bağışlayanın bağışlanacağım, yargılayanın yargılanacağını, neyle ölçersen onunla ölçüleceğini vs. ifade etmektedir. Bu ifadeler, Clement’in mektubunda peşpeşe ve bir bütün olarak geçmektedir. Oysa bu ifadeler Matta ve Luka İncili’nde değişik yerlerde, parça parça geçmektedir.^{^[184]} Bu durum, Clement’in kullandığı kelimelerin birebir alıntı olmadığını göstermektedir. Bu noktada Clement’in ya Matta ve Luka İncillerinden hafızasından alıntı yaptığı ya da kendi zamanında Roma Kilisesinde kullanılmakta olan yazılı veya sözlü bir İsa öğretisinden istifade ettiği söylenebilir. Aynı şekilde Polikarp'm ve İskenderiyeli Clement’in benzer kombinasyonları kullanımları sorunu daha karışık hale getirmektedir?⁸⁵

Clement, bir başka yerde muhataplarını, İsa’nın sözlerini hatırlamaya çağırarak, öğrencilerinden birine sıkıntı verenin doğmamış olmasının kendisi için daha iyi olacağı, yine seçtiklerinden birini günaha sokan birisinin bir değirmen taşma bağlanıp denize atılmasının kendisi için daha iyi olacağı şeklinde ifadeler de aynı şekilde İncillerde değişik yerlerde^{^[185]}^{^[186]} ve farklı kontekslerde aktarılmaktadır. Oysa Clement’in mektubunda bu ifadeler arka arkaya ve bir bütün içerisinde aktarılmaktadır.

Clement’in bu iki direk referansı dışında Sinoptik İncillerde geçen benzetmelere de atıflar bulunmaktadır. Bunlardan en kayda değeri ekinci benzetmesidir. Mektupta 24:5’te geçen bu benzetme, muhtemelen Matta 13:3, Markos 4:3, Luka 8:5 ve I. Korintliler 15:36’da geçen ekinci ve tohum benzetmesinden aktarılmıştır. Fakat Clement’in bunları yazılı bir Incil’den mi yoksa sözlü bir gelenekten aktardığını belirlemek zordur. Her halükarda Clement, İsa’nın sözlerinin kesin otorite oluşu konusunda iki kez direk ifade kullanırken Eski Ahit’ten bu meyanda yaptığı atıf yüzü geçmektedir.^{^[187]} O, bugün Yeni Ahit’te bulunan yazılardan hiç biri için kutsal yazılar ifadesini kullanmamıştır. 47:22’de İncil kelimesini kullanmaktadır ki bu da Filibelilere Mektup’un 3:15’i andırmaktadır. Bunun yanında İsa’nı sözlerinin Clement için çok önemli olduğunda da şüphe yoktur.^{^[188]} Genel kanaat Clement’in birinci mektubundaki İsa’ya atfedilen sözlerin sözlü gelenekten aktarma olduğu yönündedir.^{^[189]}

Clement’in, Pavlus’un mektuplarından yaptığı aktarmalar daha belirgindir. Clement, Korint’teki okurlarını, Pavlus’a danışmaya davet eder. Bunu yaparken, aslında Korint’te bulunan Pavlus’a ait mektupların kopyalarının Roma’da da olduğunu ima etmektedir.^{^[190]}Başka yerlerde, içinde Romalılara, Galatyalılara, Filibelilere ve Efeslilere Mektup’un bulunduğu Pavlus’un farklı mektuplarından belirgin imalar, atıflar göze çarpmaktadır. En azından Clement’in Pavlus’un Korintlilere birinci mektubunu bildiğinde şüphe yoktur?⁹¹ Bu atıf yoğunluğunun Pavlus’un mektuplarının koleksiyon halinde varlığından kaynaklanması kuvvetle muhtemeldir. Clement, mektuplara atıfta bulunurken Korintlilerin önem vermeleri gereken birisi tarafından iyi Öğütlerle doldurulmuş yazılar olarak zikretmektedir. O, mektupları» ilahi bir otorite tarafından yetkili görmemektedir?⁹² Mektupta 13:l’de “yazılmış olanı yerine getirelim... Özellikle Rab İsa’nın sözlerini” ifadesini kullanmaktadır. “Hıristiyanlar onun sözlerine mütevazı bir şekilde, itaat ile yolundan yürümeli” şeklinde tavsiyelerde bulunmaktadır?⁹³Mektupta 35,5-6. bölümlerde Romalılara Mektup 1: 29-32 bölümlerini açıkladıktan sonra Clement sözüne “ Kutsal Yazı der ki” diye devam etmekte ve Mezmurlar’dan alıntı yapmaktadır. Bu, inkâr edilmeyecek saygısına rağmen, Clement’in Pavlus’un yazılarını Kutsal Yazı olarak görmediği sonucunu doğurmaktadır?⁹⁴

Clement’in yazılarından O’nun devrinde Roma’da İsa’nın sözlerini, Ölümünü, acılarım anlatan bir eserin mevcut olma ihtimali gündeme gelmiştir. Bu eser büyük ölçüde Matta ve Luka İncili ile parelel fakat birebir aynı eser değildir?⁹⁵

Mektupta Clement, Elçilerin İşleri, Yakup’un Mektubu ve Petrus’un I. Mektubunda bulunan bazı ifadelere yakın cümlelere yer verir ki, bu durum, bu kitapların da Clement tarafından bilindiği ihtimalini gündeme getirmektedir?⁹⁶ Pavlus’un mektuplarına yaptığı alıntıların yanı sıra Clement’in İbranilere Mektup’a da imalarda bulunmaktadır. Bu atıflar, O’nun mektubunun ilk yarısında serpiştirilmiş vaziyettedir. Mektubun 36:2-5 bölümünde bu atıflar zirveye ulaşmaktadır ki bu pasaj, İbranilere Mektup 1:1-3 bölümlerinin neredeyse tamamıyla yansımasıdır?⁹⁷

Özetle, Clement’in Kutsal Kitap’inin Eski Ahit olduğu açıktır. Kutsal Yazı (Scripture) diye bahsettiği bu kitaptan da hemen hemen aynı ifadelerle sıkça alıntılar yapmaktadır. O, zaman zaman İsa’nın belli sözlerini de referans gösterir. İsa’nın sözleri kendisi için otorite olmakla birlikte, bu sözlerin otantikliğini sorgulamaz ve araştırmaz. Üç örneğin ^{^[191]}^{^[192] ^[193] ^[194] ^[195] ^[196] ^[197]} ikisinde İsa’nın sözleri diye atıfta bulunan Clement, muhtemelen zihninde tuttuğu yazılı bir kayda sahip; fakat O, bu kaydı İncil olarak isimlendirmemekteydi. Pavlus’un farklı mektuplarından haberdar olan Clement, İçeriklerinden ötürü bu mektuplara çok önem atfetmektedir. Aynı şey, Clement’in yeterince İyi bildiği İbranilere Mektup için de söylenebilir. Hiç kuşkusuz, bütün bu yazılar açık bir şekilde Clement için önemli derecede etkili olsalar da O, hiçbir zaman bu yazılara otorite Kutsal Yazılar (Scripture) olarak atıfta bulunmamaktadır ve O’nun zamanında Eski Ahit’e alternatif bir Yeni Ahit Kanonu nosyonu yoktur.^{^[198]}

2.1.2. Antakya’lı İgnatyus (M.S. 35-117)

Origen’e göre İgnatyus, Petrus’un halefi olarak, Antakya’nın ikinci episkoposudur. Eusebius’a göre O, Peter’in halefi Euodius’tan sonra gelen üçüncü episkopostur. Hayatı hakkında silahlı bir grup eşliğinde Roma’ya götürülüşü dışında bilgi bulunmamaktadır. Miladi 110’lu yıllarda İmparator Trajan zamanında Roma’da Öldürülmüştür. Yolda dördü İzmir’den üçü de Troas’tan olmak üzere yedi mektup kaleme almıştır. Mektupları daha sonra Polikarp tarafından derlenip toparlanmıştır. İzmir’de, Küçük Asya’da bulunan Efes, Magnesia ve Tralles’e ve Roma Kilisesine hitaben kaleme aldığı dört mektup vardır. O, kendisini din uğruna ölmekten geri koyacak, mahrum bırakacak girişimlerde bulunmamaları konusunda yandaşlarını uyarmaktadır. Yirminci yüzyıl araştırmacıları O’nu sinir hastası olarak değerlendirip şehitlik kompleksi (Martyr- complex) olan birisi olarak zikretmişlerdir.^{^[199]} Troas’ a geldiğinde Antakya’ daki katliamların durduğunu öğrenir ve İzmir piskoposu Polikarp’a yazdığı gibi Filedelfiya ve İzmir kiliselerine de mektup kaleme alır. Yazdığı bu mektuplarında barışın tekrar tesis edilmesi anısına Antakya’daki Hıristiyanlara göz aydınlığı için elçiler gönderilmesini istemektedir.^{^[200]}

Mektuplarda fazlaca mecaz ve söz sanatları dikkat çekmektedir. İçerik olarak da güçlü bir inanç, çok kuvvetli bir İsa sevgisi göze çarpmaktadır. Mektup, İgnatyus’un stiliyle örtüşmekte olup derlendiği şartların etkisi de görülmektedir. Alıntılar sayılı kalırken, onı

zihinden oldukları açıktır.

îgnatyus, Mektuplarında sıklıkla Pavlus’un ifadelerine benzer cümleler kullanmaktadır. Korintliler 1. Mektup’ta Pavlus’un kendisi için kullandığı “ Bize iftira edilince tatlılıkla karşılık veriyoruz. Şu ana dek âdeta dünyanın süprüntüsü, her şeyin döküntüsü olduk.” ifadeleri, Îgnatyus da Efeslilere yazdığı mektupta 8:1 ve 18:l’de kendisi için iki kez kullanmaktadır. Benzer bir şekilde Pavlus’un I. Korintliler 9:27’de “saf dışı bırakılmamak için” diye kullandığı bir diğer tabir de, îgnatyus tarafından Tralles’e Mektup 12:3’te kullanılmaktadır. Pavlus’a ait bir diğer ifade olan ve I. Korintliler 4:4’te geçen “bu beni aklamaz” tabiri de kelimesi kelimesine îgnatyus’un Roma’ya mektubunda 5:l’de geçmektedir. Korintlilere mektubunda Pavlus’a ait olan “En son, zamansız doğmuş bir çocuğa benzeyen bana da göründü. Ben elçilerin en küçüğüyüm. Tanrı'nın topluluğuna zulmettiğim için elçi olarak anılmaya bile layık değilim. Ama şimdi ne İsem, Tanrı'nın lütfuyla öyleyim”^{^[201]}^{^[202] ^[203]} ifadeleri de Roma (9:1), Efes (21:2), Tralles (13:1), Magnesius (4:1) ve İzmir’e (11:1) mektubunda çok yakın ifadelerle yer almaktadır.^{^[204]}

Efeslilere hitaben yazdığı mektupta (11:2) onları îsa Mesih’in gücüyle havarilerle uyum içinde olanlar olarak tanımlamaktadır. Bu, Elçilerin İşleri’nde 20:18-35’te geçen vedalaşma sahnesinde geçen ifadeleri hatırlatmaktadır.^{^[205]} Pavlus’un Korintlilere I. Mektubunun haricinde paralel cümle tertiplerine rastlanan yazarın Pavlus’un Romalılara, Efeslilere, Filibelilere Mektuplarını da bildiği İhtimalini kuvvetlendirmektedir. îbranilere Mektup ile Petrus’un I. Mektubu hakkında da bilgi sahibi olması muhtemel olsa da, o kitaplarla ilgili yansımaları cılız kalmaktadır.^{^[206]}^{^[207] ^[208]}

Kendisi yaptığı işleri Pavlus’la özdeşleştirme yoluna gider. Acı çekmek için hevesli olduğunu , aslında da Isa ile aynı acıyı çekmek için gayretli olduğunu , acı çekmeyle Tanrıya ulaşacağım^{^[209]} ve yeniden dirileceğini^{^[210]} Tanrı İçin öldüğünü^{^[211]} ve bu yolda bir kurban olarak sunulan İçkinin dökülmesi gibi dökülüp dağılmayı arzu ettiğini ifade eder.^{^[212]}^{^[213]} İgnatyus Pavlus’un sözlerini ciddiyetle ele almış ve mektuplarında onlara yer vermiştir. I. Korintlilerde geçen (11:1) ⁴⁴benim takipçilerim olun, benim İsa’nın takipçisi olduğum gibi” ve Selaniklilere I. Mektubunda (1:6) ⁴⁴ sîzler bizim ve Rab’in izleyiciler oldunuz” ifadesi etrafında İgnatyus da Efeslileri İsa’nın takipçileri olmaya davet etmektedir. Yine Filedelfıyalıları da İsa’nın takipçisi olmaya teşvik eder aynen İsa’nın Baha’nın takipçisi olduğu gibi der. 0,⁴⁴İsa bizi sevdi ve bizim için kendini feda etti” diyerek ⁴⁴bizler de O’nun takipçileri olarak ölümden çekinmemeliyiz” ifadelerine yer verir.^{^[214]} İgnatyus, Sinoptik İncillerden Markos ve Luka’ya nazaran Matta’nın ifadelerine daha yakın ve benzer kullanımlara yer vermektedir. İzmirlilere Mektubunun girişinde, İsa’nın Yahya tarafından vaftiz edilişini anlatılıp bütün doğru olan şeylerin O’nunla yerine gelmesi gerektiği İfade edilir ki bu ifadeler Matta İncilindeki şu ifadelerle benzerlik arz etmektedir: ⁴⁴ İsa ona şu karşılığı verdi: «Şimdilik buna razı ol! Çünkü doğru olan her şeyi bu şekilde yerine getirmemiz gerekir.» O zaman Yahya O’nun dediğine razı oldu”^{^[215]}. Bir başka yerde Matta İncilinde geçen “Bunu kabul edebilen, kabul etsin”^{^[216]} tabiri de İgnatyus’un mektubunda^{^[217]} çok benzer ifadelerle kullanılmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken husus da bu ifadenin Matta İncilindeki kullanımı ile İgnatyus’un mektubundaki kullanımının bağlam açısından alakasız konularda olmasıdır. İgnatyus, -eğer İncillerden aldıysa da״ bu ifadeyi bağlamından bağımsız bir yerde kullanmaktadır. İgnatyus, bu tabiri İsa’nın kanma inanmayan meleklerin yargılanması konusunda sarf ederken, Matta İncilinde bu ifade öğrencilerinin, İsa’nın bazı açıklamalarından sonra, ⁴⁴evlenmemek daha İyidir” sözünü müteakiben İsa tarafından söylenmiştir. Matta İncilinde geçen cümle gruplarına benzer epeyce ifade kullanması, bilim adamlarını, İgnatyus’un, Matta’ya veya O’na çok yakın bir metne sahip olduğu inancına götürmüştür?¹⁸ Benzer şekilde Luka İncilinde geçen^{^[218]}^{^[219]}İsa’nın çarmıh sonrası tekrar on bir havariye görünmesi hadisesinde “ellerime, ayaklanma bakın” şeklindeki bağlam da hemen hemen aynı şekilde İzmirli Hıristiyanlara yazdığı mektupta (3:1 -2) yer almaktadır.

Sinoptik İncillerdeki atıf ve İma azlığına rağmen, Yuhanna İncilİ’ne yönelik fazla ima olduğu gözden kaçmamaktadır. Magnesianlara, Filedelfiy ahlara, Romalılara yazdığı mektuplarda, Yuhanna İncilinin değişik ifadelerine imalar bulunmaktadır. Örneğin Fildelfiya’ya yazdığı mektupta “İsa, kendisi aracılığıyla İbrahim, İshak, Yakup, Peygamberler, havariler ve kilisenin girdiği Baba’nm kapısıdır?’^{^[220]} İfadesi Yuhanna İncili’nde geçen “Kapı ben'im. Bir kimse benim aracılığımla içeri girerse kurtulur.”^{^[221]}^{^[222]}ve “İsa ona, «Yol, gerçek ve yaşam ben’im» dedi. Benim aracılığım olmadan Baba’ya kimse gelemez?’ cümleleriyle paralellik arz etmektedir. Ignatyus, Fildelfiya 8:2’de “Arşivimde bulamadığım şey İncil’de olsa kabul etmem” diyen insanlar olduğunu ifade ederek “benim için arşiv, kaynak İsa Mesih’tir” demiştir.^{^[223]}^{^[224]} İnsanlardan aktardığı cümledeki arşiv Eski Ahit kitaplarına tekabül etmektedir. Bu da O’nun döneminde Eski Ahit’in ne denli önemli bir kaynak olduğunu ve halk arasında kullanıldığım göstermesi açısından ilginç bir örnektir. İgnatyus için İsa’nın kendisi Eski Ahit’ten daha değerlidir ve olçudur.

Bütün bunlar, İgnatyus’un Yuhanna teolojisinden yeterince haberdar olduğunu ortaya koymaktadır. İgnatyus çok yüksek ihtimalle dördüncü İncili okumuş olmalıdır. Birebir kopya olmaması da, muhtemelen İgnatyus’un konuları örgüsüne ve mektubun yazıldığı şartlara bağlıdır.^{^[225]}

Sonuç olarak, İgnatyus için birinci otorite İsa’nın yaşam, ölüm ve tekrar dirilmesiyle ilgili Apostolik vaazdır. Sözlü veya yazılı olmasında çok az bir farklılık vardır, o kadar çok önemli değildir. I. Korintlilere, Efeslilere, Romalılara, Galatyalılara, Filibelilere, Kolesilelere ve Selaniklilere I. Mektupları içeren Pavlus’un koleksiyonu hakkında bilgi sahibi olduğu kesin olan îgnatyus’un, bunların yanında Matta ve Yuhanna belki de Luka İncilinden de haberdar olması muhtemeldir. Ancak buna rağmen O’nun İncilleri veya mektupları “Kutsal Yazılar” olarak zikrettiğine dair bir kanıt yoktur.^{^[226]}^{^[227] ^[228]}

2.1.3. Didake

On iki havarinin öğretisi diye de meşhur olan Didake, İlk Hıristiyan Öğretiminin adıdır. Didake’nin ne zaman derlendiğini kesin olarak bilinmemektedir. Eleştirmenler, bu metin ile ilgili hemen hemen her konuda şüphelidirler. Didake’nin, kanonik İncillerle çağdaş olduğunu söyleyenler , MS. 70 yılı öncesiyle tarihleyenler olduğu gibi, 100- 150 yılları ve hatta derlendiği muhtemel tarih dilimini I. ve IV. yy. arası olduğunu ifade eden kaynaklar da bulunmaktadır.^{^[229]}

Didake’nin kimin tarafından derlendiği de bilinmemektedir. İznik metropoliti Philotheos Breyennios. 1873 yılında Didake’nin İstanbul’daki kutsal mezarlık kilisesi kütüphanesinde korunan 1056 tarihli metnini buldu ve Didake olarak tespit etti. On yıl sonra Bryennios, Didake olarak bilinen küçük kitabın ilk baskısını giriş ve şerhiyle beraber Grekçe olarak 1883 yılında İstanbul’da bilim dünyasına sundu. Bu eser, altı ay sonra Almancaya çevrildi.^{^[230]} Didake’ye ait Latince, Koptça ve Amharice (Semitik Etiyopya dili) parçalar hâlâ mevcuttur.^{^[231]}^{^[232]}

Eusebius’tan itibaren bilginler “Didakhai ton apostolon”, “havarilerin öğretileri” diye adlandırılan erken dönem Hıristiyan yazılarının varlığından haberdardırlar. Özellikle belli topluluklar başta olmak üzere ilk dönemlerde Didake Yeni Ahİt’in havari yazıları kabul edilip el üstünde tutulmuştur. Eusebius bu eseri ortodoks olan fakat kanona

dâhil edilmeyen yazılardan birisi olarak zikreder. Atanasyus bu kitabı katekizm öğrencisi İçin faydalı kitap olarak kaydeder?³³

Kimi bilginler Didake’nin toplayıcısının, Montanizm’e karşı gizli eğilimlerinin olduğunu ileri sürmüşlerdir. O’nu heresîleri havarisel patent altında meşrulaştırma girişimi olarak anlamışlardır. Birçoğunun gözünde Didake. apokrif kitaplardan sayılır. Hakkmdaki onca şüpheye ve soruya rağmen Didake, Apostolik yazılar arasındaki varlığını hala sürdürmektedir. Bunun yanında bazı bilginler Didake’yi apostolik yazılar arasında göstermekten çekinmişlerdir.^{^[233]}^{^[234]}

Didake’nin Suriye’de kaleme alındığı tahmin edilmektedir. Bazı görüşlere göre nakli ve kullanımı ile ilgili olarak Mısır olduğu yolunda düşünceler vardır. Çıkış yerinin neresi olduğu tartışmalı olmakla birlikte içerikten anlaşıldığına göre Suriye (Antakya Kilisesi) olması kuvvetle muhtemeldir.^{^[235]}

Didake bir nevi ilk dönem kilisenin bir ilmihal kitabıdır. İçinde ahlak, kutsal sırlar, vaftiz, oruç, dua, kurban ve vaizler karşısında nasıl hareket edilmesi gerektiği hakkında bilgiler, emirler ve direktifler veren eser, piskopos ve şammasların seçimi hakkında direktifler vermektedir.^{^[236]} Didake’nin 1-6 bölümleri ölüm ve hayattan bahseder. Anlatımlarında (Ölü deniz yazmalarındaki Rule of Community’de görüldüğü üzere) Yahudi modelleri üslubu dikkat çeker. 7-10 arası bölümleri vaftiz, oruç, dua, evharist gibi litürjik öğretilerden, 11-15 arası bölümler papazlıktan, 16. ve son bölüm eskatolojiden bahseder. Didake, kiliseyi hâlâ Yahudilikle ilişkili fakat kendini ayıran özellikleriyle müesseseleşen bir yapı olarak sunar. Bu doküman ilk dönem kilisesinde bir hayli değerli kabul edilmekteydi.

Didake’de Malaki ve Zekeriya Kitabından olmak üzere iki ayrı alıntı yer almaktadır. Yeni Ahit’ten yaptığı iki alıntının ikisi de Matta İncilindendir. ‘İkiyüzlüler gibi dua etmeyin, Rabbin İncillerde emrettiği şekilde edin, dua ederken şöyle deyin: Göklerdeki babamız:..”^{^[237]} ifadesi hemen hemen aynı şekilde Matta İncilinde geçmektedir.^{^[238]} Yine Didake 4:5’te geçen bir cümlenin sonunda ifade edilen “Kutsal olanı köpeklere vermeyin” ifadesi de Matta İncilinde^{^[239]} aynı şekilde yer almaktadır. Bu açık alıntıların dışında Didake, İsa’nın İncillerde emrettiği şeyleri ifade eden üç bağımsız atıf içermektedir. Didake’nin yazarının İsa hakkındaki bilgilerine Matta încili’nin kaynaklık ettiği söylenebilir. Yine üç ayrı yerde^{^[240]} Incil’de bulduğunuz gibi diyerek kısmen de olsa yazılı bir geleneğe işaret etmektedir. Fakat burada da yazılı olarak elde bulunan materyale işaret ettiğine dair kesinlik yoktur. Eğer metinde geçen ifadeden yazılı bir formda bulunanan încil’e atıf yapılacak olsa bile bunun daha sonraki editor tarafından daha geç dönemlere ait olduğu daha makul gözükmektedir.^{^[241]}^{^[242] ^[243]} Evharİst duası anlatılırken kullanılan ifadeler Yuhanna İncilindeki tabirlere benzemekle birlikte oradan bir alıntı

ר׳^ר׳

olduğunu söylemek de güçtür. Aynı şekilde Pavlus’un mektuplarından bir alıntı mevcut olmayıp çok zayıf bir etkilenme söz konusu olabilir.

Dİdake’de havariler, hâlâ kilise hayatında çok önemli bir yer tutmaktadır. Bununla birlikte bu otoritenin giderek azaldığı da gözlenmektedir. Onun yerine İsa’nın sözlerinin ön plana çıktığı dikkat çekmektedir. “Ruhta konuşan herkes kâhin değildir, yalnız İsa’nın sözlerine sahip olanlar müstesna. Onun sözleri aracılığıyla, doğru ile sahte kâhin fark edilebilir.” ifadeleri de bunu göstermektedir. Yazar, Incil’i referans göstermektedir; fakat alıntı yaparken sadece İsa’nın sözlerini nakleder. İncil olarak Matta İncilini kullanan Dİdake yazan, bunu bir kutsal kitap olarak değil; uygun söz koleksiyonları çerçevesinde alıntılamaktadır.^{^[244]}

2.1.4. Papias

Papias, sözlü gelenekle olduğu kadar yazılı Hıristiyan literatürü ile ilgilenen ilk kişilerden bindir. Papias, Frigya’da Hierapolis (Pamukkale) kilisesine episkoposu ve İzmir episkoposu Polikarp’m da arkadaşıdır. Bu verilerden hareketle Papias’m 70 ile 140 yılları arasında yaşadığı sonucu çıkmaktadır. O’nunla ilgili bilgilere ve görüşlerine Eusebius’un Kilise Tarihi adlı eserinde rastlanmaktadır.^{^[245]}

O’nun en önemli yapıtı “Rabbin Sözlerinin Açıklaması” adıyla tanınan beş kitaptan oluşan bir koleksiyondur. Bu eserler, daha çok İsa’nın faaliyetleri ve sözleri hakkında sözlü gelenekler antolojisidir. Aralarında Matta ve Markos İncillerinin kaynaklarından söz eden bazı parçaları dışında eser kaybolmuştur.^{^[246]} Kalan parçalarından biri olan önsözde Papias, ifadelerinden anlaşıldığı şekliyle İsa’nın hayatım yaşayan geleneği öğrenmeye ve anlamaya çok hırslı birisi olarak göze çarpmaktadır. O, malumat çokluğunu değil, otantikliğini önemsediğini ifade etmektedir.^{^[247]}

Papias bu noktada kendisine gelen malumatın canlı, yaşayan olmasını dikkate almaktadır: “Ve tekrar, ne zaman ihtiyarların öğrencilerinden biri benim ile karşılaşmışsa, hemen ihtiyar(presbyter) vaizler hakkında tahkikat yaptım. Yani Andreya ne söylemiş veya Petrus veya Filipus veya Tomas veya Yakup veya Yuhanna veya Matta veya Rab’in diğer havarilerinden biri ne söylemişse, bunu naklettim.”^{^[248]} Bu ifadeler, Papias’m yazılı aktarmalarının yanında sözlü olarak kendisine ulaşan bilgileri de kaleme aldığı ortaya çıkmaktadır. Papias’a yukarıda sayılan havarilerin ne söyledikleri hakkında bilgi veren kişiler, muhtemelen, Filistinli Hıristiyanlardır. Kudüs’ün 70 yılında ele geçirilişinden önce havarilerle görüşmüş, işgalden sonra ise Anadolu’ya gelmişlerdir. Papias’a havarilerle ilgili bilgi getiren kişiler İsa ile aynı topraklarda yaşamak ve değişik coğrafyalara O’nun sözlerinin taşıyıcı olmaktan ötürü saygınlık sahibi idiler. Bu bağlamda Papias, biri ağızdan aktarılan diğeri de yazılı İncillerde kendini bulmuş sözler olmak üzere iki tür geleneği kabul ediyordu.^{^[249]} Bunlar arasında ise sözlü geleneği yeğliyordu. Bunun sebebi o dönemler genel olarak Akdeniz havzasında sözlü geleneğin etkinliğinin devam etmesi de Papias’ı etkilemiş olabilir.

Bu sözlü geleneğin etkisi yanında Papias’m sözlü geleneği derleme, kaleme alma isteği de bilinmektedir. Bu noktada Matta ve Markos İncilleri ile ilgili kompozisyon olayına iki kısa özetle yer vermektedir. Matta hakkında, Eusebius’tan aktarılan İfadesiyle, “Matta, Rabbin sözlerini îbranice olarak yazdı, herkes en iyi yapabildikleri şekilde bunu tercüme ettiler” demektedir. Bu muammalı iddia, yani İsa’nın sözlerinin toplanması ve bunun da Matta’ya atfedilmesi Matta’nın vergi görevlisi olması ve haliyle okuma״ yazma bilmesi veya bahsedilen dilin îbranice değil, semitik bir dil kastedildiği ve bunun pekâlâ Aramice olduğu veya İbrani harfleri kullanılarak Grekçe yazılmış olabileceği gibi ihtimaller üzerinde durulmuştur?⁵⁰ Kimi araştırmacılar, Papias’m Matta’nm bu çalışması hakkında yaptığı yorumları apolojetik ve asılsız bulmuşlardır.^{^[250]}^{^[251]}

Yine Eusebius’tan nakledildiğine göre Markos İncili de ilk olarak Papias tarafından Markos’a nispet edilmiştir. Papias’a atfedilen bu ifadelerde de Markos tarafından bu İncilin kaleme alınırken büyük bir titizlikle derlendiği dile getirilmektedir. Markos İncili ve yazarı ile İlgili yapılabilecek eleştiriler için de bu eserin Petrus’un gözetiminde ve eksikliklerini gidermesiyle oluştuğunu ifade etmesi dikkat çekmektedir. Farklı yazarlar tarafından aktarılan bilgiler ışığında Papias’m dördüncü İncili, I. Petrus’u, I. Yuhanna’yı ve Yuhanna'nm Vahyi’ni de bildiği yönündedir.^{^[252]}

Papias yaşayan, canlı ses tabiri ile kendisine ulaşan sözlü geleneğe vurgu yapmış ve açık bir şekilde sözlü anlatımaları yazılı materyallere tercih etmiştir.^{^[253]} Özetle Papias, İncil geleneğinin sonraki nesillere aktarılmasında sözlü gelenekle yazılı gelenek arasında bir köprü görevi görmektedir. Yazılı ve sözlü gelenek arasında tercihini sözlü gelenekten yapan Papias, kanon fikrinin gelişimini engelleyen sözlü geleneğin kullanılmasına sahip çıkması sebebiyle önemli bir şahsiyettir.^{^[254]}

2.1.5. Barnaba’nın Mektubu

Mektubun Pavlus’un arkadaşı Bâmaba’ya ait olduğu iddia edilmiştir. Ne zaman yazıldığı ile İlgili kesin bir bilgi yoktur. 90-130 yılları arasında yazıldığı tahmin edilmektedir.^{^[255]} Funk, 96-98 yıllarında kaleme alındığını söylerken, Harnack 130-131 yılları civarında, Lietzman ise 138 yılında derlendiğini ifade etmişlerdir. İskenderiyeli Clemeht ve Origen, bu teolojik mektubu Bamaba’ya atfetmişlerdir. Ancak Eski Ahit hakkındâki sert hükümlerini, Yahudi karşıtlığını havarilerin düşünceleriyle bağdaştırmak mümkün değildir. Erken dönem Hıristiyan literatüründe en azından Yahudiliği bu kadar net bir şekilde saf dışı bırakma pek mümkün gözükmemektedir.

Eski Ahit’in tarihi değerini ve Yahudiler tarafından her türlü yorumunu da reddetmektedir. Alegorik bir yaklaşımla oruç, kurban, perhizler, sünnet, şabat gibi emirlerin yalnız manevi anlamı olduğunu iddia etmektedir.^{^[256]}

Eserin putperest asıllı İskenderiyeli bir Hıristiyan öğretmenine ait olması muhtemeldir. Alegorik bir yaklaşımla konuları değerlendirmesi araştırmacıları yazarın İskenderiyeli olduğu yönündeki kanaatlerini artırmıştır.^{^[257]} Amacının da Hıristiyanlığı Yahudilik’ten tamamen ayrı bir din olarak göstermek ve Hıristiyanları Yahudiliğin etkisinden korumak olduğu iddia edilmiştir. Kimi araştırmacılar, Didake ile bu eserin ortak bir kaynak kullandığı görüşündedirler.^{^[258]}

Eski Ahit’e sık sık atıfta bulunan mektup, Mezmurlar ve İşaya Kitabımdan alıntılarda titizdir ve hemen hemen aynı kontekste ve kelimelerle aktarma yapılır. Başka yerlerde ise hafızadan aktarım söz konusudur. Yüze yakın alıntının olduğu mektupta “Kutsal Yazılar diyor ki”, “yazılmıştır ki”, “Peygamber diyor ki”, “Rab söylüyor ki”, “o söylüyor ki” gibi ifadelere yer verilmiştir.^{^[259]} Yapıt, zaman zaman da kitabı ve isim olarak sözünü aktardığı kişiye yer verir: Yakup, Musa, Davud, İşaya, Daniel

Bamabas için temel otorite kaynağı eserler Eski Ahit kitapları, özellikle peygamberler kitabıdır. O, alıntı yaparken sık sık kutsal yazı şeklinde göndermeler yapar. Fakat O’nun Eski Ahit ile ilgili olarak kullandığı koleksiyon çok geniştir. Apokaliptik Yahudi eserlerini de kullanmakta ve onlardan kutsal yazılar olarak bahsetmektedir.^{^[260]} Eski Ahit ile ilgili Süleyman’ın Bilgeliği, II. Ezra ve II. Baruh kitaplarından alıntı yapmaktadır. Aynı şekilde Enok kitabına da atıfta bulunan yazar, bununla yetinmeyip I. Enok kitabından yaptığı alıntı için “Kutsal Yazı diyor ki” şeklinde bir ifade kullanmaktadır.^{^[261]}Yine aynı şekilde Âdem’in Apokalİpsi adlı eserle kompoze edilmiş bir Mezmur’dan da alıntı yaptğı geç dönem bir yazmada ortaya çıkmıştır.^{^[262]} Bazı araştırmacılar bu kitabın yazarının kaynaklarının Yeni Ahit’e girmiş olabileceğini sorgulamışlardır.^{^[263]}

İsa’ya çarmıh sırasında ödle karışık şarap içirilmesi ve sirke verilmesi eserde 7:3 bölümde geçmektedir. Bu olay dört Incil’de de anlatılmakla birlikte öd sadece Matta İncilinde geçtiği için yazarın bu İncil’e sahip olduğu düşünülmüştür. Bunun yanında yazarın bu konteksi Mezmurlar 69:21 ’den almış olması da muhtemeldir. Aynı şekilde 4: 14 bölümünde bir konunun devamında “yazılmıştır ki” ifadesinden sonra “çoğu çağrılmış fakat azı seçilmiştir” demektedir. Bu ifade neredeyse aynı kelimelerle Matta İncilinde yer almaktadır: “Çünkü çağrılanlar çok, ama seçilenler azdır.”^{^[264]} Yine mektubun İsa’nın iyileri, doğruları değil; günahkârları çağırmaya geldiğini belirten ifadeleri de Matta^{^[265]} ve Markos^{^[266]} İncillerinde aynı şekilde geçmektedir.

