KARL POPPER YÜZYILIN MİRASIYLA YİNE YOLUMUZU AYDINLATIYOR

Bunlarada Bakarsınız

Karl Popper 1920’de Viyana da doğmuş ve 1937’ye kadar orada yaşamış, hayatını 20. Yüzyıl’ın en büyük filozoflarından biri olarak 1996’da tamamlamıştır. Popper pek çok alanda çoğu filozofu kıskandıracak kadar etkili olmuş ve fikir ve düşünce tarihinde unutulmaz izler bırakmıştır. Popper’ı unutulmaz yapan vasıflarından en önemlisi, onun 20. Yüzyıl’ın totaliterizmine entelektüel alanda kafa tutan bir filozof olmasıdır. O, bu bakımdan, F.A. Hayek ve A. Rand gibi iki büyük yazarla birlikte saygı ve minnetle anılması gereken isimlerden biridir.

Popper’in ilk gençlik yılları dünyanın bunalımlı dönemlerinden birine tesadüf etmiştir. I. Dünya Savaşı, yoksulluk, ekonomik depresyon, önce komünizmin, ardından faşizm ve nasyonal sosyalizmin yükselişi... Bütün bunlar Popper’in hem karakterinin hem de fikirlerinin oluşum ve gelişimini etkilemiştir.

Popper 1928’de doktorasını metodoloji ve psikolojide aldı. 1934’de çığır açıcı eseri Logik der Forschung u yayınladı. Bu eser Viyana çevrelerinde hüküm süren pozitivizme kuvvetli bir reddiyeydi. Popper pozitivizmin bilimsel metod anlayışını bu eseriyle çökertti. Pozitivist anlayışa göre, bilim, bir hipotez ortaya koymaya, sonra bu hipotezin empirik olarak doğrulanmasına ve sonra bu hipotezle tekil örneklerin açıklanmasına dayanmaktaydı. Bu bakış, bilimi, hipotezin empirik enformasyonla doğrulanmasına bağlamaktaydı. Bugün hâlâ bazı çevrelerde geçerli olan bu anlayışın zayıflığı şuradadır: Bir hipotezi tam olarak doğrulama imkânı yoktur, zira, ne yaparsak yapalım, bütün örnekler üzerinde çalışamayız. O yüzden, bir hipotezi mutlak olarak doğrulamak bir mutlak imkânsızlık durumudur. Bu yöntemle bilim yapılamaz. Bilim hipotezlerin doğrulanmasına değil yanlışlanmasına dayanır. Başka bir deyişle bilim “hipotetik-istidlâl” dir, yani henüz yanlışlanmamış hipotezden çıkarsama yapmaktır. Bir hipotez yanlışlanana kadar doğrudur ve bir hipotezi mutlak olarak ispadamanın mümkün olmamasına karşılık onu yanlışlamak mümkündür; zira, ispat bütün durumların, örneklerin çalışmasını gerektirirken, yalanlama için hipoteze aykırı birkaç örneğin bulunması kâfidir. Popper bu bakış açısıyla bilim metedolojisinde çığır açmıştır.

1930’lu yılların başlarında Almanya tarihinin en talihsiz dönemlerinden birine girmekteydi. Kesin olan Almanya’nın totaliterizmin pençesine düşeceği, bilinmeyen ise bu totaliterizmin sosyalist mi yoksa nasyonal sosyalist mi olacağıydı. Nasyonal sosyalistler (Naziler) baskın çıktı ve Almanya sürade totaliter siyasî, ekonomik ve toplumsal bir yapılanmaya kaydı. Bu, elbette, Almanya’nın kendisi kadar çevre ülkeleri de etkileyecekti. Etkilenecek ülkelerin başında Avusturya gelmekteydi. Başka birçok bilim adamı gibi Popper’a da göç yolları gözüktü. Büyük filozof önce Yeni Zelanda’ya göçtü. Orada önemli eserler yazdı. Sonra İngiltere’ye geçti. 1946’dan şövalye ünvanı aldığı 1965’e ve nihayet 1969’daki emekliliğine kadar London School of Economics’de mantık ve bilim metodolojisi dersleri verdi. Popper İngiltere’deyken de önemli eserlere imza attı: 1959’da The Logic of Scientific Discovery (bilimsel Keşiflerin Mantığı), 1963’te Conjectures and Refutations (Varsayımlar ve Çürütmeler) 1972’de Objective Knowledge: an Evolutionary Approach (Objektif Bilgi: Evrimci Bir Yaklaşım) ve (Sir John Eccles ile birlikte) The Self and its Brain (İnsan ve Aklı) ve epeyce gecikmeden sonra 1982’de PostScript to the Logic of Scientifict Discovery’yi (Bilimsel Keşif Mantığına Dipnot) yayınlandı.

Popper’in insanlığın düşünce birikimine katkıları, bilim metodolojisiyle ilgili çığır açan yaklaşımına paralel olarak devam etti. Bilim metodolojisinden sonra en büyük katkıları siyaset ve tarih felsefesinde ortaya çıktı. Bu katkılar aynı zamanda, totaliterizme yönelik büyük bir meydan okumayı ihtiva ediyordu. 1940’lar ve sonrasında, totaliterizme karşı entellektüel mücadeleye, Viyana’dan arkadaşı F. A. Hayek ile birlikte öncülük yaptı.

Büyük filozofun siyasi felsefesi 1945’te yayınlanan Open Society and Its Enemies’dt (Açık Toplum ve Düşmanları) ve 1944-45’te Economica adlı dergide yayımlanan ve 1957’de kitap olarak beliren The Poverty of Historicism (Tarihsiciligin Sefaleti) adlı çalışmasında şekillendi. Popper, tarihin bir amacının olduğu ve menziline kesinlikle belirli bazı aşamaları sırasıyla geçerek ilerlediği tezini reddetti. Bu, tabiatıyla, Comte, Hegel ve Marx gibi filozofların bilim (Comte ve Marx) ve felsefe (Hegel) olarak ortaya koyduğu amaçlı tarih fikrine meydan okunması anlamına gelmekteydi. Zaten, Popper, “bilimsel” olduğunu iddia eden Marksizmin sahte bilim olduğuna işaret etmekteydi. Bu tür yaklaşımların insanlığa zararlı neticeler yaratması söz konusuydu. Tarihsiciliğin çıkmazı fikrini Popper ilk olarak Hayek’ten öğrendi, ama -iki düşünür daha sonra bir işbirliği yapmışçasına-Popper bu konuyla uğraşmaya devam ederken Hayek başka alanlara yöneldi.

İki filozofun bir diğer ortaklığı, aşağı yukarı aynı zamanlarda totaliterizme fikir alanında meydan okuyan iki kitapla ortaya çıkmalarıydı. Hayek bunu 1944’te yayımlanan Kölelik Yolu, Popper ise 1945’te basılan Açık Toplum ve Düşmanları ile yaptı. Açık Toplum ve Düşmanları’ nda Popper’in eleştiri okları, totaliterizm teorisyenleri olarak gördüğü Plato, Hegel ve Marx’a yöneldi. Popper Plato’da propagandanın ve totaliter adaletsizliğin felsefi köklerini, Hegel’de milliyetçiliği, devletin yüceltilmesini ve devlete tapınmayı, Marx’ta ise yok edici bir sınıf çatışmasını ve toplumsal dinamizm ve çeşitliliği bastırıcı devrimi buldu. Popper toplumun bu filozofların sandığı gibi total bir izahının yapılamayacağı kanaatindeydi.

Bu son tespitten yaptığı doğal bir çıkarsama, toplumun total bir yeniden düzenlemeye tabi tutulamayacağı, yeniden kurulup yaratılamayacağıydı. Bunun anlamı Popper’in “toplum nühendisliği” veya “sosyal mühendislik” dediğimiz sosyal reform yöntemini redetmesi ve onun yerine “parçalı mühendislik” adı verilen yöntemi kabul etmesiydi. Buna göre, toplumsal hayat bir anda ve dolayısıyla kaçınılmaz olarak tepeden inme reform teşebbüsleriyle değil, aksaklıkların parça parça giderilmesi yoluyla daha iyi bir hâle getirilebilirdi.

Popper’in siyasî düşünceye bir diğer küçük gibi görünen fakat önemli katkısı, demokrasiyi algılama ve erdemlileşdrme biçimiydi. O, demokrasinin en büyük faziletlinin kötü yönetimlerden en düşük mâliyede kurtulmamızı mümkün kılması olduğuna kaniydi. Kesik kafaları saymak yerine sandığa atılan oyları saymak siyasî yöntemleri değiştirmenin çok daha iyi ve çok daha düşük maliyetli bir yoluydu.

Popper, Türkiye’de, büyük ölçüde, Mete Tuncay’ın gayretleriyle 1960’larda tanınmaya başladı. Ancak, filozof, ülkemizde, entelektüel muhitlerde, hak ettiği ilgiyi göremedi. Bunu sebebi 1960’lar 70’ler ve hatta 80’ler boyunca kollektivist sol akımların Türkiye’nin fikir ortamının mutlak hâkimi olmasıydı. Şimdilerde durum değişmekteyse de, Popper, hâlâ, hak ettiği ilgiyi görebilmiş değildir. Popper’in Açık Toplum ve Düşmanları ve Tarihsiciligin Sefaleti adlı eserleri ancak yıllar sonra Türkçe’ye çevrilmiştir. Türkçe Popper literatürüne son olarak Hayat Problem Çözmektir: Bilgi, Tarih ve Politika üzerine eklenmiştir. Yüzyılın Mirası Popper’in yeni bir eseri olarak Plato Yayınları tarafından Türkiyeli okuyucularla buluşturulmaktadır.

Yüzyılın Mirasının formatı tipik bir kitabınkinden farklıdır. Kitap çeşitli mülakatların ve konuşmaların derlemesinden oluşmaktadır. Bunun hem avantajları hem dezavantajları vardır. Filozof burada toplanan mülakatlarında ve konuşmalarında derin, çetrefil felsefi meseleleri çok basit bir üslupla ve hızla ele almaktadır. Okuyucuların bu eserle yetinmeyip filozofun diğer çalışmalarına gitmesi, Popper’ı daha iyi anlamak için şarttır.

Yüzyılın Mirası, Giancarlo Bosetti’nin filozofla yaptığı mülakatların ve bazı konuşmaların derlenmesiyle oluşmuştur. Bosetti bir sosyalisttir; bu, filozofa sosyalizm hakkında sorulan sualleri ve O’nun cevaplarını daha da ilginçleştirmektedir. Bosetti Popper diyalogunu ilginç kılan bir diğer nokta, mülakatların filozofla, Marksizme yönelik kuvvetli eleştirilerini doğruladığına inandığı ve sosyalizmi yıkan 1989 ve 1991 devrimlerinden sonra yapılmış olmasıdır. Ancak, Popper, kitapta bir araya getirilen söyleşi ve konuşmalarında, sadece sosyalizmle değil, sosyalist totaliterizmin çökmesinden sonra insanlığın dikkatini yöneltmesi gerektiğini düşündüğü başka problemlerle de meşgul olmaktadır.

Yüzyılın Mirasını yayınlamakta, Plato Yayınlan, fikir hayatımıza gerçek bir katkıda bulunmaktadır. Tebrikler Plato’ya...

Prof. Dr. Atilla Yayla

Giriş

Giancarlo Bosetti

Bu söyleşinin bir noktasında, Karl Popper’ın, Londra’dan yaklaşık bir saat uzaklıkta, küçük bir Surrey kasabası olan Kenley’deki evinde, uzun bir çalışma seansının yarısına gelmiştik. Beni Marksizm’e yönelik eleştirilerinin özüne doğru götürdüğü bir anda, aniden masadan kalktı ve kendisiyle birlikte evin, çizim odası-kütüphane karışımı bölümüne gitmemi istedi. Her tarafı, bazıları hâlâ açık olan kitaplarla kaplanmış, büyük bir piyanonun etrafında dolaştık. Bazı hacimli kitaplar metal dayanaklar üstünde duruyordu. O sıralar üzerinde çalıştığı şeyin ne olduğunu anlayabilmek için gözlerimi kitapların üzerinde merakla gezdirdim. (Sokrates öncesi dönemde yaşayan filozoflarla ilgileniyor olabilir miydi, belki de Dalai Lama’nın otobiyografisi ile, yoksa Küba füze krizi ile mi?) Ama Popper kolumdan tutup beni odanın arka tarafına, tamamen Marx’a ayrılmış ve ondokuzuncu yüzyılda yazılmış, altın kabartmalı ve deri ciltli birçok İngilizce ve Almanca kitapla dolu rafların bulunduğu yere götürdü. Burası kütüphanenin en eski bölümüydü ve 89 yaşındaki filozofun, kendi eserlerinin birçok dildeki baskılarının bulunduğu köşenin tam karşısındaydı. Bana 17 yaşından beri üzerinde çalışmalar yaptığı Kapital ciltlerini gösterdi, ama masadan kalkmasının nedeni bu değildi. Elini uzatıp, daha küçük ve ince bir kitap aldı: Elindeki, 1913’te yayınlanan The Poverty of Philosophy (Felsefenin Sefaleti) nin İngilizce baskısıydı. Ne aradığını bilmenin güveniyle, sayfalan hızlı hızlı çevirdi ve bana 117. sayfayı gösterdi. “Bakalım burada ne yazıyormuş.” Marx’ın 1847’de Paris’te, Proudhon’un bir yıl önce yayımlanan The Philosphy of Poverty (Sefaletin Felsefesi) adlı kitabına cevaben yayımladığı bu kitabın son sayfalarından bir cümle okudu. Cümlenin teması, “baskı altındaki sınıfın, proletaryanın özgürlüğüydü” ve “yeni bir toplumun yaratılması gerektiğini” vurguluyordu. Bunun gerçekleşebilmesi için zaten kazanılmış olan üretici güçlerin ve mevcut sosyal ilişkilerin, artık yanyana bulunmamaları gerekiyordu... Devrimci unsurların bir sınıf olarak örgütlenmesi tüm üretici güçlerin varlıklarının eski toplumun bağrında yaratılabileceğini varsaymaktadır.

“Topyekun devrim” kavramını gündeme getiren ve her türlü zıtlığın sonunun geldiğini müjdeleyen bu ünlü paragrafta Popper, önemli bulduğu bir tek noktaya dikkat çekmek istiyordu. Ve şu satırları okudu: “Bu acaba, eski toplumun çöküşünden sonra ortaya çıkacak yeni bir sınıfın gücünden doğacak yeni bir sınıf hakimiyeti anlamı mı taşıyor?”

Bu soru büyük olasılıkla komünizm probleminin özünü de kapsıyordu. Ne de olsa tüm sosyal ve siyasî anlaşmazlıkları sona erdirme fikrinin demokrasiye uygun olmadığı kanıtlanmıştı, çünkü demokrasinin özünde karşıt görüşlerin özgürlüğü vardı ve bu görüş ayrılıklarından kaynaklanan her şey demokrasi çerçevesinde yerini buluyordu. Ama bu soruya Marx’ın verdiği yanıt çok kısa olmuştu: “Hayır.” “Gördünüz mü?” dedi Popper, “bu denli kapsamlı bir soruna yalnızca bir tek soruyla temas ediyor. Üstelik ne yapsa beğenirsiniz? ‘Hayır’ diyor. Hem de bunu, hiçbir açıklama yapmadan ve kendinden bu kadar emin bir şekilde öngördüğü şeyin sebeplerini açıklamaya gerek duymadan yapıyor. Ama artık Marx’ın bu soruya vermiş olduğu yanıtın yanlış olduğu kanıtlandı. Bunu hepimiz biliyoruz.”

Popper, Marx’ın, komünizmin ve bir siyasî projeyi, tarih yasaları hakkındaki bilgi birikimine dayandıran her türlü iddianın en büyük muhaliflerinden biriydi. Açık toplumun teorisyeni olarak, 1989 ve 1991’deki olayların Marksizm’e yönelttiği temel eleştirileri haklı çıkardığını görmüştü. Bunları ilk kez, 1919 yılında, henüz 17 yaşındayken, Bolşeviklerin barış programıyla ciddi bir yükselişe geçen komünist ideolojinin, onu “fare kapanına” sokarak baştan çıkarttığı kısa bir sürecin ardından kesin ve açık bir şekilde belirtmeye başlamıştı. Söyleşi sırasında, yaşamının bu dönemi hakkında, otobiyografisinde açığa çıkan yeni bilgiler ışığında konuşuyor.^{^[1]} Yaptığı eleştiriler zaten, ilk kez 1945’de yayınlanan The Open Society and Its Enemes (Açık Toplum ve Düşmanları) adlı kitabında tüm açıklığıyla yer almıştı.^{^[2]} Ama Popper’ın bugünkü siyasî görüşlerinin ilginçliği, sadece Marksizm’e karşı başlattığı saldırının ana noktalarını yeniden gözden geçirmesinde yatmıyor. Onunla yaptığım görüşmelerin iki temel noktası vardı. Bunlardan biri tarihle ilgiliydi, diğeri ise siyaset teorisiyle.

Bunlardan ilki, Ekim Devrimi’nden kısa bir süre sonra Marksist komünizmi eleştirmeye başlayan ve günümüzde siyasî yelpazenin farklı yerlerinde konumlanmış pek çok kişinin görüşlerini paylaştığı bir filozofa yöneltmeyi düşündüğüm bir soruyla ilgiliydi. Popper’ın gençlik yıllarında ortaya çıkan komünist rejim, onun uzun yaşamı boyunca mevcudiyetini korumayı başarmıştı. Ancak o, bu rejimin yapısında bulunan yanlışlıkların doğası hakkında son derece net ve açık sonuçlara, bundan uzun yıllar önce ulaşmıştı. Popper’a, bunca yıl boyunca, onun düşündüklerinin aksine inanan bütün o insanlara, özellikle de entelektüellere hangi gözle baktığını sormak istiyordum. Ne de olsa, bu, gücünü ve yanılgılarını açıklayabileceği araçlar bulduğu bir teoriye (Marksist tarihsicilik) dayanan çok uzun bir tecrübe süreciydi.^{^[3]} Bu teorinin bu kadar uzun ömürlü olmasının onu bir tür kaderciliğe veya hayal kırıklığına sürükleyip sürüklemediğini de merak ediyordum. Sonuç olarak, sürekli tekrarlandığı sürece, bir hatanın bilincinde olmak neye yarar?

Popper bu soruyu doğrudan yanıtlamak istemedi. Sadece tarihsiciliğe karşı devam eden tartışmaların ötesine geçen bir noktaya değinmekle yetindi. Aslında o, nehir kenarında durup, yüzmek için su üstündeki düşman cesetlerinin akıp gitmesini bekleyen biri olarak tasvir edilebilir. Ama bu tasvir, Popper’ı anlatmak için doğru olamaz; ne cesetler, ne düşmanlar ve ne de nehir. Ceseder ona uygun değil, çünkü uygarlıkla şiddetin bir arada olamayacağına inanıyor ve şiddet karşıtlığını uygarlığın dönüm noktalarından biri olarak görüyor. Düşmanlar da uygun değil, çünkü tarih ve siyasetin dost-düşman biçiminde kutuplaştırılması, onun Marksizm’e yönelttiği eleştirilerin dayanak noktasını oluşturuyor. Nehir hiç uygun değil, çünkü Popper tarihi, kaynağı belli, ağzı da çok sayıda suçtan sorumlu olan bir su yolu olarak görüyor.

Tarih ürerinde istediğiniz kadar çalışabilirsiniz ama nehir ya da adına her ne derseniz deyin, bu, her zaman için yalnızca bir metafor olmaktan öteye gidemeyecektir, çünkü içinde gerçek olan hiçbir şey yoktur. Geçmişte olup bitenler ürerinde çalışın ama artık onlar geçmişte kaldı, yaşandı ve bitti. Bundan sonra olacakları önceden tahmin edip bazı şeyleri değiştirmek, ya da gelecekte yaşanacak olaylardan etkilenmemenizi sağlamak için yapabileceğini hiçbir şey yok.

Popper’ın açık toplum kavramına yüklediği anlam açık gelecek düşüncesine tekabül etmektedir. Geçmişten çok şey öğrenilebilir ama hiçbir şey bize geçmişten harekede, geleceğe ilişkin projeler üretme yetkisi vermemiştir. Tarihin gelecekte izleyeceği yolu bilme iddiası, yaşadığımız andaki ahlâkî sorumluluklarımızı anlamsızlaştırmakta ve insanları yaşanacak olan “kaderin” birer piyonu hâline getirmektedir. Popper’ın tarihsicilik karşıtlığı açısından, tarihe “anlam” verme ve insan ilişkilerine “yön” kazandırma düşüncesi “tehlikeli bir aptallıktır”, çünkü bu, şiddetin ve eylemlerde keyfiyetin meşrulaşmasına neden olur ki, bu da, başımıza gelebilecek en kötü şey olacaktır. İşte o zaman Popper’ın neden, “Sonunda böyle olacağını ben zaten biliyordum,” demeyi reddettiğini anlayabiliriz. Bu kesinlikle bir alçakgönüllülük gösterisi veya olayların akışı karşısında duyulan bir şaşkınlık değildir: Komünizmin çöküşü Popper’ı son derece mutlu etmiştir. Onun için önemli olan nokta, daha ziyade, tarihin dalgalan üzerinde seyahat etmenin verdiği güvenin kendini gösterdiği her yerde, sadece siyasette değil, insanlarla ilgili her alanda ve hattâ sanatta bile bu güven ile mücadele etmektir. Marksizm, komünizme büyük bir güven duyuyor ve onu, tarihi, “yasalar”a ilişkin bilgiye ve sosyal konuların belli bir kalıba dökülmesini normal gösteren teleolojiye dayandırarak, her şeyin mevcut durumunu ortadan kaldırmaya amaçlayan gerçek bir hareket olarak kabul ediyordu. Ama bu düşüncenin gerçek olmaması, bunun tam aksinin gerçek olduğu anlamına da gelmez; komünizmin sonu, diğer “gerçek” tarih yasalarının icra edilmeleri demek değildir.

Zorunluluk karşıtlığı veya tarihsicilik karşıtlığı olarak tanımlayabileceğimiz bu durumu destekleyen Popper, kendisiyle yaptığım söyleşi sırasında, üzerinde ciddi biçimde durulması gereken iki şey söylüyor. Öncelikle Sovyet rejimi daha uzun süre, hattâ sonsuza kadar ayakta kalabilirdi. Rejim bir yasa nedeniyle veya kaderi böyle yazıldığı için çökmedi. Çöküşü getiren, herhangi bir kanun ya da kader değil, belirli bir dizi olay ve kendilerini riske atan bazı insanların aldıkları kararlardır. İkinci olarak, Marksist ideolojinin ve komünist bir rejimin varlığı, Marksizm ve komünizm karşıtı diğer ideolojileri de beraberinde getirmiştir. Ve içinde bulunduğumuz yüzyıl boyunca, “bir anlamda ikisi de aynı oranda çılgınlıktan başka bir şey olmayan” bu iki ideoloji ciddi biçimde karşı karşıya gelmişlerdir. Bu son iddianın bazı açılardan incelenmesi gerekebilir. Popper’ın tüm sorumluluğu Marksizm’e yüklemesini tartışmazsak, o zaman, çatışmaların devam ettiği bir dönemde her iki “çılgın” ideolojinin de iflas etmesi, dünyanın karşıt ideolojiye teslim edilmesi gerektiği anlamını taşımıyor. Komünizm karşıtlığının, muhafazakarlar tarafından, komünizme benzemek bir yana, aslında komünizme temelden karşı olan demokratik sol hareketlerle savaşmak amacıyla kullanılmasını göz ardı etsek bile, Popper’ın ifadesinden liberal düşüncenin, Ekim Devrimi’nden sonra giderek aşınan bir fonksiyonu yeniden üstlenmesi olasılığının yüksek olduğu anlamını çıkarıyoruz.

