HİLE, ESKİ ŞEYHLERDE ÇOK MUYDU?

Birbirlerine Karşılıklı İçki Sunan İki Şeyh

Cezerî’nin Kitâbü’l-Hiyel adlı eserinin 11. Kısım, 9. Düzen’inde yer alan düzenin çalışmasını açıklayalım:

Dökme bakır ayaklı diktörtgen biçimindeki bir tahtın kenarında iki şeyh karşılıklı çömelmiş oturmaktadır. Şeyhler sağ ellerinde birer kadeh, sol avuçlarında birer şişe tutmaktadırlar (Ressam hatalı olarak sağdaki şeyhin şişesini sağ elinde, kadehini sol elinde tutmuş olarak çizdiğinden şişeler çapraz konumdadır). Burada şişelerin ağzı karşılarındaki şeyhin kadehi üzerine gelecek şekildedir. Tahtın kenarı yaklaşık 4 parmaktır ( 4x2 = 8 cm.). Taht pirinçten yapılmıştır. Alt kısma taban olarak bir levha lehimlenmıştir. Böylece taht şeyhlerin içtiği sıvıyı toplayabilecek gizli bir depo görevi görmektedir.

Tahtı işlemeli ve boyalı bir parmaklık çevrelemektedir. Dört köşesinde ortası boş, yaklaşık 1,5-2 kulaç (2x0,5 = 1 m.) boyunda sütunlar bulunur. Bu sütunlar yaklaşık bir kulaç (0,5 m.) yüksekliğindeki bir çatıyı taşır. Çatı işlemeli bir saçakla çevrilidir ve üzerinde çatının genişliği çapında zarif bir kubbe yükselir.

İçi boş kubbe şeyhlerin içeceği içkiyle doldurulur. İçkiyi doldurmak için kubbenin alemi çekilip çıkarılır ve içki bu delikten kubbeye dökülür. Sıvı kubbenin tabanındaki küçük bir borudan azar azar beş parmak uzunluğundaki (5x2=10 cm.) hafif bir oluğa akar. Oluk çatıdaki iki parmak (2x2=4 cm.) yüksekliğindeki hazneyi iki eşit parçaya bölen ara bölmeye bir mille tesbit edilmiştir. Oluk ara bölmenin üzerindeki mil vasıtasıyla serbestçe dönmektedir (Resimde oluğun etrafında döndüğü mil ve yatak kâğıt düzlemine 90° çevrilerek çizilmiştir). Oluğun iki kararlı noktası bulunduğundan, üzerindeki sıvının ağırlığına bağlı olarak sağ ya da sol yöne doğru yatık durumdadır. Oluğun uçları altından 20 dirhem (20x3,15 = 63 gr.) sıvı kapasiteli iki adet devrilme kabı bulunur. Devrilme kapları boş olduklarında yatay vaziyettedirler. Ancak içlerine sıvı doldukça ağırlık merkezleri kaydığından, belirli bir seviyenin üzerinde, aniden devrilir ve boşalırlar. Sıvının şekilde görüldüğü gibi oluktan sağdaki devrilme kabına aktığını var sayalım. Devrilme kabı belirli bir seviyeden sonra devrilip içindeki sıvıyı boşaltırken aynı zamanda oluğun sola yatmasını ve bundan sonra delikten sızan suyun soldaki devrilme kabına akmasını sağlar. Bu olay, sağ ve sol devrilme kaplarının devrilme anlarında, belirli aralıklarla sürekli tekrarlanır.

Sağ ya da sol hazneye dökülen sıvı, sağ ya da sol sütunun içine akar. Sütunların içindeki borular tahtın altından kıvrılarak sağ ve sol şeyh gövdeleri ve sol kolları içinden geçerek, şişelerin boynundaki özel bölmelere uzanır. Sıvı bu borulardan seviye farkı ve müşterek kaplar prensibine uyarak akar. Şişelerde, aynı devrilme kaplarında olduğu gibi şeyhlerin avuçlarına, serbest dönebilecek şekilde tutturulmuştur. Şişelerde sıvı, şişe bölmesinde belirli bir seviyeye ulaşınca, ağırlık merkezinin kayması nedeniyle, aniden devrilir ve içindeki sıvıyı altındaki diğer şeyhe ait kadehin içinde döker. Boşaltma sona erince hafifleyen şişe tekrar eski konumuna gelir.

Kadehe dökülen sıvı kadehin altında bulunan bir borudan şeyhin sağ kolu boyunca akar ve dirseğin hemen arkasında elbiselerinin içinde saklı küçük bir haznede toplanır. Kol dirsekte bir mil etrafında serbest dönebilecek şekilde tesbit edilmiştir. Küçük haznedeki sıvının seviyesi artınca, haznedeki suyun ağırlığı kolu ve boşalan kadehi kaldırmaya yeterli olur. Şeyh kolunu kaldırarak kadehi ağzına götürür. Şeyh kafaları, gövdelere serbest sallanabilir şekilde oturtulduğu için, kadeh darbesi etkisiyle hafifçe sallanır. Aynı olay kadeh yerine gelirken de tekrarlandığından bu olay seyircide şarabın iyi olduğunu belirleyen bir mimik olarak algılanır.

Kol yukarı kalkıp şeyh içme konumuna geçince, dirsekteki küçük haznenin içindeki sıvının seviyesi, bir sifonun akma sınırını aşar ve haznedeki sıvı bu sifon vasıtasıyla tahtın içindeki su deposuna boşalır. Hafifleyen kol kadehle birlikte eski konumuna gelir. Tahtın içinde toplanan sıvı, gizli bir musluk vasıtasıyla boşaltılıp tekrar kubbedeki depoya doldurulabilir.

Kubbe içinde bulunan sıvı tükeninceye kadar tahtta oturan şeyhler birbirlerine belirli aralıklarla içki ikram etmekte ve kadehlerindeki içkiyi zevkle içmektedirler. Mecliste bulunan misafirler ise arkasındaki gizli düzeni bilmediğinden bu esrarengiz olayı hayret ve takdirle izleyip eğlenmektedirler.

Olayda gerekli olan hareket sıvının potansiyel enerjisinden sağlanmaktadır. Bu potansiyel enerjiyi belirli aralıklarla kullanabilmek için saçağa gizlenmiş olan devrilme kaplarından yararlanılmaktadır. Ayrıca müşterek kaplar ve sifon elemanlarından da yararlanılmaktadır. Düzenin kusursuz çalışması hareketli parçaların iyi dengelenmiş olmasına bağlıdır. Cezerî olayın her saat dokuz kez tekrarlandığını yazmaktadır. Bu durumda kubbeden akan sıvının debisi 0,5 kg/saat olacak şekilde ayarlanmalıdır. Olayın dört saat sürmesi için hazneler en az 2 litre kapasiteli olmalıdır.

Sinemasız televizyonsuz bir XIII. asır sarayında misafirleri eğlendirmek için ilginç bir düzen.

Birbirine karşılıklı içki sunan iki şeyh

Prof Dr Atilla Bir, Cizreli Bilgin İsmail Ebu'l-İzz'in Mekanik Düzenleri, sh:148

Kaynak. 8-10 Mayıs 1998 tarihlerinde Cizre Kaymakamlığı ile Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin ortaklaşa düzenlediği “Hz. Nûh’tan Günümüze Cizre” sempozyumunda sunulan tebliğler, Hazırlayan, Doç. Dr. M. Sait Özervarlı, İstanbul 1999

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Benzer Yazılar