Mektubun yazarının Yuhanna İncili’ni bilip bilmediği kesin belli değildir. Mektupta Yuhanna İncilinde geçen bir olaya benzer bir ifade kullanılmaktadır.^{^[267]} Yeni Ahit’in diğer kitaplarından I. ve II. Timöteyus’a Mektup’taki ifadelere yakın bazı pasajlar mevcuttur. Bunun dışında İsa’nın insanları yargılamak için ikinci gelişinde ayaklarına kadar inen kırmızı elbise içindeki İsa’yı ifade etmek için kullandığı Grekçe “podere” kelimesi de isim şeklinde, Yeni Ahit’te sadece Yuhanna’mn Vahyi bölümünde l:13’te geçmektedir. Bu ifadeyi kullanan yazarın Vahiy Kitabı’ndan etkilenmiş olması ve atfın oradan yapılmış olması muhtemeldir.^{^[268]}

Özetle, Bamabas’m mektubu ve yazarı için Kutsal Kitap, Yahudi Kanonu dışında değişik kitaplar içeren Eski Ahit’tir. Sinoptik İncillerle ilgili atıfları ise, o dönemdeki sıradan her Hıristiyamn sözlü gelenek aracılığıyla duymuş olabileceği kadar temel konularla ilgilidir. Bunun yanında “yazılmıştır ki” şeklindeki bir girişten sonra Yeni Ahit’ten bir alıntı yaptığı görülmektedir. Kimi araştırmacılar, Bamaba’nın mektubunda “yazılmıştır ki” şeklindeki ifadeden ötürü yazarın. İncilleri Eski Ahit’e eşdeğer tuttuğunu^{^[269]} kimi araştırmacılar da 130 yılları civarında yazılan ve Yeni Ahit’tekİ birçok kitabın yazıya geçirildiği bir dönemde sadece bir atıfla yazılı yönüne vurgu yapması bu konuyu ihmal etmesi olarak yorumlanmıştır.^{^[270]} Kimi bilim adamı da bunu hiçbir önemi ve değeri olmayan bir atıf olarak görmüşlerdir. Matta İncili’ni Enok’un birinci kitabı seviyesinde bir kutsal yazı olarka görmek ve Enok I’deki ifadeler için kullanılan “yazılmıştır ki” ifadesini Matta încili için kullanmak Matta’ya bir kredi sağlamaz denmiştir.^{^[271]}

2.1.6. Polikarp (M.S. 69-155)

Bu çalışma, İzmir piskoposu Polikarp tarafından 110 yılları civarında Makedonya’daki Filibe Kilisesinin, Polikarp’tan İgnatyus’un mektuplarını istemesi üzerine çeşitli sosyal sınıflara verilen öğütlerle dolu olan bir mektuptur. Polikarp, mektupta Filibe’deki Hıristiyanlara seslenerek onları heretikleri izlememeleri noktasında uyarmakta, Hıristiyanca yaşamaları, gerçek birer mümin olmaları yolunda onlara tavsiyelerde bulunmaktadır.^{^[272]} Bu mektubun 140-155 yılları arasında yazılmış olabileceği de iddia edilmiştir.^{^[273]}

İgnatyus, Roma’ya öldürülmek üzere götürülürken İzmir’e uğranıldığında oradaki cemaat tarafından büyük bir ilgiyle karşılanmıştı. Yanındaki askeri erkânla İzmir’den Filibe’ye geçtiklerinde ise yörenin yerel kilise önderleri îgnatyus’u ziyaret etmişlerdir. Bu ziyaretler sonucunda İgnatyus, İzmir’deki kilisenin başı olan Polikarp’a kendisine ait olan ve Anadolu’daki değişik cemaatlere yazdığı mektuplarının bir nüshasını da Filibe’ye göndermesini rica etmiştir. Polikarp, İgnatyus’un mektuplarını oraya gönderirken kendisi de bir mektup kaleme alarak mektuplarla göndermiştir. O, mektupta İgnatyus ve arkadaşları örnek göstererek imanda ne pahasına olursa olsun sebat göstermek gerektiğini bildirmiştir.^{^[274]}

İgnatyus’un ve yanındaki arkadaşlarının toplu halde bir yerde olmaması, mektubun yazım tarihiyle ilgili şüpheleri gündeme getirmiştir. Bu noktada Harrison İkİ mektup teorisini ortaya atarak Polikarp’a ait olan ayrı ayrı zamanlarda yazılmış iki ayrı mektubun kompozisyonu olduğunu ileri sürmüştür.^{^[275]} İgnatyus’la Polikarp çağdaş oldukları halde Polikarp’m Yeni Ahit’i çok daha fazla kullandığı, kilise merkezli hareket ettiği açıktır. Polikarp’m mektubunda, Kitab״ı Mukaddes’e ait 112 atıftan 100 tanesi Yeni Ahit’e yapılırken, Eski Ahit’e sadece 12 atıf yapılmaktadır.^{^[276]}

Polikarp, mektubunda “Rabbin dediğini hatırlayın” diyerek, dağ vaazındaki bazı ifadeleri bildirmektedir.^{^[277]} Burada, İsa’nın sözlerini naklederken, yazılı bir metni referans göstermemektedir. Bu ifadelerden anlaşılmaktadır ki Polikarp, İsa’ya ait bir cümleyi naklederken, o gün itibari ile yazılmış olsa bile, herhangi bir yazılı metnin (yani cümlenin yazı ile kayda geçirilişinin) İsa’ya ait bu sözün değerini artırmayacağını düşünmektedir.^{^[278]} Bu metinlerden Polikarp için İsa’nın sözleri Kutsal Kitapvarİ (a scripture-like status) bir statüye sahipti denilebilir. O’na göre bu sözler İsa’ya ait sözler olmaları hasebiyle zaten otoritedirler ve kaynağa ihtiyaç duymazlar.^{^[279]}

Yazar, Yeni Ahit’in diğer yazılarından, Romalılara, Korintlilere (I), Galatyalılara, Efeslilere, Filibelilere, Selaniklilere (II), Timoteyus’a (141) Mektupları bilmektedir. Bunun yanında Korintlilere (II), Koleselilere, Selaniklilere (I), Titus ve Filİmun’a Mektup’a da atıf olmaması tesadüfi olabilir.^{^[280]} Mektup’ta İsa için kullanılan^{^[281]} “ebedi baş kâhin” ifadesi de İbranilere Mektup’ta geçen özel bir tabirdir: “Kutsal Yasa, zayıflığı olan insanları baş kâhin atamaktadır. Ama Yasa’dan sonra gelen yemin sözü, sonsuza dek yetkin kılınmış olan Oğul'u baş kâhin atamıştır.”^{^[282]} Bir başka yerde de^{^[283]}korkuyla ve saygıyla Rabbe hizmet etmeliyiz şeklinde geçen ifade de İbranilere Mektup’ta mevcuttur: “Öyle ki, Tanrı'yı hoşnut edecek şekilde saygı ve korkuyla tapınalım”^{^[284]} Polikarp’m mektubunda Yuhanna’nın I. Mektubu’na ve Petrus’un I. Mektubu’na imalar bulunmaktadır. Yine 12:3’te geçen “haçın düşmanları” tabiri de Filibelilere Mektupta 3:18 ’ i hatırlatmaktadır. ^{^[285]}

Polikarp, “bu kutsal yazılarda denildiği gibi” şeklinde iki atıf yapmaktadır. Bu atıflar “Öfkelenin, ama günah işlemeyin.” ve “Öfkenizin üzerine güneş batmasın.” ifadeleri için söylenmiştir. Bu tabirlerden birincisi Mezmurlar 4:4’te geçmektedir. Fakat ikinci bölümü orada yoktur. İki cümle arka arkaya ise Efeslilere Mektup 4:26’da yer almaktadır. İlk bölümü Mezmurlar’dan ikinci bölümü Efeslilere Mektup’tan alma ihtimali olmakla birlikte iki cümleyi de Efeslilere Mektup’tan almış olması da muhtemeldir. Her halükarda Efeslilere Mektup Kutsal Yazılar statüsündedir.^{^[286]}^{^[287]} Yeni Ahit’ten yapılan bir atfın Kutsal yazı olarak nitelendirildiği ilk yer olması dolayısıyla bu alıntı önem arz etmektedir. Bazı araştırmacılar, Polikarp’m bu aktarmayı hafızasından yaptığı ve yanlışlıkla Efeslilere ait bölümü de Eski Ahit’ten zannedip bu ifadeler için

7*70׳

Kutsal Yazı tabirini kullandığını ifade etmişlerdir. Fakat kimi araştırmacılar, buradaki kullanımın normal manasında anlaşılması gerektiğini düşünmüşlerdir. Polİkarp sahip olduğumuz Pastoral Mektuplara açık atıf yapan ilk kişidir. İlginç olan Pastoral mektupların yazarı olarak kendi ismi geçmektedir.^{^[288]}

O, mektubunda (6:3) üçlü bir sıralamaya gider. Önce İsa’yı zikreder ardından havarileri İsa’nın emirlerini yerine getirenler olarak anlatır. Daha sonra da İsa’nın gelişini önceden bildirenler dediği peygamberlerden bahseder. Burada muhtemelen peygamberler ifadesiyle Eski Ahit kastedilmiştir. Her halükarda Polikarp için İsa, kilisenin otorite başvuru kaynağı idi.^{^[289]}

Özetle, Polikarp Apostolİk babalar arasında Yeni Ahit’e en fazla atıf yapan kişi olarak öne çıkmaktadır. O, ikisi pastoral olmak üzere Pavlus’a nispet edilen mektuplardan en az sekiz tanesine sahiptir. Aynı şekilde, İbranilere Mektup, Petrus’un I. Mektubu ve Yuhanna’nm I. Mektubu’nu da bilmektedir. Matta ve Luka’da bulunan bazı ifadeleri “Rabbin sözleri” diye nitelendirerek kaynak göstermeden aktarmaktadır. Polikarp, Yeni Ahit’ e yaptığı atıflarla Apostolik dönemdeki çağdaşlarından bariz bir şekilde ayrılmaktadır. O’nun bu tutumunun İgnatyus’un mektuplarını iman için faydalı mektuplar olarak görmesine rağmen otorite olarak görmemesinden kaynaklandığı ifade edilmiştir.^{^[290]} Polikarp’m Matta ve Luka İncili’ni kullanmasına rağmen eserinde İncil kelimesine hiç yer vermemesi dikkati çekmiştir. Bu da O’nu sözlü gelenekteki birikimden yararlandığı şeklinde yorumlanmıştır.

2.1.7. Hermas

Hermas tarafından kaleme alman Çoban (Poimen. Pastor, Shepherd) adlı çalışma bir müddet esinlenmiş yazı olarak kabul edilmiş ve ikinci yüzyıldan 6. yy’a kadar değişik dönemlerle tarihlendirilen 20 ayrı parşömen ve papirüs parçası ile günümüze gelmiştir. Latince, Koptça, Etiyopya dilinde parçalar bulunmaktadır. Metin mecaz sanatıyla yazılmış olup, çoban Hermas’m rehberi olarak görünmektedir. Eser ahlaki konulardaki yoğunluğu ile dikkat çekmektedir. ^{^[291]}

Origen ve Jerome, bu kitabın yazarının Pavlus’un Romalılara Mektubu 16:14’te bahsettiği Hermas olduğunu düşünmüşlerdir. Konuyla ilgili bulgular, yazarın daha sonraki dönemlerde yaşamış olmasının daha mantıklı olacağı yolundadır. Yazar vizyon bölümünde Clement’le aynı devrede yaşadıkları ortaya çıkmaktadır. Bahsettiği Clement ise 90-95 yıllarında Korintlilere Mektup’u olan Roma’lı Clement’tir. Bundan ötürü, bu mektubun yazım tarihi için birinci yüzyılın sonu, ikinci yüzyılın başı denilmektedir.^{^[292]}

Bunun yanında Hermas, Muratori parçasına göre Papa Pius’un (140-154) kardeşidir. Yazarı ve tarihi hakkmdaki varsayımlar, araştırmacıları bu kitabın yazarının birden fazla olduğu yorumuna götürmüştür. Bundan hareketle birden fazla yazarının olduğu gündeme gelmekle birlikte yazarının bir tek kişi olduğu baskın görüştür. Yazarın, Clement’in genç bir çağdaşı olduğu, mektubu ayn zaman dilimlerinde ve uzun periyotlarla kaleme aldığı, daha sonra da farklı zamanlarda yazılan bu parçaları ikinci asrın ortalarına doğru tek bir nüsha haline getirmiş olması da kuvvetle muhtemeldir.^{^[293]}Araştırmacılar arasında bu kitabın tarihlendirilmesi henüz çözümlenmemiştir.

Apokaliptik türünde yazılan ve beş vizyon, on iki emir ve on misal içeren kitap Roma’da yazılmıştır. Eski bölümleri olan vizyon’un ilk dört bölümünün Romalı Clement zamanında yazılmış olması muhtemeldir. Diğer bölümlerin yazılması ise Papa Pius (140-154) zamanına rastlamaktadır. İreneyus, Tertulyan, Origen gibi şahıslar bu kitabı kanona dâhil etmişlerdir. Atanasyus, bu kitabı Katekizm öğrencisi için tavsiye etmektedir. Aynı şekilde Sina Kodeksi’nde de bu kitaba yer verilmektedir.^{^[294]} Bu eserin dikkate değer tarafı, ikinci yüzyıl Hıristiyanlarının dini ve ahlaki fikirlerini içeren bir çalışma olmasıdır.^{^[295]}

Bu eserde Sinoptik İncillerle parelellİkler göze çarpmaktadır. Hermas Eski Ahit⁵ten de Yeni Ahit’ten de açık bir alıntı yapmamaktadır. Bununla birlikte eseri okuyan birisi, satırlar arasında Kutsal Kitap’ta geçen ifadelere benzer kalıplarla karşılaşabilir. O’nun bazı cümlelerinden, Yuhanna İncili⁵ni ve bunun yanında Sinoptik İncillerden en azından birini bildiği tahmin edilmektedir. Efeslilere Mektup, Yakup’un Mektubu, aynı şekilde yazarın haberdar olduğu metinlerdir. Yazarın kitap ismi vererek açık şekilde metin alıntıladığı tek eser Yahudi Apokalipsi olan ^Eldad ve Modad’’^{^[296]} kitabıdır.^{^[297]} Yeni Ahif teki bazı kitaplarda mevcut olan bir kısım tabirleri kullanmasına rağmen onları kanonik kutsal yazılar olarak anladığına dair bir imada bulunmamaktadır.^{^[298]} Hermas’m çobanı Muratori kanonunda okunmaya değer kitap olarak zikredilir. Fakat havarisel yazılara dâhil edilmemiştir.^{^[299]}

İsa’nın sözlerinin otorite olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Bu devrede İsa’nın sözü olması O’nun saygı görmesi için yeterliydi. Papias zamanında ise, yavaş yavaş İsa’ya ait bir sözün bir metne ait olanının diğerinden daha fazla güveni hak ettiğine dair, ilk başlarda bilinçli olarak olmasa da, bir kıpırdanma söz konusudur.^{^[300]} Yazarın sözlü geleneğe dayanarak mı yoksa yazılı materyallerden mi yararlandığı kestirmek güçtür. İncil kelimesi bu çalışmada yer almamaktadır.^{^[301]}

2.1.8. Clement’m II. Mektubu

Aslında bu çalışma ne bir mektuptur ne de Clement’e aittir. Clement’e atfedilen bu mektup, bir vaaza benzemektedir. Üslup olarak Clement’e atfedilen birinci mektuptan farklıdır. Clement’e atfedilen birinci mektup, birinci çoğul sigasmda iken bu mektupta tekil şahıs kullanılır. Yazar, ayrıca, kendisi ve dinleyicileri ile Yahudi ulusunu karşılaştırır ki, bu da Clement’e ait bir üslup değildir. Bir de Clement’e atfedilen I. Mektup’taki gibi atıflarının tamamı Eski Ahit’ten değildir. încil tarihini de sık sık kullandığı göze çarpmaktadır.^{^[302]} Sonuç olarak Clement’e atfedilen sözkonusu mektup yazarı belli olmayan bir çalışmadır.^{^[303]} Fakat atıfta bulunulan aynı metinler için Clement’in birinci mektubun “kutsal yazı” ikinci mektubun da “peygamberi söz” ifadesini kullanması ve ortak olarak Romalılara, I, Korintlilere, Galatyalılara. Efeslilere, Filibelilere ve İbranilere mektuplara imaların varlığı yazarların aynı kütüphaneden/çevreden istifade ettikleri izlenimini doğurmuştur.^{^[304]} Yazarın bu mektupta İncillerden yapılan alıntılar için kutsal yazı ifadesini kullanması birinci mektupla arasındaki en önemli farklılıktır.^{^[305]}

Eserin nerede ve ne zaman telif edildiği kesin olarak bilinmemektedir. 120 yılı ile 170 yılları arasındaki yarım asırlık bir dilimde kaleme alındığı tahmin edilmektedir. Kesin tarih verilmemekle birlikte, 150 yıllan civarı en yakın tarih olarak dile getirilmektedir.^{^[306]} Eserin derlendiği yer olarak Roma, Korint, İskenderiye gibi tahminler yapılsa da; bu konu net değildir.

Bu mektup Sinoptik İncillere parelel bir şekilde İsa’nın sözlerine yer vermektedir. Eserde İsa’nın sözleri geniş zaman kalıbında “söylüyor- söyler” şeklinde ifade edildiği için metnin yazılı bir eserden alıntı yaptığı iddia edilmiştir. Mektup’ta 8:5’te “Rab İncİl’de diyor ki” ifadesinden de yazılı İncil kastedildiği iddia edilmiştir. Clement’in mektubunda sadece İsa’nın sözlerinin almtılanması dikkat çekicidir. Yazarın yararlandığı çalışma muhtemelen içinde kanonik olmayan metinlerin de yer aldığı başlıca Matta ve Luka’mn redakte edilmiş hallerinin bulunduğu bir koleksiyon görünümü vermektedir.^{^[307]} Bunun yanında eserde 14:2’de “Yaşayan kilise İsa’nın bedenidir.” denmektedir. Kutsal yazıların dediği gibi insanın erkek ve dişiden yaratıldığını erkeğin İsa, dişinin ise kilise olduğu ifade edilmiştir. Dahası “Kitaplar (Biblia) ve havariler”e göre kilise sadece şimdiye ait değil bilakis başından beri mevcuttur, demektedir. Burada Biblia ile Eski Ahit kitaplarını ifade ettiği açık gibidir. Ardından kullandığı apostles kelimesi yazılı ve sözlü formda yaygın olan Yeni Ahit geleneğine işaret etmektedir. Yine eserde 2:4’te Markos İncirinden (2:17) alıntı yaparak “diğer kutsal yazı diyor ki” ifadesini kullanmıştır. “Ben doğrulan değil günahkârları çağırmak için geldim” cümlesine yer vermektedir. Burada da görülmektedir ki henüz iki kapak araşma alınmasa da İsa’nın sözlerinin Eski Ahit’e eşdeğer olduğu görülmektedir. ^{^[308]} Eser içerisindeki ifadelerden meçhul yazann Matta ve Luka, Korintlilere Mektup (I), Efeslilere Mektup’tan haberdar olduğu görülmektedir. Yuhanna’nm mektupları ve Incil’ini ve Elçilerin İşlerini bildiğine dair bir iz yoktur. İbranilere Mektubu, Yakup’un Mektup’unu, Petrus’un mektubunu bildiğini söylemek de tahminden öte geçemez. İsa’nın sözleri diye aktardığı on bir sözün beş tanesi bugün Kanonik İncillerde yoktur. Yazar, peygamberlik sözleri diye aktardığı bu sözlerle de kanoniklik iddiası veya şartıyla İlgilenmemektedir.^{^[309]}^{^[310]}

Elçilerin İşleri, kanonun ikinci yüzyılın sonuna doğru yavaş yavaş belirlenmesinden önce neredeyse bilinmemektedir. II. yy’m başlarında Yuhanna İncili de Hıristiyanlar tarafından gruplarının arasında okunmaya başlayınca dört İncil yavaş yavaş bir arada okunmaya başlamıştır. Fakat İncil’den bahsederken kelime tekil olarak kullanılmıştır. Dört ayrı kayıt şeklinde nakledilen bir tek İncil vardır.^{^[311]} Pavlus’un mektuplarının bir koleksiyon haline gelmesiyle İncillerin dörtlü form şeklinde bir koleksiyon haline gelmesi hemen hemen aynı zaman dilimlerine rastlamaktadır. İncillerden oluşan koleksiyon için “evangelion” Pavlus’un mektuplarından oluşan koleksiyon içinse “Apostolos” ifadesi kullanılmıştır.^{^[312]}

Özetle, bu dönemde Apostolik babalardan Yeni Ahit’e Kutsal Yazı manasında yapılan atıf oldukça nadirdir. Bu yazarlar, çok farklı coğrafyalarda yaşamalarına rağmen, onların kendi dönemlerindeki Hıristiyanların temel sorunları ile ilgili benzer ifadelere ve argümanlara başvurduğu gözlemlenmektedir, birbirlerinden ayrıldıktan noktalar (Eski Ahit’e karşı duruşları, Yeni Ahit’in kitaplarına sahip oluşları ve atıfları) her birinin coğrafi ve kültürel arka planla yakından alakalıdır.^{^[313]}

Sonuç olarak yazarlar, Yeni Ahit’e bazen yakın bazen de aynı ifadeler kullanarak atıflarda bulunmuşlardır. Fakat alıntı yaptıkları kitapların kanonik İnciller mi yoksa yanlarında bulunan kişisel dokümanlar mı, yoksa sözlü gelenekten gelen ve Isa’ya atfedilen ve dillere pelesenk olmuş herkesin zihninde olan ifadeler ve kalıplar mı, bunu kestirmek çok zordur. Bİr de alıntıların bazısında kelime kelime aynı ifade Yeni Ahit’te de yer alırken bazılarında da benzer tabir ve kalıplar yer almakta ve araştırmacılar bu cümlelerin de muhtemelen Yeni Ahit metinlerinden almtılandığını düşünmüşlerdir. Bir konunun altının ısrarla çizilmesi gerekiyor ki; o da apostolik kilise babalarının eserlerindeki geçen benzer ifadelerin gerçekten Yeni Ahit’ten mi alıntılandığı yoksa tamamen bir tesadüf veya toplumda yaygın olarak kullanılan ifadeler mi olduğu kesin değildir. Yazarın konteksi ile birlikte verdiği yerlerde araştırmacılar ifadenin Yeni Ahit’ten olup olmadığı konusunda daha rahat yorum yapabilmekte; fakat muğlâk kalan yerlerde bir tesadüf veya alıntı olup olmadığını kestirmekte zorlanmaktadırlar. Bu yüzden kilise babalarıyla ilgili Yeni Ahit’e yapılan atıflar incelenirken bir bilim adamı tarafından birkaç atıf, bir diğer araştırmacı tarafından da yüzlerce ve hatta binlerce atıf vardır denmesi bu net ol(a)mayan durumdan kaynaklanmaktadır. Bazı araştırmacılar bütün benzerliklerin direkt olarak Yeni Ahit’ten aktarma olduğunu düşünürken bazıları da kontekse bakarak ve toplumda şifahi olarak süregelen bir ifade ve kalıp, mecaz ve mesel olması ihtimalini göz önünde bulundurarak ihtiyatlı davranmışlardır.

2.2. Kanonu Hazırlayan Gelişmeler

Yeni Ahit kanonunun oluşumu sırasında bazı hadiseler külliyatın sınırlarının belirlenmesinde etkili olmuştur. Gnostisİzm ve Marcion hareketi bunların başında gelmektedir. Erken dönem Hıristiyanları, Hıristiyanlığın Eski Ahit ve Yahudi Kültürü üzerine kurulu bir sistem olduğunu ifade ederken Marcion ve Gnostikler bu yeni sistemin Eski Ahit ve Yahudilikten bağımsız ve Isa Mesih’le kurulduğunu iddia etmişlerdir.

2.2.1. Gnostisİzm

Gnostisİzm, dini ve felsefi bir gelenek olarak Tanrı, alem, insan ve bunların birbirleriyle olan ilişkilere kendine has açıklamalar getirir. Işık ve karanlık arasında ya da iyilik ve ^{^[314]} kötülük arasında mücadele, tenin ve tensel duyguların kötülüğü ve insan ruhunun ilahi âleme ait olup yeryüzünde ıstırap çektiği, kurtuluş için dünyevi şeylerden uzaklaşmak ve bunun neticesinde gnosis’e ulaşmak gerektiğini vurgular. Maddenin şeytani olduğu ve gerçek bilgiye ulaşmak için bundan tamamıyla kurtulmak gerektiğini vurgulamışlardır. Hıristiyan tanrısının aynı zamanda dünyayı yaratana tanrı olmadığını iddia eden Gnostikler, özellikle Marcion’dan sonra daha da gözle görülür şekilde, Eski Ahit’i devre dışı bırakmışlardır.^{^[315]}

Hıristiyanlık öncesinde de var olan Gnostisizm, doğu dinleriyle Helenistik mistisizmin karışımından doğduğu ifade edilmiştir.^{^[316]} Fakat esas önemini Hıristiyanlık’la karşılaştıktan sonra kazanmıştır. Gnostisizm, Hıristiyan öğretisini kendi içinde eritmek gibi bir sürece doğru çekince Kilise teyakkuza geçmiştir. Gnostikler Hıristiyan inancının sunduğu bilgiden hakikatten daha üstün ve önemli bir bilgi vaad ederek kiliseye rakip olmuştur. Bu bilgi sayesinde insanın ruhunu rahatsız eden kötülüğün kaynağı, kurtuluş gibi konularda garanti veren üslubuyla insanları etkileyebiliyordu. Kutsal Kitap’la ilgili pasajları alegorik olarak yorumlayıp değişik fikirlerle süslemek ve sunmak yoluyla Hıristiyanları çok rahat kazanabiliyordu. Gnostiklerİn bu noktada kendi düşüncelerini sır dinlerinin bazı öğretileriyle karıştırıp halka sundukları, hurafeleri teşvik ettikleri, gizli geleneklere sahip olduklarını iddia etmeleri gibi değişik yöntemlere başvurdukları ifade edilmiştir. Mısır, Suriye ve Roma Gnostiklerİn en fazla taraftar buldukları yerlerdir. Bu hareketin öncüleri ise Basilides, Valentİn ve Marcion’dur.

Basilides, Trajan zamanında İskenderiye’de öğreticilik yaptığı bilinmektedir. Hippolitus’un (Refutation of Heresies) ve îreneyus’un yazıları Basilides ve öğretisi hakkında bilgi vermektedir. îkinci asırdan Agrippa Castor O’nun înciller hakkında 24 kitap kaleme aldığından bahseder.^{^[317]} Kendisi ile ilgili açıklamalardan O’nun bir panteist değil, dualist olduğu ortaya çıkmaktadır. Kendisi de taraftarları da Mesih’e İnandıkları halde O’nun çarmıha gerildiğine inanmamaktadırlar. Onlara göre İsa’nın yerine Kireneli Simon çarmıha gerilmiştir. İsa ise Kireneli Simon’a benzetilmiş ve çarmıhın yanında görünmez bir halde durmuştur. Daha sonra da göğe Tanrının yanma kaldırılmıştır.^{^[318]} Öğretilerinde putlara sunulmuş kurbanın etinden yemeye izin vardı. 400’lü yılara kadar 71 û

varlığını sürdürdüğü tahmin edilmiştir. Pavius’un mektuplarına yaptığı atıfta “yazıldığı gibi” ifadesini kullanmaktadır. I. Korintliler’den yaptığı bir alıntı içinse “kutsal yazı diyor ki” şeklinde bir ifadeye yer vermektedir. Bu yönü itibariyle Basilİdes özellikle İskenderiye’de kutsal yazı şeklinde atıf geleneğinde önemli bir yer İşgal etmektedir.

Zamanın bir diğer Gnostik ileri geleni Marcion'un çağdaşı olan Valentinus’tur. Aslen Mısır’lı olduğu söylenen Valentinus, muhtemelen İskenderiye’den Roma’ya gitmiş ve 135 ile 150 yılları arasında Roma’da kalmıştır. Daha sonra buradaki Hıristiyanlarla anlaşmayınca ayrılmıştır. Eserlerinden O’nun Yeni Ahit kitapları hakkmdaki düşüncesine ulaşmak zordur. Eğer dendiği üzere Gerçeklik İncili’ni kendi yazdı ise muhtemelen geniş bir koleksiyondan haberi var idi. Dört İncil, Pavlus’un yazıları, İbranilere mektup ve Vahiy kitabından haberdar olduğu anlaşılmaktadır.^{^[319]}^{^[320] ^[321] ^[322]} Görüşlerini yayan en önemli öğrencisi Ptolemaeus’un parçalar halinde kalmış metinlerinden O’nunla ilgili bazı bilgilere ulaşılmaktadır. Öğrencisi Yeni Ahit kitaplarını otorite eserler olarak görüp onlara saygı göstermiştir. Bunun sebebi olarak da onların havarisel gelenekten ve kurtarıcı Mesih’ten gelmesi ileri sürülmüştür. Bunun yanında hiçbir zaman Kutsal yazı tabirini kullanmayan yazar bunun yerine “Kurtarıcı dedi ki” veya “İsa’nın sözleri” şeklinde bir kalıp tercih etmektedir. Ayrıca yazar Pavlus’tan isim

ליךיל״

olarak bahseder ve havari ifadesini kullanır. Yeniden diriliş hakkında Rheginus’a yazılan mektup da Valentinus’a atfedilmektedir. Bu çalışma Pavlus’un I. Korintliler’de on beşinci bölümde değindiği yeniden diriliş ve ahlaksızlık ile ilgili bölümlerin yorumlarını içermektedir. Pavlus’un havari olduğunu ve otorite ile konuştuğunu ifade etmektedir. Yalnız ne gerçeklik İncilinde ne de Rhenigus’a Mektup’ta her hangi bir tanınmış Yeni Ahit koleksiyonu dile getirilmemiştir.^{^[323]} Valentinus’un öğrencilerinden Ptolemy, bu ekolün en önemli ismi olmuştur. Gerçeklik İncili ve Rhegenus’a Mektup’ta Yeni Ahit yazılarının üstün otoritesini dile getirmektedir. Onların otorite oluşları da kurtarıcı İsa’dan gelen havari geleneğini içermesidir. Ptolemy, Marcion’u eleştiren insanlar arasından ismi bilinen ilk kişidir. Flora’ya mektupta Musa hukukunun Hıristiyan düzeni İçinde nasıl kaldığını göstermiştir.^{^[324]}

Dönemin Gnostik dokümanlarından biri de kuşkusuz Nag Hammadi Literatürü diye bilinen 1945 yılında Mısır’ın Nag Hammadi bölgesinde bulunan on üç kodeks’ten oluşan elli iki kitaplık bir koleksiyondur. Bugün Jung Kodeksi olarak adlandırılan bölüm dışında bütün parçalar Kahire’deki Kıpti müzesinde bulunmaktadır. Hemen hemen tamamı Kopt dilinde olan bu metinlerin MS. 300 yılları civarında toprağa gömüldükleri zannedilmektedir. Metinler üzerindeki çalışmalar söz konusu metinlerin Mısır dışında bir yere ait olduğunu ve Yunanca’dan Kopt diline çevrildiğini göstermektedir. Bazıları Hıristiyanlık öncesi dönemlere ait olan bu metinler, Hıristiyanlık öncesi gnostisizm hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Metinlerin önemli bir bölümü ise çeşitli Hıristiyan Gnostik gruplara ait düşünceleri yansıtmaktadır. Gnostik düşüncenin dışında değişik konularda da az sayıda metin bulunmaktadır.^{^[325]}

İkinci asrın farklı Gnostik önderlerinin, öğretilerini desteklemek amacıyla İnciller ve Mektuplar’ı kullandıkları bilinmektedir. Onların Elçilerin İşleri kitabını kullanıp kullanmadıkları kesin değildir; fakat kullanmamış olmaları daha yüksek ihtimaldir. En erken olarak Basilides, Matta ve Luka İncilinde yer alan bazı ifadelere göndermelerde bulunmaktadır. Yuhanna încili’ne şerh yaptığı bilinen ilk kişi Heracleon’dur. Gnostik liderlerden hiç biri (Marcion hariç) kanon listesi hazırlamamıştı.^{^[326]} Değişik gnostik gruplar arasında kutsal yazılar konusunda çok ciddi farklılıklar vardı. Marcion, sınırlı bir koleksiyon hazırlarken Markus ve Marcosİan’lar çok daha geniş bir otorite kitaplar listesi kullanmışlardır.^{^[327]} Her halükarda Gnostik düşünceler ve hareketleri kiliseyi İsa’nın gerçek mesajını içerdiğine inanılan kitapları belirlemeye tetiklemiştir.

2.2.2. Marcion ve Kanonu

Marcion erken dönem Hıristiyanlığı için önemli şahsiyetlerden birisidir. Oluşturduğu kutsal kitap derlemesi ile büyük yankı uyandıran ve kiliseyi harekete geçiren Marcion ilk dönem kilise tarafından heretik damgasını yemede de gecikmemiştir. Sinop doğumlu olan Marcion hem gemici hem de sağlıkçı olarak bilinmektedir.

Marcion önce Efes yöresine oradan da yaklaşık 140’h yıllarda Roma’ya gitmiş ve burada kilisenin ileri gelen hayırseverlerinden biri olmuştur. Bir müddet sonra Marcion, Roma’da Suriyeli ve Gnostik fikirleri olan Cerdo ile tanışarak fikirlerinden etkilenmiştir. Cerdo’nun Simun Magus’un bir izleyicisi olduğunu iddia edilmiştir.^{^[328]}Marcion bir müddet sonra fikirleri dolayısıyla kilise ile ters düşmüş ve yolları ayrılmıştır. Hemen sonrasında da kilise tarafından heretik ilan edilmiş ve hakkında “şeytan, deli, kurt, şeytanın ağzıyla konuşan” gibi çok ağır ifadeler kullanılmıştır.^{^[329]}

Marcion kutsal kitaplarla ilgili derleme projesinin yanında antitez adını verdiği bir çalışma yapmıştır. Bu çalışmasında Yahudi kutsal kitapları ile Hıristiyan eğitimi arasındaki farklılıkları konu edinmektedir. Yaratıcı ve yargılayıcı Eski Ahit Tanrısı ile bağışlayıcı Yeni Ahit Tanrısını mukayese etmektedir.^{^[330]}^{^[331] ^[332]} Muhtemelen O’nun bu çalışması yeni kutsal kitap koleksiyonunun bir parçası idi ve aslında kiliseleri birleştirme amacım taşımaktaydı. Marcion, Hıristiyanlığı Yahudi unsurlardan arındırma amacıyla Pavius’un mektupları başta olmak üzere bir liste hazırladı. Eski Ahit’in tanrısını öfkenin Tanrfsı, Yeni Ahit’in Tanrı’sim ise sevgi tanrısı diye niteleyerek

¹SOI kilisede başından beri saygı gören Yahudi kutsal metinlerini devre dışı bıraktı.

Marcion Eski Ahit-Yeni Ahit ayırımına giderek Eski Ahit'i öfke ve İntikam merkezli bir Tann’nın eseri olarak eleştirdi. Bu açıdan bakıldığında da Eski Ahit’i Hıristiyan vahyiyle bağdaşmayan bir sistem olarak değerlendirmiştir.

Marcion’un başlıca tezi dağınık halde bulunan değişik kiliselerin, Hıristiyanlığa içeriden ve dışarıdan gelen saldırılardan korunmak için, birleşmesi gerektiğiydi. Bu kiliseler, ortak bir konsensusa varmalı ve Hıristiyan yazılarını öne sürmeliydi. Bu noktada Marcion’un teklifi, Yahudi Tanah’ınm kiliselerdeki diğer duyulmaya alışık

ל׳ל׳ ל■

olunan metinlerle yer değiştirmesiydi.

Marcion hareketi ilk başlarda çok büyük bir başarı yakaladı. Ondan bahseden ilk yazar olan Justin her kesimden insanın O’nun görüşlerine tabi olduğunu İfade etmektedir, îreneyus ise Marcion’un Luka încili’in bozduğunu ve Pavlus’un mektuplarını da kendi görüşleri etrafında parçalayıp düzeltmeye tabii tuttuğunu zikreder. Against Marcion adlı çalışmasında; Tertulyan da cümle cümle O’nun kaydettiği metinleri inceleyerek Marcion’un atladığı yerleri gösterme gayreti içine girmektedir. Marcion metinlerin kimi yerlerini atlarken kimi yerlerini de değiştirmiş ve görüşlerine uygun bir koleksiyon oluşturmuştur. Pavlus’un mektuplarını serbest bir şekilde edit ederek kullanmıştır.^{^[333]}^{^[334]} Bu metinlerdeki, kendine göre İsa Mesih'in mesajına uygun düşmeyen ya da yaratıcı Tanrı’nın ve Eski Ahit’in uzantısı durumunda olduğuna inandığı kısımları çıkarmıştır. Örneğin, Luka İncili 5:39’da geçen “Eski iyidir” şeklindeki ifade Eski Ahit’i onaylama anlamına gelebileceği ihtimaline binaen silinmiştir.^{^[335]} Efeslilere Mektup 3:9’da Incil’den bahsederken “her şeyi yaratan Tanrı tarafından sonsuz çağlardan bu yana saklı tutulan gizem” olarak bahsedilir. Burada Marcion, yeryüzünü yaratan Tanrı’nın bu olumlu gizeme sahip olmasını imkansız bulduğundan bu metinde oynama yapmıştır. O, asırlardan beri saklı olan gizemi Tanrı’dan saklı olan gizem olarak değiştirmiştir.^{^[336]}Marcion kendi teolojisini kurarken Pavlus’un mektuplarından da bir kısım çıkarmalarda bulunmuştur. Örneğin, Galatyahlara mektup üçüncü bölüm altıncı cümlede Hz. İbrahim’den yapılan alıntıyı atlamıştır. Marcion sadece burada değil sahih kabul ettiği kitaplarda bile Eski Ahit’ten yapılan alıntıları es geçmiştir.^{^[337]} Daha sonraki yazarlar Marcion’u İncillerden sadece birini ve mektuplardan da sadece Pavlus’un 10 mektubunu koleksiyona almasını eleştirdiler. Aşırı Pavlusçu metinleri seçen Marcion’un kendi doktrinsel gerekçelerine en uygun dayanak bulduğu metinleri listeye alması ve hatta eserlerin sıralamasında bile en fazla destekleyenden en aza doğru gitmesi ilginç bir ayrıntı göze çarpmaktadır.^{^[338]}

Marcion Luka İncili ile Pavlus'un on mektubunu koleksiyona almıştı. Bu koleksiyonun ilk başına Pavlus’un Yahudileştirme politikalarına karşı en ateşli konuşmalarını içeren Galatyalılara mektubu yerleştirmişti. Şu da bir gerçektir ki Marcion’un koleksiyona aldığı kitaplar eğer diğer kiliseler tarafından saygı gören kitaplar olmasaydı, Marcion’un bu girişimi o kadar ses getirmezdi. Ama buna rağmen Hıristiyan topluluklar Yahudi metinlerinden de Vazgeçmediler.

Günümüz Yeni Ahİt'İnde yer alan ve Pavlus'a atfedilen 13 mektuptan yalnızca onunu (Galatyalılara Mektup, Korintlilere Birinci ve îkinci Mektuplar, Romalılara Birinci ve îkincİ Mektuplar, Selaniklilere, Efeslilere, Koloselilere, Filipililere Mektuplar İle Fİlimun'a Mektup) kabul etmiş; "pastoral mektuplar" adı verilen Timotiye I. ve II. Mektup ile Titus'a Mektubu ise kabul etmemiştir. Bundan başka günümüz Yeni Ahit’inde bulunan, Elçilerin İşleri, İbranilere Mektup, Yakup’un Mektupları ve benzeri diğer metinler de Marcion tarafından kabul edilmemiştir.

Marcion’un Yeni Ahit’i İnciller ve mektuplar (havariler) diye ikiye ayırmasının kiliseyi de aynı şekilde bir ayırıma gitmeye zorladığını söylemek pek gerçekçi bulunmamıştır. Bilakis Marcion’dan önce değişik kişiler de bu tür İkili ayrımlarla bulundukları ve bu yazarların Marcion’a etki etmiş olmaları muhtemeldir.^{^[339]}^{^[340]} Marcion kanon tarihi içerisinde belli bir koleksiyon halinde Hıristiyan kutsal yazılarını derleyen ilk kişi olarak göze çarpmaktadır.^{^[341]}

Marcion “teolojik bir anti-semitizm”le Eski Ahit’i, Yahudiliği ve ona ait değerleri saf dışı bırakmıştır. Marcion bununla da kalmayıp Yeni Ahit içerisinde Eski Ahit’ten veya Yahudilikten bulaştığını fark ettiği ifadeleri de kaldırmıştır. Bu yüzden Marcion’un kanonu Luka İncili ile Pavlus’un on mektubundan oluşmaktaydı. Luka İncili hem gentile birisi tarafından yazılmıştı hem de içine Yahudiliğin en az bulaştığı İncil olarak görülmekteydi. Marcion bu İncili olduğu gibi değil de sansüre tabi tutarak listeye almıştır.^{^[342]}

Marcion’un bu girişimi kiliseyi kendi kanonunu oluşturması yolunda hızlandırmış ve silkelemiştir. O'nun bu uygulamasının ardından kilise Apostolik babalardan kendisine kalan yazılı metin mirasını gözden geçirme ihtiyacı hissetmiştir. O, kanon oluşumunda bir öncü olarak göze çarpmaktadır. O’nu kanonun kurucusu olarak görmenin abartılı bir ifade olacağı da dile getirilmiştir.^{^[343]} Kısaca Marcion bu yolla ortodoks çizgiyi takip ettiğini iddia eden kiliseye, neye iman ettiklerini, yeniden ve ciddi bir düşünme için bir tetikleyici rol görmüştür. Böylece Marcion’un kanon girişimi ana kiliselerin kanonik İncilleri tespit çalışmalarını hızlandırmıştır. O’nun altemative listesi Yeni Ahit’İn oluşumunun ve sınırlarının belirlenmesinin de tetikçisi olmuştur.^{^[344]}

2.2.3. Montanizm

İkinci yüzyılın ortalarından sonra ortaya çıktığı tahmin edilen Kutsal Ruh merkezli bir Hıristiyan geleneğidir. Firigya’da başlayan hareket, Montanus’un açıklamalarıyla bir yaşam şekline dönüştü. Sıkı asketik yaşamlarıyla dikkat çeken Montanusçular semavi Kudüs’ün Firigya’daki Pepuza kasabasına ineceğine inanmaktaydılar. Döneminde ses getiren bu akım apokaliptik özellikleriyle dikkat çekmektedir.^{^[345]}

Montanus’un, bazen trans haline girdiğini ve bu halden ayrıldıktan sonra değişik dillerde konuştuğu ifade edilmektedir. Daha sonra kendisi, Kutsal Ruh’un esinlenmiş bir aracı olduğunu ilan etti. Montanus, Yuhanna încili’nde bahsedilen Paraklit’in kendisi olduğunu iddia etmekteydi.^{^[346]} O, kilisede kutsal ruh devrini açmak iddiasıyla bir peygamber ve reformcu olarak ortaya atılmıştır. Bu akımın düşüncesine göre, bin yıl sürecek olan Mesih’in hükmü yakındır ve Semavi Kudüs Frigya’daki Pepuza şehri (Uşak) üzerine inecektir.^{^[347]} îşte bu inişe (bu önemli güne) çok sıkı bir dini hayat yaşayarak hazırlanmak gerektiğini ifade eden Montanusçu önderler, taraftarlarını asketik, katı ve çileli bir hayata, dünyadan el etek çekmeye davet ettiler. İkinci bir evlilik yasaklanmış, oruç şartları zorlaştırılmış, perhizler sıklaştırılmış ve zulümlerden kaçmak yasaklanmıştır. Bu çerçevede din için ölmek teşvik edilmiştir. Büyük günahlara düşmüş kişiler kiliseden kovuluyor, kadınların ve geç kızların dini törenlerde peçeyle bulunmaları kuralı getiriliyordu. Anadolu’da hızla yayılan bu akım için toplanan Sinodlarda kararlar alınmış, ileri gelen kilise önderleri Montanusçuların aleyhlerinde yazılar kaleme almışlarsa da akımın yayılması devam etmiştir. Kilise, bu insanları Frigyalılar diye isimlendirirken onlar kendileri için Ruhla dolmuş, ruh’a göre davranan insanlar manasında Pnömatikler olarak isimlendirmektedirler.^{^[348]} Kilise İlk başlarda Montanusçulara karşı nasıl hareket edeceği konusunda tereddüt geçirmişti. Kilise Montanus’un yaptığı işlerin Kutsal Ruh’un aracılığıyla değil, şeytan aracılığıyla yaptığına inanmakla birlikte, elinde bu yeni hareketi etkisiz hale getirecek güçten yoksundu. Önce esinlediklerini iddia eden iki kadından cin çıkarma işlemi denenerek önlem alınmaya çalışıldı. Bunda başarılı olunmayınca Anadolu’daki piskoposlar toplanma kararı aldılar. Toplantı sonucunda, Montanus tarafından sunulan yeni hareketin şeytanın işi olduğu ve kilisenin Montanusçular’dan dostluğunu kestiğini ilan ettiler. Daha sonraları Roma, Kartaca ve diğer Afrika’daki episkoposlar Anadolu’daki meslektaşlarının yolunu izleyerek Cataphrygİans’m heretik olduğunu duyurdular.^{^[349]} Bu akım hakkmdaki önlemler yetersiz kalınca aforoz edildiler ve heretik bir akım olarak kiliseyle bağları koparıldı. Başka yerlerde yayılma gösteren hareket üçüncü yüzyılın başında Tertulyan’ın da katılmasıyla altın devrini yaşamıştır. Buna sebep olarak da Tertulyan’ın disiplin yanlısı bir insan olması Montanizm hareketinin de sıkı asketik yaşamayı önemsemesi gösterilmektedir.^{^[350]} Daha sonra Montanus’a peygamberi bir esinle çarpılan iki kadın da katıldı. Bu kadınlar kocalarını terk ederek Montanus’un misyon hareketlerine katıldılar.^{^[351]} Montanus konuşurken bir insan olarak değil, konuşanın Kutsal Ruh’un kendisi olduğunu ifade etmekteydi. Bir diğer dikkat çeken özellikleri ise, îgnatyus’la başlayan din adamları aristokrasisine, kilise kurumsallaşmasına gösterdikleri demokratik reaksiyondur. Kadınların kilisede göreve kabul edilip önder yapılmamaları da Montanusçuların saldırdıkları konulardandı.^{^[352]}Kısa zamanda Roma ve Kuzey Afrika’ya kadar ulaşmıştır.