Bu da bizi, Popper’ın görüşlerinin bugün bile ilginç olabileceğini düşünmemize yol açan ikinci nedene ulaştırıyor: Oldukça uzun bir süreci kapsayan komünist parantezin diğer yollan tıkaması nedeniyle, özgürlüğün prensiplerini sosyal özgürlükle kaynaştırabilecek nitelikteki önemli siyasî seçenekler neredeyse gözden kaybolmuştur ve bunun en önemli nedeni de, liberalizmle komünizm arasında yaşanan çatışmadır. Belki de demokratik, sosyalist ve liberal karakterli bir sol -ki bugüne kadar bunun ütopik bir düşünce olduğu görülmüştür-artık daha ulaşılabilir bir seçenek hâline gelmiş olabilir.

Kendi otobiyografisinde Popper, komünizmle yolları ayrıldıktan sonraki döneme ilişkin olarak şunları söylüyor.

Birkaç yıl boyunca, hattâ Marksizm’i reddettikten sonra bile, sosyalist olarak kalmaya devam ettim; ve eğer sosyalizmin bireysel özgürlüklerle kaynaşabilmesi mümkün olsaydı, bugün hâlâ sosyalist olabilirdim. Çünkü siyasal ve sosyal açıdan herkesin eşit olduğu bir toplumda, gösterişsin basit ve özgür bir yaşam sürmekten daha iyi bir şey olamaz. Bunun sadece çok güzel bir hayal olduğunu anlamam oldukça uzun sürdü; yani özgürlüğün, eşitlikten daha önemli olduğunu; eşitliği gerçekleştirme girişimlerinin, özgürlüğü tehlikeye düşürdüğünü; ve özgürlüğün yitirilmesi hâlinde, özgür olmayanlar arasında bile eşitliği sağlamanın mümkün olamayacağını çok geç fark ettim^{^[4]}

Büyük olasılıkla Popper, 1974’de yazdığı bu satırların altına bugün de imza atacaktır: Bireysel özgürlüklerle kaynaşmış sosyalizm sadece bir hayaldir. Ancak yaptığımız söyleşiden anladığım kadarıyla, Popper siyasî bir eylemin gerekliliği ve ihtimali konusunu tamamen dışlamıyor. Yani dikkatimizi özgürlük ve eşitlik arasındaki dengeyi sorgulamak yerine, piyasa ve sosyal müdahale arasındaki denge üzerinde odaklandırdığımız müddetçe, böyle bir beklenti her zaman mevcuttur. Bu durumda Popper’ın bakış açısının, hiçbir şeye el sürmeyen liberalizmden oldukça farklı olduğu görülmektedir. Daha hukukun üstünlüğünü sağlayacak siyasî reformları bile gerçekleştirmeden, Moskova’da bir borsa kurmaya kalkıştığı için Gorbaçov’u eleştirmesi, bunun önemli bir göstergesidir. Popper’ın Açık Toplum'da da belirttiği, devletle piyasa arasındaki dengeye ilişkin görüşleri, onun birçok açıdan müdahaleci, demokratik ve siyasî eylemlerin aşamalı olarak uygulanmasına taraftar olduğunu göstermektedir, ancak bu kitapta, siyasî gündem konusunda, bu söyleşide dile getirdiği kadar güçlü öneriler bulmak kolay olmayacaktır. Hattâ bu yeni öneriler, hükümetin sonuca yönelik bir fonksiyonunun olması gerektiğini varsaymaktadır. Bu fonksiyonun kapsamında, dünya düzeyinde eylemlerde (atom silahlarının yok edilmesi, nüfus kontrolü, eğitim) bulunulması da vardır ancak bu, “açık toplum”a uygun olsa bile, liberalizmle uzlaşmayacak bir yaklaşımdır. Bu farklılıklar sadece bugün karşı karşıya kaldığımız sorunların doğasına değil, aynı zamanda komünist devletlerdeki sistemin sona erişine de değinerek açıklanacaktır.

Komünizmin sona erişinin, hem halkın yaşamında hem de fikirler düzeyinde, özellikle de son derece kapsamlı olan liberal teori alanında çok önemli sonuçlara yol açtığı, siyasî açıdan Popper’la arasında büyük benzerlikler olan Isaiah Berlin tarafından da, son zamanlarda oldukça açık ve net bir şekilde vurgulanmaktadır. Popper’dan yedi yaş küçük olan Berlin’in Marksizm’e ve komünizme bağlılığı çok kısa bir süreçten ibaret değildir. Henüz küçük bir çocukken ailesi, Rusya’daki demokratik Şubat Devrimi’ni büyük bir heyecanla desteklemiş ancak Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesi, bu aileyi doğrudan doğruya ve olumsuz bir şekilde etkilemişti. Berlin’in Marksizm’e ilişkin tutumu ve kendi siyasî düşüncelerinin geçirdiği evrim, Steven Lukes’la yaptığı bir söyleşide açık bir şekilde ortaya çıkmıştır.^{^[5]} “Two Concepts of Liberty”^{^[6]} adlı ünlü denemesinde, bu düşünür ilk defa, pozitif ve negatif özgürlük arasındaki ayırımı ortaya koymuştur. Bunu yapmaktaki amacı ise, pozitif özgürlüğe odaklanmış siyasî bir projenin tehlikelerine, yani insan varlığına hangi nitelik ve içeriğin yükleneceğini belirlemenin sebep olacağı tehlikelere karşı herkesi uyarmaktır. Berlin’in asıl hedefi, kesinlikle Marksizm’di ve bu ideolojiye karşı çıkarken, negatif özgürlüğün siperlerini (yani kısıtlama olmamasının, doğal olarak hükümetin endüstri ve ticarete müdahale etmediği, laissez-faire ekonomisini doğuracağı görüşünü) savunuyordu. FourEssays on Liberty nin yazarı Berlin için denge, negatif özgürlükten yana görünüyordu; komünist rejimler derhal yok edilmesi gereken asıl tehlikeydi ve tüm kötülüklerin sorumlusu pozitif özgürlüktü. Ancak Berlin bugün tam olarak böyle düşünmüyor ve pozitif özgürlüğün de, en az negatif özgürlük kadar asil ve temel bir ideal olduğunu savunuyor.^{^[7]} Ondokuzuncu yüzyıl liberalizminin önemli temsilcilerinden biri olan Berlin için de, gerçek amaçlan ve içeriği olan siyasî eylemlere yatırım yapmak, gücün uygulanmasına karşı bireysel özgürlüğün prensiplerini savunmak kadar gereklidir.^{^[8]}

1989 yılında Doğu Avrupa’da gerçekleşen tarihî dönüşüm, bu yüzden, siyasî düşünce üzerinde çok önemli sonuçlar doğurmuştur. Otoriter (baskıcı) siyasî sistemler tarafından temsil edilen ve ekonomik sistemleri durağanlaştıran tehdidin sona ermesi, liberal düşüncede hakim olan, topluma ve ekonomiye yönelik siyasî müdahale anlayışına duyulan nefreti de sona erdirmiştir. Sosyalist-kapitalist sistem kutuplaşması artık kamu sektörü-özel sektör kutuplaşmasının üstünü örtemeyecektir. Batı sosyalist ve demokratik hareketi tarafından bağımsız olarak dile getirilen sosyal ve siyasî talepler (ve genel olarak solun talepleri), Doğu’daki planlı ekonomilerden ve komünist partilerin yönetim politikalarından son derece farklılaşmıştır. Yine de halk eylemlerinin kapsamını genişletmek için yapılan çağrıların çoğu komünizm yörüngesine oturtulduğu hâlde, bu çağnların baskıcı olmadıkları kabul edilmiştir; hem de bu, alınması gereken çeşitli siyasî kararlardan vazgeçilmesi anlamına gelse bile. “Reel sosyalizmin” gölgesinin, henüz başlangıç halindeki totalitarizm tehlikesi ve özel teşebbüs ile bireysel özgürlüklerin bastırılmasıyla birleşerek, tam istihdam, işgücünün korunması veya sosyal sigorta kavramlarının üstüne nasıl düştüğünü görmek çok kolaydır. Özellikle “komünist” tehdidin, refah devleti kavramı ve yeniden dağıtım önlemlerini yaygınlaştırmaya yönelik girişimlerinin yoğun olduğu dönemlerde, belirgin özel çıkarların bu birlikteliği beslemesinin komünizmin etkilerinin azaltılmasına çok ciddi bir katkısı olmamıştır. İdeal durumla kıyaslandığı zaman manyetik alanda komünist rejimlerin bulunması, sarkacın, kamu sektörüyle özel sektör, siyasî eylemle eylemsizlik, devlet ve piyasa, sol ve sağ arasındaki devinimini ciddi biçimde bozmuştur. Tabiî, bu arada etkileşimin aksi yönde de geçerli olup olmadığını (Doğu rejimlerinin, Batı ülkelerinin politikaları üzerindeki doğrusal etkileri, ve hepsinin ötesinde komünist ideolojinin, Batı Avrupa’daki işçi hareketinin canlanmasındaki rolü; örneğin, İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen yıllarda Stalin efsanesinin çekiciliği vs.) da araştırmak gerekir. Ancak burada vurgulanması gereken nokta, en geniş anlamıyla liberal düşüncenin, müdahalecilik anlayışına yaklaşımının daha olumlu bir hâl aldığı gerçeğidir.

Popper’ın bu söyleşide sıraladığı günümüze özgü siyasî öncelikler, şiddet karşıtı eğitim konusundaki girişimlerde de görebileceğimiz gibi, halkın katılımını ciddi biçimde meşrulaştırmaya yöneliktir. Onun bu konuda ne kadar ciddi olduğunu, çocukların sansürle korunmasına yönelik taleplerinden de anlayabiliyoruz. Ulaştığı siyasî sonuç kabul edilmese bile^{^[9]} bu hareket, onun “liberal doğasından” hiçbir şekilde sapmadan böyle bir talepte bulunduğunu göstermesi açısından önemlidir. Bunu mümkün kılan da hukuka dayalı devletin, sadece bireylerin şiddetten korunmalarını güvence altına alan bir oto

rite olmaması, aynı zamanda şiddetin genel olarak dışlanmasına ve bunu dışlamaya yönelik görüş birliğinin yaygınlaşmasına dayalı bir medenileşme sürecinin doğal sonucunu ifade eden bir kavram olmasıdır. Tabiî bu da beraberinde vatandaşların genel davranışlarının dayandığı, birbirleriyle olan ilişkilerini düzenledikleri ve çocuklarını büyüttükleri kültür ve etik değerler gibi konuları gündeme getirmektedir. Popper’a göre, hukukun üstünlüğü tartışılmaz bir önceliktir: Eğer genel anlamda kabul gören kurallara uymayan insanların yüzdesi belirli bir oranı aşarsa hukuk devleti ciddi bir riskle karşı karşıya kalır ve hattâ çökebilir. Şiddet toplumda ne kadar yaygınlaşırsa, bunu ortadan kaldırma konusundaki görüş birliği de o kadar zayıflayacaktır ve baskıcı siyasî önlemler alma ihtiyacı belirecektir. Popper’a göre, şiddetin yok edilmesi hukuk devletinin kurumlaştığının ispatıdır. Şiddetin yaygınlaşmasını önlemeye yönelik katı tedbirler ilk etapta daha faydalı olabilir, ama insanların doğalarında zaten var olan, şiddete karşı olma eğilimini savunma ve geliştirme çabaları, liberal bakış açısıyla çok daha büyük bir uyum içindedir.

Bu nedenle, kültürel ve etik normların nesilden nesile aktarılması anlamında “sosyal zenginlik” anlayışı da hukukun üstünlüğü kavramının kapsamına girmektedir. Hukukun üstünlüğü kavramının korunması, bunu sürekli canlı tutan sosyal zenginliği yeniden oluşturmak ve yenilemek için gereken siyasî eylemleri meşrulaştırmaktadır. Aynı nedenle, hukukun üstünlüğü kavramının, medenileşme sürecindeki tüm unsurlara uygulanacak şekilde yaygınlaştırılmasının mümkün olup olmadığı da sorulmalıdır: Yani sadece vatandaşların toplumsal ilişkilerdeki şiddet karşıtı tutum ve davranışları değil, bunun yanı sıra sosyal hayata katılımın koşullarını ifade eden gelir, kültür, bilgi ve yurttaşlık ruhu da önemlidir. Hukukun üstünlüğünün desteklenmesi, bunun sosyal altyapısının savunularak geliştirilmesi, medenileşme sürecinin daha da ileriye götürülmesi -bunlar siyasî eylemin amaçlarını tanımlamakta kullanılacak yolu göstermektedir. Sol düşüncenin de, yeni bir temele dayanan rolünü tanımlamaya yönelik sentezler arayışı içine girmişken, Popper’ın hukukun üstünlüğü hakkında geliştirdiği ve bu sayfalarda dile getirdiği görüşlerinden, en azından yöntemsel olarak bazı yararlar sağlanabileceğini de göz ardı etmemek gerekir. Sosyalist ütopyanın yıkılması ve tek amacın sosyalizm olduğu tarihsel deneyimin başarısızlığıyla birlikte, solun alternatif bir toplum arayışıyla durumu kurtarmaya yönelik bir çaba içine girmekten vazgeçmesi kaçınılmazdır. Geçmişte sol, halk eylemlerini yeni ahlâkî kaynaklarla donatmak, toplumda kalıcı gelişmeler sağlamaya yönelik vaatlerde bulunmak ve hem kadınların hem de erkeklerin, günlük çıkarlarından çok daha geniş kapsamlı ve ileriye yönelik amaçlar peşine düşmelerinde itici güç olmak gibi konularda yeteneğini ispatlamıştır. Popper’ın burada ve başka yerlerde dile getirdiği görüşlerin yansımaları^{^[10]}, amaçlarımızı daha uygun bir şekilde tanımlamamıza yardımcı olabilir. Hukukun üstünlüğü kavramını algılayışının, insan haklarını destekleyen ve vatandaşlığın elde edilip geliştirilmesi yolunda durmaksızın çalışan bir güç olan Sol düşünceyle karşılaştırılması da yararlı olabilir.^{^[11]}

Okuyucunun, Popper’ın demokrasi, medya ve minimal devletle paternalist devlet arasındaki ayrıma yönelik görüşlerini daha iyi anlamasına yardımcı olmak için, daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış olan iki mülakat kitabın kapsamına alınmıştır: “Demokratik Devlet Teorisi ve Pratiği Üzerine Düşünceler” ve “Özgürlük ve Entelektüel Sorumluluk”. İlkinde Popper, söyleşimizden çok daha geniş kapsamlı bir şekilde, demokrasinin “halk yönetimi” olarak tanımlanmasını eleştiriyor ve bu eleştiriyi yaparken de, kimin yönettiği sorusuyla, yönetimden nasıl etkilenildiği sorusu arasındaki ünlü ayrımı yeniden dile getiriyor. Liberal düşünceye verdiği önemi daha önce belirttiğimiz Popper’ın, Kant’ın da yardımıyla, özgürlüğün korunmasına ilişkin negatif kavramla, hükümetin daha geniş kapsamlı olarak müdahalede bulunmasını meşrulaştırmanın gerekliliği arasında bir denge bulmaya çalıştığı sayfaların özel bir önem taşıdığını belirtmek istiyorum. Bir tarafta vatandaşlara mutluluk kurallarını dikte etmek için kamu gücünü akıl dışı bir şekilde kullanmaya karşı ileri sürülen minimal devlet düşüncesinin iyi oluşturulmuş iddiaları; diğer tarafta ise, özgürlüğü ezip yok eden büyük ya da paternalist devletin neden olduğu tahribat. Ancak bu iki kavram arasında sıkışıp kalmış olan alanda Popper, en azından ahlâkî nedenlerden dolayı, devlet tarafından girişilen eylemlerin, vatandaşların özgürlügüne kısıtlamalar getirmek suretiyle başarılı olamayacağı gerçeğini ısrarla dile getirmektedir. Asıl zorluk, “maalesef, hem prensip olarak hem de ahlâkî nedenlerle işlerin paternalizm olmaksızın yürümediği” gerçeğinde yatmaktadır. Emniyet kemeri bağlamayı zorunlu hâle getirmek, halka açık yerlerde sigara içmeyi yasaklamak, ulusal savunma ve kamu düzeninin temini için gerekli şartları karşılamak veya refah devletini kurabilmek amacıyla vergileri yükseltmek için de olsa siyasî eylem, soyut olarak algılanan minimal devlet kavramından kaçınılmaz bir şekilde uzaklaşmaktadır, öyleyse asıl düşünmemiz gereken, pederşahiliğe karşı girişilen bu saldırının boyutlannı denetim altında tutmaktır. Bu amaçla örneğin, “ahlâkî açıdan gerekli olduğundan daha fazla paternalizm olmamalıdır” gibi bir kriter getirilebilir. Ütopik minimal devlet idealini, “en azından düzenleyici bir prensip” olarak korumak gereklidir. Böylelikle, en azından hiç değilse bir uzlaşmaya varabilir ve “paternalist devletin ahlâkî iddiaları karşısında minimal devletin ilkesel üstünlüğü yerine, kendimizi yeniden, devletle özgürlük arasındaki eski dikotomi ve Kant’ın, özgürlüğü gerektiğinden daha fazla sınırlamamaya yönelik, diktatörlük karşıtı kuralıyla baş başa bulabiliriz.”^{^[12]}

Popper’ın Sovyetler’in gerileyişi ve Andrei Sakharov’un bundaki rolü (SSCB’deki radikal demokratik değişimin ateşli bir destekçisi olmasına yol açan değişimden önce) üzerine görüşlerini dile getirdiği kısım ciddi bir polemiği de beraberinde getirmiştir. Rus bilimadamına yönelttiği bu beklenmedik suçlamalar çok ciddi olup, Sakharov’un altmışıncı yaş günü onuruna, 1981 yılında New York’da yaptığı konuşma göz önüne alınacak olursa, onun hakkındaki yargılarında çarpıcı bir değişim olduğunu da gözler önüne sermektedir. Küba füze krizi, Khrushchev’in niyetleri ve Sakharov’un, bir nükleer fizikçi olarak, görevlerinin gerektirmediği şeyleri yapmasına yönelik açıklamaları, tarihçilerin ve bilim adamlarının yargılarıyla büyük oranda çatışmaktadır. Ancak Popper’ın, New York’ta yaptığı konuşmada Sakharov’dan, “büyük bir düşünür, büyük bir hümanist, büyük bir kahraman, ve hepsinin ötesinde, daima doğru söyleyen ve doğruyu arayan biri diyerek övgüyle bahsettiğini hatırlatmakta yarar var. Tabiî ki, o dönemde Rus bilim adamının, hidrojen bombasının geliştirilmesinde oynadığı önemli rol herkes tarafından çok iyi biliniyordu, ama Popper onun bu davranışının, nükleer silahların geliştirilmesi yolunda çalışmalar yapan, ancak bunu yaparken bu silahların insanlık açısından ne denli büyük sorunlar yaratacağını da ortaya koyan, Bulletin of Atomic Scientists grubunun davranışlarıyla aynı olduğunu düşünüyordu. Popper en azından, “Sakharov 1957’den beri yaşamını, insanlık açısından en korkunç tehlikeyi azaltma yolunda elinden gelen her şeyi yapmaya adadı,” diyordu. Üstelik Sakharov’un 1975’de Nobel Barış Ödülü’nü almasını sağlayan nedenlerin geçerli olduğunu, bugün de kabul ediyor. Dahası, onun gözünde Sakharov, hoşgörülü ve hatalarını kabul eden örnek bir insandı; “düşüncelerini radikal biçimde değiştirebilme yeteneği, “dogmatik beyinle eleştirel beyin arasındaki” belirleyici farkın göstergesiydi.^{^[13]} Bir insanın kendi teorisine yönelik olarak sürekli eleştirel bir tutum sergilemesi, maalesef çok nadiren rastlanan bir davranış biçimi ve bu tutum, Sakharov tarafından sadece bilim alanında değil, sosyal ve siyasî teoriler alanında da sergileniyordu. O sırada Popper’ın, Sakharov’un anılarını naklettiği Memoirsadlı kitaptan öğrenmiş olabileceği şeyleri umursamadığı belliydi. Üstelik bu kitap Sakharov’un, SSCB’de “büyük bomba”nın üretilme kararının verilmesiyle sonuçlanan tartışmalar aşamasındaki konumu hakkında son derece açıklayıcı bir takım bilgilerin nakledilmesiyle başlıyordu.^{^[14]}

Son olarak, İtalya’daki sol ve sağ kültürlerin, en azından Açık Toplum ve Düşmanları nin İtalyanca’ya çevrilerek yayınlandığı zamana kadar Popper’ın düşüncelerini, büyük bir sükûnetle karşıladıklarını belirtmekte de yarar görüyorum. Bunun nedenlerinden biri de, hem Marksist tarihsiciliğin hem de Marksizm karşıtı tarihsiciliğin hegemonyasıydı ve Viyanalı filozof bu durumu şiddetle kınıyordu. Bir diğer nedense, İtalya ve başka yerlerde hakim olan sol kültürün, Stalin’in etkisinden kurtulabilmesi için gereken sürecin uzun olmasıydı.

Sh:1-17

TELEVİZYON İNSANLIĞI YOZLAŞTIRIYOR.

Giancarlo Bosetti

Giriş

“Televizyon sorunu, denetim ve öz denetim yoluyla çözülmelidir.” Papa’nın “elektronik hemşireler”e ilişkin bir konuşmasından alıntı olan bu cümleyi telefonda kendisine okuduğumda ve bunun, kendisinin görüşlerine çok yakın olduğunu söylediğimde Popper şöyle cevap verdi: “Bu doğru olabilir. Televizyon hakkındaki düşüncelerimi biliyorsunuz. Siyasî açıdan baktığınızda bile televizyonun artık kontrolden çıkmış bir güç hâline geldiğini görebilirsiniz. Üstelik bu, demokraside her gücün kontrol edilebilmesi gerektiği prensibiyle de çelişiyor. Hepimiz en iyi denetimin öz denetim olduğunu, hem televizyon aktörlerini hem de izleyicileri kapsayan bir öz-düzenlemenin gerekli olduğunu biliyoruz. Tabiî ki, demokratik bir sistemde bu sorun parlamentonun yetki alanına girer.”

91 yaşındaki Avusturyalı filozof, Cumartesi günü kısa bir Almanya gezisinden döndü. Almanya’nın, çocukları televizyondaki şiddet görüntülerinin istilasından korumak amacıyla, televizyon yayınlarında Popperyen düzenlemeler yapmaya yönelik siyasî-parlamenter planları vardı. Popper herhangi bir siyasî inisiyatif almadığını söylüyor. “Almanya’daki gelişmeler çok ilginç ama insanların, televizyon tarafından sürdürülen ‘uygarlık karşıtı’ süreci anlayabileceklerinden hâlâ kuşkuluyum.” Buna rağmen, Popper’ın televizyona ilişkin görüşlerine duyulan ilginin giderek arttığını gözlemek mümkün. Dün sabah, basın ajanslarının Papa Wojtyla’nın konuşmasını tüm dünyaya duyurmasının hemen ardından, nazik olduğu kadar sert ve dirençli bir kişiliğe de sahip olan Bayan Melitta Mew, sürekli olarak telefon eden televizyon ve gazete muhabirlerini kovmak zorunda kaldı. Popper bana, “Papa’nın söylediklerini desteklemek de istemiyorum, karşı çıkmak da, demişti. “Konuşma metnini bütünüyle incelemeden böyle bir şey yapamam.”

Ağustos 1992’nin sonlarına doğru, Kenley’deki evine son gidişimde, konuşmaya şöyle başladı. ‘Kalbimde taşıdığım iki konu var: biri Bosna ve uluslararası ilişkilerin nükleer bir felaket yönünde bozulma riski. Diğeri ise televizyon ve neden olacağı şeyler. Bence televizyon, insanlığın ahlâkî yönden çürüme sürecini hızlandırıyor.’ Sırasıyla her iki konu hakkındaki görüşlerini anlattı. O sıralar L’Unitâ’da yayımlanan bu söyleşide, konuşmamızın sadece ilk bölümü yer almıştı. Eğer Papa John Paul H’nin dünkü konuşmasına kadar geçen sürede bazı gelişmeler yaşanmasaydı, birazdan okuyacağınız ikinci bölümü asla yayımlamayacaktım. Popper’ın televizyon hakkındaki tezi, dünyanın çeşitli bölgelerinde ciddi bir yandaş kitlesi bulmuştu. 1991 ’de konuya yönelik olarak benimle yaptığı ilk söyleşi Fransızcaya çevrilmiş ve kısa süre önce Fransa’da yayımlanmıştı. Daha birkaç hafta önce de aynı konuda, Almanya eski Başbakanı Helmut Schmidt’le yaptığı bir mülakat, Alman televizyonu tarafından yayınlandı. Sonuç olarak, bugün Popper’ın televizyona yönelik suçlamalarını yayımlıyor olmamızın asıl nedeni, bu garip modern çağ savaşının baş kahramanının, kendisine karşı olanları yanıtlayarak bu tartışmayı gündemde tutmak istemesidir.

Popper’la buluştuğumuzda konuşmaya, not defterine kaydettiği bir alıntıyı okuyarak başladı. “Okuyucularınıza, Açık Toplum’da. yazdıklarımı anımsatın: Rasyonel yaklaşım, benim haksız olup, sizin haklı olabileceğinizi kabul etmeye hazır olmak demektir; tabiî ortak bir çaba göstermemiz koşuluyla.”

Televizyon İnsanlığı Yozlaştırıyor.- “Bu Adeta Bir Savaş”

“Ahlâkî yozlaşma” derken aklınızda ne vardı?

Basitçe ifade etmem gerekirse aklımda, suç oranında görülen artış ve düzenli bir dünyada yaşamaya yönelik normal duyguların yok oluşu vardı. Kısa bir süre öncesine kadar Avrupa’da, suçun skandal niteliğinde bir istisna olarak kabul edildiği bir toplumda yaşıyorduk.

Geçmişi efsaneleştirmiyor musunuz?

Tabiî ki, ifade ettiğim düzenli dünyanın aynı zamanda küçük, sefil ve hattâ biraz “burjuva” olduğunu ben de kabul ediyorum. Ama bu dünya, insanların karşılarındaki insanın cebinde bir silah olduğundan kaygılanmadıkları bir dünyaydı. Böyle bir dünya artık yok.

Ama siz Profesör Popper, her zaman iyimserliğin filozofu oldunuz;. Leibnitz’in dediği gibi, olası dünyalar arasında en iyisinin bizimki olduğunu düşünmemizi sağladınız Artık böyle düşünmüyor musunuz?

İyimser olduğum doğru ama tam olarak söylediğiniz anlamda değil. Ben dünyamızın, olabilecek dünyaların en iyisi olduğunu hiçbir zaman söylemedim. Ben sadece dünyamızın, hem de yaşadığımız onca korkunç savaşa rağmen, bugüne kadar var olan dünyalar içinde en iyisi olduğunu söyledim. Savaştan kaynaklanan şiddet deneyiminin çok büyük etkileri olduğunu herkes biliyor tabiî. Bizim zamanımızda Batı dünyası, bir şeyleri daha da iyileştirmek için çok büyük çabalar göstermiş ve bunda da başarılı olmuştur. Ama bugün belirgin bir yozlaşma var ve gözleri olan herkes, bu yozlaşmanın sürekli olarak gözlerimizin önünde yaşanan ve zihinlerimizi meşgul eden şiddet olgusundan kaynaklandığını açık bir şekilde görebilir.

Bu denli büyük bir yozlaşmanın sadece televizyondan kaynaklandığına inanmak çok güç. Biraz abartılı değil mi?

Gerçek şu ki, bunun başka hiçbir nedeni yok. Savaşlar toplumlara şiddet getirir, ama son büyük savaş elli yıl önceydi.

İsterseniz şimdi size söyleşinizin L’Unitâ da yayımlanmasını izleyen aylarda ortaya atılan ve benim duyduğum karşıt görüşlerden söz edeyim.

Ama önce ben size bir anımı anlatayım. 1920’de bir ana okulunun yöneticisiydim ve orada çok ilginç bir şey oldu. Aşçının bir kocası vardı ve söylentilere göre (emin olmadığım için sadece söylenti diyebilirim) bu arada savaşta çok ciddi biçimde yaralanmıştı. Adamın kafasında hâlâ bir mermi olduğu ve şiddete eğilimli biri olduğu söyleniyordu. Gerçekten de ben göreve başladıktan sonra korkunç şeyler meydana geldi. Bir keresinde karısına o kadar öfkelenmişti ki, eline geçirdiği bir ekmek bıçağını uzun bir süre karısına doğru tutmuştu. Ben olaya müdahale ettim ve büyük bir cüretkârlık gösterip bıçağı elinden aldım.

Siz mi?

Evet. Bu kadar şaşırmayın. O zamanlar çok gençtim ve orada bulunanlar içinde bunu yapabilecek tek kişiydim. Adama sarıldım ve onu hemen odadan çıkardım.

Çocukları teslim edebileceğim yetişkin biri olmadığı hâlde hepsini çabucak, bir insanın bir diğer insanı bıçakla tehdit ettiğini gördükleri o binanın dışına çıkardım.

Bunu bana neden anlatıyorsunuz?

Çünkü bu olay, o çocuklar için, “son derece sıra dışı” bir örnek mahiyetini taşıyordu. Büyük ihtimalle her biri için bu olay, çocukluk ve ergenlik yılları boyunca tanık oldukları en ciddi olay olarak kalmıştır. Gördüğünüz gibi bu, teorik olmaktan çok fiili bir sorun. Adamın şiddet eğilimi büyük bir olasılıkla iki yıl önce biten savaştan kaynaklanıyordu. Ve bugün bile, yani İkinci Dünya Savaşı’ndan elli yıl sonra bile, hâlâ katledilmiş, öldürülmüş yada şiddete maruz kalmış çocuklar görmeye devam ediyoruz.

O hâlde size, karşıt görüşlerden ilkini söylemek istiyorum. İnsan ırkı, yeni ve farklı koşullara uyum sağlama konusunda büyük bir kapasiteye sahip. Hattâ tüm canlıların, içinde yaşadıktan çevreye uyum sağlamayı başardıklarını siz de sık sık dile getirirsiniz;

Evet, aşırılıklarla sıkça karşılaşan çocuklar buna uyum sağlamayı kolaylıkla başarırlar, ama zaten bizim tartıştığımız konu da şiddete uyum sağlamaları. Bu uyumun en mantıklı sonucu ise, onların da birer tabanca satın alarak katılacakları bir gelecektir. Üzerinde durulması gereken ikinci nokta ise, şiddete karşı geliştirilecek önlemin ne olacağıdır? Ebeveynler? Peki ama bunu kaç ebeveyn yapıyor? Öğretmenler mi? Öğretmenlerin televizyon karşısında hiç şansları yok. Televizyon her zaman için çok daha ilginç, çok daha heyecan verici, çok daha bağlayıcı, masum küçük yavrular için çok daha baştan çıkarıcı, onların daha iyi yönleriyle, özellikle de yaşama karşı duydukları ilgiyle oynamak konusunda da, daha yetenekli. Televizyonun yenilemeyecek bir formülü var: “Aksiyon, daha fazla aksiyon!” TV yapımcılarının ana felsefesi bu işte. Bir öğretmen buna karşı ne yapabilir ki? Sadece mantığın sesi rolüne soyunabilir. Televizyonun gelişmesi çok uzun bir zaman aldı ve insanlar üzerindeki etkisinin doruğuna yalnızca son on ya da onbeş yıl içinde ulaştı. Ve sonra, oradan aşağıya doğru bir çığ gibi yuvarlandı. Öğretmenlerin ona direnme şansları yok.

Bir diğer itiraf da televizyonun durdurulamayacağı yönünde. Bu çok saçma olurmuş; bu tıpkı elektriğin, telefonun olmadığı bir dünya düşünmek gibiymiş...

Elektrik, telefon, otomobiller. Peki ama bu itirazı yapanlar neye dayanıyorlar? Bütün bu saydıklarınız belirli kurallara tabi değil mi? Son derece kesin trafik kuralları yok mu? Bir an için trafik yasası olmaksızın araba kullanmanın neden olacağı inanılmaz tehlikeleri düşünün. Böyle bir itirazı aklım almıyor. Lütfen bu insanlara, TV programlan yapan insanların, tıpkı karayollarındaki trafiği düzenleyen kurallara benzeyen bir disiplin ve öz disiplin geliştirmelerini istediğimi açıklayın. Araba kullanmak için sürücü belgesi almamız gerek, öyle değil mi? Üstelik tehlikeli bir şekilde araba kullandığınız takdirde, bu belge elinizden alınacaktır. Aynı şeyi televizyon için de yapalım işte.

Bir de liberal kanattan bir itiraf var. Siz ‘açık toplumun teorisyenisiniz ve piyasa ekonomisinin rolünü destekliyorsunuz Ama konu televizyon olduğu zaman, çok katı kurallar koymak istiyorsunuz

Bu itirazın anlamı ne? Piyasanın kendine özgü kuralları yok mu? Eğer bir İtalyan yayıncı benim bir kitabımı yayımlarsa, bana telif ücreti ödemek zorunda değil mi? Yoksa bunu talep etmem de mi “açık toplum”a karşı çıkış oluyor? Belirli kurallar vücuda getirmediğimiz takdirde, yaşamın her alanında kaosla karşı karşıya kalacağımız muhakkaktır. Hepsi bu da değil. Piyasanın işleyebilmesi için yalnızca kurallara değil, belli oranda güvene, özdisipline ve işbirliğine de ihtiyaç var. Televizyonun insan zihni üzerinde çok büyük bir gücü olduğunu tekrarlamak istiyorum. Daha önce hiç var olmamış bir güç. Bu gücün işlevsel olabilmesi için bir takım kuralların geliştirilmesi de yeterli olmayacaktır. Aynı zamanda belli oranda güven, öz disiplin ve işbirliği de olmalıdır. Evet, televizyonun insan beyni üzerinde etkili olan çok büyük bir gücü var ve bu, daha önce hiçbir zaman karşılaşmadığımız bir güç. Eğer etkilerini kısıtlamayacak olursak, bu; uygarlıktan uzaklaşmamıza yol açacak ve bu konuda öğretmenlerin elinden hiçbir şey gelmeyecek. Ve tünelin sonunda da şiddetten başka bir şey olmayacak. Ben bu uyarılan yapmaya dört-beş yıl önce başladım ama söylediklerimin hiçbir etkisi olmadı. Artık kimsenin bu korkunç gücü durdurmak istemediğini biliyorum.

Belki durum hiç de böyle değildir Sir Karl En azından daha fazla sayıda insan “ya Popper haklıysa” diye soruyor bugün.

(25 Ocak 1994 de, L’Unita da yayımlandı)

Sh:76-83

Kaynak: Yüzyılın Dersi/Karl Popper The Lesson of This Century, Editör: Emrah Akkurt Çeviren: Ceyhan Aksoy , Plato Film Yayınları ,1. Baskı: Mayıs 2006 İstanbul

KAHKAHAYA VERGİ YOK

KARINCALAR

Zemin katta oturmanın bir iyi yanı bir de sakıncası var. İyi yanı, insanın merdiven çıkmak zorunda olmaması. Sakıncası ise karıncaların da aynı zorunlulukla karşı karşıya olmamaları. Her sabah evimizin kapısından bir sıra karınca girer, duvar boyunca ekmek kutusuna kadar çıkar, lavabodan geçer ve döner. Bu hareket hiç durmaz ve küçük siyah hayvancıklar ellerine geçirdiklerini taşır dururlar.

Söylenenlere bakılırsa, bu durum bütün zemin katlarda, yaz mevsimi boyunca olmaktadır ama eşim daha ilk günden karıncaların kökünü kurutmaya karar verdi:

«Birkaçını yok etmenin anlamı yok. Yuvalarını bulmalıyız.»

Sırayı izleyerek yürümeye başladık. Karınca konvoyu bizi önce evin kapısından bahçeye götürdü, çitin altında bir ara kayboldu sonra bahçenin dışında yeniden ortaya çıktı ve kuzeye doğru zigzaglarla devam etti. Kentin sınırında durduk.

«Yahu,» dedi eşim, «bunlar galiba yurt dışından geliyor.»

Neden tam da bizim evi buldular? Bizim lavabonun özelliği ne Allah aşkına? Bu sorunun cevabını ancak kraliçeleri verebilir. Karıncalar aslında örgütleşmiş yaratıklardır. Fazla soru sormazlar, ellerine geçeni alıp götürürler.

Eşimin onlardan aşağı kalacağı düşünülemezdi. Hemen gidip kuvvetli bir karınca zehiri alarak, hayvancıkların izlediği yol boyunca serpti. Ertesi gün zorlukla ilerliyebildiklerini gördük, çünkü bu kez zehir kümelerine tırmanmak zorunda kalmışlardı. Bununla yetinmeyip üstlerine büyük miktarlarda flit sıktık, önde gidenler öldü geri kalanlar devam etti.

Bu işin üstesinden gelmeye kararlı olan eşim,

«Sinirleri çok sağlam. Bu gerçeği kabul etmek gerek.» dedi ve bütün mutfağı gazyağı ile sildi. Karıncalar iki gün eve uğramadılar. Biz de öyle.

Sonra yeniden meydana çıktılar. Üstelik bu kez daha da gayretli görünüyorlardı. Bir ara raftaki öksürük şurubunu buldular, sarhoş olana dek içtiler ve bir daha yaşantıları boyunca öksürmediler.

Eşim ilkeleri bir yana bırakarak, hayvancıklarla tek tek ilgilenmeye başladı. Karıncalar her sabah yüzlerce, binlerce şehit verdiler.

«Ne yapsam artları arkaları kesilmiyor,» dedi sonunda, «Çinliler gibi.»

Salatalık mevsimi geldi. Eşim karıncaların salatalık kokusundan hoşlanmadıklarını bir yerden duymuştu. Zaman kaybetmeden geçtikleri yol boyunca, kapıdan ekmek kutusuna ve lavaboya kadar, salatalık parçaları yerleştirdi. Kısa bir süre sonra karıncaların yukarıda sözü geçen teoriden haberdar olmadıkları ortaya çıktı: Salatalık parçalarına bakmadan yollarına devam ettiler. Hatta aralarından bazıları bunu gülünç buldu gibi geldi bana.

Bunun üzerine Karınca İşleri Müdürlüğü’ne giderek derdimizi anlattık.

«Yapacak bir şey yok», dedi general Laskov, «bizim evin mutfağında da var.»

O günden bu yana sükûnet içinde yaşıyoruz. Ekmek kutusunun yanından geçerek lavaboya giren karıncalar bizi artık tanıyorlar ve her sabah ölçülü bir yakınlıkla bizi selâmlıyorlar. Tıpkı zorlu savaşlardan sonra birbirlerine saygı duyan eski rakipler gibi. Birlikte ve barış içinde yaşamanın mümkün olduğunu gösteren eşsiz bir örnek...

Sh:7-10

AÇILMADAN OKUNAN KİTAP

Her gördüğümde tırtıla benzettiğim o adamın işi epeyi canımı sıktı. Yeni yazmış olduğu ve okumam için bana 6 ay önce yolladığı kitap, o gün bugündür rafta duruyor. Artık utanıyorum. Başlarda adamı şu ya da bu şekilde atlatabilmiştim. Bir keresinde ona sokakta rastladım. Yanına yaklaşmaktan kaçınarak uzaktan seslendim:

«Kitabı aldım. Yakında boş vaktim olacak, oturup okuyacağım.»

Geleceği parlak yazar, gönül borcunu belirtircesine gözlerini kırpıştırmıştı. Bir hafta sonra gene karşıma çıktı:

«Okuyorum, okuyorum» diye müjdeledim. «Sonra konuşuruz.»

Daha sonra da, başıma o üzücü olay geldi: Bir gün, oturduğum pastahaneye giriverdi, ben de arka kapıdan kaçtım. Beni gördüğüne eminim.

Çok iyi hatırlıyorum, o gün kitabı okumaya karar verdim. Yanılmıyorsam, elimi kitabın bulunduğu rafa bile uzattım; ama o anda birden telefon mu çaldı, uyku mu bastırdı, ne olduysa oldu, elim kitaba değmedi. Geçen hafta, tırtıl beni sinema kuyruğunda yakaladı:

«Okudun mu?» diye çoşkuyla sordu.

Kafamı sallayarak cevap verdim:

«Söyleyeceklerim var, ama şimdi ayaküstü değil.»

Sonunda, geçen akşam Dizengoff caddesinde karşılaştık. Bir süredir oynamakta olduğum saklambaç oyununa devam etme ya da kaçıp ortadan kaybolma ihtimalleri yok olmuştu çünkü tırtıl koşar adımla yaklaşıp yanıma dikilivermişti bile:

«Benimle konuşmak istiyordun,» dedi soluk soluğa, «Şu benim... kitap hakkında.»

İşte batılıların «showdown» dedikleri, şerif ile haydutun ıssız anayolun ortasında, son kez boy ölçüşmek üzere karşı karşıya geldikleri an; anlayacağınız filmin kaçınılmaz sonu... Dizengoff caddesinin de bu kadar tenhalaştığı enderdir. Kitabı, hiç olmazsa dış görünüşünü hayalimde canlandırmaya çalıştım. Ama sadece, şu bildiğimiz ve bana postayla yollanan kitapları sarmaya yarayan kahverengi ambalaj kâğıdını anımsayabildim. Hiç olmazsa eserin ne türde olduğunu bilseydim; roman, tiyatro, şiir antolojisi...

Düşüncelerimize dalmış durumda iki sokak daha aştık. Gordon sokağının köşesine gelince, bir şeyler söylemek gereğini duydum.

«Her şeye rağmen,» diye başladım, «kitabın önemli bir çalışmanın eseri olduğu belli oluyor.»

«Üç yıl,» diye fısıldadı tırtıl, «fakat konusunu daha savaştan önce içimde taşıyordum.»

«Evet okurken anlaşılıyor,» dedim, «olgun bir eser...»

Birkaç adım daha attık. Sessizlik. Kimse bizi rahatsız etmiyor. Dostlar bile!

Tırtıl sordu:

«Nasıl buldun"?»

Sesi titriyordu.

«İyi buldum.»

«Bütününü mü?»

Birden tuzağı sezdim. Tırtıl bana bakıyordu. Şimdi «Evet bütününü» desem, kitabı okumadığımı anlayacak ve hayatının sonuna kadar benden nefret edecek. Bununla birlikte,

«Seninle açık konuşacağım,» dedim. «Başlangıçta pek sarmadı.»

«Sen de mi!» diye içini çekti tırtıl. «Sen de mi öyle düşünüyorsun? Başlangıçın sadece bir «giriş» olduğu gün gibi apaçık değil mi?»

«Giriş miriş,» diye homurdandım. «Bu neyi değiştirir? önemli olan kitabın insanı sarıp sarmadığı...»

Tırtıl öylesine üzüldü ki, bayağı acıdım. Ama kabahat onda, böyle giriş yazılır mı?

«Sonra konuya iyi girdin,» diye avundurdum, «Anlatım çok kuvvetli. Özel bir havası var; hareketli.»

«O felâketi anlatırken daha kısa kesmeli miydim acaba, ne dersin?»

«Yarısını atmalıydın. Kitap bun dan birşey kaybetmeyecek, aksine kazanacaktı.»

«Olabilir,» dedi tırtıl. Cevabı soğuktu.

«Ama mantıklı düşünecek olursak, Boris’i devrimcilerin safına geçmeye iten nedenleri anlatmalıydım, değil mi?»

Boris! O da kim?

«Tabiî. Boris, kuşkusuz, aklımdan kolay kolay silinmeyecek bir tip. Senin ona yakınlık duyduğun da belli oluyor.»'

Tırtıl durdu. Yüzünde bir ürküntü ifadesi belirmişti:

«Ona yakınlık mı duyuyormuşum. O domuza mı? Bu adam benim şimdiye kadar incelediğim tiplerin en ahlâksızıdır.»

Özür diler gibi sessiz bir tavır takınarak gülümsedim:

«Belki sen öyle düşünüyorsun. Ben diyorum ki sen, tâ içinden, kendini ona benzetiyorsun.»

Tırtıl’ın beti benzi atmış, gerilen sinirleri boşalmıştı.

«Bu sözünle beni sırtımdan vurdun. Daha yazmaya başladığım andan beri Boris’ten iğrenmiştim. Ama Peter ile deniz ataşesinin anlaşmazlığına karıştığı zaman bile, Abigel Lemo’nun başına gelen tecavüz olayından söz etmedi. Hatırlıyor musun?..»

«Tabiî, hani ona söz etmediği zaman...»

«Tamam. O zaman ben de kendime şu soruyu sordum: Bütün zayıf yanlarına ve kalleşliğine rağmen Boris, zoologdan daha mert değil mi?»

Anlayışla cevap verdim:

«Hepimiz insanız. Biri böyle, diğeri şöyle, ama herkes birbirine benzer.»

«Tabii!»

Yahu, ben belki bu kitabı bilmeden okudum.

Tırtıl alçakgönüllülükle sözüne devam etti:

«Diyorlar ki, bu benim en iyi eserimmiş. Ortaya attığım olaylar bakımından...»

Gözlerimi karşıki binaya dikerek, eserlerini aklımdan geçirmeyi denedim Bu adamdan hiç bir şey okumamıştım. Yahu kim bu tırtıl? Bunu bile bilmiyordum. Bana niye kitap yolluyor?