Onların kanona olan etkisi, ilk önce yeni kutsal yazılar üretmeleri şeklinde oldu. Daha sonra da kilisede güvenilir olmayan Apokaliptik literatürün gelişmesinde etkili oldular.

Örneğin, bazı kiliseler, sırf Montanusçular kullanıyor diye İbranilere Mektubu reddetmişlerdir.^{^[353]}

Bizim anladığımız manada Montanus bir kutsal kitap koleksiyonuna sahip değildi. Bu noktada Montanizm’in kanona olan etkisi Marcion’un etkisinden farklı olmuştur. Marcion, otorite sayılan yazılı metinlerin bir koleksiyon haline getirilmesi noktasında kiliseyi tetiklerken, Montanizm ise, sürekli olarak esinlenme ve peygamberlik meselesini gündemde tutmak suretiyle kilisenin imanın kuralları nihai otoriteler olarak Apostolik yazılara vurgu yapmasını sağlamıştır. Böylelikle, Montanizm’in dinamik vahiy anlayışı ve sürekli esin/vahiyle ilgili yeni metinlerin gündemde tutulması, Kiliseyi Apostolik babaların yazılarını nazara vermeye böylece yeni açılımların önünü almaya itti.^{^[354]} Yuhanna’nm Vahyi bile bu dönemde bu yeni esin ve peygamberlik dalgası karşısında başında sık sık şüphe bulutlarının gezdiği bir kitap olmuştur.^{^[355]}^{^[356]}

Kanonu tetiklemesi açısından Montanizm hareketinin önemli bir yeri vardır. Kutsal Ruh* un geçmişte kalmadığını bilakis insanlar arasında aktif olarak var olduğunu iddia eden Montanizm akımı bu vesileyle yeni kutsal kitapların mevcudiyeti tartışmasına kapı aralamaktaydı. Kilise de bu hareketi etkisiz hale getirmek için ısrarla Yeni Antlaşma’nın İsa ve havariler tarafından tamamlandığını tekrarladı. Kutsal Ruh’un son otorite olarak Kutsal Kitap aracılığıyla konuştuğunu savundu. Bu noktada Montanizm hareketi kanon kriterleri arasında sayılan havarisel olma şartının üzerinde durulmasında etkili olmuştur.^{^[357]}

2.2.4. Kovuşturmalar ve Katliamlar

İsa’nın vefatı sonrasında Hıristiyanlar Roma İmparatorluğunda değişik yerlerde ciddi sıkıntılar yaşamışlardır. Yer altında inşa edilen mabed türü buluşma yerlerinde bir araya gelerek inançlarını muhafaza etmeye gayret göstermişlerdir. Hıristiyanların maruz kaldığı bu baskıdan kitaplar da nasibini almıştır. Neron MS. 68 yılında Antakya Episkoposu Efudyos’u öldürtmüştür. Ardından îgnatyus’un 107 yılında hayvanlara parçalatılmak üzere Roma’ya götürülüşü ise Hıristiyanları zorda bırakan ve korku ile yaşamaya sevkeden bir hadisedir. İmparator Markus Aurelyus döneminde (161-180) sınırlarda orduların yenilmesi ve veba salgını gibi olaylar Hıristiyanlardan bilinmiş ve bu yeni inanç sahipleri işkencelere ve kovuşturmalara maruz kalmışlardır. Hıristiyanlar Septimus Severus döneminde (193-211) de baskı görmüşler ve imparator 201 yılında sünneti, 202 yılında Hıristiyanlığa girmeyi yasaklamıştır. Zaman zaman imparatorun tavrına bağlı olarak işkenceler artmış, sürgünler başlamış, tanrılara kurban sunulmaya zorlanılmış ve putperestliğe dönmeleri için her türlü sert tedbire başvurulmuştur. İmparator Diocletian (284-305) bütün imparatorluk genelinde en sıkı takibatı ve baskıyı gerçekleştirmiştir. Diocletian, 303 yılında imparatoluğun her yerinde uygulanmak üzere bir ferman hazırlayıp ilgili yerlere göndermiştir. Katliamların en şiddetli olduğu ve fermanın en sıkı uygulandığı yer Kuzey Afrika olmuştur. Kuzey Afrika’daki Numidia bölgesinin başşehri olan Cirta’nm Roma adına yöneticisi ve yardımcıları çok sert bir şekilde fermanı uygulamışlar, kilise ileri gelenler derdest edilmiş ve evler aranarak Hıristiyanlar ait kitaplar zorla çıkartılmaya çalışılmıştır. Bu noktada o zamanki Hıristiyan toplumunun kanon anlayışı ve hangi kitapların kutsal sayıldığı tartışılmıştır. Halkın kendi bölgelerinde özellikle ayinlerde okunulan kitaplar ilk olarak toplatılan kitaplardır. Romalı yöneticiler ise Hıristiyan karekterli her kitaba el koymuşlardır?⁵⁸Diocletian, kan dökülmesini istemediğini ve fakat hıristiyanların ibadet yerlerinin yıkılıp bütün kutsal kitaplarının toplanıp yakılması gerektiği ilan etmiştir. Toplumda saygınlık kazanmış Hıristiyanlar yerlerinden edilmiş, kamusal alanda çalışanlar görevlerinden alınmıştır. Hıristiyan kölelerin İse serbest bırakılmaması duyurulmuştur. Diocletian, Hıristiyan hayatını, kilise organizasyonunu, her türlü içinde her türlü Hıristiyanlık unsuru barındıracak bir sosyal yaşamın ortadan kaldırılmasının yollarını denemiştir.^{^[358]}^{^[359] ^[360]} Eusebius Özellikle Nikomedia’da yapılan katliamlardan ve dinleri uğruna ölümü tercih eden Hıristiyanlardan ve imparatorun emriyle kutsal yazıların nasıl yakıldığından bahsetmektedir?⁶⁰

Cezası ölüm bile olsa Hıristiyan cemaati için kitapları saklamak ve teslim etmemek temel düşünce olmuştur. En zor şart bile olsa kitapları ihbar etmek ve vermek irtidat ile eş tutulmuştur. Bu devirde kutsal yazıları Romalı yetkililere teslim eden Hıristiyanlar diğer Hırİstiyanlar tarafından “hain (traditores)” ilan edilmişlerdir. Böyle düşünenlerin başında da Donatistler gelmektedir. Bu grubun üyeleri ister kendi içlerinde isterse dışardan kutsal kabul edilen yazıların teslimlerini ihanet olarak değerlendirip, bu insanların ebedi olarak ateşte kalacaklarını dile getirmişlerdir. Katliama tabi tutulmayan ve hayatta kalan Hırİstiyanlar ise itirafçılar (confessors) olarak adlandırılmışlardır. İşkence çekenler ve öldürülenler ise şehit (Martirs) olarak anılmışlardır.^{^[361]}

Özellikle ilk asırlarda dinleri uğruna ölen insanları anlatan şehitlik konulu kitaplar olaylara yer vermektedir. Bu eserlerde gizli gizli dinlerini yaşamaya gayret eden Hıristiyanların yakalandıkları zaman en acımasız cezalara çarptırıldığı, bu sırada da sakladıkları veya sahip oldukları metinleri yazıları da korumak belki gizlemek uğruna çektikleri sıkıntılar anlatılmaktadır. Bu noktada diğer Hırİstiyanlar için örnek olacak ölümden korkmayan insan tiplerinin bolca yer aldığı bu eserler aynı kişilere yapılan bu işkenceler sırasında yetkili kişilerin metinleri de durdukları dile getirilmekte ve bulunan metinlerin yakıldığı dile getirilmektedir.^{^[362]}

2.3. Kanon Kriterleri

îlk dönem Hıristiyan cemaati arasında Eski Ahit bir ölçü olarak kabul ediliyordu. Eski Ahit kanonunun oluşumu da İncillerin yazımının tamamlandığı yıllarda olmuştu. Onlar otorite kitaplar olarak Hıristiyan cemaatlerin ellerinde mevcuttu. Bunun dışında anladığımız manada kanon olmasa da havarilere ait yazılar her zaman önceliğini korumuştur.

Hıristiyan inancına göre, kanonun oluşumunda Tanrı’nın belirlemesi ve insanların keşfi Önemlidir. Bu nokta göz önüne alındığında kilise kanonu keşfedendir, belirleyen değil. Kilise kanonun anası değil, çocuğudur. Kilise kanonun efendisi değil, hizmetçisidir. Kilise kanonu yargılayan değil, kanona tanıklık edendir.^{^[363]} Tarihî Hıristiyan imanı, yazıları koruyan Kutsal Ruh'un aynı şekilde kitapları seçme ve toplama işini de kontrol ettiğini iddia etmiştir. Böylece İsa’nın havarilerine her yolda gerçeğe rehberlik edeceğine dair sözü de gerçekleşmiştir.^{^[364]}

Bu anlayışa göre kilise, kanonun altında olan bir yapıdır ve ona tabidir. Kanonu düzenleyen ve kural olarak koyan Tanrıdır. İnsan sadece Tanrının verdiği bu ilahi otoriteyi tanır. Tanrı kanonu belirler, insan da onu keşfeder. Kutsal yazılar kilise üzerine bina edilmemiştir. Kilise kendi kurumsal yapısını kutsal yazılar üzerine kurmuş ve ondan referans almıştır.^{^[365]} Kanon kriterlerinin ne olduğu hususunda değişik görüşler ortaya atılmıştır. Bu kriterleri üçle sınırlayanlar olduğu gibi sekize kadar çıkaranlar da vardır. Fakat bu ölçütlerin çoğunun birbiriyle aynı veya çok yakın şeyler olduğu dikkate alınırsa sayıyı artırmanın bir manasının olmadığı açıktır. Kanon kriterleri arasında sayılan bu ölçüleri beş ana grupta verilecektir. Zikredilen çok sayıdaki kriterler de bu ana grupların içerisinde yer bulmuşlardır. Bunlar ortodoks inanç, havarisellik, metnin kullanımı, ilham ve sembolizmdir. Şimdi sırasıyla bu kriterler ele alınacaktır.

2.3.1. Isa ve Ortodoks İnanç

Hıristiyan düşüncesinde en büyük otorite şüphesiz İsa’dır. Bu yeni gelenek içerisinde İsa tartışılmayan ve kendisine göre hareket edilen yegâne karekterdir. Takipçileri O’nu, ebedi mesajı taşıyan ve Tanrı’nm adıyla konuşan bir varlık olarak telakki ettiler. Bu yüzden O’nun sözleri standart ve kanon olarak her yerde kabul görmüştür. Bu noktada yazılı forma bile geçse önemli olan îsa’nm sözleri idi ve kitaplar O’nun sözlerini barındırması itibariyle kutsallık kazanıyordu Eğer bir yazı havariler veya onların halefleri tarafından getirilen öğretilerin esaslarına öz olarak uymuyorsa o yazı kabul edilmiştir. Kilise tarafından ilk Hıristiyan toplumundan geldiğine inanılan öğretiler koleksiyonu aslında ilk Hıristiyan toplamlarında ortak ve net bir çizgide değildi. Metinlerin muhteviyatı havariler tarafından Hıristiyan topluma anlatılan bilgilerle uyuştuğu ölçüde geçerlidir. Bu eserlerde imanın saf unsurları bulunduğuna ve sağlam temelleri mevcut olduğuna inanılmaktadır.^{^[366]}^{^[367] ^[368]}

Tertulyan heretiklere karşı yazdığı eserinde de kanonun dışında kalması gereken şeyleri çıkarmak için zorluklarla karşılaşmıştır. Bu noktada sadece otorite kitaplar değil ondan önce otorite ve sağlam bir geleneğin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Tertulyan ise bu gelenekte imanın kuralına (regula fidei) büyük bir önem atfederek bu şartı bir nevi en önemli ölçü olarak ortaya koymaktadır.

2.3.2. Havansellik

İsa, kendisi bir eser bırakmadığı için kilise tarafından kullanılabilecek ilk ve en otantik çalışmalar O’nun havarileri aracılığı ile Hıristiyanlara ulaşan çalışmalardır. Hıristiyan geleneğinde Pavlus en fazla eser kaleme alınanların başında gelmektedir. Zaman içerisinde heretik akımların çıkması, yazarları yazdıkları eserlere değer vermek amacıyla havariye nispet etmeleri veya eleştirdiği metinleri heretiklere atfetmeleri ilk dönem kilise önderlerini bu konuda havarisel kaynağa vurgu yapmaya itmiştir. îlk asırlarda Hıristiyan cemaati içerisinde beliren Doketizm, Gnostisizm gibi akımların etkisinden korunmak isteyen kilise, havarisel geleneğe yapışmıştır.^{^[369]} Kanon kriterleri arasındaki havarisellik bir havarinin kaleminden çıkan yazı olması şartıdır. Yalnız bazı metinler dolaylı (indirectly) olarak havariye nispet edilerek kanonik sayılmıştır.^{^[370]} Eğer yazının bir havari tarafından yazıldığına marnlıyorsa o yazı kutsal metin olarak kabul edilirdi. Markos İncili, Luka İncili, Elçilerin İşleri, İbranilere Mektup, II ve III. Yuhanna’nın Mektubu bu kritere uymadıkları halde kanona dâhil edilmiştir. Bu yazılardan son üçünün kanona geç giriş sebebini belki burada aramak gerekir. Bir kitabın yazıldığı tarih o kitabın değerlendirilmesinde etkili olmuştur. Muratori listesinin yazarı, Hermas’m Çoban adlı kitabı havariler döneminde yazılmadığı gerekçesiyle kabul etmemiştir.

Pavlus, Galatyahlara mektubunda kendi çağrısının bizzat îsa Mesih’ten olduğunu ifade ederek heretiklere güvenilmemesini ifade etmektedir. Kendisini anlatırken İnsan tarafından değil bizzat tanrının gönderdiği îsa Mesih tarafından vazifelendirildiğini ifade eder: “İnsanlarca ya da insan aracılığıyla değil, îsa Mesih ve O'nu ölümden diriltmiş olan Baba Tanrı aracılığıyla elçi atanan ben Pavlus’tan ve benimle beraber olan bütün kardeşlerden, Galatya'daki inanlı topluluklarına selam!”^{^[371]} Pavlus devamında ise mesajı orijinal olmayan ve cemaatin arasına sızan kişiler için Hıristiyan topluluğunu uyarmaktadır. “Ne var ki, îsa Mesih'te sahip olduğumuz özgürlüğü el altından öğrenmek ve böylece bizi köleleştirmek için gizlice aramıza sızan sahte kardeşler vardı.”^{^[372]}

Petrus’un İkinci mektubu geleneği tam yansıtmadığı gerekçesiyle erken dönem kilise tarafından reddedilmişti. Eusebius, bu eseri kanonik kabul etmediğini fakat onun faydalı bir eser olduğunu ve diğer kutsal yazılarla ortak noktaları olduğunu dile getirmiştir.^{^[373]}Yazı sitilleri dikkate alındığında Petrus’un I. mektubu ile II. Mektubunun yazarlarının aynı kişiler olmadığı sonucuna varılmıştır. Fakat Petrus’un ikinci mektubu da “îsa Mesih'in kulu ve elçisi ben Simun Petrus'tan, Tanrımız ve Kurtarıcımız îsa Mesih'in doğruluğu sayesinde bizimkiyle eşdeğer bir imana kavuşmuş olanlara selam!” diye başlamaktadır ki bu da yazarın aynı kişi olduğu sonucuna götürmüştür. Bu durumda İki alternatif göz önüne gelmektedir. Ya ikinci mektubun yazarının ismi sahtedir^ yani yazarı Petrus değildir veya aynı kişilerse bu iki mektup arasındaki kayda değer üslup farkı izah edilmelidir.^{^[374]} Petrus’un ikinci mektubu etrafındaki bu şüpheler yüzünden kilise önderleri bu mektubu bir müddet “antilegomena” (kanonik kabul edilmeyip hakkında tartışma olan) statüsündeki kitaplar listesinde tuttu. Daha sonra Petrus’un kendi yazısı olduğu kabul edildi. Yazılardaki farklılık da zamanın geçmesi ve ortam farklılığı olarak açıklandı?⁷⁵ Elçilerin İşleri bölümü, Luka İncili yazarı ile aynı yazara ait olduğu için kabul görmekte zorluk çekmedi. Bu metin sadece Marcion ve O’nun takipçileri tarafından kabul görmedi. Bu bölüm İnciller ile mektuplar arasında geçişi sağlayan bir bağ, ilişim olarak görülmektedir. İçeriğiyle de bu bölüm kanonik olarak kabul görmede zorlanmamıştır?⁷⁶ Elçilerin İşleri de herhangi bir havariye nispet edilmemesine rağmen kanona girmiştir. Muhtemelen burada İsa sonrası havarisel kilisenin oluşumu ile ilgili tarihi bilgiler ve Petrus başta olmak üzere on bir havarinin tamamının bahsi geçmesi bu metni değerli kılmaktadır?⁷⁷

Bütün bunlara rağmen bu kriterin ilk dönemlerde çok sıkı bir şekilde uygulandığı da söylenemez. İlk dönemlerde havarilere ait olma temel kriterlerden olmasına rağmen hangi eserin bir havari tarafından kaleme alındığı net olmayınca konu yine netlik kazanmamıştır. Örneğin, İbranilere Mektup bazı kiliselerce Pavius’a atfedilirken bazı kesimlerce O’na atfedilmemiştir. Kitapların yazarlarının net olmayışı konuyu problemli hale getirmiştir.

2.3.3. Yaygın Kullanım

Bir kitabın kilisenin ibadetlerinde kullanılması ve ihtiyaçlara cevap vermesi onun kanona girmesinde etkili olmuştur. Büyük kiliseler (Roma, İskenderiye, Antakya) tarafından kabul edilen ve kullanılan kitaplar küçük kiliselerin kararlarını etkilemiştir. Yaygın kullanım, havarisel olmaktan daha çok ön plana çıkan bir kriter gibi gözükmektedir.^{^[375]}^{^[376] ^[377] ^[378]}

Bunun yanında kiliseler arasında bölgesel farklılıklar vardı. Örneğin Batı’daki kiliseler Vahiy kitabını kullanırken Doğudakiler kullanmadılar. Doğuda İbranilere Mektup kabul edilerek Pavlus’a nispet edilirken Batı’da kabul edilmesi çok sonraları oldu. Süryani Kilisesi beşinci asra kadar Diatesseron’u temel kitap olarak kullandı. Atanasyus da gönderdiği bayram mektubunda on iki havarinin öğretisi ve Hermas’m Çoban adlı iki eseri de zikretmektedir. Bu da gösteriyor ki bazı kitaplar farklı bölgelerde farklı şekilde kabul görmekteydi.^{^[379]}

Kiliseler tarafından yaygın kullanım ilk dönemlerde listeye alınmada önemli olan özelliklerden birisidir. Bir eserin muhafaza edilmesi ve kilisede korunması o çalışmanın takdir edildiğinin göstergesi olmuştur. Kilisenin hem ibadet hem de eğitim itibariyle ihtiyaçlarını karşılayan ve dinleyecileri tatmin eden eserler korunmuş ve yaygın olarak kullanılmıştır. Büyük kiliselerin (Antakya, İskenderiye, Roma, Kudüs, İstanbul) Yeni Ahit koleksiyonu ile ilgili tercihleri ve kullanımları doğal olarak özellikle de yakın çevresindeki yerel kiliselerin tercihlerinde etkili olmuştur. İlk dönemlerden itibaren Eski Ahit ile birlikte Hıristiyan karekterli yazılar da kullanılmaktaydı. Bu kitaplar erken dönemlerden itibaren Yahudi kutsal kitaplarının yanında saygınlık gören çalışmalardı. Bu eserlerden çoğu yaygın kullanımları ve kiliselerde hürmet görmeleri sebebiyle daha sonraki listelerde kendilerine yer bulmuşlardır.

2.3.4. Sembolizm

Herkes tarafından ortak bir kriter olarak kabul edilmemekle birlikte sembolik ifadelerin kanonu sınırlamada etkin olduğu da görülmüştür. İncillerin dörtle sınırlandırılmasını cennetteki dört nehir veya dört ana element eksenli düşünenler olduğu gibi Asya’daki yedi kiliseye yazılan mektubun Pavlus’un mektuplarından esinlendiği şeklinde bazı sembolik sebepler de dile getirilmiştir. Sembolizmi bir kanon kriteri kabul edenlerin başında Ireneyus gelmektedir. O sayıların mistik önemine inanarak koleksiyonlarında bu özelliği dikkate almıştır. O’nun Yeni Ahit’in kitaplarının sayısını yirmi iki olarak seçmesi de Eski Ahit’teki yirmi iki kitaba karşılık olarak aldığı dile getirilmiştir.^{^[380]}Ardından Hezekiel 1:5 “En ortasında insana benzer dört canlı yaratık duruyordu” ve Vahiy bölümünde 4:6 “ Tahtın önünde billur gibi, sanki camdan bir deniz vardı. Tahtın ortasında ve çevresinde, önü ve arkası gözlerle kaplı dört tane canlı yaratık duruyordu.” ifadesinden İncillerin dört olarak belirlendiğini gündeme getirmiştir. Tanrının Nuh, İbrahim, Musa ve İsa ile yaptığı dört ahit de İncillerin sayısının dört olmasına İlham kaynağı olmuştur.^{^[381]}

2.3.5. İlham

İlk dönem Hıristiyanlan kutsal ruhun her inananı koruduğuna ve bütün bir Hıristiyan cemaatine ilhamda bulunduğuna dair bir inanç geliştirmişlerdir.^{^[382]} Kanonikleşen İnciller ve mektuplar İsa ile ilgili güvenilir tanıklıklar kabul edilmişlerdir. Şu da var kİ İlham kanona girme yolunda bir eser için getirilen ne tek ne de en önemli kriter olmuştur. İlhamın rolü ve tabiatı hakkında tartışmalar olmuştur. En başta ilham ile ne kastedildiği hakkında kesin ortak bir tanım söz konusu değildir. Örneğin Yeni Ahit’te bulunan bir kitap ilham yoluyla yazılmış olduğu için mi kanona dâhil edildi yoksa kanonda diye mi ilham edilmiş sayıldı şeklinde tartışmalar konuyla ilgili temel tartışmadır.^{^[383]}

îlk dönem kilise babaları kanona dâhil ettikleri eserlerin esinlenmiş olduğuna inanmaktaydılar. Özellikle Yeni Ahit’in içerisindeki eserler bir havariye atfedilme yönüyle kutsallık İddia ederken Vahiy kitabı farklı olarak ilham mahsülü oluşu yoluyla dikkat çekmektedir. Bizzat bu kitabın 22:18-19. pasajlarında İlham eseri olduğu dile getirilmektedir. Yine Pavlus Korintlilere I. Mektubunda 7:40’da dul kadının yeniden evlenmesinde mahzur olmadığını ve fakat evlenmemesinin daha uygun olduğunu ifade etmektedir. Pavlus burada Tanrı’nın ruhu ile bu karara vardığını dile getirmektedir.

İlham eseri olan yazılar kanoniktir ve kanonİk olanlar otomatik olarak İlham mahsülü kabul edilmiştir. I. Vatikan Konsilinde kutsal kabul edilen eserlerle ilgili ifade meseleye bakışı ortaya koymaktadır. Konsİl metninde “kutsal yazılar kutsal ve kanoniktir. Çünkü onlar Kutsal Ruh’un ilhamı altında yazılmıştır.” ifadesi bu konudaki anlayışı göstermesi açısından önemlidir. Bu anlamda kanonik her kitap İlham eseridir, Kutsal Ruh’ün esini ile yazılmıştır. Fakat problem burada bitmemektedir. Çünkü hangi kitabın kanonik olduğu tartışmalı olduğu için otomatik olarak da ilham mahsülü olduğu iddia edilen eserlerin sayısı ve kimliğinde de ittifak yoktur.

Bir de kilisede bir eserin ilham eseri olması veya bir vaizin bir ilhamla konuşuyor olması arasındaki fark da net değildi. îlk dönem kiliselerde de ortak bir ilham ve vahiy tanımlaması yoktu.^{^[384]} Kutsal Ruh İlk dönem Hıristiyanlarmca (îsa sonrasında) İsa’nın mesajını her tarafta yayan insanlara yardımcı olan ve işlerini kolaylaştıran bir manevi bir güç olarak telakki edilmiştir. Bu anlamda sadece kutsal yazılara ve bu yazıların sahiplerinin tekelinde olan bir nimet değildir.

Listeye giren kitaplar için yukarıda sıralanan ölçüler duruma göre az veya çok etkili olmuşlardır. Kimi yerlerde havariye nispet edilme daha Öncelikli olabilirken bir başka kilise babası içeriğiyle ilgili tatmin edici bir inanç sergilemesini şart koşmuştur. Yaygınlığı olan ve genel kabul görmüş çalışmalar ilk asırlardaki yüzlerce eser arasından en erken sıyrılıp kanonik unvanını almaya hak kazanmışlardır.

BÖLÜM 3: KANONUN OLUŞUM SÜRECİ

Yeni Ahit’in mevcut şeklini almasında önemli aşamalardan birisi hiç şüphesiz kilise babaları ve onlara ait değişik koleksiyonlardır. Kilise babaları doğru doktrini kabul ettikleri ve kilisenin onayını aldıkları kabul edilen insanlardır. Bu şahıslar ortodoks çizginin söz sahibi önderleridir. Kilise babaları döneminin Batı’da Seville’li Aziz Isidore ile Doğu’da ise Şamlı Yuhanna ile kapandığı düşünülmektedir.^{^[385]}

İkinci yüzyıldan sekizinci yüzyıla kadar uzanan bu devri inceleyen özel teolojik araştırma alanına Patrİstik veya Patroloji denir. Kilise Babaları, Hıristiyan Kiliselerin ilk düşünürleri ve tanrıbilİmcileri olduğu gibi, Kutsal Kitaplar üzerine yorumlar yazmışlar, Hıristiyan öğretisini yanılgılara karşı savunmuşlar, inanç bildirgelerinin temellerinin anlam ve içeriğini açıklamışlar, yaşadıkları devirlerin olay ve tartışmalarını nakletmişler ve Hıristiyan öğretisini zamanın Yahudi ve putperest düşüncesi ile karşılaştırmışlardır.

İlk dönemlerde belli başlı kilise babaları şunlardır: Roma’lı Clement (M.S. 30-100), Papias (M.S. 35-107), Antakya’lı îgnatyus (M.S. 35-117), İzmirli Polykarp (M.S. 69- 155), Justin (M.S. 89-163), Asur’lu Tatiyan (M.S. 110-165), İreneyus (M.S. 130-200), İskenderiye’n Clement (150-215), Roma’lı Hippolytus (M.S. 170-235); Kartaca’lı Tertulyan (M.S. 160-240), İskenderiye’n Origen (M.S. 185-254), Kartaca’lı Kipriyan (M.S. 200-258), Kayseri’li Eusebius (M.S. 263-339), İskenderiye’n Atanasyus (M.S. 295-373), Treves’li Ambrose (M.S. 339-397); Kudüs’lü Kiril (M.S. 313-386), Nazianzus’lu Gregory (M.S. 329-388), Krisostom (M.S. 344-407), Dalmaçya’lı Jerome (M.S. 345-420), Augustin (M.S. 354-430); İskenderiye’n Kiril (M.S. 380-444); Anastasyus (M.S. 530-599); ve Maximus (M.S. 580-662).^{^[386]}

Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarından bugüne kadar birçok eski el yazmaları ve mektuplar bulunmuştur. İlk Hıristiyanlar, tarafından yazılmış ve bugün varlığını hâlâ sürdüren birçok kitap vardır. İlk Hıristiyanlar inançlarıyla ilgili birçok şey yazmışlar ama bunlarda İlâhî nitelik olduğunu iddia etmemişlerdir. Bu yazılardan çoğu büyük bir saygınlık elde ettiği halde Kutsal Kitap’m bir parçası olarak kabul edilmemişlerdir. Şimdi sırasıyla bölgeler ve bölgelerdeki ileri gelen kilise önderlerinin yazıları ele alınacaktır.

3.1. Doğu’da Kanon Oluşumu

3.1.2. Suriye

Suriye’de Hıristiyanlık daha erken dönemlerden itibaren görülmeye başlamıştır. İlk dönemlerde Antakya Doğu Hıristiyanlığının merkezi konumunda yer almıştır. Bu yörede en ilginç çalışma İncillerin derleme halinde bir kitap şeklinde yaygın bir biçimde kullanılıyor olmasıdır. Dört İncil bir kısım farklılıklarla birlikte ana tema olarak aynı konulardan bahsetmektedirler. Kaynaklara göre ikinci asırda Hıristiyanlar arasında İncillerin bu tekrarlarım kaldırarak tek bir uzun öykü şeklinde derleme yoluna gitmişlerdir.^{^[387]} Bu konudaki en Önemli ve etkili Örnek Justin’in öğrencisi Asurlu Tatian’dır.

Tatlan, Suriye’de putperest bir ailede büyümüştür. Yunan felsefesi ve kültürü üzerine eğitim alan Tatian, Roma’ya geldiğinde JustinTe tanışmış ve O’nu etkisiyle Hıristiyan olmuştur. O’na birçok eser atfedilmiştir; fakat korunan tek eser “Oration to the Greeks” (Yunanlılara Nutuk) ateşli bir Helenistik karşıtı eserdir. Yuhanna încili’nin 1:3 ve l:5’i andıran ifadeleri olmasına rağmen kimin konuştuğu ve nerden alıntı yapıldığı bildirilmemektedir. Yine aynı şekilde Pavlus’un mektuplarını çağrıştıracak şekilde imalar mevcuttur. ^{^[388]} Tatian, JustinTe beraber Roma’da bir süre kaldıktan sonra, M.S. 160 yıllarında anayurdu Güneydoğu Anadolu’ya dönmüş ve “dört ezginin harmonisi” anlamına gelen “Diatessaron” adlı Incil’in ilk dört kısmından (Matta, Markos, Luka ve Yuhanna) oluşan eseri meydana getirmiştir. Dördüncü yüzyılın sonları beşinci yüzyılın başlarına kadar Süryanî Hıristiyanlar, Incil’in dört kısmı yerine, İncillerin derlemesi olan “Diatessaron’u kullandılar. Kimi araştırmacılar Kuran’m söz konusu ettiği ve muhatap aldığı tek Incil’in o yörelerde yaygın olarak kullanılan Diastessaron olduğu görüşündedirler.^{^[389]} Buradan dört İncil’in Tatian tarafından otorite kabul edildiği ortaya çıkmaktadır. Yine bazı kilise babalarının yazılarından edinilen bilgiye göre Tatian, Marcion gibi Pavlus’un bazı mektuplarını reddetmiştir. Fakat O, Marcion’un aksine Titus’u kabul etmiştir. Evliliği, et yemeyi ve şarabı kendine yasaklayan Tatİan için bu üçünün de makbul şeyler olarak anlatıldığı I. Timetoyus problem olarak görülmüştür. Tatian Romalılara, Korintlilere (I ve II), Galatyalılara, Efeslilere, Filibelilere ve Kolesilere ve Ibranilere Mektuba atıflarda bulunmaktadır. ilginç bir şekilde aynı zaman ve mekân dilimini paylaşmalarına rağmen Justin İncillerden ve Vahiy kitabından bahsederken Tatian açık bir şekilde ne İsa’dan ne de herhangi bir Yeni Ahit kitabından bahsetmiştir.^{^[390]}^{^[391]} Urfa piskoposu Rebula’mn 400’lü yılların başında Yeni Ahit’i Süryaniceye çevirmesinden sonra Diatessaron’un yerini “basit, sade” manasına gelen “Pşitto (Arapça basiyta)” denen çeviri almıştır. Bu çeviri koleksiyonda Katolik Mektuplardan Petrus’un 2. Mektubu, Yuhanna’nm 2. ve 3. Mektubu, Yehuda’nm Mektubu ve Yuhanna’nm Vahyi yer almamıştır.^{^[392]}

Aynı şekilde Teofılus, pagan aileden dünyaya gelen, Helenistik kültürle yetişen bir insandır. Eusebius, O’nun için Antakya’nın altıncı episkoposu demektedir.^{^[393]} 180 yılları civarında arkadaşına yazmış olduğu ve Hıristiyan inancını savunduğu üç kitabın haricinde de bugüne kadar ulaşmayan birçok kitap telif ettiği bilinmektedir. Birincisi Tanrı bilgisinden, İkincisi putperestliğin yanlışlığından ve dünyanın yaratılışından, üçüncüsü de Kutsal yazılardan bahsetmektedir. Yazdığı încil yorumları ve Gnostiklere yazdığı apolojiler kaybolmuştur.^{^[394]} Teofılus, Yahudi Kutsal kitapları İçin, Tanrının ruhuyla esinlenmiş ve gelecek hakkında öngörüde bulunan kutsal peygamberlerin yazıları tabirini kullanmıştır.^{^[395]} Teofılus, İncillerden Matta, Luka ve Yuhanna’dan alıntılar yapmıştır. Pavlus’un mektuplarından ise, Romalılara, Korintlilere (I ve II), Efeslilere, Filibelilere, Koleselilere Mektup ve üç pastoral mektuba atıfta bulunur. O’na göre, bu mektupların kutsal yazılar olup olmadığı konusu tartışmalıdır. Yahudi Kutsal Yazıları rakipsiz otorite olma özelliğini devam ettirmektedir. Aynı şekilde Teofılus, Autolycus’a yazdığı Apoloji’de Pavlus’un Mektuplarını ve İncilleri Yahudi Kanonuna eşit kutsal yazılar olarak sunmuştur.^{^[396]} Eserlerinde dört İncilin tamamına imalar ve I-II Selanikliler, Ibranilere Mektup, I Petrus, I Yuhanna ve Vahiy Kitabı hariç her kitaba atıf mevcuttur. Diatesseron yerine müstakil încil nüshaları kullandığı belli olmaktadır. Ad Autolycum adlı eserinde 2:22’de birebir Yuhanna İncilinin ilk cümlelerini aktarmaktadır. I. Korintlilere on beş, Yuhanna İncili’ne on bir, sekizer adet Matta ve Luka İnciline ve yedi adet de Romalılara Mektuba atıf mevcuttur. Pavlus’un mektuplarına kutsal kitapvari bir ihtimamla yaklaşan Teofılus, Pavlus ve diğer havarilerin görüşlerini ve de Eski Ahit’İn öğretilerini birleştirme ile ilgilenmiştir.^{^[397]}

Suriye yöresinde yaşayan bir diğer insan da Antakya’h Serapion’dur. Teoflius’un halefi olan Serapion, 199 yılında Antakya episkoposluğu görevine geldi.^{^[398]} Reddedilen kitapların kilise ayinlerinde okunup okunamayacağı sorusuyla uğraştı. Suriye sahillerinde bir köye (Rhoussus) yaptığı ziyarette inananlar arasında Petrus’a nispet edilen İncille ilgili anlaşmazlık olduğuna şahit oldu.^{^[399]} Kendisi kitabı çok ciddi bir incelemeye tabi tutmadan aceleyle bu eserin kullanılmasına müsaade etti. Daha sonra Antakya’ya döndüğünde bazı insanlar O’na bu çalışmayı daha da dikkatli okuması yolunda tavsiyelerde bulunmuşlardır. Serapion, Petrus İncilini daha da dikkatli okuyunca yanlış anlaşılmaya müsait yerler olduğu kanaatine vardı. Özellikle Hz. İsa’nın tabiatı hakkında Dosetik Hıristiyanların kristoloji anlayışlarına yanılabilecek ifadeleri fark edince metin hakkında çekinceleri olduğunu bir mektup kaleme alarak ilgili yerleşim birimine göndermiştir.^{^[400]} O, Petrus’u ve diğer havarileri adeta Mesih gibi gördüğünü fakat onlar yazmadığı halde onlara nispet edilen eserleri de kabul edemeyeceğini belirtmiştir.^{^[401]} Serapion, mektubunda bu çalışmanın sakıncalı olduğunu ve Dosetiklerin emellerine hizmet edecek ifadeler bulunduğunu vurgulamıştır. Kaleme aldığı bu mektupla bu eserin artık okunmasının yasak olduğunu da bildirmiştir.^{^[402]} Bir müddet sonra da eserin kullanımı sonlandırılmıştır. İsa’nın sözlerine olan inancına, havarilerin otoritesine inanmakla birlikte İsa’ya veya havarilerine ait olmayıp, kutsallık kazandırmak için onlara nispet edilen metinlere karşı çıkmıştır. Teorikte haklı olunan bu konuda, pratikte birçok problemi beraberinde getirmiş ve uygulanması o kadar kolay olmamıştır.^{^[403]}