«En iyi eserindir diyemem,» diye düşüncemi açıkça belirttim. «Bununla birlikte, beklenmedik derecede başarılı.»

Tırtıl durakladı. Sözlerimin ona fena halde dokunduğu belliydi. Ne var? Yazdığı herşeye bayılmam mı gerek? Bu arada şunu da söyleyeyim: Kaçma ihtimalleri zayıfladı. Yolumuzun üstüne çıkan yok. Meydanı ikidir dönüyoyoruz.

Eleştirim üzerine acı acı söylendi:

«Anlamıştım, vallahi anlamıştım. Hücum birliği komutanının evindeki ziyafet değil mi? Hayır deme! Senin şovenist karakterinin buna karşı çıkacağına yemin edebilirdim! Ama, tanrı aşkına, benden ne bekliyordun, herşeyi tatlıya bağlamamı mı?... Hatırlıyorsan şu...

«Boş sözler bunlar...» diye uyardım, «her şeyin bir sınırı vardır.»

«Rica ederim,» diye inatlandı tırtıl, «geceleyin yapılan deve yarışlarının o çarpıcı anlatımı hoşuna gitti mi?»

Ölçülü bir şekilde:

«Evet,» dedim, «neşe dolu bir parçaydı.»

«Ya Katerina şamdanı hakimin kürsüsüne fırlatıp kırdığı zaman..,?»

«Akla yakın...»

«O halde, çok özür dilerim, sen de Meir Kronşdat’ın kaprislerine katlanmalısın.»

«Ho, ho, ho, arkadaşım» diye içimden isyan ettim, «bana göre hava hoş, git bütün dünyayı suçla, ama Meir Kronşdat’a dokunma! Durum hoşuma gitmemeye başladı. Aramızdaki hava bulutlanıyordu. Bizi saran o korkunç yalnızlığın nedenini de buluverdim Karşıdan bize doğru geldiklerini gördüğümüz dostlar sanki yer yarılıp içine girmişçesine kayboluyorlardı. Allah kahretsin, burada tek kurban ben miyim? Şovenist damarım tutmaya başlamıştı; adamı kırmamaya çalışarak,

«Dinle tırtıl,» dedim, «Senin yerinde olsam şu Kronşdat’la pek övünmezdim.»

«Ben övünüyorum!...»

Kan beynime sıçradı. Hâlâ benimle tartışıyordu!... Ciddiyet dolu bir sesle:

«Kronşdat, hepten bozuk ve dolayısıyle kendini kabul ettirmeyen bir tip olması nedeniyle ortadan kaldırılabilir; kitap da bundan zarar görmeyecek.»

«Güzel bir hikâye,» diye tısladı tırtıl.

«Sormak caizse, romanının düğümünü meydana getiren unsurları nereden sağlayacaksın?»

«Nereden, nereden sağlayacağım? Söyle...»

«Sen tabiî, zoologu düşünüyorsun.»

«Ve?»

«Ve Katerina»

«Tabiî, hakime kaçsın.»

«Dokuzuncu ayında mı?»

«Doğumdan sonra.»

«Akıllım, sonradan araba eziyor ya onu.»

«Ezilmesin. Niçin ezilecekmiş? Abigel ezilsin.»

«Kusura bakma, bu söylediklerin gülünç.»

Bu sözler beni zıvanadan çıkarmaya yetti. Ben otuz yıldır durmadan kitap okurum; bir daha duymayayım böyle sözleri tamam mı? Sesimi yük selterek:

«Demek ki söylediklerimi gülünç buluyorsun dostum. Peki senin o aptal deve yarışın ne? Okurken bayağı iğrendim...»

«Benim de istediğim buydu!.. İğrenesiniz istiyordum! Kendinizi olduğunuz gibi göresiniz istiyordum!»

Kitap ile ilgili tartışmamız, kişisel bir görünüş kazanmıştı. Tırtıl sararmış, güçlükle nefes alıyordu:

«Sana dokunanın ne olduğunu biliyorum.» diye kükredi. «Alışılagelmiş çözümlerden kaçınmış olmam! Boris’in yapma gölde boğulmuş olması.»

Boris! Bir o eksikti.

«Bırak şimdi Boris’i.» diye çıkıştım. «Bu zavallı tilkiye bayağı âşıksın! Abigel ile olan ilişkisi de anlamsız.»

«Anlamsız mı?» diye ayaklandı bi zim geleceği parlak yazar. «Kadının biri ile ilişki kurması gerekiyordu, değil mi?»

«İyi, kursun. Ama niçin Boris ile? Başkası yok mu?»

«Kimle, kimle?» diye haykırarak yakama yapıştı tırtıl.

«Şu zoolog örneğin, adı neydi... Kronşdat!»

«Kronşdat zoolog değil.»

«Kronşdat zoolog anam!... Kronşdat olmazsa, hücum birliğinin komutanı...»

«Kronşdat hücum birliğinin komutanının adı!»

«Olsun. Birşey değiştirmez. Bana kalırsa meteorolog bile olabilir. Hepsi olur, Boris hariç. Hatta, ataşenin olması daha akla yakın! Veya Peter! Veya Birenboim!»

«Birenboim da kim?»

«O da biri işte! Kronşdat’tan aşağı kalmaz, merak etme! Olmaz dostum, öylesine kâğıt üzerine saçma sapan şeyler karalıyarak roman yazmak olmaz! Gerçek gerek, kahraman gerek, duygusallık gerek! Derinlik gerek!»

Adamın kafasını iyice karıştırmıştım.

«Derinlik!» diye bağırdım, «Palavra değil! Boris’miş! Daha neler! Sen buna kitap mı diyorsun? Kurufasulye niyetine bile yenmez! Okuyucu bunu tutmayacak emin ol; az buçuk anlarız bu işlerden! Kitabını kimse okumayacak! Ben de okumadım zaten!»

«Okumadın mı?»

«Okumadım. Okumayacağım da!»

Onu kendisi ile başbaşa bırakıp gittim. Hâlâ anayolun ortasında durup bakıyor. Aptal.

Sh:18-28

CEZA SUÇLUSUZ KALMAMALI

Sokağın başında duran arabama dönerken, karşıma tam gaz çalışan taze bir trafik polisi çıktı.

«Beyefendi,» dedi hükümet kuvveti gözünü yazdığı ceza makbuzundan ayırmadan, «şu ilerideki tabelada ne yazıyor?»

«Saat on dokuza kadar... yalnız mal boşaltmak... amacıyla... park yapılabilir...»

«Beyefendi mal mı boşaltıyor?»

«Hayır...»

«Güzel, şimdi saat kaç?»

«Yedi buçuk...»

«Yani bu ne demektir?»

«Park yapabilirim demektir.»

Trafik polisi sıcak, canayakın bakışlarını bana çevirdi, sonra gözleri tabela, araba, ceza makbuzu, saat, yeniden makbuz ve tabelâ arasında geldi gitti.

«Doğru beyefendi,» dedi sonunda, «Ama ben bu makbuzu şimdi nasıl iptal edeyim? Yasaya göre, cezayı yazdığım anda makbuzu vermem gerek. Yoksa her şoför gelip, cezayı iptal etmem için ağlar...»

«Ama ben hiçbir suç işlemedim.»

«Söylediklerinizde doğruluk payı büyük beyefendi, aksini savunmuyorum. Ama makbuzu doldurmaya başlamadan önce beni uyarsaydınız, durumunuzu göz önüne almam hemen hemen olanak dahilindeydi. Ama şimdi yapacak bir şey yok. Geç kaldınız. Kâğıdı imzalayın ve gelecek sefere tabelalara daha çok dikkat edin...»

Polisi şöyle bir süzdüm. Aslında canayakın bir insandı. Tıraşı biraz uzamıştı ama bıyığı yoktu.

«Üzgünüm» dedim, «ama cezayı ödemeyeceğim.»

«O halde kim ödeyecek,» diye haykırdı trafikçi, «ben mi? Aylığımdan mı kesilsin? Bakın beyefendi» dedi dostça bir sesle, «topu topu on beş lira. Beşinci maddenin T bendini uygulayabilirdim, ama yapmadım. Size iyi davrandım. Alın makbuzunuzu.»

«Fakat cezayı gerektirecek bir şey yapmadım...»

Trafikçinin sabrı taştı:

«Yapmadınız mı? Pekiyi, ya kaç kez suç işlediniz de yakalanmadınız? Beni şaşırtıyorsunuz beyefendi. Arabanız çalınsa polise koşarsınız. Bir kazaya uğrarsınız, ‘polis’, ‘polis’ diye bağırırsınız. Ama iş on beş lira vermeye gelince...»

«Peki, peki» diye mırıldanarak imzaladım. «Konuşmak da mı yasak?»

«Bırakın Allah aşkına,» diyerek uzaklaştı trafik polisi. Asabı bozulmuştu. Özür dilerim, ne yapayım, sinirliydim. Olur böyle vakalar.

Sh:126-128

DÜNYANIN SEMPATİSİNİ NASIL KAZANDIK?

Bütün çevreyi titreten müthiş patlama başbakanlık binasını da temelinden sarsmış, camlarının çoğunu kırmıştı. Patlamanın rüzgârı Başbakan ve Savunma Bakanını koltuğundan uçurmuş, duvara asılı dünya haritasına yapıştırmıştı...

***

O gece, Moskova’daki Millî Deprem Kontrol Merkezindeki sismografların tümü bir anda bozuluverdi. Rus teknisyenleri telaşla hassas cihazların başına üşüştüler. Evet, Ortadoğu’da kullanılmakta olan sismografların ölçme gücünü aşan büyük bir patlama meydana gelmişti... Dünyanın dört bir yanma dağılmış diğer deprem tesbit merkezleri de bu korkunç olayı kaydetmişlerdi. İtalya ve Yunanistan’ın, kıyı kentlerinde oturan halk paniğe kapılmıştı. Amerika Birleşik Devletleri Savunma Bakanlığı, sabaha karşı, şimdiye dek kaydedilmemiş şiddette bir depremin, tahminen, Necef Çölü’nün güney bölgesini sarstığı şeklinde, yatıştırıcı bir bildiri yayımladı. İsrail Dışişleri Bakanlığı ise, öğle saatlerinde bir yalanlama yayımlayarak, Ortadoğu’nun, son saatlerde herhangi bir deprem olayına sahne olmadığını dünyaya duyurdu. Dünya kamuoyu bu çelişkili bildirileri öfke ile karşılıyordu: İsrail kaynakları, her zaman olduğu gibi, gene yalan yanlış haberler yayıyordu...

Londra’nın ‘Observer’ gazetesinin Ortadoğu muhabiri, bu garip sessizliği bozan ilk insan oldu: «Durumu gerçekçi bir şekilde değerlendirmekte yarar var» diye bildirdi Beyrut’tan. «İsrail’in elinde yıkıcı etkisi son derece yüksek nükleer bombalar bulunmaktadır.»

Bu bomba haber, diplomatik çevrelerin tarihsel iddialarını en azından doğrulayacak nitelikte idi. İlk doğru dürüst açıklama, İsrail temsilcisi tarafından, Birleşmiş Milletler genel kurulu önünde, Asya ülkelerinin Sina yarımadasının boşaltılması konusunda verdikleri ültimatomun son gününde yapıldı. İsrail delegesi konuşmasına elektrikli bir hava içinde başladı:

«Sayın Genel Kurul» dedi, «İsrail Hükümetinin elinde ‘Fosfat Bombası’ tipinde, bilinen bütün nükleer silâhlardan yüz doksan misli daha güçlü, yepyeni bir tür nükleer silâh bulunduğunu saygıdeğer kurula bildirmek şerefine nail olduğum için bahtiyarım. Fosfat bombaları güdümlü olarak ya da başka şekillerde, yerküre üzerindeki her noktaya atılabilmektedir. Beni dinlemek zahmetine katlandığınız için teşekkür ederim.»

İsrail temsilcisi, bu sözleri söyledikten sonra, Sina’nın boşaltılması konusunda oralı olmadan kürsüden indi. Genel Kurul bu haberi sessiz bir şaşkınlık içinde karşılamıştı. Şokun etkisi tam bir dakika sürdü. Neden sonra uyanan Fransız temsilcisi, İsrail temsilcisini şiddetle alkışlamaya başladı. Hemen arkasından Avustralya, Yeni Zelanda heyetleri ile küçük Avrupa devletlerinin temsilcilerinden bazıları Fransızı izlediler. İngiliz büyükelçisi alkışlara katılmamakla birlikte, İsrail heyetine samimî gülümsedi. Kurul başkanı Asya ülkelerine dönerek İsrail’in beyanları ile ilgili görüşlerini açıklamak isteyip istemediklerini sordu. Asya Bloku cevap olarak, oturumun süresiz ertelenmesi isteminde bulundu.

Dünya, ilk şaşkınlığından ancak bir kaç gün sonra sıyrılabildi. Bu beklenmedik habere o ana kadar tepki göstermeyen Sovyetler Birliği, kısmî seferberlik ilân ederek, İran sınırına yığınak yapmaya başladı. O sırada İsrail Başbakanı, Mareşal Bulganin’e ilettiği o meşhur notada, Sovyetler Birliği’ni, İsrail’in, komşularının hakkaniyetine halel getirecek en ufak bir harekete tahammül edemeyeceği konusunda uyardı. Aynı notada «Sovyetler Birliği, kendisinden güçlü bir devlet tarafından bombalanırsa iyi mi olur yani?» diye soruluyordu. Ruslar notanın içeriğini açıklamadılar ama askerî faaliyetlerini anında durdurdular.

Amerika Birleşik Devletleri Başkanı, dost İsrail Hükümeti’ni, «bilimsel araştırmalar alanında kaydettiği olağanüstü başarıdan dolayı» kutladı ve fosfat enerjisinin barışçı amaçlara yöneltileceği konusundaki ümidini belirtti. Başkan, İsrail başbakanına çektiği uzun telgrafta, aynı zamanda, ««iki dost süper devletin atom araştırmaları alanında işbirliği yapmalarını» da teklif ediyordu. A.B.D. başkanının önerisi İsrail hükümet çevrelerinde soğuk karşılandı. Dışişleri Bakanlığı tarafından yayımlanan kısa bildiride «teklifin incelendiği ancak bu aşamada, uygulanmasına olanak bulunmadığı» belirtiliyordu.

Ahlâk ilkelerine değinen ilk ülke Hindistan oldu; Nehru, millet meclisi önünde şöyle diyordu:

«Hiçbir nükleer silâh tutumumuzu değiştirmeyecektir. Mısır’ın sınırlarının güvenliği için garanti talepleri ile diğer Arap devletlerinin, bölgedeki sorunun ancak taraflar arasında yer alacak, doğrudan doğruya müzakere yolu ile çözümlenmesi gerektiği şeklindeki isteklerinin haklı ve yerinde olduğunu düşünmekte devam ediyoruz...»

Nehru, konuşmasının sonunda, İsrail ile Hindistan arasında diplomatik ilişki kurulmasını uzun süreden beri arzuladığını tekrarladı. Bu arada İzvestia gazetesi, Arapların saldırgan tutumlarını sert şekilde eleştiriyordu. Gazetenin başyazısı «İlerici İsrail, Arap Feodalizmini Sıkıştırıyor» başlığı altında çıkmıştı. Aynı yazıda, emperyalizmin hizmetindeki bölge diktatörlerinin tezgâhladıkları komplolar da açıklanıyordu. Söylentilere göre Başkan Nasır Süveyş Kanalı’nın Barış Gücü’nün Sinada kalması şartı ile temizlenebileceğim bildirmişti. Sovyet petrol tankerleri Hayfa’ya yanaşırken, Çekoslovakya, İsrail’in turunçgil ürününün üçte ikisini satın alıyordu.

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu aradan üç hafta geçmeden yeniden toplandı. Oturumun açılmasından üç dakika önce İsrail dışişleri bakanı ile koridorda kolkola dolaşırken görülen Genel Sekreter, kurula son derece olumlu bir rapor verdi. Raporda İsrail’in Gazze Şeridi’ndeki, hem hizmetler hem de idari örgütlenme açısından uygulamaları uzun uzun methediliyor, Mısır esirlerine sağlanan insancıl koşullardan, en olumlu biçimde sözediliyor ve Şarmel Şeyh’te oturan Arapların memnuniyeti, yanlış anlamalara yol açmayacak şekilde, dile getiriliyordu. Genel Sekreter’in ayrıntılı raporu dip lomatik çevrelerde, özellikle ‘İsrail Bloku’na dahil 17 ülke (Avrupa ve Lâtin Amerika ülkeleri, Fransa, Burma ve Seylan) tarafından büyük memnunlukla karşılandı. Asya Bloku nun 'Geri Çekilme İle İlgili Temel Sorunlar’ konusundaki teklifi formalite icabı görüşülüp beklendiği üzere, 59’a karşı 9 oy ile reddedildi (aralarında İngiltere, Irak, Lübnan ve Venezüella’nın da bulunduğu 8 ülke çekimser kaldı.) İngiliz temsilcisi, bu arada, «geri kalmış ülkelerin kalkındırılması» na ilişkin İsrail siyasetine karışılmasına karşı olduğunu ve çekimser kalmasının sebebinin Büyük Britanya Hükümeti ile Ürdün ulusu arasında mevcut olan geleneksel ilişkiler olduğunu bildirdi. Yugoslavya temsilcisinin konuşması daha da sert oldu:

«Kuvvet kullanma yolu ile geri çekilmeye zorlama siyasetine daima karşı olduk» diyordu. «İsrail, ahlâkî açıdan ve yasal olarak, küçük devletlerinde tarihsel haklılıklarını açıklamak özgürlüğüne sahip olduklarını ispat etmiştir.»

Suriye temsilcisi, İsrail’in Suriye sının boyunca yaptığı yığınağın görüşülmesi için kurulun olağanüstü toplanmasını istediğini bildirmek için söz istediyse de, kurul başkanı kendisine bu hakkı tanımadı ve Sovyet heyetinin teklifi üzerine, Suriye temsilcisini toplantı salonundan attı.

‘Eisenhower Planı’nın içeriği, genel kurul toplantısı bittikten bir gün sonra basına açıklandı. Plân «Yahudi Devleti’nin Ortadoğu’da demokrasi, bağımsızlık ve kalkınmanın kalesi olduğu» gerekçesi ile, İsrail’e en az 950 milyon dolar tutarında İktisadî yardım yapılmasını öngörüyordu.

Üç büyüklerin —Eisenhower, Kruşçev ve Ben Gourion— biraraya gelmeleri fikrini ilk ortaya atan Pakistan oldu. İsrail başbakanı, toplantının çok uzak bir gelecekte, yakındaki Kıbrıs’ta yapılması şartı ile teklifi kabul etti.

Bayan Golda Meir’in Beyaz sarayı ziyareti sırasında Dünya Basınını meşgul eden en önemli konu Ortadoğu ülkeleri arasında barışın nasıl sağlanacağı idi. Lübnan dışişleri bakanı, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu önünde, «aslı esasında, dinamik bir gelişme içinde olan Siyonist Devleti ile kanlı bıçaklı olmanın âlemi yok» diyordu. Sovyet Ansiklopedisi’nin yayın müdürü de abonelerine, ‘İsrail’ ile ilgili yeni bir değerlendirmeyi kapsayan bir sayfa hazırlatmıştı. Abonelerden yeni sayfanın ansiklopedideki yerine yapıştırmaları isteniyordu. Yayın müdürünün ifadesi ile, ansiklopedide daha önce ‘İsrail’ başlığı altında çıkan yazı, ‘eski istihbarat şefi Baria’ya hizmet eden gangsterlerin çürümüş beyinlerinin ürünü» idi. Irak temsilcisi ise, radyoda yayımlanan konuşmasında, ülkesinin İsrail’e karşı hiçbir zaman savaşmadığını, Hayfa’ya bağlanacak petrol boru hattının derhal hizmete gireceğini bildirmişti. Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri bakanı, Cumhuriyetçi Parti büyük Kongresinde şöyle diyordu:

«Süveyş harekâtı, kuşkusuz, insanlık tarihinin en uyarıcı harekâtı olup İsrail, bu teşebbüsü sayesinde, batının özgür ülkeler topluluğu içindeki haklı ve vazgeçilmez yerini almıştır.»

Dışişleri bakanı, devlet başkanına Kıbrıs’a kadar refakat etti. Üç büyükleri bölge barışı şerefine kadeh kaldırırken gösteren meşhur resim işte orada çekilmiştir. Resmin çekilişi sırasında Kruşçev, İbranice olarak ‘şerefe’ diye bağırmıştı...

O gün bugündür, İsrail’in egemen ve özgür bir devlet olarak var olma hakkında sahip olduğu hususu, tartışılmaz bir gerçek olarak kabullenegelmektedir. Ancak cevapsız kalan iki soru bugün bile akılları kurcalamaktan geri kalmamaktadır: İsrail genel kurmayından hangi aklı evvel subay, ordunun savaş sırasında ele geçirdiği bütün cephaneyi bir tek yere depolamıştı, ve deponun havaya uçmasından kim sorumluydu?...

Sh:147-156

Kaynak: E. KİSHON, Kahkahaya Vergi Yok, Bilgi Yayınları, Türkçesi: Moşe Baraze, Birinci Basım Ocak 1983, ANKARA

AÇIK TOPLUM -Karl Popper

Hzl: Bryan Magee

Platon’dan Marx’a çoğu büyük siyaset felsefecileri, yalnızca toplumsal ve tarihsel gelişme üstüne değil, mantık ve bilim, giderek de bilgi kuramı üstüne, birbirleriyle ilişkili görüşlerden hareket etmişlerdir. Buraya kadar yazılanları izlemiş olan okuyucular, Popper'in de bu kurala bir ayrıklık getirmediğini görmüşlerdir. Popper yaşamayı her şeyden önce ve her şeyin üstünde bir sorun-çözme süreci saydığı için, sorun-çözmeye elverişli toplumlar istemektedir. Sorun-çözme ise, deneme çözümlerinin cesaretle ortaya atılmasını, sonra da bunların eleştiriye ve hata-eleme işlemine tabi tutulmasını gerektirdiği için, Popper karşıt önerilerin engellenmeden ortaya atılmasına, bunların eleştirilmesine, sonra da eleştirilerin ışığında bunlarda gerçek değişiklikler yapılmasına izin veren toplum biçimleri istemektedir. Her çeşit ahlak düşünceli bir yana (ve bunu anlamak çok önemlidir), bu gibi çizgiler bolunca örgütlenmiş bir toplumun, başka türlü örgütlenmiş bir topluma oranla, sorunlarını çözmekte daha etkili ve dolayısıyla üyelerinin amaçlarına erişmekte daha başarılı olduğuna inanmaktadır. Eh etkili toplum biçiminin, en azından kuramca, bir çeşit diktatörlük olacağı yolundaki yaygın anlayış, bu görüş açısından tümüyle yanlıştır. (Bu, Popper'in baş ayracı değildir, ama) Yeryüzünde en yüksek yaşama standartları olan bir düzine kadar ülkenin özgürlükçü demokrasiler olması, demokrasinin onların zenginliklerinin kaldırabildiği bir lüks olmasından değildir: tersine, bu ülkelerin halklarının büyük çoğunluğu, genel oy hakkına kavuştukları zaman yoksulluk içinde yaşıyorlardı. Nedensellik ilişkisi öbür yana doğrudur. Demokrasi, yüksek yaşama standartlarının sağlanmasında ve sürdürülmesinde çok önemli bir rol oynamıştır. Başka bakımlardan olduğu gibi, maddeten de, bir toplumun özgür kurumlan varsa, bunların var olmamasına oranla, mutlaka daha başarılı olacaktır.

Bütün hükümet politikaları, bütün yürütme ve yönetme kararları deneysel öndeyilerde bulunulmasını gerektirir. «X yaparsak Y olacak; öte yandan B’ye erişmek istiyorsak A yı yapmalıyız.» Herkesin bildiği gibi, bu türlü öndeyilerin yanlış çıkması hiç de ender rastlanan bir durum değildir —herkes yanlışlar yapar— uygulamaları ilerledikçe bunların düzeltilmesinin gerekmesi normaldir. Bir politika, gerçekliğin önünde sınanması ve deneyin ışığında düzeltilmesi gereken bir varsayımdır. Bu varsayımın yanlışlarını ve içerdiği tehlikeleri, bunlar uygulamada kendilerini ortaya koyuncaya dek beklemektense, önceden eleştirel inceleme ve tartışma yoluyla açığa çıkarmak, tümüyle daha ussal, kuralca (kaynaklar, insanlar ve zaman bakımından) daha tutumlu bir süreçtir. Üstelik, bazı yanlışlar, ancak —politikaların kendilerinden farklı olarak— uygulamadaki sonuçlarının eleştirel bir biçimde incelenmesiyle tanınabilir. Çünkü, bu bağlamda girişeceğimiz her eylemin amaçlanmamış sonuçlar da vermesinin olası olduğunu göze almak gereklidir. Bu basit noktanın siyasette, yönetimde ve her türlü planlamada çok önemli uzantıları vardır. Ben bir ev almaya kalkarsam, alıcı olarak piyasaya çıkmamın kendisi fiyatı yükseltme yönünde bir eğilim yaratacaktır; bu, benim eylemimin doğrudan bir sonucu olmakla birlikte, hiç kimse bunun amaçlanmış bir sonuç olduğunu söyleyemez. Bir başka örnekte, ipotek yaptırmak için bir sigorta poliçesi almaya kalkışırsam, bu da sigorta şirketinin hisse senetlerinin değerini yükseltme eğilimini gösterecektir; yine, eylemimin bu doğrudan sonucunun, benim niyetlerimle hiçbir ilgisi yoktur. Hiç kimsenin planlamadığı ya da istemediği şeyler her zaman olmaktadır. Karar almada olsun, örgütsel yapılar yaratmada olsun, bu kaçınılmaz olguyu hesaba katmalıdır: böyle yapılmazsa, bu sürekli bir saptırma kaynağı olur. Bu da, politikaların yönetiminde eleştirel bir uyanıklık gösterilmesinin ve hata-eleme yoluyla düzeltilmelerine olanak sağlanılmasının gerekliliğini pekiştirmektedir. Böylelikle, politikaların önceden eleştirel bir biçimde incelenmesini yasaklayan yetke sahipleri, kendilerini yalnızca, yanlışlarının birçoğunu daha pahalı olarak işlemeye ve bunların yanlışlığını gerekli olduğundan daha geç bir aşamada anlamaya mahkûm etmekle kalmamakta, aynı zamanda —gerçekte çoğucası olageldiği gibi, politikaların kılgıl uygulanmalarının eleştirel incelemesini de yasaklarlarsa bunlar amaçlanmamış zararlı sonuçlar vermeye başladıktan sonra, bir süre daha yanlışlarını devam ettirmeye de kendilerini mahkûm etmiş olmaktadırlar. Yüksek derecede otoriteci yapılara özgü olan bu yaklaşımın tümü, ussallığa aykırıdır. Sonuçta, katı olanları yanlış kuramlarıyla birlikte yok olmakta ya da (şanslı ve acımasız iseler) olsa olsa taşlaşmaktadırlar; daha az katı olanlarıysa yaralı-bereli, pahalı ve gereksiz yere yavaş bir ilerleme göstermektedirler.

(İster hükümette ister daha küçük bir örgütte) elinde erk bulunan bir kimse için, bunlar ne denli açıklıkla förmülleştirilmiş olursa olsun, amaçlar ve erekler anlamında politikaları olması yetmez. Onlara eriştirecek araçlar da olmalıdır; bu gibi araçlar da olmalıdır; bu gibi araçlar yoksa, yaratmak gerekir: aksi takdirde, ne denli iyi olsalar, amaçlar gerçekleştirilemez. Bundan ötürü, bir bakımdan her türlü örgütlere ve kurumlara politikaları yerine getirmek için düzenlenmiş makineler gözüyle bakmak gereklidir, ürettikleri tam sizin istediğiniz gibi olacak bir örgüt tasarımlamak da, fiziksel bir makine tasarımlamak kadar güç bir iştir. Bir mühendis yeni bir makine tasarımlamış, ama tasarım amacına uygun olmamışsa ya da varolan bir makineyi almış, fakat onu bütün gerekli yönlerden değiştirmişse, bu makineden çıkacak şeylerin, onun istedikleri olması olanaksızdır: makine ne üretebilirse o olacaktır — buysa, yalnızca onun istediğinden başka bir şey olmakla kalmayacak, herhangi bir ölçütle ciddi bir biçimde kusurlu, hatta tehlikeli olabilecektir. Bu söylediğim birçok örgütsel mekanizma için tamıtamına doğrudur: böyle mekanizmalar onları işleten kişilerin bütün zekâlarına, iyi niyetlerine ya da iyi formüle edilmiş ereklerine karşın, istediklerini yerine getirme yeteneğinden yoksundurlar. Onun için, değişen ereklerin ışığında örgütsel araçlara karşı sürekli, ama yapıcı biçimde eleştirel bir tutumu içinde taşıyacak siyasal (ya da yönetsel) bir bilime olduğu gibi, siyasal (ya da yönetsel) bir teknolojiye de gerek vardır. Her politikanın yürütülmesinin sınanması gereklidir: buysa, harcanan çabaların istenilen sonuçlan sağladığını gösteren kanıtlar arayarak değil, sağlamadığım gösteren kanıtlar arayarak yapılmalıdır. Bu anlamda sınamalar yapmak, belki ince bir pekinlik çok ender gerektiği için, uygulamada genellikle ucuz ve kolaydır. İngiliz yüksek eğitiminde şimdiden, kuramların Popperci açıdan incelenmesine adanmış, en azından bir bölüm bulunmaktadır (Tyrrell Burgess'in Kuzey Doğu Londra Politekniği'nde kurduğu bölüm.) Bu bölümce sağlanan sonuçlar hem basittir hem de büyük bir gizil yarar taşımaktadır — çünkü yanlış politikalara çoğucası dünya kadar para ve çaba harcandığı halde, bunların aynı zamanda istenmeyen sonuçlar da verip vermediğini görmek için gereken ufacık para ve çabalar ayrılmamaktadır, örgütlerdeki kişilerse, tam tersine, istedikleri şeylerin olmadığını görmezlikten gelme eğilimine kapılmışlardır; oysa, aramaları gereken, asıl bu türlü belirtilerdir, örgütsel düzeyde bile sürekli olarak hata aramak ve bunları kabul etmek, hiç kuşkusuz, otoriter yapılarda çok zordur. Böylelikle, bunların usdışılıkları kullandıkları araçların kendilerine dek yayılır.

Popper'in siyasal konulardaki ahlakçı duyguları, daha az coşkun bir biçimde bile olsa, başkalarınca da dile getirilmiştir. Popper’in yazdıkları, bu düzeyde çok dokunaklıdır; fakat onun ayırıcı özelliği, aklın da gönülden yana olduğunu gösterişindeki kanıtlama zenginliği ve gücüdür. Çünkü, içinde yaşadığımız yüzyılda başka zamanlardan daha da çok olmak üzere yaygınlıkla inanılmaktadır ki, ussallık, mantık, bilimsel yaklaşım, bir bütün olarak merkezi biçimde örgütlenmiş, planlanmış ve düzenlenmiş bir toplum gerektirmektedir. Popper ise, bunun otoriterce olmaktan başka, yanlış ve aşılmış bir bilim anlayışına dayandığını göstermiştir. Ussallık, mantık ve bilimsel bir yaklaşımın hepsi de, birbiriyle bağdaşmayan görüşlerin ileri sürülebildiği ve çatışan amaçların izlenebildiği «açık» ve çoğulcu bir topluma işaret etmektedirler; içinde, herkesin sorun durumlarını araştırmakta ve çözümler önermekte ve başkalarının —en önemlisi de, hükümetin— önerdiği çözümleri eleştirmekte özgür olduğu bir toplum; her şeyin üstünde de hükümet politikalarının eleştirinin ışığında değiştirildiği bir toplum.

Politikaları savunanlar ve bunların yürütülmesine bakanlar, normal olarak, şu ya da bu biçimde o politikalara bağlanmış kişiler oldukları için, belli bir büyüklüğü aşan değişiklikler, insan gücünde de değişiklikler yapılmasını gerektirir. Dolayısıyla, açık toplum gerçekleşecekse, bunun en temel gereği, işbaşında olanların, akla yakın aralıklarla ve şiddete başvurulması gerekmeksizin uzaklaştırılabilmeleri ve yerlerine, başka politikaları olan kimselerin getirilebilmesidir. Bunun da gerçek bir seçenek olabilmesi için, hükümetinkilerden farklı politikaları olan kişilerin kendilerini bir hükümet almaşığı olarak ortaya koyabilmeleri gerekir: yani, işbaşındakileri eleştiren bir biçimde örgütlenebilmeli, konuşabilmeli, yazabilmeli, basın ve yayın araçlarından yararlanabilmeli ve öğretim yapabilmelidirler ve onların yerine geçebilmeleri için, anayasal güvence taşıyan —düzenli olarak yapılan özgür seçimler gibi— bir yol kendilerine açık olmalıdır.

Popper'in «demokrasi»yle söylemek istediği, böyle bir toplumdur; ama her konuda olduğu gibi, burada da, sözcüğe herhangi özel bir önem yakıştırmamaktadır. Vurgulanması gereken nokta, Popper'in demokrasiyi —Amerikan soğuk savaş propagandasının bu terimi saygın olmaktan çıkarmasından önce, özgür kurumlar denilen— belirli bir türden kuramların, özellikle, yönetilenlerin etkin bir biçimde eleştirmelerini ve kan dökmeden değiştirmelerini olanaklı kılan kuramların korunması terimleriyle gördüğüdür. Popper demokrasiden, yalnızca hükümetlerin hükmedilenlerin çoğunluğu tarafından seçilmelerini anlamamaktadır; çünkü bu görüş, onun «demokrasi paradoksu» dediği şeye yol açar. Çoğunluk özgür kuramlara inanmayan ve işbaşına gelince hemen hemen her zaman onları yıkan Faşist ya da Komünist Partisi gibi bir partiye oy verirse ne olacaktır? Kendisini çoğunluk oyuyla hükümet seçeneğine bağlamış bir kimse, böyle bir durumda çözümsüz bir çıkmaza düşer: Faşist ya da Komünist partisinin başa geçmesini engellemek, ilkelerine aykırı hareket etmek demektir; ama onlar iş başına geçerlerse de, demokrasiye son vereceklerdir. Üstelik, (Almanya’da neredeyse olduğu gibi) çoğunluk oyunu toplamışsa, diyelim bir Nazi rejimine karşı etkin bir direniş göstermesi için de ahlaki bir dayanağı yoktur. Popper'in yaklaşımıysa, bu paradokstan bağışıktır, özgür kurumlan korama yanlışı olan bir kimse, onları kendi kendisiyle çelişkiye düşmeksizin, ister azınlıklardan ister çoğunluklardan, hangi yönden gelirse gelsin, her türlü saldırıya karşı koruyabilir. Özgür kuramları silahlı şiddet eylemiyle yıkma yolunda bir kalkışma olursa, böyle biri, çelişkiye düşmeden onları silahlı şiddet eylemiyle savunabilir; çünkü hükümeti zora başvurulmaksızın değiştirilen bir toplumda, bir grup amacına başka türlü ulaşamadığı için yine de zora başvurursa, o zaman düşünce ya da niyeti ne olursa olsun, ancak şiddet yoluyla ortadan kaldırılabilecek bir hükümeti —yani bir tiranlığı— şiddet yoluyla kuruyor demektir. Gerçekten, eğer amaç özgür kuramlar meydana getirmekse —ki bunu başarmak, pekâlâ olanaklıdır—zora başvurmak kendisini zorbalıkla sürdüren mevcut bir rejime karşı ahlakça haklı olabilir; çünkü o zaman amaç, şiddet yönetiminin yerine, akla ve hoşgörüye dayanan bir yönetim getirmektir.

Popper, kendi yaklaşımının kaçındığı öteki paradokslara da işaret eder. Bunlardan, daha önce değinilen biri, hoşgörü paradoksudur: bir toplum sınırsız hoşgörülü olursa, yıkılması, onunla birlikte hoşgörünün de ortadan kalkması olasıdır, öyleyse, hoşgörülü bir toplum kimi koşullar altında, hoşgörünün düşmanlarını bastırmaya hazır olmalıdır. Elbette ki, bunlar gerçek bir tehlike oluşturmadıkça böyle bir şey yapılmamalıdır — başka her şey bir yana, böylesi bir tutum cadı avcılığına varır. Bu gibi insanlara, önce ussal tartışma düzeyinde karşı çıkmak için elden gelen her şey yapılmalıdır. Fakat onlar «her türlü kanıtı yadsıyarak işe başlayabilirler; izleyicilerine, ussal kanıtlara kulak vermeyi aldatıcıdır diye yasaklayabilir ve kanıta yumruklarını ya da tabancalarını kullanarak karşılık vermeyi öğretebilirler;» hoşgörülü bir toplum, ancak, son çözümlemede bu gibi kimseleri zora başvurarak engellemeyi göze alırsa ayakta kalabilir. «Hoşgörüsüzlüğe ve baskıya kışkırtmayı da, tıpkı adam-öldürmeye ya da insan-kaçırmaya yahut köle ticaretini diriltmeye kışkırtmayı suç saydığımız gibi, suç saymalıyız» (The Open Society and Its Enemies, cilt I, s. 265.).

Bize daha bildik gelen, dolaylı olarak ilkin Platonun formülleştirdiği bir başka paradoks da, özgürlük paradoksudur. Koşulsuz özgür, koşulsuz hoşgörü gibi, yalnızca kendi kendini yıkıcı olmakla kalmaz, karşıtını üretmeye de yazgılıdır — çünkü bütün sınırlamalar kaldırılmış olursa, güçlüleri, zayıfları (ya da âcizleri) kendilerine köle etmekten alıkoyacak hiçbir şey kalmaz. Böylelikle, tam özgürlük özgürlüğün sonunu getirir; bunun içindir ki, tam özgürlükten yana olanlar, niyetleri her ne olursa olsun, gerçekte özgürlüğün düşmanlarıdır. Popper daha da özellikle, ekonomik özgürlük paradoksuna işaret etmektedir: tam ekonomik özgürlük, yoksulların varlıklılarca sınırsız sömürülmesini olanaklı kılmakta ve yoksulların hemen hemen tümüyle ekonomik özgürlükten yoksun kalması sonucunu vermektedir. Yine burada da, «maddi şiddete karşı karşı kullandığımız çare türünden, siyasal bir çare olmalıdır. Ekonomik açıdan zayıf durumda olanları ekonomik açıdan güçlü durumda olanlara karşı korumak için, devlet erkine dayanan toplumsal kurumlar oluşturmalıyız. ...Bu elbette, karışmazlık ilkesinden ve engellenmemiş bir ekonomik dizge düşüncesinden vazgeçilmesi gerektiği anlamına gelmektedir; özgürlüğün güvenli tutulmasını istiyorsak, sınırsız ekonomik özgürlük politikasının yerine, devletin ekonomiye planlı bir biçimde karışmasının benimsenmesi isteminde bulunmalıyız. Engellenmemiş kapitalizmin bir ekonomik karışmacılığa yerini bırakmasını istemeliyiz» (lbid., cilt II, s. 125.). Popper sözüne devamla, devlet karışmacılığına karşı çıkanların çelişkiye düşmekle suçlu olduklarını belirtir:

«Devlet hangi özgürlüğü korumalı?

İşgücü piyasasının özgürlüğü mü, yoksa yoksulların birleşme özgürlüğü mü?

Hangi karar alınırsa alınsın, bu devlet karışmacılığına ekonomi alanında sendikalar gibi devletin de örgütlenmiş siyasal erkinin kullanılmasına yol açar. Her türlü koşullar altında, devletin ekonomik sorumluluğunun genişlemesine varır, —bu sorumluluk ister bilinçli olarak kabul edilsin, ister edilmesin—» (lbid., cilt II, s. 179.)

ve daha genel olarak:

«Devlet karışmazsa, o zaman tekeller, tröstler, sendikalar vb. gibi yan -siyasal örgütler işe karışabilir ve piyasanın özgürlüğünü bir yapıntıya indirgeyebilirler, öte yandan, dikkatle korunmuş özgür bir piyasa olmadan da, tüm ekonomik dizgenin tek ussal ereğine, yani tüketicinin istemlerini karşılama ereğine, hizmet etmekten çıkmasının kaçınılmaz olduğunu bilmek, son derece önemlidir... Bu anlamda ekonomik özgürlüğü amaçlayarak plan yapmayan bir ekonomik "‘planlama’, totaliterliğe tehlikeli bir biçimde yaklaşacaktır» (lbid., cilt II, s. 348.).

Bütün bu durumlarda, olanaklı en çok hoşgörü ya da özgürlük, mutlak değil, optimum bir değerdir; çünkü varolması isteniyorsa, sınırlanması gerekmektedir. Varlığının tek güvencesi olan hükümet karışması ise, tehlikeli bir silahtır; hükümet karışması hiç olmazsa ya da çok az olursa, özgürlük ölür; çok fazla olursa, yine ölür. Bu bizi, demokrasinin onsuz olunmaz koşulu olarak yönetilenlerin yönetenleri denetlemesinin kaçınılmazlığı konusuna geri getiriyor -demokrasi etkili olacaksa, hükümettekilerin işbaşından uzaklaştırılabilmesi olanağı bulunmalıdır. Buysa, gerekli olmakla birlikte, yeterli değildir, özgürlüğün korunmasını güvenceleyemez, çünkü bunu güvenceleyebilecek hiçbir şey yoktur: özgürlüğün bedeli, her zaman uyanık olmaktır. Popper'in dediği gibi, kurumlar etkili olmaları için doğru dürüst kurulmaları gerekmekle birlikte, yalnızca böyle yapılırsa işleyememeleri bakımından kalelere benzerler: insanlarla da doğru dürüst donatılmaları gerekir.

Siyaset felsefecileri, genellikle, en önemli sorunun «kim yönetmeli?» sorusu olduğunu düşünmüşler ve buna verdikleri çeşitli karşılıkları haklı göstermeye çalışmışlardır: tek bir kişi, soylular, zenginler, bilgeler, güçlüler, iyilik, çoğunluk, proletarya vb. Fakat, sorunun kendisi türlü nedenlerle yanlıştır. Bir kere, bu doğrudan doğruya Popper'in bir başka paradoksuna yol açar: «egemenlik paradoksu» dediği paradoksa. Erk, diyelim, en bilge kişiye verilmiş olursa, bu kişi, bilgeliğinin derinliğinden, «ben değil, ahlakça iyi olanlar yönetmeli» diyebilir. Erk bu kez ahlakça iyilerin olursa, onlar da ermişliklerinden «bizim kendi istemimizi başkalarına zorlamamız yanlıştır; biz değil, çoğunluk yönetmeli» diyebilirler. Erki eline alan çoğunluk da «bize düzen getirecek ve ne yapmamız gerektiğini söyleyecek güçlü birini istiyoruz» diyebilir. İkinci bir itiraz, «egemenlik kimde olmalı?» sorusunun, sonul erkin ille de binlerinde olması gerektiği dayanmaktadır ki, bu yanlıştır. Çoğu top- lumlarda çeşitli, hatta —bir ölçüde değin— çatışan erk merkezleri vardır: bunların hiçbiri her şeyi dileğince yapamaz. Kimi toplumlarda erk adamakıllı dağılıp yayılmıştır. «Evet, ama sonul olarak kimdedir?» sorusu, yönetenlerin denetlenmesi olanağını, daha ortaya konmadan, bir yana atmaktadır; oysa, gerçekleştirilmesi gereken en önemli nokta budur. Can alıcı soru, «kim yönetmeli?» sorusu, değil, «kötü yönetimi nasıl en aza indirebiliriz?» sorusudur: «gerek ortaya çıkma olasılığını, gerek böyle bir şey olunca da, sonuçlarının sakıncalarını.»

Bu noktaya kadar söylediklerimizden şu sonuçlar çıkmaktadır: Gerek uygulama gerekse ahlaki görüş açısından erişebileceğimiz en iyi toplum, üyelerine olabilecek en çok özgürlüğü tanıyan toplumdur; ama en çok özgürlük, koşullu olarak sağlanabilir; ancak bu amaç için düzenlenen ve devlet gücüne dayanan kuramlarla optimum düzeyde yaratılabilir ve sürdürülebilir; buysa, siyasal, ekonomik ve toplumsal yaşama geniş çaplı karışması olmasını gerektirir; karışmanın çok az ya da çok fazla olması, özgürlüğün gereksiz yere çiğnenmesine yol açar; her iki yöndeki tehlikeleri de en aza indirmenin en iyi yolu, yönetilenlerin devlet erkini elinde tutanları değiştirmeleri ve yerlerine farklı politikaları olan başka kişileri getirmelerini olanaklı kılan anayasal düzenlemeleri en önemli kuramlar olarak korumaktır; bu gibi kurumları etkisiz kılmaya yönelen her girişim, otoriter bir yönetim getirme yolunda bir girişimdir ve gerekirse, zor kullanarak önlenmelidir; tiranlığa karşı zor kullanılması, tiranlık çoğunluk desteğini sağlamışsa bile haklı olabilir; fakat zor kullanmanın tiranca olmayan tek amacı, varoldukları yerlerde özgür kurumlan savunmak, varolmadıkları yerlerdeyse bunların kurulmasını sağlamak olabilir.