3.1.2. Anadolu

Burası İngilizce metinlerde Asia Minor diye geçen bugünkü Türkiye’dir. Bu yörede cereyan eden önemli olaylardan birisi PolikarpTn ölümüdür. PolikaıpTn şahadeti başlığını taşıyan mektup İzmir Kilisesinin Frigya kilisesine gönderdiği bir yazı şeklindedir. Bu eser zaman zaman Apostolik babalar tarafından yazıldığı tahmin edilen eserler listesinde yer aldı. PolikarpTn şehadetİ adım taşıyan bu eser Yeni Ahit’ten açık bir atıf taşımamaktadır. Ancak bunun yanında İncillere ve Apostolik babalara yapılan imalara rastlanabilir. Yazar bunları kendi kurgusuna göre örmüştür. Fakat bunun yanında onlara otorite atfettiğine dair hiçbir ifade bulunmamaktadır.^{^[404]}

Sardis Piskoposu Melito da zamanının üretken yazarlarından birisidir. Kendisinin çok üretken bir yazar olduğu bilinmekle beraber geriye sadece birkaç parça yazısı kalmıştır. Grekçe ve Koptça muhafaza edilen bu yazıların bir de Latince özeti mevcuttur. ^{^[405]}İmparator Markus Aurelyus’a karşı Hıristiyanlığı anlatan bir savunma kaleme almıştır. O’ndan kalan metinlerde Yeni Ahit’e direkt bir alıntıda bulunduğuna dair bir iz yoktur. Eski Ahit’in kanonu hakkında da tahkik, soruşturma yapmış ve üzerine düşmüş birisidir. Melito’nun yazılarında geçen Eski Ahit (Old Covenant) tabiri, O’nun Yeni Ahit’i de (New Covenant) ondan bağımsız ayrı bir koleksiyon olarak değerlendirmiş olması ihtimalini gündeme getirmektedir. O Eski Ahit tabirini açıkça kullanan ilk yazar olarak bilinmektedir. Eski Ahit’teki Tevrat’tan ve peygamberler bölümünden İsa ve Hıristiyan inancı ile ilgili pasajları yorumlamıştır. O net bir şekilde Eski Ahit ile ilgilenmiştir. Eski Ahit’teki eserlerin listesini çıkarmış ve Eski Kitaplar şeklinde veya Eski Ahit şeklinde özel tabirler kullanmıştır.^{^[406]}

Anadolu’da boy gösteren bir diğer isim de Alogi’dir. Aslında bu isim kendisinin orijinal ismi olmayıp lakaptır. Anadolu’da ikinci yüzyılda yaşayan bu şahıs Yuhanna încili’ni ve Logos doktrinini reddetmiştir. Bu yüzden kendisine bu ismin verildiği ifade edilmiştir. Alogos aynı zamanda akılcı olmayan anlamına gelmektedir. Bu şahıs yeni peygamberlik iddialarıyla Yuhanna încili’ni ve Yuhanna’nın Vahyi adlı eseri kullananlara karşı zor durumda kalmıştır. Özellikle Montanusçuların Paraklit ve Yeni Kudüs anlayışları çerçevesinde çokça kullandıkları bu eserler için Alogi, Yahudi- Hıristiyan heretik Cerintius’a ait olduğunu iddia etmiştir. Sinoptik İnciller ile bu eserleri kıyaslayıp örtüşmediğini dile getirmiş ve onları kabul etmemiştir.^{^[407]}

3.1.3. Küçük Asya ve Grek Kiliseleri

Grek Kiliseleri arasında önde gelen isimlerden birisi, hiç kuşkusuz Kor i nt T i Dionysiushur. Zamanın ünlü isimlerinden birisi olan Dionysius, 170’h yıllara kadar Korint episkoposu olarak görev yapmıştır. Değişik yörelerdeki kiliselere yazdığı mektuplarla büyük bir saygınlık kazanmıştır. O’nun Pavlus’un mektuplarını ve Yuhanna’nm Vahyi’ni bildiği tahmin edilmektedir.^{^[408]}

Yine ikinci yüzyıl Hıristiyan apolojistlerinin en güçlülerinden birisi de Atenagoras’tur. Üçlü birlik inancını felsefî temellere dayanarak temellendirmeye çalışan ilk kişi Atenagoras’tır. İskenderiye’de 177 yılı civarlarında Legatio adlı eseri İmparator Markus Aurelius ve oğlu Commede için yazılmıştır. Hıristiyanlara karşı yapılan saldırılara cevaplar vermiştir. Bu kitap, üslubu, sadelik ve düzeni ile dikkat çeker. Ölülerin dirilişi hakkında yazdığı eserde Hıristiyanların imanını haklı çıkarmakta ve putperestlerin bu akideye karşı alerij isini gidermeye gayret göstermektedir.^{^[409]} Baruh, İşaya adlı eserlere atıfta bulunan yazar bunun yanında Matta ve Luka’da bulunan dağ vaazına da referansta bulunur. Ayrıca Romalılara, Galatyahlara Mektup ile I. Timetoyus’a yaptığı atıf yazarın Pavlus’un pastoral mektupları dâhil bir koleksiyona sahip olduğunu göstermektedir.^{^[410]}Yazar, isim zikretmeden Matta, Luka ve Yuhanna İncilindeki ifadelere benzer cümleler de kullanmıştır. Aynı şekilde Pavlus’un mektuplarından Romalılara, Galatyahlara, I. Timetoyus’a atıflarda bulunmaktadır. Fakat onların otorite değeri hakkında bir takdir ifadesi yoktur.^{^[411]}

Aristides de bir başka apoloji yazarıdır. Bize ulaşan en eski Hıristiyan inanç savunması Aristides’in Apoloj isidir. Bu eser 138- 147 yılları arasında İmparator Antoninus Pius’a karşı kaleme alınmıştır. Eusebius bu eserin imparator Hadrian’a karşı kaleme alındığını ifade etmiştir.^{^[412]} O’na göre Yahudilerin Tanrı’ya olan imanları gösterişten başka bir şey değildir. Hakikat ve temiz ahlak yeni inanca tabi olan müminlerde bulunur. Apolojisinde yalnız Hıristiyan olanların Tanrının gerçek bilgisine sahip olabileceklerini bildiren yazar, Yeni Ahit’ten doğrudan bir alıntıda bulunmamıştır. İncilleri yazılı olarak nitelerken, Hıristiyanlığı doğru yolan ulaştıran ve saadet getiren yol olarak nitelemektedir. Mektubunda Pavlus’un mektuplarından bazı ifadeleri çağrıştıran tabirlere rastlanmaktadır.^{^[413]}

3.1.4. Mısır

Mısır’daki ikinci yüzyılın sonlarında yaşayan Pantaenus, İskenderiye Okulu’nun yöneticisi idi. Hint alt kıtasına gittiği, orada Aramice Matta İncili bulduğu nakledilir. Yazılarından hiç birisi günümüze ulaşmamasına rağmen, erken dönem kilisede çokça tartışılan Yeni Ahit hakkında görüşleri bilinmektedir. Üzerinde soru İşaretleri olan İbranilere mektubun Pavlus’a ait olduğunu düşünmektedir.^{^[414]}

Bir diğer önemli isim, Clement’tir. Aslen Atinalı putperest bir ailenin çocuğu olan Clement, genç yaşta Hıristiyanlıkla tanıştı. Aynı zamanda, Pantaenus’un öğrencisi olan Clement, 190203 ״ yılları arasımda İskenderiye Okulu’nun yöneticiliğini yapmıştır. O, Septimus Severus zamanındaki katliamlar sırasında buradaki görevini bırakmıştır.^{^[415]}Asıl adı Titus Flavus Clement olan yazar, Hıristiyanlığın tanıtılması adına önemli çalışmalarda bulunmuştur. Bu yeni dinin pratik ve teorik bilgilerini üç bölümlü büyük bir eserde vermektedir. Putperestlere öğütler adını taşıyan birinci bölümde putperestlerin Tanrı’lara olan imanlarını çürütmeye gayret etmektedir. Onları Hıristiyan olmaya davet eden yazar, Pedagog adlı ikinci bölümde ise, Hıristiyan ahlakı ve terbiyesi hakkında bilgiler vermektedir. Derlemeler başlığını taşıyan üçüncü bölüm ise, iman akidelerinden bahsetmektedir. Bitmemiş ve plansız olan çeşitlemeler eseri ise gerçek Hıristiyan bilgisini öğretmek amacı gütmektedir. En önemli eseri olan Hypotyposes’in sadece belli bölümleri korunabilmiştir.^{^[416]} Bu eser alegorik yöntemle Kitab-ı Mukaddes’i açıklamaktadır. Yetiştiği çevreden ötürü ciddi bir Yunan kültürü ve felsefesi bilen Clement, Yunan felsefesinin Tanrı’nm insanlara verdiği bir hediye olduğuna inanmaktadır. Clement, Yunan felsefesini kullanarak dini konularda daha da derinleşmek istemiştir. Fakat Hıristiyanlıkla Helenizm arasındaki farkı kapatmak için Gnostik düşüncelere, Stoa felsefesine kendisini kaptırmıştır. Tanrı, teslis ve Logos konularındaki açıklamaları eleştiriye tabi tutulmuştur.^{^[417]} Plato’dan yaptığı alıntılar çoktur. Hıristiyan inancına has olan bazı izlerin Plato’da mevcut olduğunu iddia etmiş ve çarmıh aracılığı ile kurtuluşa erme, Rabbin gününün tesisi, teslis inancı gibi konularda O’ndan etkilenmiştir. O bu yönüyle Plato’yu Hıristiyan gözlükleri ile okumuş ve Plato’nun Hıristiyan gerçeklerine Önceden uyandığını ve bir ölçüde Tanrı’nm ruhu ile aydınlandığını iddia etmektedir. O, Grek felsefesi ile bu kadar içli dışlı olarak bu ilmi insanları Hıristiyan mesajına hazırlamada kullanmak istemiştir.^{^[418]} Kendisinin Kitab-ı Mukaddes’ten birçok alıntısı mevcuttur. Bunları yaparken heretik yazılardan kanonik eserlere, oradan pagan yazarlarına kadar çok geniş bir yelpazeden istifade eden yazarın kanon kelimesini zaman zaman kullanması dikkat çekicidir. Doğruluğun kanonu, inancın kanonu, kilise kanonu gibi tabirler kullanmasına rağmen hiçbir zaman kanon kelimesiyle kitap koleksiyonunu kastetmemiş*.^{^[419]} Özellikle yaşadığı dönem ve ortam İtibariyle kanonik kitaplar ve diğer kitaplar arasında net çizgilerin olmadığı bir uslüp dikkat çekmektedir.^{^[420]} O, kendisine ulaşan kitap külliyatlarına değer atfetmiştir. Onları doğruluğun ölçülerini taşıdığı, bir anlamda esinlenmiş oldukları gerekçesiyle sıradan kitaplardan farklı olduğunu söylüyordu. Bir çok Incil’le tanışan yazar, bunlar arasında Özellikle dört Incil’e vurgu yapmıştır. Onların elden ele kendi nesline ulaştığına inanmaktaydı.^{^[421]} Yazıları incelendiğinde Yakup’un Mektubu, Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nm II ve III. Mektubu ve Filemon’a Mektup haricinde Yeni Ahit’in bütün kitaplarına atıf görülmektedir. O, ısrarla Sinoptik İncillerle Yuhanna İncilim uygunluk içinde göstermeye gayret eder. Aslında bu da Dört Incil’in toplu halde kanon olduğu (bir arada olarak) konusunda kesin bir ittifak olmadığını göstermektedir. Bunun yanında Clement’in Mısırlılar İncili, İbraniler İncili, Mattias’m gelenekleri adlı kitaplara da atıfları bulunmaktadır. O dört İncilin kabul edildiği bir geleneği devralmış olmasına rağmen fikirlerini destekleyecek bir ifade bulduğunda İncilleri kullanmaktan çekinmemiş ve yorumlamıştır.^{^[422]}^{^[423]} Bir yerde İbraniler İncilinden atıf yaparken “yazılmıştır ki” ifadesini kullanırken bir başka yerde ise ondan Gnostiklerin başvurduğu bir Incil olarak söz edip değerini düşürmektedir. Bunun yanında Isa’nın kanonik İncillerde yer almayan sözlerine de başvuran Clement’e göre felsefenin değerli yönleri vardı. Clement, İran müneccimlerini, Kelt rahiplerini, Hint Brahmanlarmı, Budayı, Sokfates ve Heraklit gibi Yunan filozoflarını Tanrısal Bilgeliği almış bilgeler gibi görüyordu. Clement’e göre, “Bütün gerçek bilim, İnsanları Kutsal Yazılara ve İsa Mesih’e çekmek için Tanrı tarafından düzenlenmişti.^{^[424]} Elçilerin İşleri Kitabını da kutsal yazılar olarak takdir eden Clement, İbranilere Mektup dâhil Pavlus’un mektuplarını da kabul etmiştir.^{^[425]} Bunlardan sadece Filimun’a Mektup’u açıkça zikretmemiştir. O’nun dışında ayrıca bazen atıf yaptığı kitabın İsmini yanlış kullandığı da olmuştur. O’na göre Pavlus bu eseri İbranice yazmış, Luka da Grekçe’ye çevirdi. Ayrıca Vahiy kitabını da açıkça Yuhanna’ya atfetmektedir.^{^[426]} O, Pavlus’tan havari diye bahsederken İbranilere Mektubu da Pavlus’a atfeden ilk yazar olarak karşımıza çıkmaktadır.^{^[427]} Genel olarak bakıldığında O’nun dört İncili, Pavlus’a nispet edilen İbraniler dâhil on dört mektubunu, Elçilerin İşlerini, I. Petrus’u, I. Yuhanna’yı ve Yuhanna’nm Vahyi’ni otorite kitaplar olarak kullandığı ortaya çıkmaktadır. Katolik mektuplar hakkında ise tereddütlüdür. Apostolik babaların yazılarından kanonik İncillere oradan pagan literatürüne oradan da sözlü geleneğe kadar çok geniş bir kaynak yelpazesi olan Clement’in kanonu “açık” ve “geniş” tuttuğu gözükmektedir.^{^[428]}İskenderiyeli Clement, Didake’yi, I. Clement’i, Hermas’m Çoban adlı eserini ve Petrus’un Apokalipsi’ni de kutsal yazılardan saymıştır.^{^[429]}

Bu yörenin önemli isimlerinden birisi de Origen’dir, Origen 185 yılında, Hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak İskenderiye’de doğdu, İskenderiye Mısır’ın büyük metropolü, Roma İmparatorluğu’nun Roma’dan sonra, İkinci kentiydi. Yeni Eflatuncu felsefeyi talim eden Origen, Mesih’in öğretileriyle İlgili olarak babasından çok iyi öğretim görmüş Clement’in yerine geçerek yirmi sekiz yıl süreyle İskenderiye Okulunun yöneticisi olmuştur. Clement İskenderiye’den ayrıldıktan sonra piskopos Demetrius o yaşlarda henüz genç olan Origen’i başkanlık etmesi için davet etmiş ve O da gelerek yöneticilik yapmıştır. Öğrencileri arasında Nazianzus’lu Gregory de vardır. Sonraları papazlık derecesini kanun dışı yollarla almakla suçlanan Origen’in toplanan Sinod’dan sonra görevi sona erdirilir. Yaklaşık 231 yıllarında görevinden ayrılır ve yerine İskenderiye okuluna yöneticilik yapmak üzere Dionysius gelmiştir.^{^[430]} Origen, bu suçlamadan haberi olmayan bir halk olan Kayseriye halkına misyon faaliyetlerinde bulunmak üzere gelir. İznik Konsili öncesindeki kilise babalarından en büyüklerinden biri olarak görülen Origen, Hıristiyan düşünce tarihinde etkisi çok büyüktür. Bu çok kritik yerine rağmen zamanında çok eleştirilmiş hatta 543’te İmparator Justinien ve 553’te İstanbul Konsili’nde heretik birisi olarak ilan edilmiştir. Daha sonraları bu kararlar doğru bulunmayıp hakkı teslim edilmiştir.^{^[431]}

Origen’in kanaati Eski ve Yeni Ahit’in kelime kelime Kutsal Ruh’un ürünü olduğu şeklindeydi. Kendisi bu kitapların arasında derecelendirme yapabileceğine inanıyordu. İnciller O’nun için ilk sırayı teşkil etmekteydi ve peygamberlerin getirdiği mesajların kemale ermiş şekli olarak görülmekteydi. Yuhanna İncilini de bütün İncillerin ilk meyvesi olarak niteliyordu.^{^[432]} O’nun çalışmaları neredeyse kilisenin bütün dallarını kapsamaktadır. Çalışmalarının ana kısmını ise Kutsal Kitap çalışmasına ayırmıştır. Kutsal Kitap hakkında tuttuğu notlar, pasajlar hakkındaki şerhler ve açıklamalar önemlidir. Origen’in çalışmalarının birçoğu kaybolmuştur. Jerome ve Ruffin O’nun bazı vaazlarını Latince’ye çevirmişlerdir. Onun en iyi tanınan kitaplarından “Heksapla” (M.S. 230), bütün Eski Ahit hem İbranice hem de Grekçe olarak yazılıdır. Heksapla altı parelel sütün demektir. Metnin altı farklı çevirisini içeren çok büyük altı kolonluk bir kutsal kitap tekstidir. Yetmişler tercümesi esas alınarak îbranice ve Grekçe çeviriler bu sütunlarda yer almıştır. Bunun yanında birçok ciltten oluşan “Yorumlar”, ilk ayrıntılı ilâhiyat rehberi olan “Ana îlkeler”i Tanrı, insan, kâinat, iyi- kötü mücadelesi, hürriyet, irade gibi konulardan bahseden Hıristiyan Öğretimini açıklayan bir kitaptır. “Celsus’a Karşı” (M.S. 247) adlı sekiz ciltlik eser, Konstantin öncesi döneme ait en sağlam apolejetik eserlerden birisi olarak göze çarpmaktadır.^{^[433]}

Origen uzun yıllar bir Hıristiyan önderi olarak kendini Kutsal Kitap çalışmalarına verdiğinden ötürü düşüncelerinin değişerek devam ettiğini görmekteyiz. Örneğin İskenderiye’de iken kanonik olan ve olmayan kitaplara atıfta bulunurken pek titiz davranmazken Kayseriye’de O’nu bu noktada daha tutucu olarak görmekteyiz. Dört İncili bir arada kanonik olarak kabul eden Origen, Pavlus’a nispet ettiği on dört mektubu, Elçilerin İşleri, Petrus’un I. Mektubunu, Yuhanna’mn I. Mektubunu, Yahuda’nm Mektubunu ve Yuhanna’mn Vahyini kabul etmektedir. Dört Incil’e isimleri ve yazarlarının isimleriye atıfta bulunan Origen, Pavlus’a atfedilen on dört mektubun tamamına da atıfta bulunmaktadır.^{^[434]} Bunun yanında Yakup’un, Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’mn II ve III. Mektubu hususunda çekinceleri vardır. Şu var ki özellikle O, îskenderiyede iken Didake’yi, Hermas’ı ve Bamaba’nın Mektubunu kabul etmiş fakat Kayseriye’ye gittiğinde orada bu eserlerin kabul edilmediğini fark etmiş ve daha temkinli konuşmuştur.^{^[435]}

3.2. Batıda Kanonlaşma Süreci

3.2.1. Roma

Bu yöredeki önemli simalardan birisi Justin’dir. Putperest bir Yunan aileden dünyaya gelen Justin, şimdiki Filistin’de doğdu. Yazdığı apolojiler ikinci yüzyılın en önemli apoloj derindendir. Justin Hıristiyan inancım kabul etmeden önce bilgeliği, Stoacı, Aritotelesci, Pitagorcu ve Eflatuncu düşüncesinin felsefi akımlarında aramıştı. M. S. 89 yılında Filistin’de doğan ve M.S. 163 yıllarında İmparator Markus Aurelyus iktidardayken Roma’da kafası kesilerek şehit edilen Justin, Putperestlere karşı iki, Yahudilere karşı bir Apoloji yazmıştır. Birinci Apoloji’sini (M.S. 150) İmparator Antoninus Piyus’a, Senato’ya ve bütün Roma halkına hitaben yazmıştır. İlk önce Tanrısızlığın ve ahlaksızlığın kötülüğünden bahseden yazar daha sonra Isa’nın ulûhiyetini Eski Ahit ve peygamberliklere dayanarak ispat etmeye çalışır. Hıristiyan ayinleri hakkında bilgi veren yazarın en uzun apolojisi olan bu eseri 150 yılları civarında kaleme aldığı tahmin edilmektedir.^{^[436]} Daha kısa olan İkinci Apoloji’ sinde yalnız Senato’ya seslenmektedir. Yahudi Trifo’ylcı Bir Diyalog (M.S. 160) adlı en uzun eserinde Mesih inancını Yahudilere açıklamayı amaçlamıştır. Eflatun ve Philo’nun öğretileri ışığında Hıristiyan dinini sapkınlardan korumak, Yahudilerin iddialarını çürütmek için ateşli cevaplar vermektedir. Hıristiyanlığın üstünlüğünü göstermek için Grek felsefesiyle ilgilenen Justin, Grek felsefesinin insani temellere oturduğunu bu yüzden de doğruya ulaşma ihtimalinin sınırlı kalacağını iddia etmiştir. Bunun karşısında ilahi bir vahiy temeline oturan Hıristiyanlığın tam ve eksiksiz bilgiye ve gerçeğe ulaşacağını iddia etmiştir.^{^[437]} Justin, Logos anlayışına çok büyük açılımlar kazandırmış ve Stoacı felsefedeki yaratılışın arkasındaki sebep olarak Logos doktrinini Yeni Ahit’e uyarlamıştır. Bu anlayışta, Tanrı, Logos aracılığıyla her şeyi yaratmış^{^[438]} ve Tanrı O’nun aracılığı ile konuşmayı devam ettirmiştir.^{^[439]} Bütün gerçek şeylerin Logos’ta bir kökeni vardır. Tanrının inkarnasyonu ile ilahi vahiy son noktasına ulaşır.^{^[440]} Bu şekilde İsa’da Tanrı’nm çok özel bir bilgisi vardır.^{^[441]} İşte bu bilgi de adına İnciller denen havarilerin hatıratındaki üstün doktrini içeren bilgidir.^{^[442]}

Justin, Eski Ahit’in kitaplarından yaptığı atıflarda Yahudİler tarafından kanonik kabul edilen eserlerden alıntı yapmaktadır. Bunun yanıdan Justin sadece Eski Ahit kitaplarından değil Timaeus of Plato ve Sokrates’e ait diyaloglara ve Xenophon’a referanslarda bulunmaktadır. Fakat bütün bunlar kesin aktarmalar değildir. Plato’nun Cumhuriyet adlı eserine atıfta bulunurken “antiklerden birisi dedi ki” şeklinde bir ifade kullanarak Justin, Yunan literatürüne atıflarda bulunmuştur.^{^[443]} Hıristiyanların Eski Ahit’i kullanmasını savunan Justin Tevrat’ı alegorik yorumlamaya çalışmıştır. Aynı şekilde O, Tevrat’ın İsrail oğullarına Tanrı tarafından itaatsizlikleri sebebiyle verildiğini iddia etmektedir. Cumartesi yasaklan, sünnet, mabet sunakları, dini temizlik onlara verilmiş sıkıntı verici şeyler olduğunu dile getiren Justin, Tevrat’ı Yahudiler için ceza olarak kabul etmektedir.^{^[444]}

Sinoptik İncilleri Yuhanna İncilinden daha sık kullanan Justin, İsa ile ilgili apokrif metinlerde geçen bilgilere de başvurmuştur. Pavlus’un otoritesine başvurmayan Justin, Vahiy kitabını peygamberlik ve havarisellik atfetmektedir.^{^[445]} O, Matta ll:27’den bahsederken “İncirde yazılmıştır ki” ifadesini kullanarak bir pasaj aktarmaktadır. Yine İsa ile ilgili yazılardan bahsederken “havarilerin hatıratı” tabirini kullanmıştır. Örneğin İsa’nın son saatlerini anlatırken “havariler tarafından derlenen ve benim naklettiğim hatıratta” ifadesini kulandıktan sonra olayı anlatmaktadır. Yine birinci Apoloji’de 67:3’te “havarilerin hatıratı” ayinlerde okunmaktadır tabirini kullanmaktadır. Birinci Apoloj isinde vahiy kitabı için “yazılarımızdandır” şeklinde tanımlamaktadır.^{^[446]}

Bu yörede bilinen bir diğer şahıs Yunanistan’da doğduğu tahmin edilen Hippolitus’tur. Lyon piskoposu olan îreneyus’un öğrencisidir. Gnostiklerin ve modalistlerin düşmanı olarak bilinmektedir. Trakya’h Maximin zulmü sırasında Sardinya’ya sürgün edildi. Öldüğünde cesedi Roma’ya getirildi ve adıyla anılan mezarlığa gömüldü. 1551 yılında bu yerde, taraftarlarının kendisi adına yaptırmış oldukları bir heykel ve Paskalya levhası ile eserlerinin listesi bulundu.^{^[447]} “Sapkınlıkların Çürütülmesi” adlı eseri korunabilmiş; ancak 19. yy’da tam olarak tanmabilmiştir. îlk dört kitap Yunan felsefesinden, sır dinlerinden, astrolojiden söz etmektedir. Diğer altı kitap, büyücü Simon’dan başlayarak Gnostikler dâhil olmak üzere bütün sapkınlıkları çürütüyor. Önemli bir çalışma olan bu eserin dışında aynı yazarın Kitab-ı Mukaddes hakkında tefsirleri vardır. Alegoriyi tamamen reddetmemekle birlikte, İskenderiyeli bilginlere nazaran çok daha sadedir. Eserlerini 200 ile 235 yılları arasında kaleme aldığı tahmin edilmektedir. O, Roma’daki yazarlar arasında Grekçeyi son kullanan yazardır. Ölümünden sonra Roma Kilisesi Latince’yi temel dil olarak kullanmıştır.^{^[448]} Yazarın dört İncili kutsal yazılar olarak kabul ettiği görülmektedir. Bunun yanında (İbranilere Mektup hariç) Pavlus’a ithaf edilen on üç mektubunu, Elçilerin İşlerini, Petrus’un I. Mektubunu, Yuhanna’mn I ve İL Mektubunu kabul etmektedir. Petrus’un II. Mektubu hakkında bilgi veren ilk Hıristiyan yazar olan Hippolilus, buna rağmen bu kitabı kutsal yazı olarak değerlendirmez. Yakup ve Yahuda’nm Mektubuna yönelik zayıf imalar bulunmaktadır. Hippolitus, Yuhanna’nın Vahyi ile beraber toplam yirmi iki kitabı kabul etmektedir. İbranilere Mektup’tan alıntılar yapmasına rağmen onu kutsal yazı olarak değerlendirmemiştir. Bunun dışında yazarın çok sayıda birinci ve ikinci yüzyıla ait Hıristiyan yazısından haberi olduğu tahmin edilmektedir. Hermas’ın Çoban adlı eseri, Petrus’un Apokalipsi, Petrus’un İşleri, Pavlus’un İşleri, Barnabas’m İşleri ve Didake gibi eserlerden alıntılar da bulunması bunu göstermektedir.^{^[449]}

3.2.2. Gaul (Fransa)

Bu yörede Lyon ve Vienne kiliselerine gönderilmiş bir mektup dikkat çekmektedir. Bu mektupta Yeni Ahit’e imalar mevcuttu. Elçilerin İşleri, Romalılara Mektup, Filibelilere Mektup, I ve II. Timetoyus, Petrus I. ve İbranilere Mektup içindeki bazı İfadeleri anımsatan tabirlere rastlanmaktadır. Yine sadece Yuhanna İncilinde bulduğumuz “Evet, öyle bir saat geliyor ki, sizi öldüren herkes Tanrı'ya hizmet ettiğini sanacak” ^{^[450]} ifadesi bu mektupta yer almaktadır. Yuhanna’nın Vahyi’nden kutsal yazı diye bahsederek 22:2 pasajını aktarmıştır. Vienne ve Lyon’daki dini hayatın gelişmesinde, Hıristiyan düşüncesinin yerleşmesinde önemli rol oynamıştır.^{^[451]}

îreneyus, bu yörenin diğer önemli insanlarından birisidir. O’nun hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. îreneyus, Küçük Asya’da (bugünkü Türkiye) doğmuştur. Gençliğini, Polikarp ve diğer “Havariler dönemi tanıklan”mn yanında geçirmiştir. îreneyus, Polikarp’m öğrencisiydi.^{^[452]} Ük dönemin ileri gelen kilise önderlerinden olan îreneyus, M.S. 177 yılında misyon amaçlı olarak Lyon kentine gitti.^{^[453]} Lyon’da Photinus şehit edildikten sonra, îreneyus O’nun yerini aldı. îreneyus, Lyon’un dini yöneticisi olarak 200 yılına doğru şehit edildi. Yazdığı kitapların en önemlisi, hâlâ mevcut olan beş ciltlik Adversus Haereses (Heresilere Karşı) adlı bir eserdir. Bu eserin orijinal dili olan Grekçe parçalan bulunurken, Latince çeviri olarak tamamı korunmuştur.^{^[454]} îreneyus, kilisede yetki, gelenek, piskoposluk, Roma’nın önceliği, teslis ve Mesih hakkında açıklamalarda bulundu. Bu kitap M.S. 185 yıllarında yazıldı ve 300 yılında Latinceye çevrildi.^{^[455]} The Demonstration of the Apostolic Teaching adlı bir başka çalışmasının Ermenice çevirisi 20. yy’m başında bulundu. Bu eser ilkine nazaran daha kısadır. Kurtuluş planını anlatan ve Hıristiyanlıkla ilgili olayların ele alındığı bir el kitabı görünümü vermektedir. Bu eserlerinden hareketle O’na ilk büyük Katolik İlahiyatçı denmiştir. Gnostik heretiklere karşı Hıristiyanlığın en büyük savunuculardan biri olmuştur. îreneyus’un en önemli yönlerinden birisi de Doğu ile Batı Kiliseleri arasında birleştirici bir bağ oluşudur. O sadece Gaul için değil Anadolu ve Roma kiliseleri açısından da önemli bir tanıktır.^{^[456]}

îreneyus, încili hem tekil hem de çoğul formuyla kullanılmış fakat tekil formunu tercih etmiştir. Burada çoğul kalıbıyla kullanılması dört İncile, sayısına vurgu yapmak için olmalıdır. O’na göre, dört İncilin dördü de eski peygamberler aracılığı ile konuşan Kutsal Ruh tarafından esinlenmiş olmasına rağmen Valentinusçularm sadece Yuhanna İncili’ne vurgu yapmaları heretikliğin bir göstergesidir.^{^[457]} Eski Ahit’i yaygın olan Grekçe versiyonundan kullanmıştır. Bunun yanında Daniel, Baruh, II. Ezra, I. Enok gibi ek kitaplar da kullanmıştır. Eski Ahit’teki Tevrat ve peygamberler kitabına tekabül edecek şekilde İnciller ve havarisel yazıları koleksiyon şeklinde dikkate almıştır. İçeriğini kutsal yazılar şeklinde takdir ettiği bir Yeni Ahit koleksiyonuna sahip olduğu bilinmektedir.^{^[458]} Seleflerinin aksine Yeni Ahit’ten yaptığı alıntılar, Eski Ahit’ten yaptığı alıntılardan çok daha fazladır.^{^[459]} Luka İncilinin kabul edildiği listelerde neredeyse otomatik olarak kabul edilen Elçilerin İşleri kitabı da O’nun listede yer verdiği kitaplar arasındadır. îreneyus, Ebionitlerin Pavlus’un havariliğini kabul etmemelerini reddederek bu mektuba başvurmaktadır. O, Pavlus’un dışında havari tanımayan Marcion hareketine de aynı şekilde karşı çıkarak bu eseri kullanır. Pavlus’un mektuplarını listelemeyen îreneyus, on üç mektuba yaptığı atıfla açıkça bu eserleri kabul ettiğini göstermektedir. O, Filimun’a mektuptan alıntı yapmamaktadır.^{^[460]}

İreneyus, Yeni Ahit’ten Matta, Markos, Luka, Yuhanna, Elçilerin İşleri, Romalılar, 1. ve 2. Korintliler, Galatyahlar, Efesliler, Filipililer, Koloseliler, 1. ve 2. Selanikliler, 1. ve 2. Timoteyus, Titus, 1 Yuhanna ve Yuhanna’nın Vahyi’nden alıntılarda bulunmuştur.^{^[461]}

îreneyus, Hıritİyan yazılarının otorite olduklarına vurgu yapmış ve Hıristiyan mesajını savunmuştur. Kanonun oluşmasına katkı yapmakla birlikte iki kapak arasına alınmış bir kanonik külliyat düşüncesine sahip değildir. O’nun için en önemli otorite İsa ve sözleridir.^{^[462]}^{^[463]} Yeni ve Eski Ahit tabirleri iki ayrı mesaj ve geleneği ifade etmek üzere İlk defa ireneyus tarafından kullanıldığı bilinmektedir. ireneyus, yazılarında Yeni Ahit koleksiyonları ile ilgili herhangi bir liste vermemektedir. O’nun bulunduğu durum Yeni Ahit’in bir külliyat olarak belirmeye başlamasından hemen öncesidir. Clement ve Tertulyan öncesi eserlerin karekterleri hakkında bilgi sahibi olmasına rağmen, Yeni ve Eski Ahit tabirini serbest bir şekilde kullanırken Yeni Ahit diye bir külliyat şekliyle bir nosyon sahibi değildir.^{^[464]} îreneyus’a göre İncillerin dördü de kutsaldır ve onların kanonu tamamlanmıştır. Pavlus’un Mektuplarını da aynı şekilde kutsal yazılar olarak değerlendiren îreneyus, Elçilerin îşleri kitabı için kutsal yazılar ifadesini kullanmaktadır. İncilleri, încilcilerin (dört incilin yazarlarının) ve havarilerin yazıları olarak iki ana bölümde telakki etmektedir. Pavlus’un yazıları için “yazılmıştır ki” ifadesine yer vermeyen îreneyus, Yeni Ahit yazılarını aktarırken “Yuhanna diyor ki” derken Pavlus için “Pavlus bildiriyor ki” ifadesini kullanmaktadır. Sadece iki yerde İncil yazarları İçin “yazılmıştır ki” ifadesine yer verilmektedir. O’nun bu İnciller ve Havarilerden oluşan kanonuna bir de iki adet Apokalipse’yi eklemek gereklidir. Yuhanna’nın Vahyi ve HermasTn Çobanı O’nun kutsal yazılar olarak nitelendirdiği metinlerdendir.^{^[465]} îreneyus dört Incil’in sayısı ile ilgili sembolik bir yorumlamaya giderek Hezekiel l:5’teki insana benzeyen dört canlı, dünyanın dört köşesi, dört ana rüzgâr ve dört ata (Âdem, Nuh, Musa ve îsa) olarak özdeşleştirmektedir. Bu meyanda da İncillerin dörtle sınırlandırılması gerektiğini önermektedir.^{^[466]}

Katolik mektuplardan da O, Petrus’un I. Mektubunu, I ve II. Yuhanna’nın Mektubunu, Yakup’un mektubunu kabul etmektedir. Petrus’un I. Mektubunun yazarının havari olan Petrus olduğu inancında olan İreneyus, I ve II. Yuhanna’nın mektubunu da Rabbin Havarisi diye adlandırdığı İncilci Yuhanna olduğunu düşünmektedir, Yuhanna’nın Vahyi adlı Apokaliptik eseri çok sık kullanan yazar onu havari Yuhanna’ya atfetmekte ve bu çalışmayı gerçek kehanet olarak değerlendirmektedir.^{^[467]}^{^[468]} İkinci yüzyıl yazarlarında sıkça görülen İsa, havariler ve peygamberler şeklindeki üçlü form İreneyus’ta da görülmektedir. Eldeki bilgilere göre Güney Fransa’da toplam yirmi iki kitap halinde İnciller, Havari yazıları ve Apokalipse bölümleriyle üç bölümden oluşan Yeni Ahit mevcuttur. Filimun’a mektubun ve Hermas’m mektubunun dâhil edilip edilmemesi sayıyı değiştirebilir. İreneyus, en az Eski Ahit kadar değerli kabul ettiği Apostolik Kitaplara ait bir koleksiyona sahipti. O’nun için kanon kriteri bir havariye nispet edilmesi ve Kilise geleneği içerisinde sürekli olarak devam edegelen bir tanıklığın olması idi.^{^[469]} îreneyus’un kabul ettiği ve kullandığı eserler ile Muratori kanonundaki eserler aynıdır. Burada tek istisna, îreneyus’un Muratori listesine ek olarak Petrus’un I. Mektubunu kabul etmesidir. Çok yüksek ihtimalle Roma Kilisesine ait bir liste olan Muratori listesini îreneyus’un Roma ziyareti sırasında edinmiş olması veya haberdar edilmiş olması ihtimal dâhilindedir. Bu dönemlerde bugün elimizde mevcut olan îbranilere Mektup, Yakup’un Mektupu, Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nın III. Mektubu ve Yahuda’nın Mektubu hariç Yeni Ahit’ten yirmi iki kitap genel olarak kullanılan kitaplardır.^{^[470]}

3.2.3. Kuzey Afrika

Bu bölgenin önemli isimlerinden Tertulyan (M.S. 160 240) (Quintus Septimus Florens Tertullianus) Kartaca’da doğmuştur. îkinci asrın ortalarında putperest bir anne babadan dünyaya gelen Tertulyan, 195 yılı civarında Hıristiyan oldu. Hıristiyan olmasının ardından özellikle Roma’da papazların çekememezliği yüzünden Kuzey Afrika’da Marcion akımının temsilcisi oldu.

İznik Konsili öncesindeki Latin Kilise Babalarının en üretkenlerinden olan Tertulyan, Hıristiyan dogma tarihinde yer edinecek terimler kullanması yönüyle de önem arz etmektedir. îmanın kuralı anlamında kullanılan ve Hıristiyan kredosunu ifade eden “regula fidei” tabirini literatüre sokan kişi O’dur.^{^[471]}^{^[472] ^[473]} Aslen Kuzey Afrikalı olmakla birlikte düşünce ve duruş itibariyle Roma Kilisesi’nin temsil etmektedir ve Latin Kilise babalarından ilki sayılmaktadır. O, Marcion’un aksine, Eski ve Yeni Ahit tanrılarının farklı tanrılar olduğunu kabul etmez. O’na göre İnciller ya havariler ya da onların öğrencileri tarafından kaleme alınmışlardır. Tertulyan yaklaşık 197 yıllarında Roma’da Hıristiyanlığı seçmiştir. Daha sonra Montanist akımdan etkilenen Tertulyan, Montanizm hareketinin etkili isimlerinden biri olmuştur.^{^[474]} Kutsal yazıları kullanması îreneyus’un stiline benzeyen Tertulyan, Yeni Ahit’in önemini îsa’nm mesajını gayretli bir şekilde aktaran havariler tarafından yazılmasına bağlamıştır.^{^[475]} Tertulyan, Petrus’un

II. Mektup’u, Yakup’un Mektup’u, Yuhanna’nm II ve IIL Mektup’u hariç Yeni Ahit’in her kitabına atıfta bulunmuştur. Dört încil’i kutsal kitap olarak kabul eden Tertulyan, havarilere nispet edilen mektuplar için de otorite kitaplar muamelesi yapmaktadır. O’na göre bir yazı imanın kuralına ters ise, yani ortodoks inanca ters ise kutsal olarak kabul edilemez.^{^[476]}^{^[477]} Bildiğimiz anlamda Hıristiyan Kutsal Kitaplar koleksiyonu anlamında ilk defa Yeni Ahif tabirini kullanan ilk kişi olarak dikkat çekmektedir. O, bu koleksiyonu ifade etmek için başlıca testamentum ve instrumentum ifadelerini kullanmıştır. Bugün İngilizcede “New Testament” ifadesinin kullanılma sebebinin de TertulyanTn tercihinin bir sonucu olduğu iddia edilmiştir.

Bu yörede beliren bir diğer önemli isim olan Kipriyan (M.S. 200-258) M.S. 200 yıllarında Kartaca’da zengin, soylu ve kültürlü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Kipriyan, Hıristiyan olmadan önce edebiyatla uğraşmıştır. Kartaca episkoposu olan Tertulyan’m eserlerini okuyarak kendisini yetiştirmiştir.^{^[478]} Kartaca’da retorik eğitimi alan Kipriyan. 246 yılında Hıristiyan oldu, iki yıl sonra da Kartaca episkoposu seçildi ve 258 yılındaki ölümüne kadar bu makamda bulundu. Öğretmen diye hitap ettiği Tertulyan’ın eserlerinden istifade eden ve Latince Kİtab-ı Mukaddes’e aşina olan birisidir.^{^[479]} Daha fazla pratik dini konulardan söz eder. İlahiyat düşüncesinin temelinde kilise birliği fikri vardır. Üçüncü asırda Kartaca’da yaşamış olan Pontius’un yazdığı ve en eski Hıristiyan biyografisi olan Vita Caecilii Cypriani “KipriyanTn hayatı” eseri de bir episkoposun nasıl olması gerektiğini anlatmakta ve ideal bir din adamı imajı çizmektedir.^{^[480]}

Kipriyan çok yoğun bir şekilde Yeni Ahit’ten alıntılar yapmıştır. Dört încil, Elçilerin İşleri, Pavlus’un mektupları, Petrus’un I. Mektubu, Yuhanna’nm I. Mektubu ve Yuhanna’nm Vahyi’ni serbestçe kullanmıştır. Fİlemun’a Mektup, Yakup’un Mektupu, Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nm II ve III. Mektubu ve Yahuda’nm Mektubundan atıfta bulunmamıştır. Vahiy kitabı ise kutsal yazılardan olup temel başvuru kaynakları arasındadır.^{^[481]} İncillerin dörtle sınırlandırılmasını Yaratılış Kitabı’ndaki ilgili ifadeden^{^[482]} olduğuna dair yorum yapan Kipriyan, aynı şekilde Pavlus ve Yuhanna tarafından Asyada bulunan yedi kiliseye yazılan mektuplarında önceden Eski Ahit’te işaretleri^{^[483]} olduğu yorumunda bulunmuştur.^{^[484]}

3.3. Belli Başlı Yeni Ahit Koleksiyonları

Erken dönemlere ait belli başlı bilinen listeler, değişik dönemlerde Yeni Ahit koleksiyonu olarak o dönemde yazılan ve kayda geçirilen eserler hakkında bize bilgi sunmaktadır. Bunların belli başlıları şunlardır:

3.3.1. Muratori Kanonu

Erken dönemde Yeni Ahit’in Kanonu ile ilgili en önemli dokümanlarından birisi de Muratori Kanonudur. Bu liste metinlerin kâşifi Milano’lu İtalyan tarihçisi ve ilahiyatçısı Ludoyico Antonio Muratori’ye (1672-1750) nispet edilerek bu adı almıştır.^{^[485]} Bu parçalar, ilk olarak 1740 yılında ihtimam gösterilmeden basılmıştır. Nerede, ne zaman ve kim tarafından yazıldığı tartışmalıdır. Batı’daki bir yörede yazıldığını ifade edenler olduğu gibi Doğu şehirlerinden birinde kaleme alındığı da iddia edilmiştir. Yazarı hakkında değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bunların arasında ön plana çıkanlardan biri Hippolitus’tur. Ayrıca yazarının Roma Kilisesine mensup birisi olması ihtimali üzerinde de durulmuştur. İçindeki kitap sayısı bakımından en geniş ve en eski tarihli liste olarak dikkat çekmektedir.^{^[486]}

Çoğu araştırmacı bu çalışmayı 180-200 yılları arasında yapılmış olarak değerlendirirler. Yalnız Albert Sundberg, eseri bir dördüncü yüzyıl çalışması olarak değerlendirmektedir. Seksen beş satırdan oluşan bu eser ilk dönemlere ait bir liste sunması açısından önem arz etmektedir.^{^[487]} Bu liste basit bir şekilde kitap listesi veren bir çalışma değildir. îlk başları kayıp olan liste Markos İncili ile başlamaktadır. Yalnız yazarın Matta încili’ni bildiğinden şüphe edilmemiştir. Yazar dört İncili de kabul etmektedir.^{^[488]} Yine ilk satırda ismi geçen Markos İçin İse yazdıkları hakkında görgü tanığı değildir demekte ve O’nun İncilini yazarken görgü şahitlerinin ifadelerine dayanarak yazdığını belirtmektedir. Eserde Luka’nın da yazdıklarının görgü şahidi olmadığı vurgulanmakta ve O’nun İsa’nın göğe alınmasından sonra Pavlus’un yanında dolaştığı ifade edilmektedir.^{^[489]}İncillerden Yühanna İncili’ne de dördüncü sırada olarak yer vermektedir.^{^[490]}

Elçilerin İşleri kitabının Luka încili’ni yazan kişiyle aynı olduğunu bildiren yazar, havarilerin işleri adı altında ortaya çıkan bütün kitapların aslında bu tek kitapta toplandığını ifade etmektedir. Pavlus’un havariliğini kabul eden Marcion’a karşı bu iddiayı ortaya attığı söylenmekle birlikte O’nun diğer apokrif elçilerin işleri adım taşıyan kitaplara gönderme yapmak İçin de bu ifadeleri kullanmış olması muhtemeldir. Yazar, Luka’nm eldeki kaynaklar itibariyle bu eseri kaleme aldığından ötürü eksik bir şeyler olmasının muhtemel olduğuna değinerek bunun yeterli bir çalışma olduğunu vurgulamaktadır. Luka’yı Elçilerin İşlerinde geçen bütün olayların şahiti olarak tanıtan yazar bu şekilde aynı isimle yazılan diğer eserleri de makbul olarak kabul etmediğini ima eder.^{^[491]} Liste Bütün Elçilerin İşleri şeklinde geleneksel isme yapılan bir ekleme ile göze çarpmaktadır. Zaten geleneksel ismi ile bile abartma kabul edilen bu başlık “bütün” İfadesi eklenerek çok nadir bir isimlendirmeye gidilmiştir. Elçilerin İşleri ile kasdedilen çalışmada özelde Petrus ile Pavlus’a ait kayıtlar mevcuttur. Muratorİ kanonu adlı çalışmada bu eserden bahsederken “bütün” elçilerin işleri şeklinde bir ekleme yapılması garipsenmiştir. Bu da muhtemelen Marcion’a karşı bir reaksiyon olarak değerlendirilmiştir. Marcion, Pavlus İçin İsa Mesih’in tek sadık havarisi ifadesini kullanırken, bu listenin yazarı da sadece Pavlus değil diğer tüm havariler de sadıktır ve bilgileri değerlidir anlamında bu eklemeyi yapmış olması kuvvetle muhtemeldir. Bir de o devirlerde Pavlus’un İşleri, Yuhanna’nın İşleri, Petrus'un İşleri, Tomas’m İşleri vs. gibi değişik hatırat türünden eserler mevcut olduğundan yazar onların otantik olmadığına vurgu yapmak ve sadece bu eseri nazara vermek için bütün bilgiler burada mealinde bir ilave ifade yerleştirmiş olabilir.^{^[492]}

Listenin yazarı, Pavlus’a atfedilen on üç mektubu da zikretmektedir. Bu mektuplar sırasıyla; Korintliler (I ve II), Efesliler, Filibeliler, Koleseliler, Galatyahlar, Selanikliler (I ve II) ve Romalılara Mektup. Bunun dışında Yahuda’nm Mektubu ve Yuhanna’nın iki Mektubu gelmektedir. Yuhanna’nın bu mektupları birinci ve ikinci mektup mu yoksa ikinci ve üçüncü mektup mu bu konu tartışmalıdır.^{^[493]} Ardından yazar, Süleyman’ın bilgelik Kitabı’na atıfta bulunmaktadır. Bu kitabın bu listede kendine yer bulması garip karşılanmış fakat konuyla ilgili yeterli bir cevap bulunamamıştır.^{^[494]}

Listede Apokaliptik türünden Yuhanna’nın ve Petrus’un Apokalipsi de zikredilmektedir. Petrus’un Apokalipsi genel kabul görmese de bu çalışmada kabul edilen metinler arasında görülmektedir.^{^[495]} Ayrıca listede Hermas’m Çoban adlı eserine de atıf yapılmaktadır. Bunun dışında Arsinous, Miltiades ve Valentinus’un yazılarına ve Basilides ve Montanİstlere atfen ifadeler vardır ki bu eserler müellif tarafından heretik olarak kabul edilen eserlerdir.^{^[496]}

Muratorİ Kanonu yazıları dört kategoride değerlendirilmiştir. Birinci grupta herkes tarafından kabul görmüş kitaplara yer verilmiştir. Bunlar dört İncil, Elçilerin İşleri, Pavlus’un on üç mektubu, Yahuda’nın mektubu, Yuhanna’nın iki mektubu, Süleyman’ın bilgeliği ve Yuhanna’nın Vahyi. İkinci grupta bazı ileri gelen din bilginlerinin kilisede okunmasını kabul etmediği Petrus’un Apokalipsi gelmektedir. Üçüncüsü Hermas’m Çoban adıyla bilinen eseridir kİ bu çalışma, reddedilmesine rağmen Özel olarak bazı yerlerde okunmaktaydı.^{^[497]}

Muratorİ Kanonunda eserlerin kanon oluşu ile ilgili “almak, tanımak, kabul etmek, kutsal sayılmak” gibi ifadelerle eserlerin değeri ifade edilmiştir. Bunun dışında kilisede ayinde toplu okumada kullanılan ve göz ve kulak şahitlerinin ikrarı ile otorite oluşları dile getirmiştir. Bu çerçevede Hermas’m Çoban adlı eseri bir elçiye atfedilmediğinden ve apostolik dönemde yazılmadığından kanonik olarak kabul görmemiştir.^{^[498]}

Ayrıca bu listede Yeni Ahit’te bulunan Petrus’un I ve II. Mektubu, Yakup’un Mektubu ve İbranilere Mektup yer almamıştır. Bunların arasında el ilginç olanı Petrus’un birinci mektubu görülmüştür. Erken dönem doğulu ve batılı yazarlardan çoğu tarafından kullanılan bu eserin bu çalışmada zikredilmemesi tuhaf karşılanmıştır. Bu listede İki tür yenilik göze çarpmaktadır. Birincisi Süleyman’ın Bilgeliği kitabı Yeni Ahit kitapları arasında sayılmakta İkincisi de Yahuda’nın Mektubu listeye kabul edilmiş olmasıdır. Bunda bu mektubun heretiklere karşı tepkisi ve geleneği savunma tavrı etkili olmuş olabileceği ihtimali üzerinde durulmuştur.^{^[499]} Bu liste o zamanki Roma Kilisesinin temel Yeni Ahit koleksiyonu kabul edilmektedir. Listenin yazarı sadece isimleri vermekle yetinmemiş eserler hakkında da yorumlar, gözlemler yapmıştır.^{^[500]}

3.3.2. Eusebius ve Kanonu

Eusebius, M.S. 312-315 yıllarında Filistin Kayseriyesİne ©piskoposluk yapmıştır. Eusebius, Kilise tarihi için birçok önemli olayların vuku bulduğu bir devirde yaşamıştır. En sıkı ve sert kovuşturmalar ve İznik Konsİli O’nun zamanında olmuştur. Eusebius, kendi zamanında mevcut bulunan ve artık kaybolmuş olan yazıları arayıp toplamış ve bunlardan yararlanmıştır. Bu nedenle Eusebius II. ve III. yüzyılların Hıristiyanlığı hakkında çok değerli bir bilgi hâzinesini bizlere nakleden kimsedir. Bu bilgileri esas itibariyle M.S. 324 yılında Kilise Tarihi ve Filistin Şehitleri isimli iki eserinde bulmaktayız.

Kendisinden önceki döneme ait verdiği bilgiler çok önemlidir. Önce Kayseriyedeki ardından da Kudüs’teki Hıristiyanlığın antik eserleriyle ilgili çalışmaları ve bilgi toplaması dikkat çekicidir. Daha sonra bu bilgiler ışığında Kilise Tarihi adlı eserini kaleme almıştır. Kilise Tarihi eseri bölümler halinde yazmış ve sürekli olarak revizyon, ekleme- çıkarma, düzeltmelerde bulunmuştur. Hıristiyan kutsal kitabı ile ilgili çok geniş yelpazede yazılar kaleme almıştır. Çok farklı yazarları okuyan Eusebius bireysel tanıklıklara değinmiştir. Okuduğu yazarların kullandıkları alan Eusebİus’un kutsal metinlerle ilgili tavrı o zaman itibariyle resmi kanon süreci tamamlanmış ve kullanılmakta olan bir listenin var olmadığını göstermektedir.^{^[501]}

Eusebius, elinde herhangi bir resmi kanon listesi olmadığı için mevcut eserleri oylama usulüyle sınıflandırmaya gitmiştir. îlk planda yazar, bu eserleri üç kısımda ele almıştır. Birinci gruptaki eserler otoritelerin, kiliselerin üzerinde İttifak ettikleri eserlerdir. İkinci grup da aynı şekilde reddedilmesine fikir birliği olan eserlerdir. Üçüncü gruptaki eserler ise kimi grup ve kiliseler tarafından kutsal sayılırken kimisi tarafından da kabul görmeyen çalışmalardır.^{^[502]}

Birinci gruptaki eserler “homologoumena” adıyla ifade ettiği ve herkes tarafından kabul edilen eserlerdir. Bunların sayısı yirmi olarak verilmektedir. Bunlar kutsal dörtlü İnciller, Elçilerin İşleri, Pavlus’un mektupları, Petrus’un I. Mektubu, Yuhanna’nın I. Mektubu’dur. Yazar Yuhanna’nın Vahyi’ni bu kitapla ilgili çekincelerini dile getirdikten sonra burada zikreder.^{^[503]}^{^[504]} İkinci gruptaki çalışmalar ise herkes tarafından reddedilen eserlerdir. Bunları sahte ve yasal olmayan eserler olarak zikreden yazar, bu grupta ise Pavlus’un İşleri, Hermas’m Çobanı, Petrus’un Apokalipsi, Barnabas’ın İncili, havarilerin öğretileri, îbraniler İncili, (the Gospel of Hebrews) yer almaktadır. Eusebius, Yuhanna’nm Vahyini bu grupta da zikretmektedir. O, bu çalışmayı bazılarının kutsal saydığını bazılarının da kabul etmediğini ifade etmektedir. Aynı şekilde İbraniler İncili de kutsal sayanlar bulunduğunu ifade etmiştir. Eusebius daha sonra tartışmalı kitaplar adı altında bir başlık açmıştır. Üçüncü gruptaki eserler, Eusebius tarafından “antilegomena” diye ifade edilmektedir ki bu da tartışmalı kitaplar manasında kullanılmaktadır. Bu bölüme giren kitaplar, Yakup’un Mektubu, Yahuda’nm mektubu, Petrus un IL Mektubu, Yuhanna nın II ve IIL Mektubu dur/

Bunların dışında Eusebius bir de heretikler tarafından kaleme alman ve havarilerin adının kullanıldığı yazılara değinir. Eusebius bu tür kitapların sahte kitaplardan daha tehlikeli olduğunu ifade etmektedir. Çünkü bu çalışmalar küfür içeren kitaplar olduğu halde havarilerin adıyla okuyucuyla buluşmaktadır.

Eusebius, kitapları ilk önce kanonik olup olmamasına göre sınıflandırmıştır. îkinci olarak onları içerikleri ve yazıları itibariyle ortodoks olup olmamalarını nazar-ı dikkate almıştır. Ortodoks kitaplar hem herkes tarafından kabul edilmiş kitapları hem de tartışmalı kitapları içine almaktadır. Bu grup aynı zamanda “notha” diye ifade edilen ve sahte kitaplar diye ifade edilen eserleri de içermektedir. Fakat bu kitaplar kanonik sayılmamaktadırlar. Ortodoks olmayan kitaplar ise heretiklerin yazdığı eserlerdir. Burada kanonik olmamasına rağmen ortodoks sayılan “notha” adlı kitap grubu özel bir yer işgal etmektedir.^{^[505]}

Eusebius, Yuhanna’nm Vahyi’ni hem tartışmalı hem de sahte kitaplar bölümünde incelemiştir. Çok geniş çevreler tarafından kabul görmesine rağmen özellikle Montanistler ve diğer milyenarist/milenyumcu akımlar tarafından çokça kullanılması sebebiyle Eusebius, bu eser hakkında çekinceli davranmıştır. Ayrıca Eusebius’un îbranilere mektubu zikretmemesi de bu çalışmayı Pavlus’un mektupları arasında zikretmiş olmasına bağlanmıştır.^{^[506]}^{^[507]}

3.3.3. Sina Kodeksi

Dördüncü asra ait bir kodekstir. Bu eserde yer alan kitaplar sırasıyla Matta, Markos, Luka, Yuhanna, Romalılara Mektup, I. Korintliler, II. Korintliler, Galatyalılar, Efeslilere Mektup, Filibelilere Mektup, Kolesilere Mektup, I. Selanikliler, II. Selanikliler, îbranilere Mektup, I. Timoteyus, II. Timoteyus, Titus, Filimun’a Mektup, Elçilerin İşleri, Yakup’un Mektubu, I. Petrus, II. Petrus, I. Yuhanna, II. Yuhanna, III. Yuhanna, Yahuda’nm Mektubu, Vahiy Kitabı, Bamaba’nm Mektubu, HermasTn Çoban adlı eseridir. îlk dönemlere ait büyük kodekslerden bugünkü yirmi yedi kitabı içeren tek kodeks Sina kodeksidir.

3.3.4. Vatikan Kodeksi

Dördüncü asra ait bir başka kodeks de Grekçe yazılmış olan Vatikan Kodeksidir. Kodeksin son kısmı hasarlıdır. Bu kodekste sırasıyla Matta, Markos, Luka, Yuhanna, Elçilerin İşleri, Yakup’un Mektubu, I. Petrus, II. Petrus, I. Yuhanna, II. Yuhanna, III. Yuhanna, Yahuda’nm Mektubu, Romalılara Mektup, I. Korintliler, II. Korintlikler, Galatyahlara Mektup, Efeslilere Mektup, Filibelilere Mektup, Koleselilere Mektup, I. Selanikliler, II. Selanikliler, îbranilere Mektup (Başından 9.14’e kadar)^{^[508]} Kodeks Vatikan kütüphanesinde 1448 yılında Papa Nicholas V tarafından ortaya çıkartılmıştır. Kodeks I. ve II. Timoteyus, Titus, Filemon ve Vahiy kitabını içermemektedir. Metin uzmanları ve paleograflardan kimisi bu çalışmanın Konstantin’in Eusebius’a hazırlaması için emrettiği elli Kitab-ı Mukaddes nüshasından birisi olabileceği ihtimali üzerinde durmuşlardır. Bazı araştırmacılar da metnin (bazı ekstra eklemeler de dahil) Koptil versiyonla ve Atanasyus’un 367 yılındaki mektubuyla parelellikler yüzünden çalışmanın Mısır veya İskenderiye merkezli olabileceğini iddia etmişlerdir.

3.3.5. İskenderiye Kodeksi

Beşinci asra ait bir kodekstir. İlk sayfaları kayıp olan bu yapıt İncilleri ve diğer mektuplara ait eksiklikler mevcuttur. Kodeks sırasıyla şu eserleri ihtiva etmektedir: Matta (25.6^יdan 28.20’ye kadar), Markos, Luka, Yuhanna (her birinden iki yaprak eksik), Elçilerin İşleri, Yakup’un Mektubu, L Petrus, II. Petrus, I. Yuhanna, II. Yuhanna, III. Yuhanna, Yahuda’nm Mektubu, Romalılara Mektup, I. Korintliler, II. Korintliler (3 yaprak eksik), Galatyahlara Mektup, Efeslilere Mektup, Filibelilere Mektup, Koleselilere Mektup, I. Selanikliler, II. Selanikliler, îbranilere Mektup, I. Timetoyus, II. Timoteyus, Titus, Filimun, Vahiy Kitabı, I. Clement, II. Clement (eksik şekilde). Bunun yanında Süleymaıfmn Mezmurları adının taşıyan bir çalışmaya içindekiler tablosunda yer verilmesine rağmen açık bir kayıtla bu listeye dâhil edilmemiştir*

3.3.6. Codex Claro montanus

Altıncı yüzyıldan kalma Grekçe ve Latince yazılmış bir çalışmadır. Muhtemelen Mısır’da 300Tü yıllarda kullanılan Yeni Ahit listesini temsil etmektedir. Bazı mektupların önünde konuşma çizgisi şeklinde işaretler vardır. Bununla ilgili kimisi “o kitabın önemsizliğine yapılan vurgudur” derken kimisi de sadece “bir Önceki seriden (Pavlus’un mektuplarından veya Katolik Mektuplardan ayırt etmek için) ayırt etmek, türünü vurgulamak için konulmuştur” demektedirler. Filibelilere Mektup, I ve II. Selaniklilere Mektup ve îbranilere mektup yer almamaktadır. Pavlus’un mektuplarının sırası da alışılmış sırasının dışındadır. Petrus’a atfedilen I ve II. Mektuplar da bir başkası tarafından Petrus’a gönderilen mektuplar olarak ifade edilmiştir. Ayrıca İncillerin sırası da değişik olarak yer almaktadır. Listede sırasıyla, Matta, Yuhanna, Markos, Luka, Romalılara, Korintlilere I ve II. Mektup, Galatyahlara, Efeslilere, Timoteyus’a I ve II. Mektup, Titus’a, Koloselilere, Filimun’a Mektup, Petrus’un I ve II. Mektubu (metinde to Petrus şeklinde), Yakup’un, Yuhanna’nm I, II ve III. Mektubu, Yahuda’nm Mektubu, Bamaba’nm Mektubu, Yuhanna’nm Vahyi, Elçilerin işleri, Hermas’ın Çoban adlı eseri, Pavlus’un işleri, Petrus’un Vahyi yer almaktadır.^{^[509]}^{^[510]}

3.3.7. Konstantin ve Elli Adet Kitab-ı Mukaddes Nüshası

Eusebius, kanonun oluşumunda etkisi olan kilise önderlerinden biri olarak göze çarpmaktadır. Konstantin zamanında yaşaması ve kilise tarihi ile ilgili kayıtlar tutması da dikkate değer özellikleridir. Konstantin 330 yılında İstanbul’u başkent yaptıktan sonra Eusebius’a bir yazı yazarak Yunanca Eski ve Yeni Ahit’ten elli nüsha istemiştir. İmparatorun mektubu Eusebius’un “Konstantinin Hayatı” adlı eserinde muhafaza edilmiştir. Bu eser Konstantinin ölümünden hemen sonra kaleme alman methiye türü bir eser görünümündedir. Bu istek üzerine elli nüsha kaliteli parşömenler üzerine eğitimli yazıcılar tarafından yazılmış ve yazım ve yazıcı masrafları bizzat imparator tarafından karşılanmıştır. Ayrıca imparator bu nüshaların taşınması için de iki adet nakliyeciyi yetkilendirmiştir. Eserde verilen bilgilere göre Eusebius, bu isteği geciktirmeden yerine getirmiş ve nüshalar itina ile ve mükemmel ciltlerde imparatora gönderilmiştir. Bu nüshalarda hangi kitapların olduğu, bunların hangi isim, sıra ile ve açıklamalarla yer aldığını net değildir. Nüshaları hazırlayan Eusebius olduğu için listeye dâhil olan kitaplar O’nun takdir ettiği kitaplar olması en olası ihtimaldir.^{^[511]} Yalnız kimi araştırmacılar bu nüshalarda sadece dört İncilin mevcut olduğunu iddia etmişlerdir.^{^[512]}Bunun yanında bugün o zamanlardan korunmuş olarak gelen Vatikan ve Sina Kodekslerinin imparatora gönderilen bu nüshadan birileri olma ihtimali veya bu nüshalar esas alınarak hazırlanmış birer çalışma olma ihtimali dile getirilmiştir.^{^[513]}Bruce, bu nüshaların bugün elimizde bulunan Yeni Ahit’in yirmi yedi kitabını İhtiva ettiğini düşünmektedir. Yazara göre Eusebius tarafından şüpheli görülmesine rağmen Vahiy kitabı da listeye dâhil edilmiştir ki bunda imparatorun Vahiy Kitabı’na olan ilgisi etkili olmuştur. Yine O, bugünkü şekliyle yirmi yedi kitapta sabit kalınmasında Konstantin’İn güçlü bir etkisi olduğunu iddia etmektedir.^{^[514]}

3.3.8. Cheltenham Listesi

1885 yılında İngiltere’de Theodor Mommsen tarafından keşfedilen Latince bir el yazmasıdır. Yaklaşık olarak 360-365 yılları civarında kayda geçirilmiş olduğu tahmin edilen bu yapıt Kuzey Afrika menşelidir. Yakup’un ve Yahuda’nm mektuplarının yer almadığı listede ayrıca Pavlus’a atfedilen îbranilere Mektup da yoktur. Beş Katolik mektup da çalışmada yer almayan eserler arasındadır. Listede sırasıyla Matta, Markos, Yuhanna, Luka, Pavlus’un on üç mektubu, Elçilerin İşleri, Vahiy Kitabı, Yuhanna’nm IIL Mektubu, Petrus’un II. Mektubu yer almaktadır.^{^[515]}

3.3.9. Atanasyus’un Listesi

İznik Konsili sırasında İskenderiye’ye bağlı kiliselere gönderilmek üzere kararlaştıran mektuplar bizzat Atanasyus tarafından bir bayram mektubu formatında hem Paskalya yortusunun vaktini bildiren hem de önemli meselelerin ele alındığı bir notla ilgili kiliselere gönderilmekteydi. Bu gelenek Atanasyus tarafından 329 yılından 373 yılma düzenli olarak devam ettirilmiştir.^{^[516]} İskenderiye episkoposu olan Atanasyus’un 367 yılı Paskalya Yortusu sırasında kaleme aldığı otuz dokuzuncu bayram mektubu bugün Hıristiyanların elinde bulunan Yeni Ahİt’teki yirmi yedi kitabı içeren ilk metin olması yönünden çok büyük Önem arz etmektedir. Eserde sırasıyla dört İncil, Elçilerin İşleri, yedi Katolik mektup, Pavlus’a atfedilen on dört mektup, ardından da Timoteyus (I ve II), Titus ve Filimun’a mektupla Yuhanna’nm Vahyi gelmektedir. Bu yirmi yedi kitaba ilaveten Havarilerin Öğretisi (Didake) ve Hermas’ın Çoban adlı eseri de listede zikredilmektedir.^{^[517]}^{^[518]} Atanasyus’un Mısır tecrübesinin bu listenin ortaya çıkmasında etkili olduğu iddia edilmiştir. Yeni Ahit’in en eski Koptik versiyonu olan Sahidik metni 250 ile 350 yılları arasında şekillenmiştir. Bunun için de Vahiy kitabı da yer almaktadır. Atanasyus’un listesindeki bütün kitaplar Sahidik versiyonda da mevcuttur. Zamanının Koptik Hıristiyan kültüründen etkilenmiş Atanasyus’un o zaman Mısır’daki Hıristiyanlar arasında yaygın olarak kullanılan listelerle uygunluk arz eden bir liste ffl O yayınlaması tesadüfi değildir.

3.3.10. Laodikya, Hippo ve Kartaca Konsilleri Listesi

363 yılında yapılan Laodikya Sİnodu’nda alınan kararlar neticesinde yayınlanan kanonik kitaplar listesi dört İncili, Elçilerin İşlerini, yedi Katolik mektubu, Pavlus’a atfedilen on dört mektubu içermektedir. Bu liste Yeni Ahit’in son kitabı olan Vahiy bölümünü kanona dâhil etmemiştir. Bu sinod’un elli dokuzuncu maddesi kanonik olmayan kitapların okunmasını yasaklamaktadır.^{^[519]} Yalnız bilim adamları bu listenin bu Sinod’a ait olmadığını daha geç döneme ait bir liste olduğunu dile getirmektedirler. Sinod’un elli dokuzuncu maddesi kanonik olmayan kitapların okunmasını yasaklayınca altmışıncı madde olarak da bu yasaklama maddesini pekiştirmek ve kitapları da zikretmek için daha sonraları aslında sinod kararlarından olmadığı halde bu liste eklenmiştir, denilmektedir.^{^[520]} 3 93 yılında Afrika’da yapılan Hippo Sinodu da bugünkü Yeni Ahit’te bulunan yirmi yedi kitabı içermektedir. 397 yılında Kartaca’da yapılan Sinod’da da kanonik kitapların dışındaki kitapların okunmaması karara bağlanmıştır. Ayrıca şehitlerin ölüm yıldönümlerinde ilgili kitapların okunmasında mahzur olmadığına dair de bir izin yayınlanmıştır.^{^[521]} 419 yılında yapılan Kartaca konsilinde ise 397 yılındaki karar tekrar teyid edilmiş ve 397 yılında bağımsız olarak listelenen İbranilere Mektup’a da 419’daki bu konsilde Pavlus’un mektupları arasında yer verilmiştir.^{^[522]}

BÖLÜM 4: KİLİSELER VE KANON LİSTELERİ

4.1. Latin Kiliseleri

Latin İfadesi adını İtalya’da Latinum bölgesinden almaktadır. Latin kilisesi Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında iki temel merkezden ibaretti: Bunlardan ilki ve en önemlisi Roma, diğeri ise Kuzey Afrika’da bulunan Kartaca idi. Bunun yanında Fransa (Gaul) da yine Batı’da önemli kilise merkezlerinden biri olarak göze çarpmaktadır.^{^[523]}^{^[524]}

Roma ilk devirlerden bu yana Hıristiyanlığın belli başlı merkezlerinden birisi olmuştur. Burada Yeni Ahit ile İlgili kitaplar dönem dönem farklı insanlar tarafından farklı şekillerde kabul görmüştür. Altıncı yüzyıl ait iki dilli bir Latin yazması Pavlus’un mektuplarını içermekte ve nüshada Filimun’a mektuptan sonra İbranilere Mektuptan önce kutsal kitaptaki kitapların listesini vermektedir. Liste birçok ilginç değişikliklerle doludur. Örneğin İnciller Matta, Yuhanna, Markos ve Luka’dan oluşmaktadır. Pavlus’un mektupları ise Romalılara mektup, Korintlilere I ve II. Mektup, Galatyalılara Mektup, Efeslilere Mektup, Timetoyus’a I ve II. Mektup, Titus, Koloselilere Mektup ve Filimun’a mektup. Burada Filibelilere mektup, Selaniklilere I ve II. Mektup ve İbranilere mektup yer almamıştır. Liste Katolik mektuplardan sırasıyla Petrus’un İkinci mektubu, Yakup’un mektubu, Yuhanna’nın L, II. ve III. mektubu ve Yahuda’nm mektubu gelmektedir. Liste, Bamaba’nın mektubu, Yuhanna’nın vahyi, Elçilerin İşleri, Çoban, Pavlus’un İşleri ve Petrus’un Apokalipsi ile sona ermektedir. Çalışmada yanlarında yatay işaretler bulunduğu için Bamaba’nın mektubu, Hermas’m Çobanı, Pavlus’un İşleri־ ve Petrus’un Apokalipsi adlı eserlerin otorite kitaplar sayılmadığı düşünülmüştür. Bu yazmadaki listenin muhtemelen 300’lü yıllara ait bir kanon listesi olduğu tahmin edilmektedir.

Üçüncü asrın başlarında pagan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Kipriyan, Kartaca’da retorik okumuş ve 246 yılında Hıristiyanlığı seçimiştir. İki yıl sonra Kartaca piskoposu seçilmiş ve ölüm yılı olan 258 yılındaki şehadetine kadar bu makamda bulunmuştur. Tertulyan’dan hep üstad, hoca olarak bahseder.^{^[525]} Kipriyan’ın batılı yazarlar üzerinde çok büyük etkisi olmuştur. Kanona almadığı Filimun’a mektup, îbranilere Mektup, Yakup’un Mektubu, Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nın II ve III. Mektubu ve Yahuda’nm Mektubu, O’nu takip eden asırlarda batılı kilise yazarları tarafından da listeye dâhil edilmemiştir.^{^[526]} Epistle adlı eserinde dört încili cennetteki dört ırmakla kıyaslama yoluna gider. Bunun yanında Elçilerin İşleri, Pavlus’un yedi kiliseye gönderdiği mektupları, Timoteyus ve Titus’u, I. Petrus’u Yuhanna’nın I. Mektubunu ve Vahiy kitabını Yeni Ahit’ten saymıştır.^{^[527]}

Batının Atanasyusu olarak da bilinen Hillary, Doğu ile Batı kiliseleri arasında bir bağ vazifesini görmüştür. Dördüncü asrın ikinci yarısında öne çıkan Hillary Yeni Ahit içerisinde îbranilere mektubu Pavlus’a atfetmiştir. Bu diğer Latin yazarların genel düşüncesine aykırı bir durumdur ve O, bununla yetinmeyip bu eseri kanonik olarak zikretmektedir. Aynı şekilde Yakup’un mektubunu kutsal yazılardan biri olarak ifade etmektedir ki bu da Batılı kilise yazarları arasında bir ilktir.^{^[528]}

Dördüncü asrın ikinci dönemine ait olduğu tahmin edilen bir diğer Latin listesinde ise aynı şekilde bir takım değişiklikler mevcuttur. Bunların başında da yine diğer Latin nüshasında olduğu gibi încillerin dizimi ile ilgili bir farklılık vardır. Bu listede İnciller Matta, Markos, Yuhanna ve Luka olarak sıralanmaktadır. Pavlus’a nispet edilen on üç mektubu, Havarilerin İşleri ve Vahiy kitabı takip etmektedir. Yuhanna ve Petrus’un mektuplarıyla ilgili net olmayan ifadelerin yer aldığı listenin muhtemelen Yuhanna ve Petrus’un birinci mektubunu kasdettiği düşünülmüştür.^{^[529]} Brescia piskoposu Filaster, 390’h yıllarda bitirdiği Liber de Haeresibus eserinde Yeni Ahit kitapları arasından İncilleri, Pavlus’a nispet edilen on üç mektubu, yedi Katolik mektubu zikretmektedir. Bir başka yerde de bu listeye ek olarak îbranilere Mektubu Pavlus’un mektuplarından, Yuhanna’nın Vahyi’ni Apostolik yazılardan saymaktadır.^{^[530]}

Dördüncü asrın Batıdaki önemli isimlerinden biri de İtalyan yazar Rufınus’ur. 345- 410 yılları arasında yaşamış olan yazar Grekçe’den Latinceye teolojik konulardaki çevirileriyle tanınmaktadır. Bugünkü Yeni Ahit’te bulunan eserleri kutsal yazılardan sayan Rufinus, Origen’in yazıları ve kutsal yazıları kanonik olmalarına ayırt etmesi ile

eo ן

ilgilenmiştir. Havarilerin Akidelerinin Açıklaması adını taşıyan eserinde Yeni Ahit’in kitaplarının isimlerini şu şekilde vermektedir: Dört İncil, Elçilerin İşleri, Pavlus’un on dört Mektubu, Petrus’un iki mektubu, İsa’nın kardeşi ve havari olan Yakup’a ait bir mektup, Yahuda’ya ait bir mektup, Yuhanna’ya ait üç mektup ve Yuhanna’nm Vahyi. Bu liste Atanasyus’un listesiyle neredeyse aynı olmakla birlikte Katolik mektupların diziminde farklılık göstermektedir. Rufmuş, bu listenin ardından saydığı kitaplar için “kilise merkezli, kilise çıkışlı” (ecclesiastical) fakat kanonik olmayan kitaplar demektedir. Didake, Hermas’m Çoban adlı eseri gibi çalışmalar da kiliselerde okunabilir; fakat inanç konusunda başvurulamaz kitaplar olarak değerlendirmiştir. Bunun yanında apokrif kitapların kilisede okunmamasını belirtmiştir. Pavlus’a ait on dört mektuptan bahsederek îbranileri de Pavlus’un eseri olarak zikretmiştir. Bazılarının bu eseri Pavlus’a atfetmediklerinin de bilincindedir.^{^[531]}^{^[532]}

Batıdaki en büyük kilise babalarından biri de Jerome’dir. Jerome’un ya da diğer adıyla Hieronymus’un, bugünkü Macaristan ile Dalmaçya’nm sınırında bir kent olan Stridon’da 345 yılında doğduğu sanılmaktadır. Jerome, Beytlehem’de 420’de Ölmüştür. Çok genç yaşında okumak üzere Roma’ya gitmişti. On iki yaşına kadar Roma’da kaldığı tahmin edilmektedir. Eğitimi bitince Gaul’a gitti ve geçici olarak, Batı’nm başkenti Treves’de kaldı. Uzun yıllar Filistin’de yaşadı. Antakya’da episkopos Paulİnus tarafından rahip olarak atandıktan sonra İstanbul’a geldi. M.S. 379 İle 382 yıllan arasında orada kaldı ve Nazian’lı Gregorius’un öğrencisi oldu. Jerome daha sonra 382 yılında Roma’ya geldi. Papa Damasus (M.S. 366-384) onu özel sekreteri ve danışmanı olarak seçti. Papa, Eski Ahid’in ve Incil’in Latince çevirilerini yeniden gözden geçirme işini ona verdi. Jerome, Kutsal Kitap’ı İbranice’den “Latince”ye (390-405) çevirdi. Bu çeviri “Vulgata” çevirisi diye tanınmaktadır.^{^[533]}^{^[534]} Kutsal Kitap metinlerini yeniden gözden geçirmiş, çevirmiş ya da yorumlamalara tabi tutmuştur. O’nun revizyonda bulunduğu Yeni Ahit bugün kullanılan listeyle aynı eserleri içermektedir. Batı kiliselerinde de O’nun bu çevirisi başlıca Latince versiyon olarak güvenilir ve meşru bir çalışma olarak örnek olmuştur. Eserde Elçilerin işlen Pavlus un mektuplarından sonra gelmektedir.