Bunun bir sosyal demokrasi felsefesi olduğu, bana her zaman besbelli görünmüştür — bu felsefe, bir yandan tutuculuğa karşıttır, bir yandan da totaliterliğe (o nedenle de, komünistliğe) karşıttır. Çünkü, başka her şeyden çok, şeyleri değiştirmenin ve bu işi, şiddetli bir devrimin tersine, ussal ve insancıl bir biçimde yapmanın felsefesidir. Şimdi gösterdiğime inandığım üzere, bu felsefe, Popper’in bilim felsefesinin içine ek izi bırakmayacak gibi örülmüştür. Fakat, Açık Toplum'u yazan adamın arkasında, Avusturya Sosyal Demokrat Partisinde 20 yıllık etkin bir üyelik deneyimi olduğunu da anımsamalıyız. Bir Sosyal Demokrat olarak, partisinin platformunun temellerini oluşturan, üretim, bölüşüm ve değişim araçlarının ulusallaştırılmasının, kendiliğinden, çözmeyi amaçladığı sorunları çözemeyeceğine, hatta partisinin en çok önem verdiği değerleri de yıkabileceğine zamanla inanır hale gelmişti. Dostlarının dışında herhangi bir siyasal etkisi olmadığı için, Sosyal, Demokratların toplumsal değişim üstüne Marxist çözümlemeyi yadsıdıklarını ve bunun yerine, kendisinin savunduğu fikirleri benimsediklerini görmek istiyor, ama bunun gerçekleştiğini görebileceğini hiç sanmıyordu. Sonunda, partsinden hayal kırıklığına uğradı; bu hayal kırıklığının asıl nedeni, Avusturya Sosyal Demokratlarının düşünsel açıdan karışık-kafalılıkları değildi, herhangi bir direnme programları olmadan, işçileri şiddet yoluyla saldırılara açık tutmalarıydı; önderlerinin sorumluluktan korkmalarıydı ve en önemlisi de, Nazilerin erki ele geçirmelerine karşı kesin bir direniş göstermemekte Komünistlerle işbirliği yapmalarıydı—bu konuda Komünistler gibi Machiavellici güdülerle hareket etmemişler, yalnızca her zamanki gevşekliklerinden ötürü böyle davranmışlardı. Popper o zamandan beri Sosyal Demokrat partilere güvensizlik beslemiştir. Çok sıkıştırılırsa, kendisini sözcüğün eski anlamında bir liberal diye tanımlar, herhalde.

Burada kişisel bir ilgimi açıklamak istiyorum. Ben bir demokratik sosyalistim; ve genç Popper’in, hiç kimsenin yapmadığı bir biçimde, demokratik sosyalizmin felsefi temellerinin neler olması gerektiğini ortaya koyduğuna inanıyorum. Onun gibi ben de, demokratik solun siyasal kuramı diye geçinen, Marxizmle liberal eğilimli fırsatçılığın yazboz tahtasına çevrilmiş karmasının yerini, bu fikirlerin aldığını görmek isterim: 1962’de The New Radicalism adlı bir kitap yayımlayarak, bunu İngiliz işçi Partisi bağlamında savundum. Kısacası, Popper'in artık sosyalist olmadığını açıkça belirtmekle birlikte, onun fikirlerinin demokratik sosyalizm adına benimsenmesini istiyorum; bu fikirleri üretmeye başladığı zaman, Popper demokratik sosyalizmle içtenlikle bağlıydı ve bu fikirleri demokratik sosyalizm akımının gereksinimlerini karşılamak için ortaya koymuştu. Popper'in siyasal görüşlerinin gerçek anlamının ve gelecek gelişimlerinin bundan ileri geldiğini sanıyorum. Benim yaşlı Popper'le öteden beri dürdürdüğüm tartışma, fikirlerinin siyaset uygulamasında yol açacağı köktenci sonuçları kabul etmeye yanaşmadığını iddia edişim üstünde düğümleniyor. (Yanılıyorsam, böyle bir durumun en azından bir tane ünlü önceli vardır: Marx da yaşlı çağında, kendisinin Marxist olmadığını ileri sürmüştür).

Açık Toplumda, kamu politikası için savunulan genel kılavuz ilke, «Kaçımlabilecek acıları en aza indirin»dir. Tipik bir biçimde, bu ilke dikkati hemen sorunlara çekmektedir. Diyelim, bir Eğitim Yetkesi, yönetimi altındaki çocuklar için en çok fırsat sağlama amacını benimserse, anlaşılır bir biçimde, bunu nasıl gerçekleştirebileceğinden emin olmayabilir; ya da parasını örnek okullar kurmaya harcamayı düşünmeye başlayabilir. Ama, böyle yapmaktansa, geriliği en aza indirmeyi amaçlarsa, bu, dikkatini hemen en geri durumdaki okullara —öğretmen sorunu en kötü, en kalabalık sınıflı, binaları en derme çatma, eğitim malzemeleri en az ya da en kötü olan okullara— yöneltir ve onlar için bir şeyler yapmayı ilk öncelik sırasına getirir. Popperci yaklaşım, baştan sona, şu gerekli sonucu çıkartmayı içinde taşımaktadır: kişiyi, Ütopya kurmayı düşlemeye itecek yerde, kötülükleri aramaya ve onları yok etmeye yöneltir. O bakımdan, bu, her şeyin üstünde uygulamaya yönelik bir yaklaşımdır, ama yine de koşulları değerlendirmeye kendisini bağlamıştır. İnsanlarla ilgilenmekten yola çıkar ve kurumlan yeniden kalıplamak için sürekli ve etkin bir isteği içinde taşır.

«Mutsuzluğu en aza indirin,» Faydacılığın «Mutluluğu en çoğa çıkarın» ilkesinin olumsuz terimlerle yinelenişinden ibaret değildir. Burada mantıkça bir bakışıksızlık vardır: insanları nasıl mutlu edeceğimizi bilmeyiz, ama onların mutsuzluklarını azaltmanın yollarını bilebiliriz. Okuyucular bununla, bilimsel önermelerin doğrulanabilirliği ya da yanlışlanabilirliği arasındaki benzeşmeyi hemen farkedeceklerdir. «Ahlak açısından, acı çekmeyle mutlu olma ya da elemle haz arasında bir bakışıklık bulunmadığına inanıyorum. ... insanın acı çekmesi doğrudan bir ahlak çağrısına, yani yardıma çağrıya kaynak olmaktadır; oysa zaten iyi durumda olan bir insanın mutluluğunu arttırmanın buna benzer bir çağrısı yoktur. (Faydacılığın ‘Hazzı en çoğaltın' formülüne karşı bir başka eleştiri de, bu gorüşün ilkede, elem derecelerini olumsuz haz dereceleri gibi ele almamızı olanaklı kılacak sürekli bir haz-elem dizilişini varsaymasıdır. Fakat ahlak açısından elem tartılamaz ve hele birinin elemi bir başkasının hazzıyle ödenemez. En büyük sayıya en büyük mutluluk yerine, daha alçakgönüllü davranıp, herkes için kurtulunabilecek acı çekmenin en azaltılması istenmelidir; dahası — önlenemeyecek bir yiyecek kıtlığı zamanındaki açlık gibi— kurtulunamayacak acı çekmeler de, olabildiğince eşit dağıtılmalıdır)» (İbid., cilt I, s. 284-85.).

Popper böyle bir yaklaşımın, tanınabilir haksızlıkları yok etmek üzere hemen harekete geçilmesi için sürekli bir istemler akışına yol açacağını, haklı olarak, iddia etmektedir. Bu gibi hareketlerse, üzerlerinde yaygın bir anlaşmaya varılmasına en elverişli türden olup gözle görünür düzeltimlere ulaşacaktır. Popper ayrıca —ve yine haklı olarak— uygulamada hoşgörüsüz ve otoriter olan Utopyacılıktan kaçınmaya da özen göstermektedir Bütün bunlarla birlikte, yardımcı olmak bakımından büyük bir değer taşımasına karşın, «Mutsuzluğu en aza indirme»nin baş siyasal ilkemiz diye benimsenmeye yetecek ölçüde ileri gidip gitmediğinden kuşkulanılabilir. Bu ilke, şu sıra varolan bir erk, mülkiyet ve fırsat kalıbı içindeki yolsuzluk ve bozuklukların düzeltilmesiyle yetinilmesini gerektirmektedir. Sözcük anlamıyla alınırsa, güzel sanatların devletçe desteklenmesi, spor alanları ve yüzme havuzları gibi şeylerin belediyelerce yapılması türünden ılımlı liberal önlemlere bile izin vermez gibi görünmektedir. Böylesine aşırı tutucu bir konum, en azından bir bolluk toplumunda Popper'in köktenci felsefesinin hiç de doğal olmayan bir sonucu olurdu — nitekim, Muhafazakâr Partiden profesyonel bir politikacıya bile fazla tutucu gelmiştir (Sir Edward Böyle: New Society, 12,9.1963.) — Popper’in kendisi de burada durmak istemezdi. Öyleyse, metodolojik bir kural olarak, her zaman, önce birinci ilkeyi uygulamalı ve onun sonuçlarına göre hareket etmeliyiz, ama ne zaman bütün duruma yeni baştan bakma olanağı doğarsa, o zaman ilkini içinde taşıyan ikinci ve daha zengin bir formüle başvurmalıyız: «Bireylerin diledikleri gibi yaşama özgürlüğünü en çoğa çıkartın.» Bu ilke eğitime, güzel sanatlara, konut yapımına, sağlık hizmetlerine ve toplumsal yaşamın bütün öteki alanlarına büyük kamusal yardımlar yapılmasını gerektirir

— fakat etkisi, her zaman, bireylere açık olan seçme ve dolayısıyla özgürlük olanaklarını genişletme yönünde olur.

Sh:67-77

AÇIK TOPLUM’UN DÜŞMANLARI

Benim görüşümce, Açık Toplum ve Düşmanlarının bugüne ilişkin en önemli yanının sosyal demokratik felsefesi olmasına karşın, (kitabı yazarken de bu felsefe Popper'in yüreğine pek yakın olmakla birlikte,) onu yazmasının baş nedeni bu değildir. Popper bu kitap üstünde çalışırken, Hitler'in başarıdan başarıya koştuğu, ülke ülke Avrupa’nın hemen tümünü fethettiği ve Rusya'nın içlerine kadar girdiği anımsanmalıdır. Batı uygarlığı yeni bir Karanlık Çağın âcil tehdidiyle yüz yüze gelmişti. Bu koşullar altında, Popper'i en çok ilgilendiren, totaliter fikirlerin çekiciliğini anlamak ve açıklamak ve onları çürütmek için elinden gelen her şeyi yapmak, aynı zamandada en geniş anlamıyla özgürlüğün değer ve önemini yaymaktı. Bu geniş program, sosyal demokrasi felsefesini —zamanca da mekânca da— en evrensel bir bağlama oturtmaktadır.

«Popper’in totaliterliğin çekiciliğini açıklayışının orta noktasına yakın bir yerinde, «uygarlığın gerginliği» dediği bir sosyo-psikolojik kavram yer almaktadır — bu, kendisinin de belirttiği üzere, Freud'un «Uygarlık ve Huzursuzlukları» adlı yapıtında kullandığı kavramla ilişkilidir. Çoğu insanların gerçekten özgür olmayı istemediklerinin, çünkü özgürlüğün sorumluluğu gerektirdiğinin, çoğu insanlarınsa sorumluluktan korktuklarının ileri sürüldüğünü sık sık işitiriz. Bunun «çoğu insanlar» hakkında doğru olup olmadığını bilmem, ama içinde önemli bir gerçek öğesi olduğuna eminim. Yaşamımızın sorumluluğunu üstlenmemiz, hiç durmadan, güç seçim ve kararlarla yüz yüze gelmek ve bunlarda yanlış yapınca da, sonuçlarına katlanmak demektir; buysa, korkutucu olmasa bile, belalı bir yüktür. Hepimizde, yükü omuzlarımızdan atarak bundan kaçmayı isteyen bir yan, belki çocukça bir yan vardır. Bununla birlikte, en güçlü güdümüz sağ kalma güdüsü olduğu için, en güçlü gereksinmemiz de herhalde güvenlik gereksinmesidir; dolayısıyla, kendimizden daha çok güvendiğimiz bir kimseye ya da bir şeye sorumluluğu aktarmaya hazırızdır. (İnsanlar, işte bu nedenle, yöneticilerinin kendilerinden «daha iyi» olmalarını isterler ve onların öyle olduklarına güvenlerini pekiştirmek için olmayacak bir sürü şeye inanırlar, öyle olmadıkları ortaya çıkınca da derinliğine sarsılırlar.) Yaşamlarımızı yöneten kaçınılmaz ve zor kararların —sert, fakat iyicil bir baba gibi— kendimizden daha güçlü, ama yine de, bizim çıkarımızı özenle kollayan biri tarafından alınmasını ya da hiç hata yapmayan kılgıl (pratik) bir düşün dizgesince bize verilmesini isteriz. Önünde sonunda, çoğu korkular —karanlıktan korkma, yabancılardan korkma, ölümden korkma, eylemlerimizin sonuçlarından korkma, gelecekten korkma gibi en temel korkular da içinde olmak üzere— bilinmeyenden korkmanın türlü biçimleridir. Demek ki, her zaman, bilinmeyenin gerçekte bilindiği ve bizim zaten isteyeceğimiz bir şeyleri içinde taşıdığı yolunda güvenceler edinmeye çırpınıp duruyoruz. Bize ölmeyeceğimizi güvenceleyen dinlere ve toplumun gelecekte, belki de pek yakında yetkin olacağını güvenceleyen siyasal felsefelere sarılıyoruz.

Bu gereksinimler, eleştiri-öncesi toplumlarda, yetkeleri, aşama sıraları (hiyerarşileri), ayin törenleri, tabular vb. gibi değişmeyen kesinliklerle karşılanıyordu. Fakat insanın kabilecilikten çıkışı ve eleştirel geleneğin başlamasıyla birlikte, yeni ve korkutucu istemler de ileri sürülmeye başlamıştır: bireyin yetkeyi ve öteden beri doğru diye bellediklerini sorgulaması, gerek kendisi gerekse başkaları için sorumluluk alması yolunda istemler. Eski kesinliklere tam karşıtlıkla, bu durum toplumu çökmek, bireyi de yönünü yitirmek tehlikesiyle yüzyüze getirmiştir. Sonuç olarak, başından beri, buna karşı hem toplumda hem de (Freud'un söylediği, bir ölçüde buydu) her bireyin içinde bir tepki oluşmuştur. Özgürlüğü güvenlik pahasına, eşitliği öz-saygısı pahasına, eleştiren benlik-bilincini de zihin huzuru pahasına satın alırız. Bunlar yüksek fiyatlardır: hiçbirimiz bunları seve seve ödemeyiz, birçoklarıysa hiç ödemek istemezler. Eski Yunanlıların en iyileri bu alışverişin yararlı olduğundan kuşkulanmamışlardı: doyuma ulaşmış bir domuz olmaktansa, doyumsuz bir Sokrates olmayı yeğlemişlerdir — onlardan beri, toplum eleştirici ve sorgulayıcılarının en büyükleri için bu söz söylenegelmiştir. Ama, sorgulayışları yüzünden Sokrates'in ölüme mahkûm edildiği bir tepki de yaşanmıştır. Ve öğrencisi Platon'dan başlayarak, toplumun gitgide daha «açık» kılınmasına karşı çıkan olağanüstü yetenekli kişiler hep olmuştur. Bu kişiler toplumu geriye ya da ileriye, daha «kapalı» olacağı bir duruma götürmek istemişlerdir.

Böylelikle, eleştirel düşünüşün Sokrates-öncesi felsefecilerle başlayışından bu yana, uygarlığın gelişen geleneğine koşut olarak (hatta belki, o geleneğin içinde demek daha doğru olur) uygarlığın gerginliğine karşı bir tepki geleneği de gelişmiştir — bu tepki, kendisinin yanısıra, eleştiri-öncesi ya da kabileci bir toplumun yahut bir Ütopyaya ilerleyişin ana rahminin güvenliğine dönüş duygusunu veren birtakım felsefeler yaratmıştır. Bu gibi gerici ve Utopyacı ülküler, benzer gereksinimleri karşıladıkları için, aralarında derin ve öze ilişkin yakınlıklar vardır. Her ikisi de varolan toplumu yadsımakta ve zaman içindeki bir başka noktada daha yetkin bir toplum bulunacağını ileri sürmektedir. Dolayısıyla, her ikisi de hem şiddete hem de romantikliğe eğilimlidir. Toplumun gitgide daha kötüye gittiğini düşünüyorsanız, değişim süreçlerini durdurmak istersiniz; yok, eğer geleceğin yetkin toplumunu kurmakta olduğunuza inanıyorsanız, ona erişince bu toplumu sürekli kılmak isteyeceksiniz demektir; buysa, yine aynı şekilde, değişim süreçlerini durdurmak anlamına gelecektir; böylelikle, gericiler de Utopyacılar da, durdurulmuş bir toplumu amaçlamaktadırlar. Değişiminse ancak en sıkı bir toplumsal denetimle —ciddi toplumsal sonuçların doğması pahasına, insanları kendi girişkenlikleriyle herhangi bir şey yapmaktan alakoyarak— engellenmesi düşünülebileceğinden, bunların her ikisi de totaliterliğe götürürler. Her ne kadar böyle bir şey olunca, insanlar kuramın saptırıldığını söylerse de, bu gelişim daha başından beri, söz konusu kuramların içinde saklıdır. Şu ya da bu gerici kuramın (örneğin, en etkin hükümet biçiminin bir diktatörlük olacağı görüşünün) ya da yetkin bir gelecek kuramının (örneğin, Komünizmin) kuram olarak gayet iyi olduğu, ama ne yazık ki uygulamada işlemediğinin söylenmesi, beylikleşmiştir bile. Ama bu, tümüyle yanlıştır. Bir kuram uygulamada işlemezse, bu yalnızca kuramda bir bozukluk olduğunu gösterir. (Başka her şey bir yana, bilimsel deneyimin özü budur).

Gerici ve Utopyacı kuramların kılgıl sonuçları Hitler'in ve Stalin'inkiler gibi toplumlar olmakla birlikte, yetkin bir toplum isteği, besbelli ki, insanın kötülüğünden değil, tam tersinden kaynaklanmaktadır. En dehşetli aşırılıklar, (İspanyol Engizisyonu gibi) niyetleri tümüyle iyi olan ülkücülerin içtenlikli ahlak kanılarına dayanılarak işlenmiştir. Batı tarihinin onca büyük bölümünü oluşturan ideolojik ve dinsel otokratik yönetimler ve savaşlar, «Cehenneme giden yol iyi niyet taşlarıyla döşelidir» diyen atasözünün en belirgin örnekleridir. Bu çizgi boyunca sürüklenenler yalnızca budalalar değildir; gerçekten, insanları harekete getiren, varolan toplumdan hoşnutsuzluk duyulması, zekâ ve hayal gücünün yoksunluğundan çok, bunların varlığıyla koşutluk göstermek eğilimindedir — zekâ ve hayal gücünden yoksun kimselerin, her şeyi olduğu gibi kabul etmeleri ve tutuculuğa bağlanmaları daha olasıdır. Bundan ötürü, uygarlığa karşı başkaldırıya —yani özgürlük ve hoşgörü gerçeklerine ve bunların çeşitlilik, çatışma, önceden kestirilmeyecek ve denetlenemeyecek değişim ve çokyönlü güvensizlik gibi sonuçlarına karşı çıkmaya— daha önce değindiğim üzere, insanlığın düşünsel önderlerinin en büyüklerinden kimileri elebaşılık etmişlerdir. Onların dehaları, seçkinciliklerini —sıradan insanların durgun tutuculuklarını aşağılayan, dolayısıyla da, eşitlik ve demokrasiden kılgıl bir biçimde yan çizen bir tutumu— kendileri bakımından daha da «doğal» hale getirmiştir; bu tutumun içinde, kendilerini daha da rahat hissetmelerini sağlamıştır, Popper açık toplumun düşmanlarına saldırırken, aynı zamanda, onların çoğunun en yüksek itkilerle yola çıktıklarını teslim etmekte, bazılarına en yüksek bir zekâyı yakıştırmakta ve en soylu güdülerimizden kimilerine, ta içimizde saklı güvensizliklere çağrıda bulunduklarını kabullenmektedir.

Popper Platonu, siyaset felsefesi, geçmişe dönme isteğini dile, getiren dâhi filozoflar türünün en üstün örneği olarak ele almakta ve Açık Toplum ve Düşmanlarının ilk cildinde, bu felsefenin geniş ve ayrıntılı bir eleştirisini yapmaktadır. İkinci ciltte ise, kuramı yetkin bir geleceği yansıtan en üstün filozof olarak Marx hakkında, buna koşut bir eleştiri sunulmaktadır. (Popper, ileride açıklanacak nedenlerden ötürü, Marxizmi Utopyacı kuramlardan ayrımlamakta, ama her ikisine de karşı kanıtlar ileri sürmektedir.) Bu ağır siklet hasımları, özellikle Marx’ı ele alış biçimi, kendi içinde, Popper’in yazılarından öğrenilecek en önemli yöntem derslerinden birini oluşturur. Tartışma ve çatışmalar tarihi boyunca, Voltaire gibi dâhi polemikçilerin bile yaklaşımı, her zaman hasmın zayıf noktalarını aramak ve onlara saldırmak olmuştur. Fakat bunun önemli bir sakıncası vardır. Her görüşün güçlü yanları gibi zayıf yanları da bulunur; o görüşün çekiciliğiyse, besbelli, bu güçlü yanlara dayanmaktadır; dolayısıyla, bir görüşün zayıf yanlarına saldırmak, o görüşün izleyicilerini rahatsız edebilir, ama buna bağlanmalarının geniş ölçüde dayandığı düşünceleri çökertmez. İnsanların bir tartışmadan yenik çıkınca, görüşlerini pek ender olarak değiştirmelerinin nedenlerinden biri budur. Daha çoğucası, böyle bir yenilgi, giderek görüşlerinin en zayıf yanlarım bir yana bırakmaları ya da düzeltmeleri sonucu, konumlarını pekiştirmelerine yol açmaktadır, îki zeki insan tartışmalarını sürdürürken, herbirinin görüşünün gittikçe daha iyileştiği sık sık rastlanan bir durumdur; çünkü bu süre boyunca, durmadan, karşısındakinin eleştirileriyle düzeltilmektedir. Bunun Popperci açıdan çözümlenişi apaçıktır. Popper’in yapmayı amaçladığı ve en iyi yazdığı zamanlarda da yaptığı, hasmının görüşlerinin en güçlü yanlarım arayıp onlara saldırmaktır. Hatta, saldırıya geçmeden önce, karşısındaki görüşü daha da güçlendirmeye çalışmaktadır. Bu görüşün zayıflıklarından kaldırılabilecek, formülleştirmelerinde düzeltilebilecek olanları varsa, bunları yapmaktadır; iyi dile getirilmemiş, ama doğru olabilecek her yanını anlayışla karşılamakta, besbelli açıklarıysa atlamaktadır; ona elinden gelen en sağlam anlatımı kazandırdıktan sonra, en güçlü ve çekici yanma saldırmaktadır. Düşünsel açıdan varolabilecek bu en ciddi yöntem, heyecan vericidir; sonuçları da, başarıya eriştiği zaman, tamamıyla yıkıcı olmaktadır. Çünkü yenik düşen görüşün, artık, eleştiri ışığında yeniden kurulabilecek herhangi bir çeşitlemesine olanak kalmamaktadır; yıkıldığı halinde, yararlanılabilecek her destek ve kaynak zaten kullanılmıştır. Popper'in Marxizme işte tam böyle yaptığı düşünülmektedir — Isaiah Berlin'in bu kitabın ikinci cümlesinde aktarılan yargısı, bu kanıyı dile getiriyor. Doğrusu, ben de aklı başında bir adamın Popper'in Marx eleştirisini okuyup da nasıl Marxist kalabileceğini düşünemiyorum. Fakat, bu biraz sonra geleceğimiz bir noktadır.