Eserinde Katolik mektuplar hakkında yorum yapmaktadır. İsa’nın kardeşi kabul edilen Yakup’un Katolik mektuplar arasında sayılan bir adet mektup yazdığını, bunun yanında başka birisine ait bir mektubun O’nun İsmini kullanarak zamanla otorite kabul edildiğini iddia edenlerden bahsetmektedir. Yahuda’nm mektubunun Apokrif bir kitap olan Enok Kitabı’ndan alıntı yaptığından ötürü birçok grup tarafından reddedildiğini daha sonra onun da zamanla kutsal kitaplardan biri sayıldığını belirtmektedir. Jerome yedi Katolik mektubu kutsal yazılar kabul etmekle birlikte onların yazarlarını ve otorite kabul edilmelerini sorgulamıştır.^{^[535]} Petrus’a atfedilen 2 mektubun ise üslup açısından çok farklı olduğunu ve aynı kalemden çıkmış olmayacağına dair şüpheyi ortaya atarak ayrı kâtipler tarafından kaleme alınmış olabileceğini gündeme getirmiştir. “İbrani 1 ere mektupla Yuhanna’nm vahyini de kabul etmemeye meyillidir”.^{^[536]}

Bamabas’m mektubu hakkında da kilisede eğitime yönelik uygulamalarda kullanılabilecek bir eser olarak görmektedir. Pavlus’un bir arkadaşı tarafından yazılması ve diğer bazı özellikleri bu eserin Jerome tarafından değerli bir kitap olarak anılmasını sağlamıştır. Hermas’m Çobanı’nm da aynı şekilde Grek kiliselerinin bazılarında okunduğunu ve faydalı bir kitap olduğunu belirtmektedir.^{^[537]}^{^[538]}

Batının en büyük kilise babalarından birisi de Augustin’dir. Augustin 354’te Numidya’nın Thagaste (Cezayir’in Tunus sınırında bugünkü Soukharas) kentinde doğdu. Kartaca’da dokuz yıl, Roma’da bir yıl ve ondan sonra Milano’da iki yıl daha ders vermiştir. Milano’da bulunduğu sırada, Milano episkoposu Ambrose ile tanıştı. Bu karşılaşma Augustin’in hayatında bir dönüm noktası olmuştur. Augustin, 387 Paskalyasında Ambrose tarafından vaftiz edilmiştir. Ondan sonra Afrika’ya dönmeye karar veren Augustin bu dönemde birkaç kitap kaleme almıştır. Augustin’den bugün elimizde yüz on üç’ten fazla kitap beş yüz tane vaaz ve iki yüz on sekiz tane mektup bulunmaktadır. M.S. 395 yılında Augustin, Hippona’da dini eğitici oldu ve 396 da Valens’in halefi oldu. Augustin Latince konusunda kilise babalarının en bilgilisi

sayılmaktaydı. M.S. 430 yılında, Vandallar Hippona’yı kuşatmışken, ağır bir şekilde i 539

hastalanıp olmuştur,

O’nun 426 yılında tamamlanan başlıca yapıtlarından birisi olan Hıristiyan Doktrini adlı eserinde Yeni Ahit’teki kitapların bugünkü listesi verilmektedir. Fakat sıra değişikliği yaparak, Yakup’un mektubunu Katolik mektuplarının sonuna koyarken, Petrus’un mektubunu ilk sırada vermektedir.^{^[539]}^{^[540]} Dört İncil, Pavlus’un on dört Mektubu, Petrus’un I ve II. Mektubu, Yuhanna’nm I, II ve III. mektubu, Yahuda’nm Mektubu, Yakup’un Mektubu, Elçilerin İşleri ve Vahiy kitabı şeklinde bir liste veren Augustin, bir de kutsal yazılar arasında otoritelerine göre derecelendirmeye gitmektedir. O, kutsal kitaplarla ilgili asıl kitapları üç konsilde zikredilen kitaplar olarak kabul etmektedir. Bu konsiller sırasıyla Hippo (393), Kartaca (397), Kartaca (419) konsilleridir.^{^[541]} Burada alman kararlar neticesinde kanonik kitaplar dışında kalan kitapların kutsal kitap etiketiyle kiliselerde okunmasını yasaklanmıştır. Konsilin kararını bu etiket kullanılmadan okunabilir manasında anlayanlar olmuştur. Buradaki sıraya göre Yeni Ahit; İnciller, Elçilerin işleri, Pavlus’un mektupları, Petrus’un I ve II. Mektubu, Yuhanna’nm I, II ve III. Mektubu, Yakup’un mektubu, Yahuda’nın Mektubu ve Yuhanna’nm Vahyi’nden oluşmaktadır. 393 ve 397 yıllarındaki Konsillerde Pavlus’un mektupları on üç adet ve bir adet de îbranilere mektup diye ayrı ayrı zikredilirken 419’da on dördüncü mektup olarak zikretmektedir.^{^[542]} Batı’da Yeni Ahit listelerinden kimisi bugünkü Yeni Ahit’i içerirken kimisi de İlave kitapçıklar ve bugünkünden eksik listeler vermekteydi. On beş ve on altıncı asırlara kadar îbranilere mektup, Yakup’un Mektubu, Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nm II ve III. Mektubu, Yahuda’nm Mektubu ve Vahiy kitabı sürekli tartışılan ve bir türlü tam olarak kanona giremeyen kitaplar olmuştur.^{^[543]}

4.2. Doğu Kiliseleri

Doğu’da Eusebius’a kadar olan zaman dilimi içerisinde yazılar kaleme alan kilise babaları arasında Yeni Ahit’in kanonu ile ilgili bir birlik söz konusu değildir. Bu yazarlar Yeni Ahit’e değişik imalarda ve atıflarda bulunmuşlardır. Bu atıflar ve ifadeler bu yazarların atıfla bulundukları kitaplara değerli kitaplar gözüyle baktıkları anlamında yorumlanmıştır. Yapılan bu imaların ve atıfların tesadüfi kelime veya tabirler olması da muhtemeldir.

Dördüncü asırda yaşamış olan ve asrının önemli simalarından birisi olan Kudüs’lü Kiril (315386 ״) “catechetical lectures” adlı eserinde Yeni Ahit’in kitaplarını saymaktadır. Burada yazar, Yeni Ahit’teki İncillerin sayısının dört olduğunu ve Yeni Ahit’in içerisinde bu dört İncil’den başka İncil bulunmadığını ifade etmektedir. O, bunu söylerken bu İncillerin dışındaki İncillerin sahih olmadığını ve zararlı, yararsız eserler olduğunu belirtir. İncillerin ardından “On iki havarinin İşleri” kitabı gelmektedir. Yazar, Yakup, Yuhanna ve Yahuda’ya ait yedi adet katolik mektupları ifade ettikten sonra Pavlus’un on dört kitabını sayarak listeyi bitirmektedir. Kiril, bu eserler dışında herhangi bir kitabın okunmamasını da salık verir. Burada dikkat çeken şey, Kirİl’in Yuhanna’nm Vahyi’nİ listeye dâhil etmemesidir.^{^[544]}

Yeni Ahit kanonunun oluşum sürecinde Doğu’daki en Önemli olaylardan birisi de hiç kuşkusuz Laodikya Konsilidir. 363 yılında toplanan konsil kanonla ilgili önemli kararlar almıştır. Konsile katılan din adamı sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte 30 civarında din adamının bu toplantıya iştirak ettiği tahmin edilmektedir. Burada Yeni ve Eski Ahit’ten sadece ve sadece kanonİk olan kitapların okunması yolunda kararlar alınmıştır. 59 ve 60 no’lu kanon olarak bu kararlarda Yeni Ahit kitaplarının listesi de verilmektedir.^{^[545]} Bu konsille ilgili alman kararların tam metni bize ulaşmadığından ilk orijinal metinde kitapların isminin olmadığı yönünde kanaat belirten ilim adamları vardır. Sonraki nüshalarda ise bu liste mevcuttur. Vahiy kitabı dışında bugün elimizde bulunan Yeni Ahit kitaplarının tamamının yer aldığı bu listenin daha sonra gelen bir redaktör tarafından metne eklendiği iddia edilmiştir. Bu iddiaya göre konsilde karar alan papazlar sadece kanonik kitapların kilisede okunması yolunda hemfikir oldular; fakat İsim zikretmediler. Daha sonra bu metni redakte eden kişi hem genel kabul görmüş kitapların listesini verdi, yani bir nevi metne şerh yaptı hem de o kitapların otoritesini tekrar vurgulamış oldu. Latin ve Süryani versiyonların çoğunda bu listenin olmaması da bu görüşü desteklemektedir.^{^[546]}

Dönemin öne çıkan isimlerinden birisi de kanon tarihinde çok önemli bir yere sahip olan ve dördüncü asırda adından çokça söz ettiren Atanasyus’tur. 296- 373 yılları arasında yaşadığı tahmin edilen bu şahıs, İskenderiye Okulu temsilcilerindendir. Hocası Alexander’m yazısıcı sıfatıyla İznik Konsili’ne katılmıştır. O’nun ismi daha çok Aryüs ve taraftarlarıyla giriştiği mücadelelerde duyulmuştur. Episkopos olduktan sonra da Aryüsçülerle olan tartışmalarına devam etmiştir. Bu göreve geldikten sonra dikkate değer özelliği de kanonla ilgili büyük bir açılım yapması olmuştur. Episkopos olduktan sonra Mısır’daki kiliselere her yıl yazdığı bayram mektupları çok önemlidir. Bu mektuplarda hem Hıristiyanların bayram günlerini belirlemiştir hem de farklı konularda bilgilendirmelerde bulunmuştur. 329 yılından 373 yılına kadar her yıl düzenli olarak kaleme aldığı mektuplardan kanonla ilgili olan 367 yılında yazdığı mektup kanon tarihi açısından önemlidir.^{^[547]}^{^[548]} Bu mektupta Yeni Ahit’in İçerisinde bulunan yirmi yedi kitap kanonik kitaplar olarak değerlendirilmektedir. Bu kitaplar sırasıyla, dört încil, Elçilerin İşleri, yedi Katolik mektup, îbraniler dâhil Pavlus’un mektupları ve Vahiy kitabı’dır. Bu kitapları kurtuluşa götüren kitaplar olarak gören Atanasyus, bu kitaplara herhangi bir eklemede ve çıkarmada bulunulmaması yönünde uyarıda bulunmayı da ihmal etmemiştir.

Dikkat çekilmesi gereken bir diğer nokta da Atanasyus’un bu tarihte elimizdeki Yeni Ahit kitaplarıyla ilgili birebir uygunluk arz eden bir listeyi vermesi o zamandaki bütün Hıristiyan dünyasının bu listeyi aynı şekilde kabul ettiği manasına gelmemektedir. Çok farklı coğrafyalara dağılmış olan Hıristiyanlık mensuplan arasında değişik yerlerdeki farklı gruplar ve kilise babaları aynı yıllarda bu listeden farklı koleksiyonlar kullanmaktaydılar. Örneğin Doğu’nun en büyük kilise babalarından biri sayılan Nazianzuslu Gregory, Atanasyus’la aynı çağı paylaşmasına rağmen (M.S. 329-390) Atanasyus’un aksine Katolik mektupları Pavlus’un mektuplarından sonraya almaktadır. O’nun asıl farklı yönü ise Vahiy Kitabı’nı kanon listesine dâhil etmeyişidir. Hatta Gregory, bunu yapmakla da yetinmez ve kendi verdiği listedeki kitapların okunması ve takip edilmesi gereken kitapların tamamını oluşturduğunu ve bunların dışındaki herhangi bir kitabın gerçek olmadığını ifade etmektedir.^{^[549]} İskenderiye episkoposu olan Atanasyus’un 367 yılı Paskalya Yortusu sırasında kaleme aldığı otuz dokuzuncu bayram mektubu bugün Hıristiyanların elinde bulunan Yeni Ahit’teki yirmi yedi kitabı içeren ilk metin olması yönünden çok büyük önem arz etmektedir.^{^[550]}

Kıbrıs episkoposu Epifanus’un 370’li yıllarda kaleme aldığı Panarion adlı eserde Vahiy kitabı da Yeni Ahit kitapları arasında yer almaktadır. Fakat bunun yanında Süleyman'ın Bilgeliği ve Sirak’ın Oğlu’mm Bilgeliği adında iki farklı eser daha ilave edilmiştir. Bunun yanı sıra O. Vahiy kitabını da tereddüt etmeden listeye almıştır.^{^[551]} Didimus dördüncü asrın sonlarında boy gösteren bir şahıs olarak Filimun’a mektup, Yuhanna’nm II ve III. Mektubu ve Petrus’un II. Mektubunu kanonik olarak kabul etmezken bunun yanında Hermas’m Çobanı, I. Clement, Barnabas’m Mektubu ve Didake’yi otorite kitaplar olarak kabul etmesi dikkat çekicidir.^{^[552]}^{^[553]}

Bir diğer ilgi çekici metin de Amphilochius’a aittir. O’na atfedilen ve 394 yılı sonrasına ait bir şiirde kanon listesi verilmiştir. lambics for Seleucus adını taşıyan şiirde erdemli bir hayatın Kutsal Kitap’m öğretilerini yerine getirmekle gerçekleşeceğini ifade ettikten sonra bir liste vermektedir. Yazar, bu listede İbranilere Mektup, Katolik mektuplar ve Vahiy kitabı ile ilgili erken dönem tartışmalarına yer vermektedir. Bunu yaparken Petrus’un II. Mektubunu, Yuhanna’nm II ve III. Mektubunu da reddetmektedir. Kendi verdiği listeyele ilgili “muhtemelen en güvenilir liste bu listedir” ifadesini kullanması o dönemde farklı listelerin mevcudiyetini ifade etmesi açısından önemlidir. Bu da gösteriyor ki dördüncü asrın sonlarına gelindiğinde Hıristiyan dünyasının her yerinde iki kapak arasına alınmış ve her kilise, grup ve bölge tarafından ortak olarak tanınmakta olan bir Yeni Ahit külliyatı henüz oluşmamıştır.

Antakya Okulu’nun önemli temsilcilerinden birisi olan Krisostom’un da M.S. 344-407 yılları arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Hitap yeteneği ve konuşmaları ile “Altın ağız” lakabını alan bu şahıs, Kutsal Kitap tabirini “Biblia” şeklinde ilk kullanan kişidir. 397 yılında İstanbul patriği olan Krisostom, Yeni Ahit’ten çok sayıda atıfta bulunmuştur. Fakat bu atıflarında Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nın II ve III. Mektubu, Yahuda’nm Mektubu ve Vahiy Kitabı yer almamaktadır ki bu aynı zamanda o dönemde Antakya Kilisesi’nde geçerli olan Pşitto ile aynı eserleri içermektedir. O’na atfedilen Synopsis of Sacred Scriptures adlı eserde Pavlus’un on dört mektubu, dört İncil, Elçilerin İşleri ve üç Katolik mektup olmak üzere yirmi iki kitaba yer verilmiştir. Bir başka Antakya Okulu temsilcisi de Theodoret’tir. 423 yılları civarında piskopos olan bu şahıs, Tatian’m hazırladığı Diatesseron İle ayrıca hem Eski Ahit hem de Pavlus’un mektuplarıyla yakından ilgilenmiştir. Çalışmalarında Yahuda’nın Mektubu, Petrus’un II, Mektubu, Yuhanna’nın II ve III, Mektubunu ve Vahiy kitabını listeye almamıştır.

Konunun uzmanlarından Westcott, onuncu asra gelindiğinde Grek kiliselerinde altıdan fazla Eski ve Yeni Ahit listesi olduğunu ifade etmiştir. Kanon kavramı, Hıristiyan dünyasının her yerinde ortak olarak algılanan bir kavram değildi. Kanonik olarak zikredilen metinler arasında derecelendirme farkı her zaman var olagelmiştir. Örneğin İnciller, o zaman da şimdi de Yeni Ahit’in şeref yerini işgal ederler. Bir kitabın kanonik olarak listeye alınması o kitabın İncillerle aynı değerde olduğu manasına gelmemektedir. Zaten Yeni Ahit kitapları arasında bütün kitaplar hiçbir zaman eşit muamele görmemiştir. İncillere ait 2328 kopya olmasına rağmen, Vahiy kitabına ait 287 kopyanın mevcudiyeti bu durumu ifade etmesi bakımında önemlidir. Vahiy kitabının bu geride kalan değer durumu pratiğe de yansımış ve ne Bizans döneminde ne de modem dönemde Grek Kiliselerinde resmi ayin kitabında yer bulamamıştır.^{^[554]}^{^[555] ^[556]}

Hıristiyan dünyasının geneli düşünüldüğünde çok az bir oran Yeni Ahit’in tamamına ait bir nüshaya ulaşabilmiştir. Kısa Katolik mektuplar ve Vahiy bölümü uzun zaman ve birçok grup tarafından kanonik sayılmamıştır. Diğer yirmi iki mektup’a eklenerek bir Kutsal Kitap listesinde (Doğu’da) yer aldığı İlk versiyon 508 tarihlidir.^{^[557]}

Doğu’da genel kabul gören kitapların yanında kiliseler arasında farklı koleksiyonlar mevcuttu. Her kilise ortak olarak kullanılan kitaplar dışında birkaç farklı eseri de diğer yerel kiliselerden ayrı olarak ya kutsal sayıyor ya da diğer kiliselerin kutsal saydığı bazı çalışmaları listesine almıyordu. Bu bölümde ana batlarıyla müstakil olarak Doğu kiliselerinde kanon sürecinin oluşumu işlenecektir.

4.2.1. Süryani Kilisesi

Süryani dünyasında, ilk altı asır içerisinde birkaç farklı Süryanice Kutsal Kitap versiyonu olduğu tahmin edilmektedir. İlk dönemde bu yörenin kiliselerinde İncil, P avlu s’un Mektupları ve Elçilerin İşleri kitabından oluşmakta olan Yeni Ahit koleksiyonu kullanılmaktaydı. Ayrı ayrı dört İncil yerine İncillerin bir arada olduğu Diatessaron türü eserler yaygındı. Burada Diatessaron, bir eser adı olarak değil, bir tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kelime, İncillerin dördü bir araya getirilmiş şekli için kullanılan bir ifadedir. Diatessaron özellikle Suriye kiliselerinde önemli yer tutmaktaydı. Bu Diatessaronlardan en meşhuru Tatian’a atfedilenidir. Tatiam a atfedilen bu çalışmanın gerçekte kime ait olduğu, nerede ve hangi dille yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir.^{^[558]} Tatlanan Diatessaron’u Grekçe mi yoksa Süryanice mi yazdığı konusunda da ihtilaflar olmuştur. 1933 yılında Fırat nehri kıyısında bulunan bir parça metin Grekçedir. Benzer şekilde 1888 yılında Roma’da Arapça nüshası basılmıştır. Süryanice eski orijinal kopya bulunamamıştır.^{^[559]} Her halükarda bu eserin Süryanilere kendi dillerinde sunulduğu tahmin edilmektedir. Pşitto'ya kadar da bu metin bu cemaat arasında resmi nüsha hüviyetinde olduğu bilinmektedir.^{^[560]} Tatian’m kendi çalışmasını yaparken çok serbest davrandığı hatta zihnindeki bazı kurguları gerçekleştirmek için özellikle Matta, Luka ve Yuhanna İncillerinin metinlerine eklemelerde bile bulunduğu dile getirilmiştir. Bu konudaki en çarpıcı örneklerden birisi Matta 3:4 ve Markos 1:6’da Vaftİzci Yahya’nın “çekirge ve yaban balTyla beslendiğine dair ifadesindeki yaban balı kelimesini değiştirerek “dağların sütü” yaptığı, böylece Tesniye 6:3’de vaat edilen toprağın ürünleri olan “bal ve süt”le karşılaştırdığı iddia edilmektedir. “Eski Ahit’le kurulan bu ilişki Tatian tarafından kesinlikle bilerek yapıldı, çünkü vaat edilen toprağa giriş, Hıristiyanlık vaftizinin tİpolojik karşılığı olarak görülmekteydi.”^{^[561]} Bir diğer yerde de İsa’nın Ürdün nehrinde vaftizini anlatırken “büyük bir ışık göründü” ifadesine yer verir ki bu da üç Incil’de (Matta, Markos, Luka) yoktur. Bu değişikliklerin Süryanice Diatessaron yazan bir başka yazara ait olabileceği de iddia edilmiştir,^{^[562]} Tatian heretik sayıldığından ötürü Rebula (436) gibi bazı piskoposlar Incil’in dörtlü formu yerine ayrı ayrı olarak dört İncili de ön plana çıkararak okunmasını istediler. Theodefot da (423) araştırmaları neticesinde 200’den fazla Diatessaron bulmuştur.^{^[563]} Evangeliyon Damfarşe olarak bilinen birbirinden ayrılmış dört Incil’in ayrı ayrı kullanılmasının gerektiği yönünde bir tercih yapılmasına kadar Diatessaron’un Süryani kiliselerinde çok geniş bir kullanımda olduğu ve beşinci yüzyıl başlarına kadar Incil’in resmi metni olarak kabul edildiği bilinmektedir.^{^[564]}

Diatessaron’u takip eden zaman dilimlerinde bu yörede klasik Süryani dilinde yapılan eski çeviri kullanılmaktadır. Bu çevirinin ne zaman yapıldığı belli değildir. Üçüncü yüzyılın başlarında diyenler olduğu gibi dördüncü yüzyılın başlarında yazıldığını iddia edenler de mevcuttur. İkinci yüzyılın sonlarında Diatessaron’un takip eden yıllarda yapılmış olabileceği de düşünülmüştür. Bundan yola çıkarak bu eserin Pşitto’dan önce Diatessaron’dan sonra olduğu kesinlik kazanmış gibidir. Bu çalışmanın Diatessaron’dan etkilenmiş olması da kronolojik olarak sonraki bir döneme ait olduğu yolundaki kanaatleri artırmıştır. Bu eski çevirinin yalnızca İncilleri içerdiği bilinmektedir.^{^[565]}

Bu dönemlerde Elçilerin işleri ve Mektuplar’m da çevirisinin yapıldığı İddia edilse de bunlarla ilgili herhangi bir el yazması veya daha başka bir kanıta rastlanmamıştır. Bu İncillere dördü bir arada olan Diatessaron’dan (Evangeliyon Damhaîte) ayırmak için Evangeliyon Damfarşe yani “birbirinden ayrılmış İnciller” İsmi verilmiştir. Bu eski çeviri, Pşitto’ya da kaynaklık eden Yunanca metinden farklı olan bir başka Yunanca metinden ilham almış olması ve çeviride serbest davranılması noktasında Pşitto’dan ayrılmaktadır.^{^[566]}

Beşinci yüzyılın başlarına gelindiğinde Süryani Kilisesinin Pşitto adıyla bir kutsal kitabı oluşmuştu. 411 ve 435 yılları arasında Urfa piskoposu olan Rebula’nın Yeni Ahit’in Süryanice versiyonunu hazırlamasından sonra Diatessaron’un yerini “basit, sade” manasına gelen “Pşitto/pşitto (Arapça basiyta)” denen revizyon almıştır. Bu çeviri koleksiyonda Katolik Mektuplardan Petrus’un II. Mektubu, Yuhanna’nın II. ve III. Mektubu, Yehuda’nın Mektubu ve Yuhanna’nın Vahyi yer almamıştır.^{^[567]} Süryanice Yeni Ahit’in standart formu olarak bilinen Pşitto, Yunanca’dan yapılmış yeni bir çeviri değil, Yunanca ile daha yakın bir çizgiye getirilmiş olan Eski Süryanice’nin bir revizyonudur. Pşitto’nun Dİatessaronla kendi zamanı arasında yazılan ve çoğaltılan Eski Süryanice çevirilerinin uzun bir iki asır içerisinde zamanla revize edilen ve 4004ü yılların başında son hali verilen bir metin olduğu tahmin edilmektedir. Pşitto ortaya çıktığı andan itibaren Süryani dünyasının resmi Kutsal Kitap’ı olarak kendini kabul ettirmiştir.^{^[568]} Bu eserin Rebula’mn (ö. 435) revizyonu olduğunu söyleyenler olsa da bunu mümkün görmeyenler de mevcuttur. Pşitto yalnızca yirmi iki kitabı içermekteydi. Eski Pşitto nüshalarında da genel mektuplar Elçilerin İşleri ile Pavlus’un mektupları arasında yer almaktadır. Bunun yanında listeye giremeyen II Petrus, 11-111 Yuhanna, Yahuda ve vahiy kitaplarının altıncı yüzyıla kadar Süryaniceye çevrilmedikleri bilinmektedir. Bir de Pşitto’da bugün Yeni Ahit’ten olan parçalar orijinal Pşitto metninde yer almamaktadır. Örneğin Yuhanna’da zina işlerken yakalanan kadın Pşitto’da yoktur.^{^[569]} Teolojik farklılığın önemli olduğu birkaç yerden bahsedilmektedir.^{^[570]}^{^[571]} Pşitto Yeni Ahit’in en eski yazmaları beşinci yüzyıla ait olup parçalar yıpranmış haldedir. Bu nüshaların (beş ve altıncı yüzyıla ait) çoğu sadece dört Incil’i içermektedir. Üç genel mektup da genelde Pavlus’un mektupları ile Elçilerin işleri arasında yer almıştır. Pşitto’da yer almayan dört Katolik mektup (II-III Yuhanna, Yahuda, II Petrus) altıncı yüzyıl çevirileri en eskisi 8. yy’a ait çok az sayıda metinde görülmektedir. Vahiy kitabının en eski çevirisi sayılan 6. yy çevirisine ise en erken 12 veya 13. yy ait tek bir nüshada rastlanmaktadır. Süryanice konuşan Persli Afrahat da dördüncü asrın ortalarına doğru yazıları ile Süryani kilisesine katkıda bulunanlardandır. O, “Addai’nin Öğretileri” adlı çalışmayı da desteklemiştir. Diatessaron’dan haberi olan ve İbranilere Mektup dâhil Pavlus’un mektuplarını ve Pastoral mektuplarla apokrif olan

III. Korİntlilere Mektubu ve Elçilerin îşleri’ni bilmektedir.^{^[572]} Pavlus’un mektuplarından ise, Suriye kiliselerinde 3 ve 4. asırda Filimun’a mektup listeye alınmamıştır. Bunun yanında Mor Efrem, Pavlus’un Korİntlilere III. Mektubu adını taşıyan apokrif bir mektuba yazdığı yorumdan ötürü, O’nun bu mektubu otantik olarak kabul ettiği düşünülmüştür.^{^[573]}^{^[574]} Pavlus’un on dört mektubuna ek olarak üç uzun Katolik mektup olan Yakup’un mektubu, Petrus’un I ve Yuhanna’nm I. Mektubu listeye dâhil edilmiş, diğer mektuplardan Yahuda’nın Mektubu, Petrus’un II ve Yuhanna’nm II ve IIL Mektubu listeye alınmamıştır. Listede kendine yer bulamayan bir diğer kitap da Vahiy kitabıdır. Böylece Pşitto diye bilinen bu versiyon bugünkü Yeni Ahit koleksiyonundan beş kitap eksik olarak yirmi iki kitaptan oluşan bir külliyat olarak Süryani Kiliselerinin Yeni Ahit’i olmuştur. Yeni Ahit Pşitto’da eksik olan beş kitabın Süryanice metinleri, daha sonraki Süryanice Yeni Ahit’in neredeyse bütün baskılarında tamamlatıldı. 5 ve 7. yy. arasında, Süryani dünyasında Yunan dili ve kültürünün etkisini hissettirmesiyle Pşitto’nun Yunanca Yeni Ahit’e daha yakın bir hale getirilmesi için iki revizyon daha yapılmıştır.^{^[575]}

431 yılında Hz. İsa’nın tabiatı ile ilgili Süryani Hıristiyanları arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkta beliren Yakubiler de Pşitto’yu kullanmışlardır. 489 yılında ki Nesturi fırkasının ayrılmasında da Pşitto yine önemini korumuştur.^{^[576]} 5 08 yılında Suriye’nin doğusundaki Mabbug şehrinin episkoposu Filüksinos, Öğrencisi Polikarp’a Pşitto’yı revize etmesi için görevlendirmiştir. Filüksinos tarafından hazırlatıldığı için bu edisyon “Filüksinoyto” Yeni Ahit olarak da isimlendirilmektedir.^{^[577]} Polikarp’m çalışma sırasında, Grekçe Kutsal Kitap’ı esas alması istenmiştir. Bu çaba birebir bir tercüme ve tahkik işinden ziyade listede olmayan dört mektubu koleksiyona alma girişimi olarak görülmüştür. Eser, Monofizit gruplar dışında herhangi bir grup tarafından fazla destek bulmamıştır. Bu revizyonla ilgili herhangi bir yazmanın da günümüze gelmemesini çalışmanın yaygın olarak kullanılmamasına bağlayanlar olmuştur. Böylece Süryani Kiliselerindeki yirmi İki kitabın üzerine yeni kitaplar ilave etme işi pek destek bulmayan bir çaba olarak kısır kalmıştır.^{^[578]}

Batı Fırat’ta bulunan Kirus (Cyrhus) episkoposluğuna 423 yılında atanan Theodorot, iki yüz adet Diatessaron kopyası bulduğunu kaydetmektedir. Bu nüshaların bir araya getirildiğini ve dört încil ile yer değiştirildiğini ifade etmektedir. Bunun Kuzey Suriye’deki kilise görevlileri tarafından yapılmış olması muhtemeldir.^{^[579]} Filüksinos, zamanındaki özellikle de İsa’nın beden alması, inkamasyonu İle İlgili teolojik ve kristoloj ik tartışmaların etkisiyle Süryanice’ ye iyi aktarılmadığına inandığı bazı pasajların iyi anlaşılabilmesi için bu gayrete girdiği ifade edilmiştir. Kısaca, “Filüksinoyto Yeni Ahit’in oluşturulmasının arkasında yatan en önemli nedenlerin; zamanın teolojik tartışmaları ile Yunanca Yeni Ahit’in doğru ve literal bir çevirisine olan ihtiyacın olduğunu görüyoruz.”^{^[580]} Antakya’da hâkim olan Grek Hıristiyanlığının Süryani kilisesini etkilediği ve bunun Kutsal Kitap anlayışına yansıdığı da açıktır.^{^[581]}

Filüksinoyto’nun “Harkeloyto” denen ve bir asır sonra yapılan bir başka revizyona ilham olduğu ifade edilmiştir. Bu Süryanice çevirisi “Yeni Ahit’in uzun süren revizyon çalışmalarının ulaştığı son noktayı temsil etmektedir”.^{^[582]} Harkellİ Süryani din bilgini Torna tarafından 616 yılında İskenderiye’de tamamlanan bu revizyon, literal bir yöntemle Yunanca’nın metne rengini verdiği bir çeviri çalışmasıdır. Bu revizyonda Filüksinoyto çevirisinin baz alındığı tahmin edilmektedir. Filüksinoyto, daha çok teolojik temelli bir çeviri, olarak göze çarparken Harkeloyto filolojik ayrıntılara önem veren ve Yunan dilin en küçük ayrıntıları bile çeviride yansıtan bir metin olarak dikkat çekmiştir. Bu çeviri Süryani dünyasında tutulmuş ve yaygınlık kazanmıştır. Günümüze kadar ulaşan bu çeviri küçük Katolik Mektuplar ile Vahiy kitabını da içermektedir.^{^[583]}Fakat Harkeloyto çevirisinin nüshalarının büyük çoğunluğu sekizinci ve dokuzuncu yüzyıla ait ve çoğunlukla sadece İncilleri içeren metinlerdir.^{^[584]} Andreas Jukel 1995’te Vatikan Kütüphanesindeki bulunan eski bir nüshadan hareketle, İncillerin Harkeloyto çevirisine göre bir metnini hazırlamış ve bu çalışma George Kiraz tarafından Comparative Edition of Syriac Gospels adıyla yayınlanmıştır.^{^[585]}

Bu dönemde Nesturiler de Yeni Ahit’e ait yirmi iki kitap olduğunu kabul etmeye devam etmişlerdir. Nesturi piskopos Nisibisli Pavlus yazılarında dört încil, Elçilerin İşleri, Pavlus’un on dört mektubu, Petrus’un I. Mektubunu ve Yuhanna’nın I. Mektubunu kesin otorite olarak kabul etmekteydi. Bunun yanında Yakup’un Mektubu, Petrus’un II. Mektubu, Yahuda’nm Mektubu, Yuhanna’nın II ve III. Mektubu ve Vahiy Kitabını daha az otorite sahibi kitaplar olarak zikretmektedir. 850’li yıllarda Yeni Ahit’in yirmi iki kitabına yorum yapan Tigris piskoposu Isho’ad ise üç büyük Katolik mektubu tartışmalı kitaplar olarak ifade etmektedir. 1318’de bu kilisenin son büyük ilahiyatçısı sayılan Ebedjesu ise yirmi iki kitaplık Yeni Ahit külliyatını şu sıra ile kullanmaktadır: Dört încil, Elçilerin îşlerİ, Yakup’un Mektubu, Petrus’un I. Mektubu, Yuhanna’nın I. Mektubu, îbraniler dâhil Pavlus’un on dört mektubu. Bugün bile Süryani Ortodoks Kiliselerinin resmi âyin kitaplarında sadece yirmi iki kitaptan alıntı vardır.

Yalnızca İncilleri içeren iki nüsha Curetonia ve Sina bugüne kadar gelmiştir. Bu nüshalar da birebir aynı değillerdir. Dördüncü yüzyıla ait bir yazma Sina dağında Catherina manastırında bulunmuştur. Bu çalışmada dört İncil ayrı ayrı olarak yer almıştır. Bunun yanında Elçilerin İşleri ve Pavlus’un on dört mektubunu içermektedir.^{^[586]} Sina yazmasında Markos İncili 16:18’de biterken, Curetonia yazmasında aynı İncil 16:20’de bitmektedir. Bunların yanında Curetonia nüshasında İnciller Matta, Markos, Yuhanna ve Luka şeklinde sıralanmaktadır.^{^[587]}. Ayrıca dokuzuncu asra ait Sina dağında bir manastırda bulunan bir Süryanice listede ve 9-10. asra ait isimsiz bir Arap kroniğinde yedi Katolik mektup ve Vahiy Kitabı yer almamaktadır. Aynı şekilde Çin’de 781 yılında dikilen bir Nesturi anıtında Hz. İsa’dan bahsedilirken “Geride yirmi yedi kitap bıraktı” ifadesi yer almaktadır. Burada yirmi yedi rakamı bugünkü Yeni Ahit’in içerisindeki kitap sayısıyla örtüşmektedir. Fakat bu, o zamanlar Çin’de aynı yirmi yedi kitabın kullanıldığı manasına gelmemektedir. Ortadoğu’daki kullanılan kitapların ismi de verilmiş olabilir. Bir ihtimal de bugünkü kitaplarla bir kısmı aynı olmayan yirmi yedi kitap olabilir. Yani yirmi küsür kitabı aynıdır, birkaç tanesi değişiktir ve rakamların birbirini tutması tamamen tesadüfi olabilir. Yine 1170’li yıllara ait kâtip Sahda (Urfa’da) tarafından kaleme alman Süryanice Yeni Ahit; dört İncil, Elçilerin İşleri ve yedi Katolik mektup, Clement’in iki mektubu ve îbraniler dâhil Pavlus’un on dört mektubundan oluşmaktadır. Burada farklı olarak Clement’İn Korintlilere yazdığı iki mektup da listeye dâhil edilmiştir. Vahiy kitabı bu listede de kendine yer bulamamıştır.^{^[588]}^{^[589]}

Süryanice Yeni Ahit’in ilk baskısı Johan Widmanstetter tarafından 1555 tarihinde Viyana’da yapılmıştır. Bu baskıda dört kısa Katolik Mektup ve Vahiy kitabı yer almamıştır. Bu baskının metni bazen de İbranice harflerle Süryanice basılmıştır. 1627’de Louis de Dieu, Harkeloyto çevirisinin Vahiy kısmını yaymlamış(Leiden), 1630’da da Edward Pocecke, Pşitto’da yer almayan dört kısa Katolik Mektubu yazarı belli olmayan bir 6. yy. çevirisinden esinlenerek yaymlamıştır(Oxford). Süryanİceyle ilgili bundan sonraki gelişmelerde bu dört kısa Katolik Mektup yayınlayanın adıyla yani “Pocecke Mektupları” diye anılmıştır. 1645 yılında İlk defa “Pocecke Mektupları” diye anılan dört kısa Katolik mektup ile Vahiy kitabının da yer aldığı elimizdeki Yeni Ahit’le aynı kitapları içeren Yeni Ahit nüshası basılmıştır. Paris Poliglot’unun 6-9 ciltlerinde yayınlanan bu nüshanın edisyonu G.M. Le Jay tarafından yapılmıştır.^{^[590]}

Süryaniler arasında Kutsal Kitap’a tefsir yazanlar olmuştur. Bunlardan en önemlileri Mor Efrem, Theodere, Filüksinos, Mor Ahob ve Mor Yakup’tur. Günümüze kadar gelen en eski Süryanice yorumlar Mor Efrem (306-373) tarafından yapılmıştır. Mor Efrem’in Pavlos’a atfedildiği halde resmi olarak kabul edilmeyen Korintlilere IH. Mektup olarak bilinen mektubu da bu yorumlar arasında zikretmesi bu mektubun o dönemlerde okunuyor olması ihtimalini kuvvetlendirmektedir.^{^[591]}^{^[592]} Ünlü Süryani bilgini Mor Efrem’in bu eser hakkında dördüncü yüzyılda bir yorum yazması bu eserin metni için en geçerli kanıt olup kitabı değerli kılmaktadır. Mor Efrem’in metninin tamamı Ermenice’de mevcuttur. Süryanice nüshası tam değildir.

4.2.2. Kıptî Kilisesi

Mısır’da Hıristiyanlık ilk olarak Grekçe konuşan Hıristiyanlar tarafından yayılmıştır. Fakat bir müddet sonra Antik Mısır dilinin devamı niteliğindeki Kopt dilinde konuşan Hıristiyan gruplar oluşmuştur. Atanasyus kaleme aldığı bayram mektuplarından. 39. mektubu hem Grekçe hem de Koptça olarak yazmıştır. Bu mektupların ikisinde de yirmi yedi kitaplık liste vardır. Seksen beş Apostolik Kanon olarak bilinen koleksiyonda Clement’in iki mektubu listeye dâhil edilmiştir. Bu eserlerle ilgili Koptça metindeki İfade bilginler arasında tam olarak çözümlenmemiş olsa da bu kitapların da okunabileceği yorumu ağır basmaktadır. Bu koleksiyonun Arapça nüshası kanonik listeden farklılıklar göstermektedir.^{^[593]}

4.2.3. Etiyopya Kilisesi

Etiyopya’ya Hıristiyanlığın nasıl girdiğiyle ilgili bilgiler net değildir. Elçilerin İşleri 8:26-39’dabir EtiyopyalInın Hıristiyanlığa girişi şu şekilde anlatılmaktadır:

“Bu arada Rab'bin bir meleği Filipus'a şöyle seslendi: «Kalk, güneye doğru, Kudüs’ten Gazze’ye inen yola, çöl yoluna git.»Filipus da kalkıp gitti. Bu sırada, Etiyopya kraliçesi Kandaki'nin vezirlerinden biri, kraliçenin tüm hazînelerinden sorumlu olan Etiyopyah bir hadım, ülkesine dönmekteydi. Tapınmak için Kudüs'e gitmiş olan hadım arabasında oturmuş, Yeşaya peygamberin kitabını okuyordu. Ruh Filipus’a, «Git» dedi, «şu arabaya yetiş.» Filipus koşup arabanın yanına geldi ve hadımın Yeşaya peygamberi okumakta olduğunu işitti. «Acaba okuduklarını anlıyor musun?» diye sordu. Hadım, «Biri bana yol göstermedikçe nasıl anlayabilirim ki?» diyerek Filipusün arabaya binip yanına oturmasını rica etti. Kutsal Yazılardan okuduğu bölüm şuydu:«Koyun gibi boğazlanmaya götürüldü. Kırkıcının önünde kuzu nasil ses çıkarmazsa, O da öylece ağzını açmadı. Aşağılandığında adalet O'ndan esirgendi. O'nun soyunu kim anacak? Çünkü yeryüzündeki yaşamına şpn verildi.» Hadım Filipus'a, «Lütfen açıklar mısın, peygamber kimden söz ediyor, kendisinden mi, bir başkasından mı?» diye sordu. Bunun üzerine Filipus anlatmaya koyuldu. Kutsal Yazıların bu bölümünden başlayarak ona İsa'yla ilgili müjdeyi bildirdi. Yolda giderlerken su bulunan bir yere geldiler. Hadım, «Bak, burada su var» dedi. “Vaftiz olmama ne engel var?”Sonra arabanın durmasını buyurdu. Fİlipus'la hadım birlikte suya girdiler ve Filipus hadımı vaftiz etti. Sudan çıktıkları zaman Rab'bin Ruhu Filipusü hemen oradan uzaklaştırdı. Filipusü bir daha görmeyen hadım sevinç içinde yoluna devam etti.”

Etiyopya’ya Hıristiyanlığı getirenler arasında havarilerden Matta’nm, Bartholomous’un ve Andreya’mn ismi geçmesine rağmen kesin bir netlik yoktur.^{^[594]} Etiyopya’da oluşmaya başlayan kilisenin akide olarak Monofızİt temeller üzerine bina edildiği düşünülmektedir. 1959 yılma kadar Kıpti Kilisesine bağlı olan bu kilise ile Kıpti kilisesinin kanon listelerinin benzerlik göstermesi doğaldır. Buradaki kilisenin kabul ettiği geniş kanona göre Yeni Ahit otuz beş kitaptan oluşmaktadır. Bu kitaplar; dört încil, Elçilerin İşleri, yedi Katolik Mektup, Pavlus’un on dört mektubu, Vahiy kitabı, Sinodos (dört bölüm), Clement, Ahit Kitabı (iki bölüm), Dİdascalia’dır. Sinodos kitabı Clement’e atfedilmektedir. Kilise nizamnamesi, dualar, ayinler, kilisede alman kararlarla ilgili bilgilerin yer aldığı bir eserdir. Clement yedi bölümden oluşan Romalılara ya da Korintlilere yazdığı mektuptan ayrı bir eserdir. Zaman zaman Sinodların üç parçası olarak isimlendirilen I, II ve III. Clement eserlerinden biri de değildir. Süryanice “Octateuch of Clement” eserinin bir parçası da değildir. Ahit Kitabı ise iki bölüm sayılmıştır. Birinci bölüm kilise nizamnamesinde bahsederken İkincisinde îsa’nm Öğrencilerine yaptığı konuşmaları içermektedir. Didascalis ise kırk üç bölümden oluşan kilise düzeninin anlatıldığı bir eserdir. III. yy’m başında Suriye’de Aramice olarak yazıldığı tahmin edilmektedir. Didake’ye benzeyen bu kitapta ahlak kaideleri, ayin ve disiplinle ilgili kurallar bulunmaktadır. Didascalia Apostolorun’dan farklı; fakat Apostolic Constiutitons olarak bilinen eserin ise 1-7 arası bölümleriyle de benzerlik göstermektedir.^{^[595]} Bu kilisenin kanonu otuz beş kitapla en geniş kanon olarak bilinmektedir.

4.2,4. Ermeni Kilisesi

Ermeniler tarihte Hıristiyanlığı millet olarak benimseyen ilk topluluk olarak bilinirler. Burada kilisenin ilk olarak üçüncü yüzyılın ortalarında kurulduğu tahmin edilmektedir. Diatessaron’un Ermeni diline çevrilmesinin ardından Ermeni yazarlar üzerinde bu eserin etkileri görülmeye başlamıştır. îlk önceleri Ermeni Kilisesinde ayin dili Süryaniceydi. Ermeniler Pavlus’un Korintlilere III. Mektubu adını taşıyan apoktif mektubu da kullanmışlardır. Yine Vahiy kitabı da beşinci asra kadar Yeni Ahit’in bir parçası olarak değil de Yuhanna’nın îşlerİ adını taşıyan apokrif bir kitabın parçası olarak muamele görmüştür. Vahiy kitabının Ermenice tercümesine 12. yy’da Tarsus piskoposu Nerses’in gayretleriyle kavuşan Ermeniler, aynı yüzyılda Vahiy kitabının Yeni Ahit’in bir parçası olmasını dile getirmişlerdir. On üçüncü asırda ise Mechİtar (1290) kroniğinde Yeni ve Eski Ahit kitaplarından bir kısmını vererek bunların kanona dâhil edilmesini istemiştir. Tanrı’nm annesinin havarilere vasiyeti, Griapos’un kitabı, Bamabas’m mektubu bunlardandır.^{^[596]}

Ermeni tarihinde. Ermeni dilinin bulunması, kullanılmaya başlanması çok önemli bir yer işgal etmektedir. Bu dili kullanmadan önce Ermenilerin Kutsal Kitap metinlerinden Süryanice olanları kullandıkları tahmin edilmektedir. Beşinci asrın ilk yıllarında Ermeni dilinin kullanılmaya başlanması ve zamanla oturması Kutsal Kitap’ın da bu dile çevrilmesini gündeme getirmiştir. îşte bu ihtiyaçtan ötürü Kitab״ı mukaddes Süryanice Pşitto ismi verilen tercümeden 433 yılında Ermeniceye çevrilmiştir.^{^[597]} Gürcistan ve yöresinde Hıristiyanlığın dördüncü asrın ortalarından itibaren görüldüğü düşünülmektedir. Vahiy kitabının tercümesi ise çok sonraları yaklaşık 10. asırda yapılmıştır. Mütercim Euthymius’un 987 yılında Vahiy kitabını bu dile çevirdiği bilinmektedir. Bu çeviri aynı zamanda Vahiy kitabının bu dildeki İlk nüshasıdır.^{^[598]}

SONUÇ VE ÖNERİLER

İlk dönem Hıristiyan topluluğunun birincil kaynağı İsa’nın bizzat kendisi idi. İncillerden önceki şifahi dönemden başlamak üzere daha sonra İncillerin yazılı eserler olduğu dönem de dâhil. ifade edilen sözlerin değeri İçinde İsa’ya ait olanların bulunması ölçüsündeydi. İsa’nın vefatı ve yeniden dirilişi iddiası Özellikle nesilden nesile aktarılan en önemli dini öğelerden birisiydi. Bunun yanında da genel olarak İsa’ya atfedilen sözler, ifadeler ve açıklamalar erken dönemlerde en önemli otorite kaynağı olmuştur. Bu anlatımlar İsa’nın vefatı sonrası sözlü bir şekilde devam etmiştir. Yine bu sözlü geleneğin içerisinde kimi yazılı parçalar mevcuttur fakat bunlar İncil olarak isimlendirilseler bile bu iki kapak arasındaki bir eseri karşılamak için değil, İsa’nın mesajını ifade etmek için kullanılmıştır. Hem İsa döneminde hem de O’nun ölümünü takip eden zaman dilimlerinde Hıristiyan toplumunun kutsal kitabı Eski Ahit’ti. Miladi 100-110’lu yıllarda Yavne Sinodunda kanonizayonu tamamlanan Eski Ahit, ikinci asrın ortasına kadar Hıristiyanların yegâne kutsal kitabı ve başvuru kaynağı olmuştur. İkinci asrın ortalarından itibaren artık yazılı olarak da boy gösteren İncillerin ve Pavlus’un mektuplarının Eski Ahit’İn yerini almaya başladığı görülmektedir. Justin İncillere “havarilerin hatıratı” derken İreneyus da ilk defa Yahudi kutsal kitaplarından ayrı olarak, Hıristiyan kutsal kitapları için Yeni Ahit ifadesini kullanmıştır.

Daha sonraki dönemlerde İnciller ile Pavlus’un mektupları yazılan eserler arasında öne çıkan çalışmalar olarak göze çarpmaktadırlar. Kiliseler arasında tam bir birlik olmasa da İncil adıyla anılan bir tür eserler okunmakta buna ilaveten bir de Pavlus’a atfedilen mektuplar derin bir saygı görmekteydi. İkinci asrın ortalarında Marcion Hıristiyan kültüründen her türlü Yahudi etkisini çıkarmaya gayret gösterdi. O’nun kendine has bir kanonik kitaplar listesi ortaya koyması kiliseyi kendi kutsal kitap listesini oluşturmaya zorlamıştır. Daha sonra gelen Montanistler ve diğer Gnostik heretik gruplar da yine kutsal kitapların tespit edilmesinde kiliseyi etkilemiştir.

Diocletien’in fermanı ile Hıristiyan grupları arasında çok çetin sıkıntılar yaşanmış ve încil nüshaları yönetici insanlar tarafından zorla elde edilmeye çalışılmıştır. Konstantin zamanında ise Hırİstiyanlar rahatlamışlar ve Konstantin Eusebius’tan istediği elli nüshalık Kitab-ı Mukaddes’le kilisede bir birlik tesis etmek istemiş ve aykırı görüşleri tasfiye etmiştir. Konstantin’in imparatorluğu içerisinde birliği sağlama amacı da kanonun oluşumunda etkili olmuştur. Önce 313 Milano Fermanı ile emri altındaki bütün dini gruplara serbestlik tanıyan Konstantin, kendini kilisenin de başı görmeye başladıktan sonra özellikle Hıristiyanlar arasındaki kitap farklılıkları başta olmak üzere aykırı seslerin çıkmasına müsade etmemiş ve ana damardan ayrı olan her türlü Hıristiyan gruplara baskı yapmıştır. Bu noktada o kilisede okunacak olan kitapların bir olmasını, Hıristiyan dünyanın tek ses çıkarmasını ve huzuru bozacak her türlü ihtilaftan kaçınılmasını arzu etmiştir. O’nun bu isteği imparator olarak ülke sınırları İçerisinde birlik oluşturma gayretinden kaynaklanmaktaydı. O, Kilise işlerine gereğinden fazla müdahele eden kutsal günü eski pagan inanışından etkilenerek pazar gününe aldıran, konsil düzenletip başkanlık eden, otoriteye sorun olacak insanları heretik İlan ettirip süren veya öldüren, Paskalyamın ne zaman kutlanacağına, heretiklerin nasıl cezalandırılacağını, nereye nasıl kilise inşa edileceğine karar veren biri olarak kilise işlerine elini sokan ve müdahele eden (Ceasaro-papism) bir İmparatordur.

Kilisenin dış dünya ile ilgili meselelerinden sorumlu bir episkopos gibi davranan Konstantin, kendisini iç İşleri ile ilgilenen episkoposlarm yanında kilisenin dış dünyaya taallûk eden meselelerini çözen ve yardımcı olan bizzat Tanrı tarafından atanmış bir episkopos olarak görmektedir. O’nun kilisenin dış işler episkoposu olarak içişlerine karışmadığı alan da yok gibidir. Yine o seleflerinden olan Augustus (MÖ 31״ MS 12) zamanından itibaren kullanılan Pontifex maximus (başkahin) ifadesini hükümranlığı boyunca kullanmıştır. Bununla da muhtemelen kilisenin gidişatını kontrol altında tutmayı arzu etmiştir.

Konstantin imparatorluk içinde bir uyum tesis etmek konusunda o kadar hırslı ve ciddidir ki, O’nun hükümdarlığı zamanında ana damarla/ortodoks çizgiyle en ufak bir ihtilafları görülen insanlar tutuklanarak sürgüne gönderilmiş, kitapları yasaklatılmış ve yakılmış ve onların ayin yerlerine el konulmuştur. Bunun en güzel örneklerinden birisi de Konstantin zamanında kiliseyi İyice huzursuz etmiş Aryüs’tür. Başkanlığını imparatorun yaptığı îznik Konsili tarafından Aryüs heretik kabul edilmiş, sürgüne gönderilmiş, taraftarları kovuşturma geçirmiş ve kitapları da yakılmıştır. Otoriteyi sarsacak mevzularda çok acımasız davranmış ve pagan tapmakları yıktırmış, Hıristiyan kiliseleri arasında da muhalif görüşteki episkoposlara uyum içinde olmaları gerektiğini hissettirecek şekilde ya gözdağı vermiş ya da cezalandırmıştır.

Dördüncü ve beşinci asırlarda iki kapak arasına alınmış bir kutsal kitap kültürü yeni yeni oturmaya başlamıştır. Yalnız bununla birlikte dördüncü ve beşinci asırda bütün kiliseler ortak bir şekilde yirmi yedi kitapta ittifak edip de sadece bu kitapları okudukları da vaki değildir. Yeni Ahit külliyatı içerisinde yer alan kitapların isimlendirilmeleri sonradan yapılmış olup, hepsi ortak da değildir. Dört incilin sıralamasında da herkes tarafından benimsenmiş ortak bir diziliş olmayıp farklılıklar mevcuttur. Yeni Ahit’in farklı nüshaları farklı yerlerde başlayıp farklı yerlerde biterken bir kısım nüshalar bazı içeriklerden yoksundur. Örneğin çoğu nüshada zina eden kadın hikâyesi mevcut değildir. Aynı şekilde birçok nüshada Markos bugün bittiği yerde bilmemektedir. İncillerin kilise babalarına göre sıralaması da ortak değildir. Aynı şekilde Pavlus’un mektupları, Katolik mektuplar da şahıslara göre farklılık arz etmekteydi. Örneğin Krisostom’da ilk Incil Yuhanna’dır. Yine Marcion’da, Muratoryum kanonunda, Jerome’da ve Atanasyus’un her birinde Pavlus’a ait olduğu iddia edilen mektuplar hem sayı hem de sıralama olarak farklıdır.

Yeni Ahit külliyatı içerisinde yer alan yirmi yedi kitap da kanoniktir fakat değer açısından hepsi bir değildir. İnciller Yeni Ahit külliyatı içerisinde en önemli yeri teşkil ederler. Bugün bile kiliselerde yapılan ayinlerde Eski Ahit’ten pasajlar ve İncil dışındaki bölümler cemaatten herhangi birisi tarafından okunabildiği halde İncillerden yapılan ve sıralamada en son okunan bölüm sadece papazlar tarafından okunmaktadır. Bunun en tipik örneği Vahiy Kitabı’nın Süryani Kilisesinde resmi olarak Yeni Ahit kanonunda yer almasına rağmen (yani 27 kitaptan biri olarak kanondan sayılmaktadır) Uygulamada itibar görmemekte ve resmi ayin kitapçığına dâhil edilmemektedir,

tik asırlardan bahsederken aktarılan yüzlerce İncil ifadeleri -her ne kadar erken dönemlere ait İncillerin sayısı fazla olsa da״ kuvvetle muhtemel Yeni Ahit’in tüm kitap türleri kastedilerek söylenmiş olmalıdır. Bu çokluk ile Apolojiler, mektuplar, İnciller, Elçilerin işleri gibi değişik Hıristiyan gruplarından ve dininden bahseden türlerin hepsi kastedilmiştir. Bu noktada Yeni Ahit’in kanon oluşumu çok sayıdaki eserler ortamında bir toplama (collection) işinden ziyade bir seçme (selection) sürecinin sonucu olarak gözükmektedir ve bu süreç sonucunda kiliselerce kutsal kabul edilen bu eserler bir araya getirilmiştir. Hıristiyan inancında vahiy Hz. İsa’nın bizzat kendisidir. Yeni Ahit külliyatı ise vahiy değil ilham (inspiration) ürünü eserler olarak kabul edilmektedir.

Yeni Ahit’in herhangi bir kitabının herhangi bir cümlesine yapılan atıf ne Yeni Ahit’in ne de atfın yapıldığı kitabın tamamının tanındığını, kutsal kabul edildiğini gösterir. Her hangi bir kilise yazan Yeni Ahit’in her hangi bir kitabına kutsal yazı olarak atıf yaptığında bu bütün Hıristiyanların bunu kabul ettiği anlamına da gelmemektedir. Yeni Ahit’teki her hangi bir ifade kutsal olarak ifade edilmiş olsa bile şu anda iki kapak arasına alınmış olan kanonla aynı anlamda değildir.

Hıristiyanlığın ilk dört asrında Kudüs, İskenderiye, Antakya, Roma, Kartaca ve İstanbul belli başlı Hıristiyanlık merkezleri olmuşlardır. Buralarda kiliselere önderlik eden kilise babalan çıkmış ve vaazlarıyla, hazırladıkları koleksiyonlarla cemaatlerine yönlendirmelerde bulunmuşlardır. O dönemler itibariyle ağzından çıkanın kesin emir sayıldığı ve Hıristiyan dünyasında herkes tarafından ortak olarak kabul edilen bir lider olmadığı için dine ve kutsal kitabın oluşmasına ait süreç de yerel kiliselerin kendi insiyatiflerine kalmış ve bölgeden bölgeye farklılık arz etmiştir. Bu süreç içerisinde kutsal sayılan eserlerin sayıları birbirini tutmazken bir kilisenin diğerine bir üstünlüğü söz konusu olmadığından farklılıkları sona erdirmek de mümkün olmamıştır.

Genel kanaate göre dördüncü asrın sonları beşinci asrın başları, Laodikya Sİnodu (363) Atanasyus’un mektubu (367), Hippo (393) ve Kartaca Konsilleri (397 ve 417) kanonun tamamlandığını zaman dilimleri olarak dile getirilmektedir. Fakat bu devirlerden sonra da uzun bir müddet Doğu’da ve Batı’da kiliseler arasında kitapların statüsü hakkmdaki görüş ayrılıkları asırlarca devam etmiştir. Bazı yazmalar bugünkü yirmi yedi kitaptan bir kısmına yer vermezken (îbranilere Mektup gibi) zaman zaman da bugün yirmi yedi kitaptan olmayan kitaplar listede kendine yer bulmuştur. Dördüncü asra ait Sina Kodeksi Bamaba’nm Mektubu ve Hermas’m Çoban adlı eserine yer verirken, beşinci asra ait Alexandrinus I. ve II. Clement’e yer vermiştir. Altıncı asra ait Claromontanus Kodeksinde de Bamabanın mektubu, Hermas’m Çobanı, Pavlus’un îşlerİ ve Peter’in Apokalipsi eserleri üstede kutsal yazılar olarak göze çarpmaktadır.

Sonuç olarak denilebilir ki Hıristiyan inancına göre Yeni Ahit Tanrının vahyi değildir. Hıristiyanlığa özgü olarak vahiy, îsa’mn bizzat kendisidir. Bugün elimizde bulunan Yeni Ahit kitaplarının yazarları da bu eserleri kaleme alırken kutsal yazılar yazdıklarım düşünmüyorlardı. Bugünkü inanca göre ise Yeni Ahit kutsal ruh tarafından esinlenmiş, ilham mahsülü yazılar bütünüdür. Ayrıca değişik kiliselerin koleksiyonları, kilise babalarının yazıları da açıkça gösteriyor ki beşinci asrın başına gelindiğinde (400-425) her ne kadar Yeni_; Ahit külliyatının iskeleti oluşmuş olsa da, bütün bir Hıristiyan dünyasında Yeni Ahit bugün elimizde bulunduğu şeklini alıp kanon sürecini tamamlamıştır demek mümkün değildir.

KAYNAKÇA

ALTINIŞIK, Kenan (2004), 5500 Yılın Tanıkları Süryaniler, Altan Matbaacılık» İstanbul.

AUNE, David E. (2003), The Westmisnter Dictionary of New Testament &Early Christian Literatüre&Rhetoric, John Knox Press, Kentucky.

AYDIN, Fuat (2002), “Hz. İsa Sonrası Tartışma Konularından Havarilik ve Pavlus’un Havarilik Anylayışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları, III. Cilt, Dinler Tarihi Yayınları, Ankara.

AYDIN, Mahmut (2002), Tarihsel İsa, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.

BAUER, Walter (1979), A Greek-English Lexicon of The New Testament and Other Early Christian Literatüre, Çev. F. Wilbur Gingrich- William F. Amdt, 2. baskı, The University of Chicago

BEARE, F.W. (1962), “Canon of NT”, The Interpreter’s Dictionary ofthe Bible, Vol.I, Abingdon Press, New York.

BIHLMEYER, K ve Tuchle, H. (1972), Z. ve ZV. yy ’da Hıristiyanlık, Çev. Antun Göral, Güler Matbaası, İstanbul.

BIRD, Thomas E. (1945), A Study of Gospels, Burns Oates abd Washboume Press, London.

BLACKMAN, E. C (2004), Marcion and His Influence, Wipf&Stock Press, Oregen.

BLECH, Rabi Benjamin (2003), Neden ve Niçinleriyle Yahudilik, Gözlem Yayınlan, İstanbul.

BROCK, Sebastian P. (2000), Süryani Geleneğinde Kutsal Kitap, Çev., Cercis Bulut, Zafer Matbaası, İstanbul.

BROWN, Schuyler (1989), The Origins of Christianity, Oxford University Press, Oxford.

BRUCE, F.F. (1981), The New Testament Documents, InterVarsity Press, USA.

CHRISTENSEN, Duane L.(2004), Explosion of The Canon, Bibal Press, Texas.

CATHOLİC CHURCH(2000), Katolik Kilisesi Din ve Ahlak İlkeleri, Çev. Dominik Pamir, Yaylacık Matbaası, İstanbul.

COLLINS, Raymond (1987), “New Testament”, Encyclopedia of Religion, Vol. 2, The Macmillan Publishing Company, New York.

CRANFORD, Lorin (1990), “Revelation”, Encyclopedia of Early Christianity, Vol. II, Garland Press, New York&London.

DAVIS, John D.(1966), A Dicdonary of Bible, Grand Rapids: Baker Book House.

DENINGER, Johannes (1987), “Revelation”, Encyclopedia of Religion, Vol. 12, The Macmillan Publishing Company, New York.

EHRMAN, Bart D.(2003), Lost Christianities, Oxford University Press, USA.

FERGUSON, Everett (1990), “Didache”, Encyclopedia of Early Christianity, Vol. I, Garland Press, New York&London.

GEISLER, Norman (1998), “canonicity”, Baker Encylopedia of Christian Apologetics, Baker Academic Publisher.

GOODSPEED, Edgar J. (1926), The Formadan of The New Testament, The University of Chicago Press, Chicago.

GRANT, Robert M.(1965), The Formadon of The New Testament, Harper &Row Publishers, New York.

GÜNDÜZ, Şinasi (1998), Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara.

(2000), “Sinoplu Marcion’un Gııostik Teolojisi”, Hoşgörü Yılı ve

İnanç Turizminde Göller Bölgesi Sempozyumu, 07-08 Eylül 2000,

http://www.dinlertarihi.com/dosyalai7makaleler/sinasigunduz/marcion.htm

02.09.2006

HARTMAN, L.F. (2003), “Gospel”, New Catholic Encyclopedia, 2. Baskı, Vol.6, The Catholic University of America.

JACOB, Xavier (1985), İncil Nedir?, Kent Matbaacılık, Ankara.

JENSEN, J. (2003), “Revelation”, New Catholic Encyclopedia, 2. Baskı, Vol.12, The Catholic University of America.

KILIÇ, Recep (2004), Modern Batı Düşüncesinde Vahiy, Ötüken Yayınları, İstanbul.

KOESTER, Helmut (1990), Ancient Christian Gospels, SCM and Trinity Press, 1990, Londra& Filadelphia.

KUZGUN, Şaban (1991), Dört încıl Farklılıkları ve Çelişkileri, Metinler Matbaacılık, İstanbul.

McDONALD, Lee M (2002), The Formation of Christian Biblical Canon, Hendrickson Press, USA.

MEEKS, Wayne (1972), The Writings of St. Paul, W. W. Norton & Company, New York.

METZGER, Bruce (1997), The Canon of The New Testament, Clarendon Press, UK.

(1977), The Early Versions of The New Testament: Their Origin, Transmission, The Clarendon Press, Oxford.

MICHEL, Thomas (1992), Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş, Ohan Basımevi, İstanbul.

MOORE, Edward Caldwell (1912), The New Testament in the Christian Church, The Macmilllan Company, Londra.

MURPHY, F.X. (2003), “Kerygma‘; New Catholic Encyclopedia, 2. Baskı, Vol.8, The Catholic University of America.

PATZIA, Arthur (1995) The Making of The New Testament, InterVarsity Press, USA.

PIPER, O.A.( 1962), “Gospel”, The Interpreter's Dictioncıry of The Bible, Vol.2, Abingdon Press, New York.

PORTER, Stanley (1997), Handbook to Exegises of The New Testament, Brill, Leiden.

RHODES, J.N. (2003), “Didache”, New Catholic Encyclopedia, 2. Baskı, Vol.4, The Catholic University of America.

SAKÎOĞLU, Mehmet (2002), İncili Kim Yazdı, Ozan Yayınları, İstanbul.

SARIKÇIOĞLU, Ekrem (2004), Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, 5.baskı, Fakülte Kitabevi, İsparta.

SHELER, Jeffery L. (2000), Is The Bible True?, Harper Collins Press, San Francisco.

TANYU, Hikmet (1988), “Ahd-i Cedid’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul.

THERON, Daniel J.(1980), Evidence ofTradition, Baker Book House, USA.

WICKWIRE, Daniel (1999), Kutsal Kitabın Değişmezliği, Lütuf Yayınlan, İstanbul.

YOUNGBLOOD, Ronald F.(1995), Nelson’s New IllustratedBible Dictionary, Thomas Nelson Press, Nashville.

ÖZGEÇMİŞ

Yasin Meral 1979 yılında Suluova’da (Amasya) doğdu. İlk ve ortaokulu Suluova’da okudu. Liseyi Kadıköy İmam-Hatip Lisesinde tamamladıktan sonra 1997 yılında Sakarya Üniversitesi İlahiyat fakültesine başladı. 2002 yılında buradan mezun olduktan sonra aynı yıl dinler tarihi bölümünden yüksek lisansa kaydoldu. 2005 yılında 8 ay süreyle Türkiye Cumhuriyeti Hahambaşıhğmda Bet-din üyesi haham Rav Yahuda Adoni’den Tevrat merkezli Yahudi dini ve kültürü üzerine özel dersler aldı. 2005 Eylül ayında Papalığa bağlı Dinlerarası Diyalog Sekretaryası’nm burslusu olarak Roma’ya gitti. Eylül 2005- Haziran 2007 yılları arasında Vatikan’a bağlı Pontificia Universitas Gregoriana’da Dinler ve Kültürler Enstitüsünde Hıristiyanlıkla ilgili birçok ders aldı ve çalışmalarda bulundu. Ayrıca her ay düzenli olarak yapılan diyalog sekretaryasımn durum değerlendirme toplantılarına katıldı. Yahudilikle ilgili çalışmalarına temel olması amacıyla Haziran-Temmuz 2006’da Kudüs’te İbrani Üniversitesinde yoğunlaştırılmış Tevrat İbranicesi kursu aldı. 2006 Ekim ayında İtalya’nın Assisi şehrinde yapılan ve Papalık tarafından düzenlenen “International Youth Gathering” toplantısına müslüman kültürünü temsil eden öğrencilerden biri olarak katıldı. Hem Türkiye’de hem de Roma’da/Vatikan’da sayısız dinler arası diyalog toplantısına katıldı. İngilizce, İtalyanca ve Arapça bilmektedir.

^{^[1]} Deninger, Johannes (1987), “Revelation”, Encyclopedia ofReligion, Vol. 12, the Macmİllan Publishing Company, New York.

^{^[2]} Kılıç, Recep (2004), Modern Batı Düşüncesinde Vahiy, Ötüken Yayınları, İstanbul, s. 17.

^{^[3]} Cranförd, Lorin (1990), “Revelation”, Encyclopedia ofEarly Christianity, Vol. II, Garland Press, New

York&London. .........................

^{^[4]} Markos 1:1445; Matta 4:12-17; Luka 4:14-15.

^{^[5]} Yuhanna 14:5-6.

^{^[6]} Luka 1:26-38; Matta 1:20-24. Luka l: 11-23: 2:8-20.

^{^[7]} Jensen. J. (2003), “Revelation”, New Catholic Encyclopedia. 2^Bd edition, Vol.12, The Catholic University of America; ayrıca bkz. Matta 12:25-28; Markos 3:23-26; Luka 11:17-20.

^{^[8]} Luka 2.25-28.

^{^[9]}Matta 10:19-20; Markos 13:11; Luka 12:11-12.

^{^[10]} Galatyalılara Mektup 1:4.

^{^[11]} Deninger, Johannes (1987), “Revelation”, ERE.

^{^[12]} İbranilere Mektup 1:1.

^{^[13]} Galatyalılar 1:11-12,

^{^[14]} Galatyalılar 1:1, 13-17; Romalılar 15:15-21; n. Korintliler 13:2-4.

^{^[15]} Childs, Brevard (1993), Biblical Theology of the Old and New Testameni, Fortress Press, USA, s. 236

^{^[16]} Jensen, J (1967), “Revelation in NT”, NCE.

^{^[17]} Cranford, Lorin (1990), “Revelation”, EEC.

^{^[18]} Cranford, Lorin (1990), “Revelation”, EEC,

^{^[19]}II. Apoloji 6:3.

^{^[20]} Dialog, 62:4.

^{^[21]}Dialog 127:4; I. Apoloji 63.

^{^[22]}1. Apoloji 13:3; 63:13; Dialog 121:4.

^{^[23]}1. Apoloji 66:3; Dialog 102:5; 103:6-8; 104:1.

^{^[24]} Cranford, Lorin (1990), “Revelation”, EEC.

^{^[25]}II. Timoteyus’a Mektup 3:16.

^{^[26]} Tanyu, Hikmet (1988), “Ahdi-Cedid”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul.

^{^[27]}Kılıç, age, s.216.

^{^[28]} Yuhanna 1:1-19.

^{^[29]} Thomas Michel (1992), Hıristiyan Tannbilimine Giriş, Ohan Basımevi, İstanbul, s. 17-8.

^{^[30]} Michel, age, s.20.

^{^[31]}II. Korintliler :.20.

^{^[32]} Deninger, Johannes (1987), “Revelation״, ERE.

^{^[33]} Catholİc Church (2000). Katolik Kilisesi Din ve Ahlak İlkeleri, Çev. Dominik Pamir, Yaylacık Matbaası. İstanbul, s.3 9.

^{^[34]} Kutsal kitabın birinci bölümü Eski Ahid diye de bilinir. Bu ifade Hıristiyanlara ait olup Yahudiler bu

ifadeyi kullanmadıkları gibi bu ifadeden rahatsızlık duymaktadırlar. Konuyla ilgili güzel bir örnek olması hasebiyle bir alıntıya yer veriyoruz: “Lütfen Yahudiliğin Kutsal kitabına Eski Ahit demeyin. Çünkü bu Hıristiyanlar tarafından verilen bir isimdir. Yahudiler için bu iltifatçı olmayan bir çağrışım yapar. Birçok Hıristiyan Tanrı ile Yahudi halkı arasındaki özel anlaşmanın geri alındığını ve eski İsrail’den kilisenin yeni İsrail’ine verildiğine inanır. Hıristiyanlar Yahudilerin Tora’sının yeni ve iyileştirilmiş bir versiyonla önceki Ahit’i eski ve demode yapan Yeni Ahit ile değiştirildiğini İddia eder. Tora’yı Yahudiler İçin öylesine değerli kılan her zaman yeni, taze ve her nesil için anlamlı kalmasıdır. Yahudiler için “eski” ahit değildir; “tek” ahit’tir. Blech, Rabi Benjamin (2003), Neden ve Niçinleriyle Yahudilik, Gözlem yayınları, İstanbul, s.98.

^{^[35]} Bu ifadenin yanlış olduğunu, bunun yerine The New Covenant ifadesinin kullanılmasının gerektiğini ifade edenler de vardır. Bkz. Hunter, C.F. (1937), The New Testament: their writers and their message, 3rd edition, Methodist Sunday School Department, London, s. 1.

^{^[36]} Patzia, Arthur (1995), The Making of The New Testament, InterVarsity Press, ABD, s.101.

^{^[37]} Bilim çevrelerince bu mektuplardan sadece yedi tanesinin kesin olarak Pavlus’a ait olduğu dile getirilmektedir. Bunlar Selaniklilere I. Mektup, Galatyalılara Mektup, I. Korintliler, II. Korintliler, Romalılara Mektup, Filibelilere Mektup, Filimun’a Mektup’tur. Daha detaylı bilgi için bkz. Ed. Wayne A. Meeks (1972), The Writings of St. Paul, W.W. Norton &. Company, New York, ss. 3-107.

^{^[38]} İbranilere Mektup, 9:15.

^{^[39]} Wickwire, Daniel (1999), Kutsal Kitabın Değişmezliği, Lütuf Yayınlan, İstanbul, s.279.

^{^[40]} Meeks, age., s.3.

^{^[41]}Aune, David E. (2003), The Westmisnter Dictionary of New Testament&Early Christian Literature&Rhetoric, John Knox Press, Kentucky, s.460.

^{^[42]} Piper, O.A.(1962), “Gospel”. The Interpreter’s Dictionary of The Bible, Vol.2, Abingdon Press, New York.

^{^[43]} Grarit, Robert M.(1965), The Formation of The New Testament, Harper &Row Publishers, New York, s.87.

^{^[44]} Apoloji, I, 66, 3 ve 67, 3; Grant, age, ss. 131- 136; Tanyu, Hikmet (1998), “Ahd״i Cedid”, DİA..

^{^[45]} Goodspeed, Edgar J. (1926), The Formation of The New Testament, The University of Chicago Press, Chicago, s.l.

^{^[46]} Matta 5:17.

^{^[47]} Matta 5:17.

^{^[48]} Beare, F .W. (1962), “Canon of NT”, The Interpreter's Dîctionary of The Bible, Vol.I, Abingdon Press, New York.

^{^[49]} Matta 15/1-20; Markos 7/1-13.

^{^[50]} Yusuf Altıntaş (2002). Dinler Tarihi Araştırmaları, Dinler Tarihi Demeği Yayınları, c. III, Ankara, s. 182.

^{^[51]} Piper, Q. A.( 1962), “Gospel”, The Interpreter’s Dictionary of The Bible, Vol.2, Abingdon Press, New York.

^{^[52]} Homeros 14:152-3.

^{^[53]} Bird, Thomas E. (1945), A Study ofGospels, Bums Oates abd Washboume Press, Landon, s,2.

^{^[54]} Hartman, L.F. (2003), “Gospel”, New Catholic Encyclopedia, T Baskı, Vol.6, The Catholic University of America.

^{^[55]} İşaya 40:9.

^{^[56]} İşaya 52:7.

^{^[57]} İşaya 60:6. ......................

^{^[58]} İşaya 61:1.

^{^[59]} Nahum Kitabı 1:15.

^{^[60]} Mezmurlar 68:11.

^{^[61]} Mezmurlar 96:2.

^{^[62]} Luka 4:16-19; 7:22; Mat 11:5.

^{^[63]} Markos 1:14-5; Mat 4:23,9:35,24:14.

^{^[64]} Piper, O.A.(1962), “Gospel”, The Interpreter’s Dictionary of The Bible, Vol.2, Abingdon Press, New York.

^{^[65]} Murphy, F.X. (2003), ^<^־Kerygma^״,' New Catholic Encyclopedia, 2. Baskı, Vol.8, The Catholic University of America.

^{^[66]} Murphy, F.X. (2003),‘Kerygma”, NCE.

^{^[67]} Elçilerin İşleri 5:42; 14:6,20; 15:20.

^{^[68]} Romalılar 1:1; 15:16; 2 Korintliler 11:7.

^{^[69]} Romalılar 15:19; 1 Korintliler 9:12; 2 Korintliler 2:12; 9:13.

^{^[70]} Romalılar 2:16; 2 Timoteyus 2:8.

^{^[71]} Galatyalılara Mektup 1.6-12.

^{^[72]} Apoloji.l:66; Dİalog 10:2,11, Bkz. Grant, age, ss.133-136.

^{^[73]} Metzger, Bruce (1997), The Canon of The New Testamen^ Clarendon Press, UK, s. 302-3; Aune, age, S.205.

^{^[74]} Brown. Schuyler (1989), The Origins of Christianity, Oxford Unİversity Press, Oxford, s. 136.

^{^[75]} Romalılara Mektup. 16:25-6; Efeslilere Mektup 1:9-14; 6:19.

^{^[76]} Efeslilere Mektup 1.13.

^{^[77]}1 Timoteyus’a Mektup. 6.20-1; 2.Timoteyus’a Mektup 1.14; 2.8-14.

^{^[78]} 1:23-25.

^{^[79]} İşaya 61:1.

^{^[80]} Laka 4:18.

^Si Cranford, Lorm (1990), “Revelation”, Encyclopedia of Early Christianity, Vol. II, Garland Press, New York&London.

^{^[82]} Elçilerin İşleri 1:15-26; Ayrıca Pavlus’un havariliği için bkz. Aydın, Fuat (2002), “Hz. İsa Sonrası Tartışma Konularından Havarilik ve Pavlus’un Havarilik Anlayışı״, Dinler Tarihi Ar aştırmalar ı-lH, Hıristiyanlık^ Dinler Tarihi Demeği Yayınları, Ankara, s.71-93.

^{^[83]} Matta 16:18.

^{^[84]} Elçilerin İşleri 1:8. ׳ .׳

^{^[85]} Bihlmeyer, K ve Tuchle, H. (1972), Z. ve IV. yy’da Hıristiyanlık, Çev. Antun Göral, Güler Matbaası, İstanbul, s. 17.

^{^[86]} Altmışık, Kenan (2004), 5500 Yılın Tanıkları Süryaniler, Allan Matbaacılık, İstanbul, s.20.