Akademik dünyada Açık Toplum ve Düşmanları nın en çok tartışılan yanı, hep, Platon'a saldırısı olmuştur. Fakat, bu konuda ileri sürülen görüşlerin pekçoğu bilinsizcedir. Açık Toplumun ilk cildinin baş-amacının Platon'u eleştirmek olduğunu, Popper'in Platonu filozof olarak küçümsediğini, ama Ronald B. Levinson'un yetkin, kap- kalm ve bilgince yapıtı In Def ense of Plato (Platonu Savunma Yolunda)'nun Popper’i «tümüyle çürüttüğü »nü ya da ona ağzının payını verdiğini varsayan birçoklarının konuşmalarını işittim (Popper, Açık Toplum’unun 1961'de yapılan 4. basımındaki bir Ek'le Levinson'u yanıtlamıştır.) Bunların hiçbiri doğru değildir. Popper, Platon için açıkça «bütün zamanların en büyük filozofu» demektedir (s. 98) ve onun hakkında, «eşsiz zekâsının olanca kudretiyle» (s. 109) gibi sözleri, hiç de alay etmeden, doğal olarak kullanmaktadır.

Hatta, Whitehead'in Batı felsefesinin tümü, Platon’a düşülmüş dipnotlarından ibarettir, yargısını onaylamaktadır. Platonu eleştirmek, baş-amacı da değildir; Levinson'un In Def ense of Plato’ sunun s. 17' sindeki şu sözleri, Popper'in konumunu doğru olarak anlatıyor: «Popper'in Platon'a saldırısı, bütün kitabını güdüleyen, devrimlerin en büyüğünün ‘kapalı toplum’dan 'açık topluma —yani, devletçe sağlanan karşılıklı koruma çerçevesi içinde, birbirlerinin haklarına saygı gösteren ve sorumlu, ussal kararlar alarak gitgide özgür bireylerin bir birliğine— geçiş olduğu yolundaki olumlu kanısının, yalnızca olumsuz boyutudur.» Levinson, Popper’in Platon üstüne yargısını tümüyle çürütmek şöyle dursun, kitabını sonuçlandırırken, o yargının en önemli bölümünün haklılığını teslim etmektedir: «İlk ve en önemli olarak, Platon’un —sıradan yurttaşların zorla düzene sokulması anlamına— Popper’in deyişiyle, toplumunu ‘kapalı' hale getirmeyi önerdiğini kabul ettik (s. 571)... Platonun siyasal ülküsü, herhangi bir saptırmaya uğratılmadan, pek çok otoriter hükümet çeşidi arasında, Webster sözlüğündeki totaliterlik tanımını bizim genelleştirerek kullandığımız anlamda, son derece ayrımlı bir tür diye sınıflandırılabilir; buna, daha önce kabul ettiğimiz gibi, Sabine’in özenle ve sakınarak ‘özel yargıyla kamu denetimi alanları arasındaki ayrımı kaldıran' bir hükümet diye tanımladığı anlamda ‘totaliter’ de diyebiliriz (s. 573)». Levinson, Popper’in söylediği pek çok şeye ısrarlı bir biçimde, karşı çıkmakla birlikte, onun «birçok düşün alanları hakkında geniş ve kapsamlı bilgi sahibi olmasından ve «bütün yapıtı [Açık Toplum ve Düşmanları]’nı savunusuna adadığı liberal ve demokratik ülkülere kayıtsız şartsız bağlılığından (s. 19) her zaman saygıyla söz etmektedir. Popper'in Platon uzmanlığının üstünkörü olduğunun şu ya da bu biçimde ortaya konulmuş bulunduğu yolundaki yaygın söylencenin kendisi, bir bilgiye dayanmadan yinelenmesi bakımından tümüyle boştur. Ama, önemli felsefeciler bu hataya katılmamışlardır. Bertrand Russell (Popper’in) «Platon’a saldırısı, alışılmadık bir çizgide olmakla birlikte, benim görüşümce tamamıyla haklı temellere dayanmaktadır» diye yazmıştır. Kendisi ileri gelen bir Platon uzmanı olan Gilbert Ryle, Mind dergisinde Popper'in kitabı üstüne yazdığı tanıtma yazısında, «Yunan tarihi ve Yunan düşünüşü hakkında incelemeleri derinliğine ve özgündür. Platon serimlemesi artık bir daha eskisi gibi olmayacaktır» demiştir. Bir çeyrek yüzyıl sonra (28 Temmuz 1972 günü) BBC Radyosunun 3. Programında Ryle bu yargısını özgül olarak yeniden onaylamıştır.

Platonculuk çağcıl dünyanın siyasal ve toplumsal yaşamında canlı bir sorun değildir. Sokrates'ten öncekilerin felsefesi de değildir. Fakat Marxizm canlı bir sorundur. Aslında, gayet kılgıl (pratik) bir bakımdan, Marx’ın günümüzün durumunda yansıyan kişisel başarısının insanlık tarihinde bir başka koşutu yoktur. Daha yüz yıl olmadı ki, Marx Londra’nın Hampstead semtinde karısı ve ailesiyle birlikte yaşayan, ellilerinde bir aydındı; günlerini okuyup yazmakla geçiriyordu, eğitim görmüş çevrelerde bile, kendisini tanıyanlar pek azdı. Oysa ölümünün üstünden yetmiş yıl geçmeden, bütün Rusya ve imparatorluğuyla Çin'in tümü de içinde olmak üzere, dünya nüfusunun üçte biri, kendilerini onun adıyla anan toplum biçimlerini benimsemiştir. Bu, sanırım, ne derece olağanüstü olduğu hâlâ yeterince düşünülmemiş bir görüngüdür. Fakat Marx'ın son yüzyılın en etkili filozofu olduğunu ve onun siyasal ve toplumsal düşünüşü hakkında bir miktar bilgi sahibi olmaksızın, bugün içinde yaşadığımız dünyayı anlama olanağı bulunmadığını yadsıyacak çok az kişi çıkar. Yirmi yıl öncesinden farklı olarak da, bugün bütün Batı dünyasında, üniversitelerimizde ve aydın gençler arasında Marxizme duyulan ilgi azalmamakta, artmaktadır.

Bilimsel olma savı, Marxizmin çok önemli bir öğesidir. Marx kendisini, tarihsel, -siyasal, ekonomik —genel olarak, toplumsal— bilimlerin, böyle denebilirse, Newton’u ya da Darwin'i gibi görmüştür. Das Kapital'in ikinci cildini, «onun evrim ve doğal ayıklanma kuramıyla, doğa bilimlerinin biçimbilimine (morfolojisine), kendisinin insanlık tarihi için yapmaya çalıştığı şeyi yaptığını düşünerek, hakkında, çağdaşlarının başka herhangi birinden daha büyük bir düşünsel hayranlık duyduğu» Darwin’e adamayı önermiştir. «Darwin'se kibar ve dikkatle seçilmiş sözlerle yazdığı bir mektupta, kendisinin ne yazık ki iktisat bilimi üstüne büsbütün bilimsiz olduğunu belirtmiş ve bu şerefi geri çevirmiştir; ama yazara, ortak amaçlan olduğunu varsaydığı, insan bilgisini ilerletme yolunda iyi dileklerini sunmuştur» (Isaiah Berlin, Karl Marx, s. 232.). Sorunun özü şudur ki, Marx insan toplumlarının gelişiminin kendisinin keşfettiği bilimsel yasalarla yönetildiğine inanıyordu. Bilim anlayışı, ister istemez Einstein-öncesinin bilim anlayışıydı. Zamanının başka bütün bilgili kişileri gibi, Marx da Newton’un maddenin uzamdaki devinimlerini yöneten Doğa Yasalarını keşfettiğini, dolayısıyla herhangi bir fizik sistem hakkında, ilgili veriler elde olunca, onun bütün gelecek evrelerinin önceden kestirilebileceğini sanmaktaydı. Böylelikle, gündoğumunun, günbatımının, ay ve güneş tutulmalarının, gelgitlerin vb. zamanını öndeyileyebiliyorduk. Böyle olmakla birlikte, her ne kadar Doğa Yasaları bize güneş sisteminin geleceğini önceden kestirmek olanağını veriyorsa da, onu denetlememize olanak vermemektedir: denilebilir ki, bunlar taş gibi bir zorunlulukla, bizim bilimsel olarak önceden kestirebileceğimiz ve betimleyebileceğimiz, ama değiştiremeyeceğimiz kaçınılmaz sonuçlar doğurmaktadır. Marx kendi keşiflerini, işte tam buna koşut görmüş ve Newtoncu terimler kullanarak da koşutluğu vurgulamıştır. Das Kapitalde kendisinin «Kapitalist üretimin Doğa Yasalarını» keşfettiğini söyler ve şu uyarıda bulunur: «Bir toplum kendi hareketinin Doğa Yasalarını keşfetmek için doğru yola girdikten sonra bile —çağdaş toplumun Ekonomik Devinim Yasasını açığa çıkarmak, zaten bu yapıtın sonul ereğidir—, normal gelişmesinin ardarda evrelerinde karşılaştığı engelleri ne cüretli sıçrayışlarla aşabilir ne de yasama kararlarıyla kaldırabilir. ... Bu, taş gibi bir zorunlulukla kaçınılmaz sonuçlar doğuran o yasaların kendilerinin, o eğilimlerin bir sonucudur. Endüstrice daha çok gelişmiş olan ülke, daha az gelişmiş olana yalnızca kendi geleceğinin imgesini gösterir».

Mars'ın kaçınılmaz diye gördüğü geleceği, kişisel olarak hoşnutlukla karşılamasının bilimsel açıdan herhangi bir önemi yoktur. Kesin konuşmak gerekirse, bir yıldızbilimci, önceden kestirdiği tutulmalar olurken onları seyretmekten hoşlanabilir, dolayısıyla olmalarım bekleyebilir, olduklarında da sevinebilir, ama bunları savunduğunun söylenmesi ne kadar anlamlı olabilirse, Marx'ın öndeyilediği olayların gerçekleşmesini savunduğunun söylenmesi de ancak o kadar anlamlı olabilir. Marx, kendi kuramının bu anlamda «bilimsel» olduğunu her zaman ısrarla belirtmiştir — bir şeyler öğütlememekte, yalnızca betimlemektedir; böyle yapmayan başka Sosyalizm biçimleriniyse «Utopyacı» diye aşağılamıştır — Utopyacı kuramlar olsa olsa düpedüz savunular, daha kötüsü de hayallerdir. Popper, bir yanda tarihin akışını biçimlendirmekte güçsüz olduğumuz yolundaki Marxist inançla, öte yanda yetkin bir toplum kurmanın elimizde olduğunu savunan Utopyacı inanışlar arasındaki bu ayrımı kabul etmektedir — ne var ki, Marxzmin ikinci türden bir inanç olduğu hakkında bir yanlış anlama yaygındır, çoğu Komünistler de sanki böyle düşünmekte, dolayısıyla, Popper'in «âdi Marxist», Marx’ıbsa «Utopyacı Sosyalist» dediği türe girmektedirler. Sanırım, gerçekten de. Komünizm Utopyacıdır, Marxizmse değildir: onun için, bu ayrımı akılda tutmak önemli olmaktadır.

Marxizmin bilimsel olma iddiasının çok önemli bir sonucu, ya kendisini bilimsel bir tartışma düzeyinde başarıyla savunmak ya da tutarsızlığa çökmek zorunda bulunmasıdır. Bu düzeyde herhangi bir yenilgiye uğrarsa, başka kanıtlama yollarına başvuramaz: kısacası, kendisini sınamalara açmak ve sonuçlarını kabul etmek durumundadır. Popper'inse, Marxizmin bilimsel doğruyu ortaya koyma savlarını, yeniden ayağa dikilmeleri için herhangi bir ciddi olanak bırakmamacasma yıktığına inanılmaktadır. Popper bunu, Marx’ın kuramının yanlışlanabilir olmadığını göstererek yapmamıştır. Âdi Marxizm yanlışlanabilir değildir, ama Popper Marx’a âdi Marxizmi yakıştırma hatasını işlememektedir. Karl Marx’ın kendi kuramı, layık olduğu düşünsel ciddilikle ele alınınca, oldukça çok sayıda yanlışlanabilir öndeyiler sunmaktadır — ki, bunların en önemlileri şimdiden yanlışlanmış bulunmaktadır. Örneğin, bu kurama göre, ancak tam gelişmiş Kapitalist ülkeler Komünist olabilecektir, onun için de bütün toplumların önce Kapitalist gelişme aşamasını tamamlamaları gerekmektedir: fakat gerçekte, Çekoslovakya'nın dışında, Komünist olan bütün ülkeler endüstri-öncesi durumdaydılar — hiçbiri tam gelişmiş bir Kapitalist toplum değildi. Bu kurama göre, devrimin endüstri ‘proletaryasına dayanması gerekiyordu: fakat Mao Ze-Dung, Ho Chi-Minh ve Fidel Castro bunu açıkça yadsımışlar ve başarılı devrimlerini, ayrı ayrı ülkelerinin köylülüklerine dayandırmışlardır. Bu kurama göre, endüstri proletaryasının kaçınılmaz bir biçimde daha çok yoksul, daha çok sayıda, daha çok sınıf-bilinçli ve daha çok devrimci olması için inceden inceye bir sürü sebep vardır: gerçekteyse, Marx'ın gününden beri,, bütün endüstri toplumlarında bu sınıf daha varlıklı, daha az sayıda, daha az sınıf-bilinçli ve daha az devrimci olmuştur. Bu kurama göre, Komünizmi ancak işçilerin kendileri, yığınlar başa geçireceklerdir: gerçekte, bugüne değin hiçbir ülkede, hatta Şili'de bile, Komünist Partisi özgür bir seçimle çoğunluğun desteğini kazanamamıştır; tam erke eriştikleri yerlerde, Komünizmi çoğunluğun üstüne bir ordu, genellikle de yabancı bir ordu, zorla getirmiştir. Bu kurama göre, Kapitalist üretim araçlarının mülkiyetinin, gitgide daha az kişinin elinde toplanması zorunluydu: gerçekte, anonim şirketlerin gelişmesiyle, mülkiyet öylesine yaygın bir biçimde dağılmıştır ki, denetim yeni bir profesyonel işletme yöneticileri sınıfının , eline geçmiştir. Bu sınıfın ortaya çıkışının kendisi de, bütün öteki sınıfların ister istemez ortadan kalkacaklarım ve —her şeye sahip olan ve her şeyi denetleyen, ama hiç çalışmayan ve durmadan daralan bir Kapitalist sınıfla, hep çalışan, ama hiçbir şeye sahip olmayan, hiçbir şeyi denetlemeyen ve durmadan genişleyen bir proletarya arasında— iki sınıf halinde kutuplaşacağını söyleyen Marxist öndeyinin bir yadsınmasıdır.

Sonra, bir başka yönden bakılırsa; Marx'la Engels’in çoğu bilimler hakkında söylediklerini, daha sonra bu bilimlerde yer alan gelişmeler modası geçmiş hale getirmiştir: örneğin, madde kuramlarını Einstein-sonrası fizik, bireysel davranış anlayışlarını Freud -sonrası psikoloji geride bırakmıştır. Marxizmin kendisinin Ricar- docu ekonomik temellerini Keynes-sonrası iktisat, Hegelci mantık temellerini de Frege-sonrası mantık, unutulmuşluk uçurumuna süpürüp atmıştır. Siyasal kuramların gelecek gelişmeleriyle ilgili görüşleri de, gerçekte olanlardan çok farklı çıkmıştır — sanırım, bunun başlıca nedeni, parlamenter demokrasiyi ciddiye almayışlarıdır (bu kusur da yine, böyle herhangi bir gelişmeyi olanaklı görmeyen kuramlarından gelmektedir).

Bütün bunlar, bilimsel olma savında bulunan bir kuramın, temel yöntem uyarınca, öndeyilerini deneyimin sınamasından geçirip onların yanlışlandığını görmekle yadsınması demek olmaktadır. Fakat, ilk bölümlerden anımsanacaktır ki, bu, bir kuramın geçirmek zorunda bulunduğu başlıca sınama olmakla birlikte, tek sınama değildir: kuramlar iç tutarlılık ve tutumunun mantıksal gereklerini de karşılamalıdırlar. Üretim araçlarının gelişmesinin tarihsel gelişimin tek belirleyicisi olduğunu söyleyen Marxizmin temel ilkesinin, böyle bir kuramın nasıl olup da aynı kalmak yerine, geliştiğini açıklayamayacağı olgusu karşısında mantıkça tutunumsuz kaldığı gösterilmiştir.

Marx'm tarihin bilimsel yasalara göre geliştiği görüşü, Popper’ in «tarihsicilik» dediği şeyin bir örneğidir. «Tarihsicilik’le, toplumsal bilimlerin başlıca amaçlarının tarihsel öndeyi olduğunu varsayan ve bu amacın, tarihin evriminin altında yatan 'düzenlilik' ya da 'kalıp'lar, ‘yasa' ya da ‘eğilim'ler keşfedilerek gerçekleştirilebileceğine inanan bir yaklaşımı söylemek istiyorum» (The Poverty of Historicism, s. 3.). Tarihsici inanışın kimi örnekleri: Eski Ahid Yahudilerinin Seçilmiş Halkın kutsal bir görevi olduğu inancı, ilk Hıristiyanların İkinci Geliş üzerine kitle halinde Hak dinine dönüşler olacağının kaçınılmazlığına inanmaları, bazı Romalıların dünyaya egemen olmanın Roma için bir alınyazısı olduğu inançları, Aydınlanma Çağı liberallerinin ilerlemenin kaçınılmazlığına ve insanın yetkinleşebileceğine inanmaları, Hitler'in Bin Yıllık İmparatorluğun kurulacağına inanmasıdır. Bu inanışların ne denli düşük bir gerçekleşme oranı olduğunu kavramak için, en ünlü örneklerden kimilerini ardarda sıralamaya başlamak bile yeter. Fakat özgül kuramlar bir yana, tarihin bir ereği, ereği yoksa bile bir tasarımı ya da hiç değilse bir anlamı yahut en azından bir tür tutarlı kalıbı olduğu yolundaki genel fikir de çok yaygın görünmektedir.

Tarihsel kaçınılmazlık ciddi olarak savunulmak gerekirse, sınırlı sayıda açıklamalar olanaklıdır. Ya tarih dış bir zekâ (çoğucası, Tanrı) tarafından kendi amaçlarına göre yöneltilmektedir. Ya tarih içsel bir zekâ (içkin tin, yaşam gücü ya da «insanın kaderi» gibi bir şeyler) tarafından ileriye doğru itilmektedir. Ya da hiçbir tin yoktur, bu durumda tümüyle belirleyici maddi süreçler işliyor olmalıdır. İlk iki almaşık, besbelli bir anlamda metafiziktir: yanlışla- namazlar ve kesinlikle bilimsel-değildirler. Üçüncüsüyse, artık tutulamayacak bir bilim anlayışına dayanmaktadır.

Popper'in bu görüşleri yadsımasının nedenleri, bu kitapta şimdiye değin anlatılanlardan belli olmuş bulunmalıdır. Popper, değişmenin sorunlarımızı çözme girişimlerimizin sonucu olduğuna —sorunlarımızı çözme girişimlerimizinse, önceden kestirilemeyecek başka öğelerin yanısıra, hayal gücü, seçme ve bahtlılık gerektirdiğine— inanan bir belirlenmezcidir (endeterminist). Biz neyi seçersek, yaptığımız seçmeden sorumlu oluruz. İşin içinde herhangi bir yöneltme sürecinin olduğu ölçüde, tarihi ileriye götüren, birbirlerimizle, (İnsan türü olarak bizim yaratmadığımız) fizik çevremizle ve (insan türü olarak bizim yarattığımız, ama her bireyin kalıtçısı olduğu ve ancak birazcık değiştirebileceği) Dünya 3'le etkileşimimiz içinde, bizizdir. O tarihin içinde birtakım amaçlar varsa, onlar bizim amaçlarımızdır. Herhangi bir anlamı da varsa, bu bizim ona verdiğimiz anlamdır.

Bu fikirler açısından, Popper bütün tarihsici kuramlara saldırmaktadır. En güçlü saldırısını yönelttiği kuram da, hem çağcıl dünyada en etkili olanı o Olduğu için, hem de tarihin gelişmesinin bilimsel yasalar uyarınca olduğunu ve (kendisinin ortaya koyduğu) bu yasaları bilmemizin geleceği önceden kestirmemizi olanaklı kıldığını savlayan, hepsinden çok o olduğu için, Marxizmdir. Popper' in kanıtı, en teknik düzeyde, ister bir bilgin ister bir bilgisayar olsun, hiçbir bilimsel öndeyicinin, gelecekte kendisinin vereceği sonuçları, bilimsel yöntemlerle, hiçbir biçimde önceden kestiremeyeceğini göstermekten oluşmaktadır. Daha alışılmış terimlerle ise, bu kanıt şu biçimi almaktadır. İnsan bilgisinin büyümesinin insan tarihini güçlü bir biçimde etkilediğini göstermek kolaydır —her türlü bilgiye maddi gelişmenin bir yan ürünü diye bakanlar bile, kendileriyle çelişkiye düşmeksizin, bu gerçeği kabul edebilirler. Fakat geleceğin bilgisini önceden kestirmek, mantıkça olanaksızdır: geleceğin bilgisini önceden kestirebilseydik, o bilgiye şimdi sahip olmuş olurduk, geleceğin bilgisi olmazdı; geleceğin keşiflerini önceden kestirebilseydik, bunlar şimdinin keşifleri olurdu. Bundan şu sonuç çıkar ki, gelecekte yapılabilecek anlamlı keşifler varsa, insan isteklerinden bağımsız olarak belirlenmiş bulunsalar bile, bunları bilimsel yöntemlerle önceden kestirmek olanaksızdır. Bir de şu kanıt vardır: gelecek bilimsel olarak önceden kestirilebilir olsaydı, ne olacağı bir kez keşfedilince artık gizli kalamazdı, çünkü ilkece herkes tarafından keşfedilebilir olurdu. Bu da ayrıca, bizi kaçınma önlemleri almanın olanaklılığı/olanaksızlığı konusunda bir paradoksla karşı karşıya getirirdi. Yalnızca bu mantıksal nedenler tarihsiciliği çökertmektedir; dolayısıyla, bizim de, Marxist programda merkezi bir önem taşıyan, kuramsal fiziğe karşılık kuramsal bir tarih fikrini yadsımamız gerekiyor.

Geleceğin bilimsel olarak önceden kestirilebilir olduğu fikrinin çökmesiyle birlikte, bütüncül olarak (toptan) planlanmış toplum fikri de yıkılmaktadır. Bunun, başka bakımlardan da mantıksal tutunumsuzluğu gösterilmiştir: bir kere, «Planlamacıları kim planlayacak?» sorusuna tutarlı bir yanıt verilemez; ikinci olarak, yukarıda gösterdiğimiz üzere, herhangi bir durumda eylemlerimizin amaçlanmamış sonuçlar doğurması olasılığı vardır. Sırası gelmişken şuna da değinmekte yarar vardır ki, bu ikinci nokta Utopyacların genel bir yanılgılarını ortaya koymaktadır (ama Marx bu yanılgıyı paylaşmaz —gerçekten, Marxizmin burada çoğu Sosyal Demokratlardan daha açık bir anlayışı vardır); buna göre, «toplumda 'kötü' bir şey, savaş, yoksulluk, işsizlik gibi hoşlanmadığımız bir şey olunca, bu kötü bir niyetin, uğursuz bir tasarımın sonucu olmuş olmalıdır: herhalde birileri bunu 'kasten' yapmıştır ve hiç kuşkusuz, birileri bundan yararlanmaktadır. Bu felsefi sayıltıya, ben toplumun komplocu kuramı dedim.» (Popper’in Modern British Philosophy'dekı sözlerinden (der. Bryan Magee), s. 67.) Popper'in Marxizme karşı giriştiği saldırının öteki cepheleri, bu kitapta daha önce serimlenmiş. bulunan kanıtlara dayanmaktadır ve yinelenmeleri gerekmez. Bunların en önemlisi, Marx'ın «bilimsel Sosyalizm» dediği şeyi ileri sürerken, yalnız toplum hakkında değil, bilim hakkında da yanıldığı savıdır — Marx'ın bilim görüşü, Popper'in kendisinin devirdiğine inandığı bir görüştür. Popper bilim konusunda haklıysa, o zaman, gerçekten bilimsel tek siyaset felsefesi kendisininkidir; bundan daha önemlisi, her ikisi de günümüzün dünyasında pek belirgin bir biçimde dile getirilen, bilim düşmanlığı da, akla karşı başkaldırı da yanlış bilim ve akıl anlayışlarına yönelmişlerdir.

Popper’in, tarihte, insanların ona verdiklerinden başka bir anlam göremeyeceğimiz yolundaki kanıtları, bunların kendilerini bir tür varoluşçu boşluğa bıraktığı duygusuna kapılan kimi insanlarda, ^ön-yitirtici olduğu için psikolojik olarak da rahatsız edici bir etki yaratmıştır. Daha başka birtakım kimseler, eğer Popper haklıysa, o zaman bütün değer ve kuralların keyfi olmak zorunda kalacağından korkmaktadırlar. Açık Toplum'da (cilt I, s. 64-65), bu ikinci kuruntu pek güzel karşılanmıştır. «Hemen hemen bütün yanlış anlamalar, temel bir kavrayış hatasından ileri gelmektedir; bu da, ‘uylaşım'ın 'keyfiliği' içerdiğine inanmak, istediğimiz herhangi bir normlar sistemini seçmekte özgürsek, bir sistemin herhangi bir başkası kadar iyi olacağını sanmaktır. Elbette, normların uylaşıma dayandıkları yahut yapma oldukları görüşünün, bir ölçüde keyfilik öğesinin işe karışacağına, yani (Protagoras'ın gereğince ısrarla belirttiği üzere) aralarında bir seçim yapmak için pek sebep olmayan başka norm sistemleri de bulunabileceğine işaret ettiğini teslim etmek gerekir. Fakat, yapaylık hiç de tam keyfilik demek değildir. Örneğin, matematik hesaplar yahut senfoniler ya da tiyatro oyunları geniş ölçüde yapaydır, ama bundan bir hesap ya da senfoni yahut oyunun herhangi bir başkası kadar iyi olacağı sonucu çıkmaz.» Popper'in bunun niçin böyle olmadığı ve insanın gerçek yönelişini» ne olduğu hakkındaki tam açıklaması, kendisi daha sonra yayımladığı halde, bizim daha önce tartıştığımız yazılarında yer alan evrimci bilgi kuramında, özellikle de Dünya 3 kuramında bulunmaktadır.

Popper'in Marxizme karşı kanıtlarından kimileri, Utopyacılığa da uymaktadır — örneğin, toplumlann «süpürülüp atılabileceği» ve yerlerine «tümüyle yenileri»nin konulabileceği görüşüne karşı- ileri sürdüğü kanıt böyledir. «Utopyacı, yaklaşım şöyle betimlenebilir. Akla uygun her eylemin belli bir amacı olmalıdır. Bu eylem, amacını bilinçli ve tutarlı olarak izlediği, araçlarını da ereğine göre belirlediği ölçüde akla uygundur. Onun içindir ki, akla uygun eylemde bulunmak istiyorsak, yapmamız gereken ilk iş ereği seçmektir; aslında, sonul ereğe götüren araçlar ya da bu yoldaki adımlar olan araç veya ereklerden kesinlikle ayrımlamamız gereken gerçek ya da sonul ereklerimizi belirlemekte de dikkatli olmalıyız. Bu ayrımı yapmayı savsaklarsak, parça ereklerin bizi sonul ereğe yakınlaştırıp yakınlaştırmayacağını sormayı da savsaklamış, dolayısıyla akla uygun eylemde bulunmamış oluruz. Bu ilkeler siyasal etkinlik alanına uygulanınca, bizim herhangi bir kılgıl eyleme kalkışmadan önce, sonul siyasal ereğimizi, yani kafamızdaki İdeal Devleti belirlememizi gerektirir. Ancak bu sonul erek hiç değilse kaba anaçizgileriyle belirlenmiş olunca, ancak erek edindiğimiz toplumun projesi gibi bir tasarımı elimizde olunca, işte ancak araçlarını düşünmeye ve kılgıl eylem için bir plan o zaman bunu gerçekleştirme* nin en iyi yollarını ve çizmeye başlayabiliriz» (The Open Society and Its Enemies, cilt I, s. 157.).

Bir idealist, ciddi olarak yanılsamaları olmayan bir idealist olmayı istiyorsa, Popper'in, önce bir projeden başlayan ve sonra onu gerçekleştirmeye koyulan bütün siyaset yaklaşımlarına karşı kanıtlarını göğüslemek zorundadır. Birinci olarak, her nereye gitmek isterseniz isteyin, olduğunuz yerden yola çıkmaktan başka bir seçeneğiniz bulunmadığı kanıtı vardır. Bilgi kuramında ya da bilimde yahut güzel sanatlarda olduğu gibi, siyasette de, her şeye en başından başlamak olanağı yoktur. Hayali değişikliklerden farklı olarak her türlü gerçek değişme, ancak edimsellikle varolan koşullarda bir değişme olabilir. Ütopyacılar, genellikle, şu ya da bu şeyin değişebilmesinden önce, bir bütün olarak toplumun değişmesi gerektiğini söylerler; fakat bunu söylemek, herhangi bir şeyi değiştirmeden önce, her şeyi değiştirmemiz gerektiğini söylemektir ki, bu da kendi içinde çelişkili bir fikirdir. İkinci olarak, hangi eylemlere girişirsek girişelim, bunların kolaylıkla projemizde çatışabilecek birtakım amaçlanmamış sonuçlan da olacaktır. Eylemimiz ne denli toptancı olursa, amaçlanmamış sonuçlar da o denli bol çıkacaktır. Bir bütün olarak toplumu değiştirmek için hazırlanan geniş kapsamlı planların ussallığını savlamak, öyle ayrıntılı bir toplumbilim bilgisi savlamaktır ki, buna düpedüz sahip bulunmuyoruz. Araçlar ve erekler hakkında Utopyacı türünde konuşmaksa, bir benzetmeyi yanıltıcı bir biçimde kullanmaktır: gerçekte söz konusu olan, zamanca bize yakın —«araçlar» diye adlandırdığımız— bir olay kümesiyle, bunların ardından gelecek, zamanca bize uzak —«erek» diye adlandırdığımız— bir başka olay kümesidir. Fakat, —tarihin akışı durmadıkça— bunları da ardarda başka olay kümeleri izleyecektir. Dolayısıyla, erek gerçekten erek değildir ve sonsuz bir dizide yalnızca ikinci sırada gelen bir küme için birtakım ayrıcalıklar savlamak, ciddi olarak savunulamaz. Üstelik, ilk olaylar kümesinin, zamanca bize daha yakın olduğu için, tasarlanan biçimde gerçekleşmesi, daha uzak ve daha belirsiz olan İkinciden daha olasıdır. İkinci kümede erişileceğine söz verilen ödüller, onların uğruna ilkinde katlanılan özverilerden daha az güvenlidir. Bütün bireylerin de eşit manevi hakları varsa, o zaman bir kuşağı bir sonraki uğruna gözden çıkarmak yanlıştır.

Projenin kendisine gelince, insanların ne tür bir toplum istedikleri konusunda birbirlerinden • ayrıldıkları tanıtlanabilecek bir gerçektir — uylaşımsal Tutucular, Liberaller ve Sosyalistler bile, başkalarına olanak tanımamacasına böyle yapmaktadırlar. Dolayısıyla, kendi projesini üretime sokmak amacıyla işbaşına gelen grubun niteliği ne olursa olsun, —onları inanmadıkları bir ereğe hizmet etmeye zorlamasa bile— başkalarının karşıtlığını etkisiz kılmak zorunda kalacaktır, özgür bir toplumun ortak toplumsal amaçları zorla benimsetememesine karşılık, Utopyacı amaçları olan bir hükümet otoriter olmak zorundadır ve öyle olmaya yazgılıdır. Toplumun köktenci bir biçimde yeniden-kurulması, ister istemez uzun bir zaman alacak, çok büyük bir girişimdir: hele, tanımı gereğince, bir devrimci karışıklık dönemi olacak bu zaman süresince toplumsal amaç ve düşüncelerin ve ülkülerin önemli ölçüde değişmeyeceğine en küçük bir olasılık bile tanınabilir mi? Ama değişirlerse de, bunun anlamı, projeyi yapanlar için bile, en çok istenilen toplun! diye görünen şeyin, yaklaşıldıkça gitgide farklılaşacağı — özellikle, projenin yapılmasıyla hiçbir ilgileri olmayan ardıllarının istediklerinden büsbütün farklı bir şeye dönüşeceğidir. Bu, bir başka kanıtla bağıntılıdır: yalnızca planlamacıların kendileri, süpürüp atmak istedikleri toplumun bir parçası olmakla kalmamaktadırlar; aynı zamanda, onların toplumsal deneyimleri ve dolayısıyla, toplumsal varsayımları ve amaçları da, ne denli eleştirel olsa bile, o toplumca derinliğine koşullandırılmıştır. Demek ki, gerçekte o toplumu süpürüp atmak, onların ve planlarının da süpürülüp atılmasını içermektedir. Zaten, köktenci ve köktenci olduğu için de uzun süreli bir toplumsal yeniden-kurma, çok büyük sayıda insanları köklerinden sökmek ve onlara yönlerini şaşırtmak zorundadır, böylelikle de hem psikolojik hem maddi anlamda yaygın karşıtlıklar yaratacaktır; bu durumda en azından bazı kimselerin kendilerini bu gibi etkilerle tehdit eden önlemlere karşı koymaya kalkışmaları beklenmelidir. İdeal toplumu gerçekleştirmeye çalışan erk başındakiler, bu gibi kişileri benlik çıkarları için bütünün iyiliğine karşı çıkıyorlar diye göreceklerdir — ki, bu da yarı yarıya doğru olacaktır. Dolayısıyla, bunlar toplumun düşmanları olarak görüleceklerdir. Bu, onları ister istemez daha sonra gelecek olaylarda kurbanlar haline getirecektir. Çünkü ideal erekleri gerçekleştirmek için çalışmak, bunlar aslında erişilmez olduklarından, çok uzun zaman alacaktır, dolayısıyla eleştiri ve karşıtlığın susturulması gereken süre gitgide daha uzayacaktır; böylece, en iyi niyetlerle de olsa, hoşgörüsüzlük ve otoriterlik yoğunlaşacaktır. Niyetler ve erekler ideal diye düşünüldükleri için de, bunların inatla gerçekleşmemeleri, ister istemez binlerinin tekneyi sallamakta olduğu yolunda suçlamalara yol açacaktır — sabotaj yapılmış ya da yabancılar işe karışmış yahut önderler yozlaşmış olmalıdır; çünkü devrimin eleştirisinden yan çizen bütün olanaklı açıklamalarda, binlerinin habisliği söz konusu olmak zorundadır. Böylelikle, suçluları tanılamak ve onları yok etmek gerekli olmaktadır; suçlular olması gerekince de, suçlular bulunacaktır. Bu noktaya gelindikte, devrimci rejim, gırtlağına kadar, eylemlerinin önceden kestirilmemiş sonuçlarına batmış olacaktır. Çünkü, devrimin düşmanları layıklarını bulduktan sonra bile, devrimci erekler inatla gerçekleşmemeyi sürdürecekler ve yönetici grup, çoğucası önceli rejimlerde en çok kınadığı noktalardan biri olan, acil sorunlara ani çözümler bulup buluşturma yoluna (Popper'in «plansız planlama» dediği yola) gitgide daha çok sürüklenecektir. Buysa, açıklanmış amaçlarıysa edimsel olarak yaptıkları arasındaki aynlığı daha da genişletecek — yaptıkları en kinik utopyacılık-karşıtı hükümetlerin etkenliklerine gittikçe daha çok benzeyecektir.

Gerçek, elbette, şudur ki, hemen hemen hepimiz, hangi yeni- den-kurma söz konusu olursa olsun, o yapılırken, toplumsal düzenin en önemli yanlarının işlemeye devam etmesini isteriz: insanların karınlarının doyurulması, üstlerinin başlarının giydirilmesi, ko- nutlannın olması, sıcak tutulması sürdürülmelidir: çocuklar, dayanılmaz bir biçimde perişan edilmeyeceklerse, bakım ve eğitimleri sürdürülmelidir; ulaşım, sağlık, polis ve itfaiye hizmetlerinin işletilmesi sürdürülmelidir. Çağcıl bir toplumda, bütün bunlar geniş çaplı örgütlere dayanmaktadır. Hepsini birden süpürüp atmak, sözcüğün tam anlamıyla bir kargaşa yaratır; böylesi bir durumda, ideal bir toplumun herhangi bir biçimde ortaya çıkabileceğine inanmak deliliğe yakındır; hatta şimdi elimizdekinden biraz daha iyi bir toplumun çıkabileceğine inanmak da öyledir. Bununla birlikte, biz kesin kararlı olsaydık bile, bütün yetkinlik düşlerimize karşın, hiçbir zaman her şeyi süpürüp attıktan sonra yeniden işe başlayamazdık. İnsanlar denizin üstündeki bir geminin mürettebatı gibidir: içinde yaşadıkları geminin diledikleri kesimini istedikleri modele göre yenileyebilirler, tümünü de kesim kesim istedikleri modele göre yenileyebilirler, ama hepsini birden istedikleri modele göre yenileyemezler.

Değişmenin hiçbir zaman durmayacağı olgusu, iyi toplum için bir proje fikrinin kendisini anlamsız kılmaktadır, çünkü toplum tıpkı o proje gibi olsaydı bile, hemen ondan ayrılmaya başlardı. Demek ki, ideal toplumlar yalnızca ideal oldukları için erişilemez değillerdir, herhangi türden bir projeye karşılık olmak için durulgan ve değişmez olmaları gerektiği için de erişilemezler; görünürlerde böyle olabilecek hiçbir toplum yoktur. Hatta, her geçen yılla toplumsal değişmenin temposu yavaşlamamak ta, hızlanmaktadır. Görebildiğimiz kadarıyla, bu sürecin sona ereceği de yoktur. Dolayısıyla, gerçekliklere karşılık olmayı umabilmek için, bir siyaset yaklaşımının durumlarla değil, değişimle ilgili olması gerekmektedir. Bize düşen ödev, belirli bir toplum biçimini kurmak ve sürdürmek gibi, olmayacak bir işi başarmak değildir: hiç durmayan bir değişme süreci içinde gerçekten olan değişiklikler üstündeki denetimimizi en çoğaltmak — ve bu denetimi bilgece kullanmaktır.

Toplum hiçbir zaman yetkin olmayacağı için, «Toplumun ideal biçimi nedir?» gibi sorular sormak akademik kalır. Kaldı ki, Popper «nedir?»li sorulan genellikle uygunsuz bulmaktadır: «Çekim nedir?» ve «Yaşam nedir?» sorulan bilimde ilerlemeyle ne denli ilgisizlerse, «Özgürlük nedir?» ve «Adalet nedir?» sorulan siyasette ilerlemeyle o denli ilgisizdirler. Bir adım ötede saklı «nedir?» sorulan da, bunlar kadar uygunsuz sayılmak gerekir — örneğin, «Britanya gerçekten bir demokrasi midir?» sorusu, doğruca «Demokrasi ile ne demek istiyorsunuz?» ya da «Demokrasi nedir?»e götürmektedir. Bu gibi soruların, gerçeğin özünü bir tanımın içinde ya kalama yolundaki yarı-sihirbazca girişimleri, Popper’in, bunların kullanılmasına «özcülük» adını vermesine neden olmuştur. Siyasette özcü yaklaşım, hemen hemen doğal bir biçimde Utopyacılığa ve öğretisel tartışmaya yol açar. Sahiden önemli sorularsa, «Bu koşullar altında ne yapmalıyız? Sizin önerileriniz nelerdir?» gibi sorulardır. Bunlara verilecek yanıtlar verimli bir biçimde tartışılabilir ve eleştirilebilirler; sonra, bunlara dayanmışlarsa da, sınanabilirler, öneri olmayan hiçbir şey uygulamaya vurulamaz. Demek ki, bilimde olduğu gibi siyasette de önemli olan, kavramların çözümlenmesi değil, kuramların eleştirel olarak tartışılması ye deneyin sınamalarına sokulmasıdır.

Otoriter yapılar, kesinlik hakkında, geleneksel bilim görüşüyle aynı yanlış fikirleri ve yöntem üstüne yanlış varsayımları içlerinde taşıdıkları için, Popper'in siyasette belirli bir toplum durumunu kurabileceğimiz ve sürdürebileceğimiz (bunu amaçlamamızın gerekmesi şöyle dursun) görüşüne yönelttiği eleştirinin altında yatan kanıtlar, onun bilimde kesin bilgiyi tanıtlayabileceğimiz ve koruyabileceğimiz görüşüne (bunu amaçlamamızın gerekmesi şöyle dursuA), yönelttiği eleştirinin altında yatan kanıtlarla birebir aynıdır. Buna karşılık, onun, bilimin bilimsel yöntem olduğu görüşü ve bu yönteme nasıl bakılması gerektiği hakkındaki görüşü de, her düzeyde, siyasetin siyasal yöntem olduğu ve bu yönteme nasıl bakılması gerektiği hakkındaki görüşüyle karşılıklı olarak bağıntılıdır. Her iki konuda da, Popper bizden, sonu olmayan bir geri besleme sürecini hayal gücü ve duyarlılıkla kullanmamızı istemektedir — bu sürecin içinde cesaretle yeni fikirlerin ortaya atılması, değişmez bir düzenlilikle, onların deneyin ışığında sıkı bir hata ayıklama sürecine uyruk tutulmalarıyla birlikte yürütülecektir. Popper bu yaklaşıma, felsefede «eleştirel akılcılık», siyasette de «bölük pörçük toplumsal mühendislik» demektedir. Bu deneyimin üç katlı bir bahtsızlığı vardır: «bölük pörçük» zaten pek iyi olmayan bir anlamda kullanılır, buradaysa bir de, üstelik, önerilen yöntemin köktenciliğini gizlemektedir; «mühendislik» de insanlara ilişkin olarak kullanılınca sevimsiz birtakım şeyler akla getirmektedir. Bu söz kulağa duygusuz geliyor, fakat Popper'in onu savunmasından daha tutkulu ya da onun bu yöndeki kimi kanıtlarından daha insancıl hiçbir şey olamaz. Bu felsefenin nasıl bir bütünlüğü olduğunu göstermeye çalışırken, ben bu kitapta daha çok mantıksal kanıtlar ve onların ilişkileri üstünde durdum; fakat daha da önemlisi, ahlaksal kanıtlardır — bunları ve bu kitapta ele almadığımız daha pek çok konuyu incelemek için, okuyucuya Popper'in yapıtlarına başvurmasını salık veririm.

Sh:79-96

Kaynak: Bryan Magee, Karl Popper’in Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuramı, Çeviren: Mete Tunçay, Remzi Kitabevi, İkinci Basım: 1990, İstanbul

^{^[1]} Bkz. K. Popper’ın Unended Quest adlı kitabının son baskısı, Londra: Routledge, 1992.

^{^[2]} Bkz. K. Popper’ın The Open Society and lts Enemies adlı kitabının son yayımlanan tek ciltlik baskısı, Londra: Routledge, 1995. İlk İtalyanca baskısı 1974 de Armando tarafından yayımlandı.

^{^[3]} Bkz. Popper, Utıended Quest, s. 35. Marksizm’in, “Kaçınılmazın gerçekleşmesine yardım et” şeklindeki ahlaki yasasına yapılan göndermeyle birleştirilerek, “tarihi bir kehanet” olarak tanımlandığı bölüm.

[4] Ibid., s. 36

^{^[5]} Floransa’da çıkan Iride dergisinde yayımlanmak üzere.

^{^[6]} Isaiah Berlin, Four Essays on Liberty, Oxford: Oxford University Press, 1969, s. 118-172.

^{^[7]} Bkz. Steven Lukas’ia yapılan söyleşi (not 5).

^{^[8]} Sol hakkındaki bu görüş için, bkz. Il legno storto e altre cinque idee Per ripensare la sinistra (Giancarlo Bosetti), Venedik: Marsilio, 1991.

^{^[9]} Yine de Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan birçok araştırma, bu düşünceyi beslemektedir. Bkz. Big World Small Senen: The Role ofTelevision in American Society, Lincoln: University of Nebraska Press, 1992.

^{^[10]} K. Popper ve K. Lorenz, Die Zukunft İst offen. Das Altenberger Gesprâch, Münih: Piper, 1985. Özellikle insan ırkının, risk üstlenme ve deneme-yanılma yaklaşımlarıyla, karşılaştığı sorunlardaki değişimi nasıl etkilediğine ilişkin sayfalar. Popper, daha iyi bir dünya arayışını, “yaşama serüveninin” bir parçası olarak tanımlıyor, ideal dünyayı keşfetmek her zaman için arzumuz, umudumuz, hayalimiz olmuştur. Bu bir anlamda Darwinci seleksiyon yoluyla aklımıza sokulan bir şeydir’ (S. 17).

^{^[11]} Son yıllarda İtalya’da oldukça geliştirilen bir araştırma programından söz ediyorum. Bkz. Giovanna Zincona, Da sudditi a dttadini, Bolonya: II Mulino, 1992.

^{^[12]} Bkz. “La superbomba del falco Sacharov”, L’Unitâ, 5 Aralık 1991.

^{^[13]} Bu alıntıların hepsi K. Popper’ın ‘The Importance of Criticial Discussion. An Argument for Human Rights and Democracy” başlıklı makalesinden yapılmıştır. Free Itıquiıy, c. 2, no. 1, Kış 1981-82, s. 7-8.

^{^[14]} Fedor Burlatsky, Khrushchev and First Russian Spring adlı kitabında bu konudaki ısrarını sürdürüyor, Londra: Weidenfeld & Nicolson, 1991, s. 257-262.

Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.

Bu Blogda Ara

İsmail Hakkı Altuntaş

KARL POPPER YÜZYILIN MİRASIYLA YİNE YOLUMUZU AYDINLATIYOR

Benzer Yazılar

Yorumlar

Arşivleme