^{^[87]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s.18.

^{^[88]} Elçilerin İşleri, 3:8.

^{^[89]} Jacob, Xavier (1985), İncil Nedir?, Kent Matbaacılık, Ankara, ss. 173-176.

^{^[90]} Hirodes Incil’de beş ayrı kişinin adıdır:

1) Birincisi, İ.ö.40 ile 4 yılları arasında Filistin'i Roma adına yöneten Büyük Hirodes'tir. Büyük Hirodes öldüğünde krallığı üç oğlu arasında paylaşıldı: Yahudiye ile Samiriye Hirodes Arhelas'a (î.ö.4 - İ.S.6), Celile ile Pereya Hirodes Antipa’ya (İ.ö.4 - İ.S.39) ve kuzeydoğu topraklan Filipus’a (İ.ö.4 - t.S.33/4) verildi.

2) Hirodes'lerin en zalimi olan Hirodes Arhelas’m adı, Matta 2:22'de geçiyor. Kötü idaresinden ötürü Yahudiye ile Samiriye'nin yönetimi daha sonra bir Roma valisine verildi (İ.S. 6).

3) Tetrark (bölge kralı) Hirodes olarak da tanınan Hirodes Antipa, kendi üvey kardeşi Filipus’un eşi Hirodiya ile evlenebilmek için ilk eşini boşadı. Hirodes Antipa, bu evliliğe Kutsal Yasa'ya aykırı diye karşı çıkan Yahya peygamberi tutuklatıp öldürttü. İsa Mesih'i yargılanmak üzere Pontiyus Pilatus'a yollayan da aynı Hirodes’ti.

4) Büyük Hirodes'in torunlarından Kral I. Hirodes Agripa, Î.S;37 ile 44 yılları arasında Filistin'in çeşitli bölgelerini yönetti. 44 yılındaki ölümü İncil’de kaydedilmiştir (bkz. Elçilerin İşleri 12:20-23).

5) I. Hirodes Agripa’nın oğlu olan II. Hirodes Agripa, babasının krallığını İ.S.48 yılında miras aldı. Pavlus'un duruşmasında bulunan, bu Agripa'ydı (bkz. Elçilerin İşleri 25:13-26:32).

^9î Bihlmeyer-Tucher, age, s.19.

^{^[92]} Altmışık, age, s.20-21.

^{^[93]} Modem tenkitçilerden Mara ve Agay’ı III. yy’a kadar götürenler vardır.

^{^[94]} Altınışık, age, s.21.

^{^[95]} Elçilerin İşleri 11: 26.

^{^[96]} Bhilmeyer-Tuchle, age, s. 19,

^{^[97]} Altmışık, age, s.21-22.

^{^[98]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s.23.

^{^[99]} Romalılara Mektup, 1:2 ve 3:21.

^{^[100]} Beare, F.W. (1962), “Canon of NT”, The Interpreter’s Dictionary of The Bible, Vol.I, Abingdon Press, New York.

^{^[101]}II. Korintliler3:6.

^{^[102]} LKorintliler 12:4-11.

^{^[103]} Matta 15:1-20, Markos 7:1-13.

^{^[104]} Efesliler 2:14-16.

^{^[105]} Romalılara Mektup 6:14.

^{^[106]} Beare, F.W. (1962), “Canon of NT”, The Interpreter’s Dictionary of The Bible, Vol.I, Abingdon Press, New York.

^î07 II. Korintliler 3:14-18.

^{^[108]} Elçilerin İşleri 20:35.

^{^[109]} Blackman, E. C (2004), Marcion and His Influence, Wipf&Stock Press, Oregen, s. 27.

^{^[110]} Yuhanna 7:46.

^{^[111]} Patzia, age, s. 26.

^{^[112]} Goodspeed, age, s.10.

^{^[113]} Jacob, age, s. 13.

⁴^״ Patzia, age, s. 157.

^H5 Goodspeed, age, s.19.

⁶^״ Patzia, age, ss. 58-9.

^{^[117]} Blackman, age, s.25.

^{^[118]} Beare, F.W. (1962), “Canon of NT\ The Interpreter's Dictıonary of The Bible, Vol.I, Abyngdon Press, New York.

^H9 Patzia, age, ss. 80-4.

^{^[120]}II. Petrus 3:15-16,

^{^[121]} Elçilerin İşleri 1:22,

^{^[122]} Theron, Daniel J.(1980), EvidenceofTradition, Baker Book House, USA., s.67.

^{^[123]} Theron, age, s. 65.

^{^[124]} Kolesiler 4:16.

^{^[125]} !.Selanikliler 5:27.

^{^[126]}II. Petrus 3:15.

^{^[127]} Goodspeed, age, s.l 1.

^{^[128]} Goodspeed, age, s.40-1.

^{^[129]} Catholic Church (2000), Katolik Kilisesi Din ve Ahlak İlkeleri, Çev. Dominik Pamir, Yaylacık Matbaası, İstanbul, s.44.

^{^[130]} Aydın, Fuat (2002), agm., s.71-93.

^{^[131]} Korintlilere II. Mektup 8.23; Filibelilere Mektup 2:25.

^î32 Luka 11:49; îbranilere Mektup 3:1 ’de Tanrının elçisi İsa bağlamında.

^{^[133]} Efeslilere Mektup, 2:20.

^{^[134]} Yuhanna 1:35-51.

^{^[135]} Yuhanna 2:1-11.

^{^[136]} Markos. 2:13-4.

^{^[137]} Matta 10:1; Markos 3:13-4; Luka 6:12-3.

^{^[138]} Elçilerin işleri 1:15-26.

^{^[139]} Galatyalılara Mektup 2:9.

^{^[140]} Elçilerin İşleri 2:42.

^{^[141]} Matta 10:1-3 ve 28:19; Markos 3:14,

^{^[142]} Matta 10:40; Yuhanna 13:20.

^{^[143]} Galatyahlara Mektup 1:1; I Korintlilere Mektup 4:3.

^{^[144]} Elçilerin İşleri.9:3-5; I Korintlilere Mektup 15:8; Pavlus’un havariliği çok tartışılmış bir konudur. Bu konuyu, havarilerin Pavlus’u havari kabul edip etmemesi, hıristiyan topluluğun tavrı, Pavlus’un kendi havariliği konusundaki fikri ve kilisenin görüşü olmak üzere değişik bakış açılarından incelemek gerekmektedir. Bu konudaki çalışma İçin bkz. Aydın, Fuat (2002), “Hz. İsa sonrası tartışma konularından havarilik ve Pavlus’un havarilik anlayışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları-IIL Hıristiyanlık, Dinler Tarihi Demeği Yayınlan, Ankara, ss. 71 -93.

^{^[145]} Patzia, age, s.40.

^{^[146]} Jacob, age, s. 13-4.

^î47 Jacob, age, s. 13-4.

^{^[148]} Markos 7:3-4; 15:42-3.

^{^[149]} Aydın, Mahmut (2002), Tarihsel İsa, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, ss. 102-3.

^{^[150]} Aydın, age, ss. 104-5.

^{^[151]} Bu görüş birçok açıdan tenkide uğramıştır, Bkz. Sakioğlu, Mehmet (2002), İncili Kim Yazdı, Ozan Yayınları, İstanbul, ss.2204״.

^{^[152]} Luka 1:1-4.

^{^[153]} Yuhanna 3:1-21; 4:1-42.

^î54 Jacob, age, ss. 39---40

^{^[155]} Boyarın, Daniel (2001), The Gospel of the Memra: Jewish Binitarianism and the Prologue to John, The Harvard Theological Review, Vol. 94, No. 3, pp. 243-284. Konuyla ilgili tartışmalar için bkz. George Foot Moore (1922), Intermediaries in Jewish Theology: Memra, Shekinah, Metatron, The Harvard Theological Review, Vol. 15, No. 1, pp. 41-85 ; Paul A. Rainbow (1991), Jewish Monotheism as the Matrix for New Testament Christology: A Review Article, Novum Testamentum, Vol. 33, Fasc. 1, pp. 78- 91; Daniel Abrams (1994), The Boundaries of Divine Ontology: The Inclusion and Exclusion of Metatron in the Godhead, The Harvard Theological Review, Vol, 87, No. 3, pp. 291-321 ; G. H. Box (1932), The Idea of Intermediation in Jewish Theology, A Note on Memra and Shekinah, The Jewish Quarterly Review, New Ser., Vol. 23, No. 2, pp. 103-119; M. Black (1951), The Origin of the Name Metatron, Vetus Testamentum, Vol. 1, Fasc. 3, pp, 217-219.

^{^[156]} Patzia, age, s.92.

^{^[157]} Patzia, age, s. 89.

^{^[158]} Sheler, Jeffery L. (2000), Is The Bible True?, Harper Collins Press, San Francisco, s.33-34.

^{^[159]} Brown, age., s.136.

^{^[160]} Ehrman, Bart D.(2003), Lost Christianities, Oxford University Press, USA, ss. 217-8.

^{^[161]} Katoliklere göre 46, Protestanlara göre 39.

^{^[162]} Catholic Church (2000), age, s.52.

^{^[163]} McDonald, L.M. (1990), ״Canon”, EEC; Sheppard, Gerald (1987), “Canon”, ERE.

^{^[164]} Hezekiel, 40:3,5.

^{^[165]} Hezekiel 40:5.

^{^[166]} İL Korintliler, 10:13,15,16.

^{^[167]} Galatyaiılara Mektup 6:16.

^{^[168]} ILKorintliler, 10:13.

^{^[169]} II.Korintliler,10:15.

^{^[170]} ILKorintliler,10:16.

^{^[171]} Galatyaiılara Mektup 6:16.

^{^[172]} Youngblöod, Ronald F.(1995), Nelson’s New Illustrated Bible Dictionary, Thomas Nelson Press, Nashville, s. 189.

^{^[173]} Allison, Dale (1987), “New Testament”, ERE.

^{^[174]} Davis, John D.( 1966), A Dictionary öf Bible, Grand Rapids: Baker Book House, s.l 16.

^î75 McDonald, L.M. (1990), “Canon”, EEC. ....

^{^[176]} Gündüz, Şinasi (1998), Din ve inanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, s.212.

^î77 Metzger, age, ss,39-40.

^î78 Metzger, age,, s.39.

^î79 Koester, Helmut (1990), Ancîent Christian Gospels, SCM and Trinity Press, Londra& Filadelphia, s.

14.

^{^[180]} Filipililere Mektup 4:3.

^{^[181]} Bihlmeyer-Tuchle, age s. 124.

^{^[182]} Metzger, age., s.40.

^{^[183]} Grant, age, ss.778־; Metzger, age., s.41.

^{^[184]} Matta 5:7, 6:14-15, 7:1-2, 12; Luka 6:31 ve 36-38.

^{^[185]} Metzger, age., s.41-42. .....................

^{^[186]} Markos, 9:42; Matta, 18:6-7; Luka, 17:1-2.

^{^[187]} Metzger, age., s.42.

^{^[188]} Grant, age, s.82-3.

^{^[189]}Koester, age, s.15.

^{^[190]} Metzger, age., s.42. ...

¹⁹¹Grant, age, s.81.

¹⁹²Metzger, age., s.42-43.

¹⁹³Grant, age, s.78-79.

¹⁹⁴Metzger, age., s.43.

¹⁹⁵Grant, age, s.80-1.

¹⁹⁶Metzger, age., s.43.

¹⁹⁷Grant, age, s.81; Metzger, age., s.43.

^{^[198]} Metzger, age., s.43; Grant, age, 83,

^{^[199]} Grant, age, s.89.

^{^[200]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s.125; Metzger, age., s.44.

^{^[201]} Metzger, age., s.44.

^{^[202]} 1. Korintliler, 4:13.

^{^[203]} 1. Korintliler, 15:8-10.

^{^[204]} Metzger, age., s.45.

^{^[205]} Grant, age, s. 89.

^{^[206]} Metzger, age., s.45.

^{^[207]} Tralles 4:2.

^{^[208]} İzmir 4:2.

^{^[209]} Filedelfıya7:l. ...

^{^[210]} Roma 4:3.

^{^[211]} Roma 4:1.

^{^[212]} Grant, age, 91; Roma 2:2,4:2.

^{^[213]} Efes 10:3.

^{^[214]} Grant, age, s.91; Filedalfıya 7:2; Efes 5:12״; Tralles 1:1.

²¹³ Matta, 3:15.

^{^[216]}Matta, 19:12.

^{^[217]} İzmir 6:1.

^{^[218]} Metzger, age., s.46.

^{^[219]} Luka 24:39.

^{^[220]} Filedelfıya 9:1.

^{^[221]} Yuhanna 10:9.

^{^[222]} Yuhanna 14:6.

^{^[223]} McDonald, age, s. 146.

^{^[224]} McDonald, Lee M (2002), The Formation of Christian Biblical Canon, Hendrickson Press, USA, s. 146; Blackman, age, s.28.

^{^[225]} Metzger, age., s.48.

^{^[226]} Grant, age, s. 102; Metzger, age,, s.49.

^{^[227]} Rhodes, J.N. (2003), “Didache”, New Catholic Encyclopedicy 2. Baskı, Vol.4, The Catholic University of America.

^{^[228]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s. 123.

^{^[229]} Metzger, age., s.49.

^{^[230]} Rhodes, J.N. (2003), “Didache”, NCE.

^{^[231]} Ferguson, Everett (1990), “Didache”, Encyclopedia ofEarfy Christianity, Vol. I, Garland Press, New York&London.

^{^[232]} Rhodes, J.N. (2003), “Didache”, NCE.

^{^[233]} Ferguson, Everett (1990). “Didache”, EEC.

^{^[234]} Rhodes, J.N. (2003), “Didache”, NCE.

^{^[235]} Ferguson, Everett (1990), “Didache”, EEC.

^{^[236]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s. 122.

^{^[237]} Didake 8:2.

^{^[238]} Koester, age, s. 16; Matta, 6:9-13.

^{^[239]} Matta, 7:6.

^{^[240]} Didake 15:3,15:4, 11:3.

^{^[241]} Koester, age, s.17.

^{^[242]} Metzger, age., s.49.

^{^[243]} Didake 11:8.

^{^[244]} Metzger, age., s.51.

^{^[245]} Patzia, age, s.62.

^{^[246]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s. 127; Patzia, age, s.63.

^{^[247]} Metzger, age., s.52.

^{^[248]} Patzia, age, s.69; Wickwire, age, s. 211.

^{^[249]} Metzger, age., s.52.

^{^[250]} Metzger, age., s.54.

^{^[251]} Aydın, age, s.95-96; Metzger, age., s.54.

^{^[252]} Metzger, age., s.55.

^{^[253]} Patzia, age, s.63.

^{^[254]} Metzger, age., s.55.

^{^[255]} McDonald, age, s. 146.

^{^[256]} Bihlmeyer-Tuchle, s. 123; Metzger, age., s.56.

^{^[257]} Metzger, age., s.56; Bihlmeyer-Tuchle, s;123.״

^{^[258]} Bihlmeyer-Tuchle, s.123.

^{^[259]} Metzger, age., s.56-7.

^{^[260]} Grant, age, s. 106-7.

^{^[261]} Metzger, age., s,57.

^{^[262]} Grant, age, s.107.

^{^[263]} Metzger, age., s.57.

^{^[264]} McDonald, age, s.146; Matta 22:14.

^{^[265]} Matta, 9:13.

^{^[266]} Markos, 2:17.

^{^[267]} Metzger, age., s.58.

^{^[268]} Metzger, age., s.58.

^{^[269]} Blackman, age, s.28.

^{^[270]} Metzger, age., s.58.

^27î Grant, age, s. 107.

^{^[272]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s. 125; Metzger, age., s.59.

^{^[273]} McDonald, age, s. 148.

^{^[274]} Metzger, age., s.59.

^{^[275]} Koester, age, s. 19; Metzger, age., s.59.

^{^[276]} Metzger, age., s.60.

^{^[277]} Matta, 7:1-2; Luka, 6:36-38.

^{^[278]} Metzger, age., s.61.

^{^[279]} McDonald, age, s. 148-9.

^{^[280]} Metzger, age., s.61.

^{^[281]} Grant, age, s.104; Polikarp, Filibelilere Mektup, 12:2.

^{^[282]} İbranilere Mektup, 6:20; 7:3; 7:28.

^{^[283]} Polikarp, Filibelilere Mektup 6:3.

^{^[284]} İbranilere Mektup, 12:28.

^{^[285]} Grant, age, s. 103.

^{^[286]} McDonald, age, s.148-9.

^{^[287]} Metzger, age., s.62.

^{^[288]} Grant, age, s.104; Metzger, age., s.62.

^{^[289]} McDonald, age, s. 148—9.

^{^[290]} Grant, age, s. 106; Metzger, age., s.63.

^{^[291]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s.129; Metzger, age., s.63.

^{^[292]} Metzger, age., s.64.

^{^[293]} Metzger, age., s.64.

^{^[294]} Porter, Stanley (1997), Handbook to Exegises of The New Testament, Brill, Leiden., s.74.

^{^[295]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s.129-130.

^{^[296]} Eldad ve Modad, Tevrat’ın Sayılar kitabı XI:24-30’da anlatılan İsrailoğullarmdan yetmiş kişilik ileri gelenlerden (elders) iki kişinin adıdır. Bu bölümde anlatılan olaya göre Eldat ve Modad’ın üzerine ruh inmiş ve bununla onlar peygamberlikte bulunmuşlardır.

^{^[297]} Koester, age, s.19; Hermas’ın Çobanı, Vizyon, 2.3.4.

^{^[298]} Metzger, age., s.67.

^{^[299]} Bruce, F.F. (1981), The New Testament Documents, InterVarsİty Press, USA., s. 18.

^{^[300]} Metzger, age., s.73.

^{^[301]} Koester, age, s. 19.

^{^[302]} Metzger, age., s.67.

^{^[303]} McDonald, age, s. 146.

^{^[304]} Grant, age, s.84.

^{^[305]} Grant, age, s.87.

^{^[306]} Koester, age, s. 17; Metzger, age., s.67. ■ '

^{^[307]} Koester, age, s. 18.

^{^[308]} McDonald, age, s. 147-8.

^{^[309]} Metzger, age., s.72,

^{^[310]} Blackman, age, s.37.

^3İIBruce, age, s. 18.

^{^[312]} Bruce, age, s.20.

^{^[313]} Metzger, age., s.72.

³¹⁴Blackman, age, s. 34-35.

^{^[315]} Gündüz, age, s.143; McDonald, age, s. 177.

^{^[316]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s. 105.

^{^[317]} Grant, age, s. 122.

^{^[318]} Metzger, age., s.79.

^{^[319]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s.108

^{^[320]} F.F. Bruce, age, s. 145.

^{^[321]} McDonald, age, s. 197.

^{^[322]} Grant, age, s. 126-7.

^{^[323]} Bruce, age, ss. 147-8.

^{^[324]} Bruce, age, s. 149.

^{^[325]} McDonald, age, s. 177; Gündüz, age, s. 276; F.F. Bruce, age, s. 146.

^{^[326]} Metzger, age, s.90.

^{^[327]} Metzger, age., s.90.

^{^[328]} Blackman. age, ss.67-70.

^{^[329]} Gündüz, Şinasi (2000), “Sinoplu Marcion’un Gnostik Teolojisi”, http://www.dinlertarihi.com/dosyalar/makaleler/sinasigunduz/marcion.httn. 02.09.2006; F.F. Bruce, age, s.135.

^{^[330]} Bruce, age, s.136; McDonald, age, s. 155; Goodspeed, age, s. 43.

^33î Goodspeed, age, ss. 42-3, McDonald, age, s. 155.

^{^[332]} Blackman, age, s.24.

^{^[333]} Goodspeed, age, S.48--9.

^{^[334]} McDonald, age, s. 156-7,

^{^[335]} Bruce, age, s. 13 8.

^{^[336]} Bruce, age, s.141.

^{^[337]} Blackman, age, s.44.

^{^[338]} Goodspeed, age, ss.46-7.

^{^[339]} Goodspeed, age, s.45-47,

^{^[340]} Blackman, age, s. 31.

^{^[341]} Goodspeed, age, ss. 44-5,

^{^[342]} Bruce, age, s.17.

^{^[343]} Blackman, age, s.24.

“ Goodspeed, age, s.48; Grant, age., s.99; F. F. Bruce, age, s.22.

^{^[345]} McDonald, age, s.173; Metzger, age., s.100-101, Gündüz, age., s.266.

^{^[346]} Metzger, age., s.101.

^{^[347]} Moore, Edward Caldwell (1912), The New Testament in the Christian Church, The Macmilllan Company, Londra, ss. 105-6.

^{^[348]} Bihlmeyer-Tuchle, age., ss.l 19-120.

^{^[349]} Metzger, age., s. 102.

^{^[350]} Bihlmeyer-Tuchle, age., ss. 119-120; McDonald, age, s.173.

^{^[351]} McDonald, age, s.173.

^{^[352]} Eusebius, Kilise Tarihi, 5.14-19; Moore, age, s. 106; Metzger, age., s. 101; McDonald, age, s.173.

^{^[353]} Metzger, age., s.102.

^{^[354]} Moore, age, s. 106-7; Metzger, age., s. 106.

^{^[355]} Metzger, age., s. 104.

^{^[356]} Blackman, age, s. 33.

^{^[357]} McDonald, age, s. 176; Blackman, age, s.34.

^{^[358]} F.F. Bruce, age, ss.216-7; Moore, age, s 169-171.

^{^[359]}McDonald, age, ss. 178 9.

^{^[360]} Eusebius, Kilise Tarihi, 8.5.6, 8.2.1.

^{^[361]} F.F. Bruce, age, s.217; McDonal, age, s. 181.

^{^[362]} Metzger, age., s.108.

^{^[363]} Geisler, Norman (1998), “Canonicity”, Baker Encylopedia of Christian Apologetics, Baker Academic Publisher.

^{^[364]} F.F. Bruce, age, s. 16.

^{^[365]} Geisler, Norman (1998), «Canonicity״, BECA.

^{^[366]} Patzia, age, 103; F.F. Bruce, age, ss.260-1.

^{^[367]} Jacob, age, s. 122.

³⁰⁸ Blackman, age, s. 35.

^{^[369]} F.F. Bruce, age, ss. 256-9; Patzia, age, s. 105.

^{^[370]} Ehrman, age, s.242; Patzia, age, s. 103-4.

^37î Galatyahlara Mektup 1.1-2.

^{^[372]} Galatyahlara Mektup 2:4.

^{^[373]} Eusebius, Kilise Tarihi 1:193.

^{^[374]} Geisler, Norman (1998), “Canonicity”, BECA.

^{^[375]} Geisler, Norman (1998), “Canonicity”, BECA.

^{^[376]} Bruce, age, s.20.

^{^[377]} Blackman, age, s.37.

^{^[378]} McDonald, age, s.247; Patzia, age, s.104.

^{^[379]} Patzia, age, s. 104.

³®⁹ Grant, age, s. 156; Metzger, age, s.245.

Metzger, age, s. 263.

^{^[382]} Elçilerin İşleri, 2:17; Romalılar Mektup 8:9; Korintlilere I. Mektup, 2:14-6; Vahiy 2:7.

^{^[383]} F.F. Bruce, age, ss. 263-8.

^{^[384]} McDonald, age, s.245.

^{^[385]} Gündüz, age., s.220.

^{^[386]} Wickwire, age, s.209.

^{^[387]} Michel, age., s.44.

^{^[388]} Grant, age, s. 137-8.

^{^[389]} Michel, age., s.44; Goodspeed, age, s.l 15.

^{^[390]} Metzger, age., s. 116-117.

^{^[391]} Grant, age, s.137.

^{^[392]} Goodspeed, age, s. 121.

^{^[393]} Eusebius, Kilise Tarihi. IV. XX. I.

^{^[394]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s. 128-9; Metzger, age., s. 117.

^{^[395]} Metzger, age., s.l 18.

^{^[396]} Moore, age, s.95; Grant, age, ss. 141-5; Metzger, age., s.l 19.

^{^[397]} Grant, age, s. 143-4.

^{^[398]} Ehrman, age, s. 15.

^{^[399]} Metzger, age, ss.l 19-120; Grant, age, s.149.

^{^[400]} Ehrman, age, s. 15; Grant, age, s. 149.

^4öî Grant, age, s. 149; Metzger, age, ss. 119-120.

^{^[402]} Ehrman, age, s.16.

^{^[403]} Metzger, age, s. 119-120.

^{^[404]} Metzger, age., s. 121.

^{^[405]} Grant, age, s. 138.

^{^[406]} Goodspeed, age, ss. 63-5; Moore, age, s.95; Grant, age, s. 138; Metzger, age., s. 123.

^{^[407]} Moore, age, s. 142; Grant, age, s.150.

^{^[408]} Metzger, age., s. 125.

^{^[409]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s.128.

^{^[410]} Grant, age, s. 139--140.

^{^[411]} Grant, age, s.140; Metzger, age,, s. 126-7.

^{^[412]} Eusebius, Kilise Tarihi, IV. 3.3.

^{^[413]} Metzger, age., s. 128-9.

^{^[414]} Metzger, age., s.129-130.

^{^[415]} McDonald, age, s.199; Grant, age, s. 163.

^{^[416]} F.F. Bruce, age, s.187.

^{^[417]} Goodspeed, age, s. 82; Bİhlmeyer-Tuchle, age., s. 132-3; F.F. Bruce, age, s.187.

^{^[418]} McDonald, age, s. 199; F.F.Bruce, age, s.188.

^{^[419]} Metzger, age., s.131.

^{^[420]} Grant, age, s. 164.

^{^[421]} Goodspeed, age, s.83.

^{^[422]}F.F. Bruce, age, s.189.

^{^[423]} Grant, age, s.165; Metzger, age., s.131 .

^{^[424]} Metzger, age., s. 134.

^{^[425]} F.F. Bruce, age, s.190.

^{^[426]} Grant, age, s.166-7.

^{^[427]} Goodspeed, age, 83.

^{^[428]} F.F. Bruce, age, s.191; Metzger, age., s.135.

^{^[429]} Blackman, age, s.37; Grant, age, s.166; Goodspeed, age, ss.84-6.

^{^[430]} Goodspeed, age, s. 89; Moore, age, s. 146 7; Grant, age, s. 164.

^{^[431]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s.134,

^{^[432]} F.F.Bruce, age, s. 195.

^{^[433]} Bihlmeyer-Tuchle, age., s. 134.

^{^[434]} Goodspeed, age, s. 91; F.F.Bruce, age, s.192; Grant, age, s.171.

^{^[435]} Grant, age, s.171-2; F.F. Bruce, age, s.194.

^{^[436]} Bihlmeyer, age., ss. 127-8.

^{^[437]} Cranford, Lorin (1990), “Revelatioıı”, Encyclopedia ofEarly Christianity, Vol. II, Garland Press, New York&London.

^{^[438]} II. Apoloji 6:3.

^{^[439]} Dialog, 62:4.

^{^[440]} Dialog 127.4; I. Apoloji 63.

^{^[441]}1. Apoloji 13:3; 63:13; Dialog 121:4.

^{^[442]} I. Apoloji66:3; Dialog 102:5; 103:6-8; 104:1.

^{^[443]} Grant, age, s. 132.

^{^[444]} McDonald, age, s. 162.

^{^[445]} Metzger, age., s. 148.

^{^[446]} McDonald, age, s. 151,163; Patzia, age, s.63; Grant, age, s.133.

^{^[447]} Goodspeed, age, s. 94; F.F. Bruce, age, s. 178; Bihlmeyer-Tuchle, age,137-8.

^{^[448]} Metzger, age, s.149-151; Goodspeed, age, s. 96.

^{^[449]} Goodspeed, age, s. 95; Metzger, age, s. 149-151.

^{^[450]} Yuhanna, 16:2.

^45î Metzger, age, ss. 152-3.

^{^[452]} F.F.Bruce, age, s. 171.

^{^[453]} Grant, age, s. 151.

^{^[454]} F.F.Bruce, age, s,171; Metzger, age., 153.

^{^[455]} Bihltneyer-Tuchle, age, s.130; Grant, age, s.151.

^{^[456]} Metzger, age., 154; F.F.Bruce, age, s.171; Grant, age, s.152,

^{^[457]} F.F.Bruce, age, s. 175.

^{^[458]} Grant, age, s. 152; McDonald, age, s. 168.

^{^[459]} Metzger, age., 154.

^{^[460]} Bruce, age, s. 176.

^{^[461]} Grant, age, s. 154--5.

^{^[462]} McDonald, age, s. 165.

⁴⁰³ McDonald, age, s. 166.

^{^[464]} îreneyus’un Yeni Ahit tabirini kullanmıştır fakat bununla somut kutsal kitapçıklarıı kasdettiği tartışılmıştır. Muhtemelen o bu İfadeyi sadece mesaj olarak kullanmaktadır. Against Heresies, 4.32.1; Bruce, age, s.173; McDonald, age, s.166.

^{^[465]}.Bruce, age, s. 175; Metzger, age., 155.

⁴⁶⁰ Adversus Haersiim, 3.11.8; Blackman, age, s. 36; Patzia, age, s.65; McDonald, age,s. 168,214.

^{^[467]} F.F.Bruce, age, ss. 176-7.

⁴⁰⁸ McDonald, age, s. 154,

^{^[469]} Grant, age, s.152-156; Metzger, age, 155-6.

^{^[470]} Bruce, age, s. 177.

^{^[471]} Metzger, age, s. 158.

^{^[472]} McDonald, age, s.205; Moore, age, s. 107,109; F.F.Bruce, age, s. 180.

^{^[473]} Metzger, age, s. 159; Moore, age, s. 110.

^{^[474]} Bruce, age, s. 180; Moore, age, s.l 10.

^{^[475]} Moore, age, s.110.

^{^[476]} Metzger, age, s.160; F.F.Bruce, age, s.180.

^{^[477]} Bruce, age, s. 180.

^{^[478]} Bihlmeyer-Tuchle, age, s. 142

^{^[479]} Bruce, age, s. 184

^{^[480]} Bihlmeyer-Tuchie, age, s. 142

⁴⁸⁵Bruce, age, s. 184-5

^{^[482]} Yaratılış, 2:10 Aden'den bir ırmak doğuyor, bahçeyi sulayıp orada dört kola ayrılıyordu. yar.2:ll İlk ırmağın adı Pişon'dur. Altın kaynakları olan Havila sınırları boyunca akar. Yar.2:12 Orada iyi altın, reçine ve oniks bulunur. yar.2:13 İkinci ırmağın adı Gihon'dur, KÛş sınırları boyunca akar. Yar.2:14 Üçüncü ırmağın adı Dicle'dir, Asur'un doğusundan akar. Dördüncü ırmak ise Fırat'tır.

^{^[483]} I Samuel 2:5 “Toklar yiyecek uğruna gündelikçi olur, Açlar doyurulur. Kısır kadm yedi çocuk doğururken, çok çocuklu kadın kimsesiz kalır.”

^{^[484]} Metzger, age, s. 162-3

^{^[485]} Christsensen, Duane L.(2004), Explosion of The Canon, Bibal Press, Texas, s.113; Metzger, age, ss. 191-4; Moore, age, s.lll.

^{^[486]} Ehrman, age, s.240-1; Grant, age, s. 156; Metzger, age, s. 191-4; McDonald, age, s.209 .

^{^[487]} Bruce, age, s.158; Christensen, age, s.l 13.

^{^[488]} Moore, age, s. 112.■

^{^[489]} Bruce, age, s.161.

^{^[490]} Grant, age, s. 157; Metzger, age, s. 194-5.

^{^[491]} Metzger, age, s. 196.

^{^[492]} Bruce, age, ss. 162-3.

^{^[493]} Christensen, age, s.113; Metzger, age, s. 197.

^{^[494]} Metzger, age, s. 197.

^{^[495]} Bruce, age, s.164.

^{^[496]} Chrİstensen, age, 113; Metzger, age, s. 199.

^{^[497]} Metzger, age, s. 199.

^{^[498]} McDonald, age, s.236; Grant, age, s. 156,158; Metzger, age, s. 199.

^{^[499]} Grant, age, s. 159; Bruce, age, s.165.

^{^[500]} Bruce, age, s.159.

^{^[501]} Met'zger, age, s. 201-2.

^{^[502]} Ehrman, age, s.244; Metzger, age, s. 203-4; Goodspeed, age, s.100.

^{^[503]} Goodspeed, age, s.100; Metzger, age, s. 203-4.

^{^[504]} Bruce, age, ss. 198-200; Metzger, age, s. 203-4.

^{^[505]} Metzger, age, s. 204-5.

^{^[506]} Bruce, age, ss, 198-200; Goodspeed, age, ss. 100-3; Metzger, age, s. 205.

^{^[507]} Goodspeed, age, s. 192; Bruce, age, ss.205-6.

^{^[508]} Bruce, age, s.206.

^{^[509]} Goodspeed, age. s. 198; Bruce, age, s.206-7.

^{^[510]} F.F. Bruce, age, ss. 218 -9; Goodspeed, age, ss.189~190־.

^{^[511]} Life of Constantin, 4.36; F.F. Bruce, age, ss.203-5.

^{^[512]} Konuyla ilgili tartışma için bkz. McDonald, age, s. 186.

^{^[513]} McDonald, age, s. 188; F.F. Bruce, age, s.204.

^{^[514]} F.F. Bruce, age, ss.204-5.

^{^[515]} Goodspeed, age, ss.191-2; Bruce, age, s.220.

^{^[516]} McDonald, age, s,220.

^{^[517]} Bruce, age, ss,208-9; McDonald, age, s.275; Goodspeed, age, ss. 106-113.

^{^[518]} Goodspeed, age, ss.l 10-1.

^{^[519]} Goodspeed, age, s. 126.

^{^[520]} Moore, age, s. 183; Goodspeed, age, s. 126.

^{^[521]} Bruce, age, s.233; Ehrman, age, ss.2456־.

^{^[522]} Goodspeed, age, ss. 126-7.

^{^[523]} Moore, age, s. 150.

^{^[524]} Metzger, age, s. 230.

^{^[525]} Moore, age, s. 151; Bruce, age, s.184.

^{^[526]} Metzger, age, s. 232.

^{^[527]} Bruce, age, s.184.

^{^[528]} Moore, age, s. 154; Bruce, age, s 221; Metzger, age, s. 232.

^{^[529]} Metzger, age, s. 231 2״.

^{^[530]} Bruce, age, s 223; Metzger, age, s. 233.

^{^[531]} Moore, age, ss. 154-5; Bnıce, age, s 224,

^{^[532]} Bnıce, age, s. 225; Metzger, age, s. 234.

^{^[533]} Moore, age, ss. 155-6; Metzger, age, s. 235.

^{^[534]} Metzger, age, s. 235.

³³⁵ Bruce, age, s.227.

^{^[536]} Moore, age, s. 156; Metzger, age, s. 235-6.

^{^[537]} Bruce, age, ss.227-9.

Wickwire, age, s,228; Moore, age, s. 158.

^{^[539]} Moore, age, s. 159; Metzger, age, s. 236-7.

^{^[540]} Bruce, age, ss. 230-1; Moore, age, s. 160.

^{^[541]} Moore, age, s.160.

^{^[542]} Metzger, age, s. 237-8.

^{^[543]} Bruce, age, s.231.

^{^[544]} McDonald, age, s.222; Metzger, age, s, 209.

^{^[545]} Moore, age, s. 183.

^{^[546]} Metzger, age, s. 210.

^{^[547]} McDonald, age, s.220.

^{^[548]} Bruce, age, ss.208-9; McDonald, age, s.220.

^{^[549]} Metzger, age, s. 212,

^{^[550]} McDonald, age, s.275; Goodspeed, age, ss. 106-113; Bruce, age, ss.208-9.

^{^[551]} Bruce, age, ss. 213-4; Metzger, age, s. 214.

^{^[552]} Metzger, age, s. 213-4.

^{^[553]} Metzger, age, s. 212-3.

^{^[554]} Bruce, age, s. 214; Metzger, age, s. 214-6.

^{^[555]} Bruce, age, ss. 214-5; Metzger, age, s. 214-6.

^{^[556]} Metzger, age, s. 217.

^{^[557]} Bruce, age, s.21.

^{^[558]} Brock, Sebastian P, (2000), Süryani Geleneğinde Kutsal Kitap, Çev., Cercis Bulut, Zafer Matbaası, İstanbul, s.26.

^{^[559]} Goodspeed, age, s.l 16.

^{^[560]} Bruce, age, s. 19.

^{^[561]} Brock, Sebastian P. (2000), age., s.40

^{^[562]} Brock, age, ss. 40-42.

^{^[563]} Metzger, age, s, 218.

^{^[564]} Goodspeed, age, s. 115-7; Brock, age, s.39.

^{^[565]} Brock, age, s.61.

^{^[566]} Brock, age, s.26.42.43.

^{^[567]} Goodspeed, age, ss. 120-1.

^{^[568]} Metzger, age, s. 219.

^{^[569]} Bunun yanında Matta 27.35, Luka 22: 17-8, Yuhanna 7: 53- 8: 11, Elçilerin İşleri 8: 37, 15.34, 28: 29 Pşitto’da yoktur,

^{^[570]} Brock, age, s.45-6.

^{^[571]} Brock, age, s.63.

^{^[572]} Goodspeed, age, s. 119.

^{^[573]} Metzger, age, s. 219.

^{^[574]} Metzger, age, s. 219.

^{^[575]} Goodspeed, age, s. 122; Brock, age, s. 24-7.

^{^[576]} Goodspeed, age, s. 121.

^{^[577]} Brock, age, s. 27.

^{^[578]} Metzger, age, s. 219; Brock, age, s. 27,47.

^{^[579]} Goodspeed, age, s. 122.

^{^[580]} Brock, age, s. 47-8; Goodspeed, age, s. 122,

^{^[581]} Goodspeed, age, s. 124.

^{^[582]} Brock, age, s. 48.

^{^[583]} Goodspeed, age, ss.122-3; Brock, age, s. 27, 49.

^{^[584]} Brock, age, s. 63.

^{^[585]} Brock, age, s. 74.

^{^[586]} Goodspeed, age, s. 120.

^{^[587]} Brock, age, s.61.

^{^[588]} Metzger, age, s. 221-2.

^{^[589]} Metzger, age, s. 222.

^{^[590]} Brock, age, s.66.

^59î Brock, age, s.87-91.

^{^[592]} Goodspeed, age, s. 119; Brock, age, s.39.

^{^[593]} Metzger, age, ss. 224-5.

^{^[594]} Metzger, Bruce (1977), The Early Versions of The New Testament: Their Origin, Transmission, The Cİarendon Press, Oxford, s,217.

⁵⁵⁵ Metzger, age, s. 226-8.

^{^[596]} Metzger, age, s. 223-4.

^{^[597]} Sarıkçıoğlu, Ekrem (2004), Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, 5. baskı, Fakülte Kitabevi, İsparta, S.381.

^{^[598]} Metzger, age, s. 224.

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Bu Blogda Ara

İsmail Hakkı Altuntaş

YENİ AHİT KANONU’NUN OLUŞUMU (LIV. ASIRLAR)

Benzer Yazılar

Yorumlar

Arşivleme