Çeviri
Ehl-i Beyt
Sûfiler aşırı yorum örneklerinden birisini ehl-i beyt kavramını içerenhadislerin yorumunda ortaya koymaktadırlar. Hz. Peygamber’in âli ve ehli meselesi Şiileriolduğu kadar sûfileri de yakından ilgilendirmiş, sûfiler Şiileringörüşlerine karşı “âl” kavramına farklı yorumlar getirmişlerdir. Bu konuda Kelâbâzî (380/990), Hakîm et-Tirmizî (285/898) ve İbnu’l-Arabî (638/1240)eserlerinde yer ayırmışlar ve hadislerle bu meseleye açıklık getirmeyeçalışmışlardır. Aynı hadisler ve kavramlarhakkında onlarınyaptıkları yorumlar ve vardıkları neticeler bu üç müellifintasavvuf anlayışlarının hadis yorumlarına nasıl etkide bulunduğunu göstermesi açısından bir kıyaslamayapmamıza da imkan tanıyacaktır.
Hakîm et-Tirmizî (320/932), Hatmu’l-Velâye adlı eserinde velâyet meselesi hakkında 157 soru sormaktadır. Hakîm, soruları zikrettiği yerde cevaplarını vermekten kaçınmışsa da, gerek bu eserinde ve gereksebaşka risâlelerinde yeri geldikçe bunlarınbüyük çoğunluğuna cevap teşkil edecek kanaatlerini açıklamıştır.445 Asırlar sonra İbnu’l-Arabî, özellikle bu sorularıncevaplarının yer aldığı bir risâle kaleme almıştır.Bu risâle “el-Cevâbu’l-Müstakîm amma sele anhu et-Tirmizî el-Hakîm” adını taşımaktadır. Bu eserinin yanı sıra İbnu’l-Arabî Futûhât’ta bu soruları yeniden tek tek ve daha geniş bir şekilde cevaplandırmış yeri geldikçe daha önceki açıklamalarını da temasta bulunarak yeni ilaveleryapmıştır.446 İşte bu sorulardan ikisi “âl-i Muhammed” ve “ehl-i beytim ümmetim için emândır”hadisi hakkındadır. Hakîm et-Tirmizî’nin yönelttiği sorular şu şekildedir:
“Ehl-i beytim ümmetimiçin emândır’447 hadisinin açıklaması nasıldır.” “Âl-i Muhammed” ne ifade etmektedir?”448
Hakîm et-Tirmizî, “Ehl-i Beytim ümmetim için emândır. Onlar gittiğinde (geride kalanlara) tehdit edildikleri şey gelir. (korkutulduklar şey başlarına gelir)”449 hadisini ele alarak “ehl-i beyt” kavramı hakkındaki görüşlerini ortayakoyar. Hakîm et-Tirmizî, “âl” kavramını, geliştirmiş olduğu “hatmu’l-velâye” nazariyesine bağlı olarak değerlendirir. Hakîm’in, hatemu’l- evliyâ nazariyesine göre, hatemu’l-evliyâ, Hz. Peygamber’in vefatının ardından, bir anlamda onun boşalttığı makama oturacak olan 40 kişininen sonuncusudur. Hakîm et-Tirmizî bu kırk kişinin ehl-i beyt/âlibeyt ile ilişkisini şu şekilde belirler:
“Aziz ve Celil olan Allah nebîsinin ruhunu kabzettiğinde, onun ümmetindne kırk sıddık ortaya çıkar. Yeryüzüonlarla ayakta durur ve onlar onun ev halkıdır.
(Âl-i beyt) onlardan biri öldüğünde yerinibir başkası alır.
Onlarınsayıları tükenipdünyanın sonu geldiğinde Allah bir veli gönderir.
Allah onu seçmiş, ayırmış kendisine yaklaştırmış, yakınlaştırmış, evliyayaverdiğini ona da vermiş ve ona özel olarak hâtimu’l-velaye’yi ihsan etmiştir.
Böylece o diğer velîlere Allah’ın kıyametgünündeki delili olur.
Muhammed’de sıdku’n-nübüvvet bulunduğugibi onda da bu mühür sebebiylesıdku’l-velâyet bulunur.Ne şeytan ona yaklaşabilir ve ne de nefs bu velâyetten kendi payına düşeni alabilir.”450
Hakîm et-Tirmizî’ye göre hadiste geçen “âl” kavramı işte bu kırk kişiyeişâret etmektedir: “Sözü edilen kırk kişi her dâim onun ehl-i beytidirler. Bununla nesep olarak aile efradını değil, zikir ehlini kastediyorum.”451
Hakîm et-Tirmizî, doğrudan ehl-i beyt kelimesininvelilere tekabul ettiği şeklinde aşırıbir yorumlahadisi te’vil etmektedir. O, bu te’vilini şöyle açıklamaya devam eder: “Rasûlullâh sallallâhü aleyhi ve sellem, Allah’ın zikrini ikâme etmek ve ona belli bir yer tespit etmek için gönderilmiştir. Bu hâlis ve saf olan zikirdir. Bu yere (eve) sığınan herkes O’nun ehli (ev halkı) olur.” 452
Hakîm et-Tirmizî’ye göre bu kırk kişi bu ümmet için emândır.Yeryüzü onlarlaayakta durmaktave insanlar onlarıvesile kılarak yağmur duasına çıkmaktadırlar. Bundan dolayı onlar öldüğünde tehdit edildikleri şey başlarına gelir. Yine Hakîm’e göre şayet Hz. Peygamber’in ehl-i beytten kastı kendinesebinden gelenler olsaydı,onlardan kimse kalmayıncaya dek hepsinin ölmesi imkansızolurdu. HalbukiAllah onları sayılamayacak kadar çoğaltmıştır.453
Hakîm et-Tirmizî buhadise Nevâdiru’l-Usûl adlı eserindede yer verir ve orada da hadiste geçen ehl-i beytten maksadın,Hz. Peygamber’den sonra gelen ve onun yolundangiden sıddîklarve Hz. Ali’nin naklettiği şu hadisteyer alan abdâllar olduğunusöyler: “Şüphesiz abdallar, Şam’da olacaktır. Onlar kırk adamdır. Onlardan biri öldüğünde, Allah onun yerine bir başka adamı geçirir. Allah onlar sayesinde rahmetini indirir, düşmanlara karşı zafer sağlar ve belayı yeryüzünden defeder. İşte bunlar Hz. Peygamber’in ehl-i beyti ümmetin emânıdırlar. Öldüklerinde yeryüzü fesada uğrar, dünya harap olu. Nitekim Allah şöyle buyurmuştur: “Allah’ın insanları birbiriyle savması olmasaydı, yeryüzü fesâda uğrardır.”454
Hakîm et-Tirmizî’ye göre “beyt” kelimesi‘zikri bir yere yerleştirmeyi’ ifade eder. Hz. Peygamber, zikri yeryüzüne yerleştirmek için gönderilmiştir. Buna Mekke’denbaşlamış, sonra buradan kovulmuş,zikir yok edilmek istenmiştir. Daha sonra Allah,Hz. Peygamber’e hicret edecek ve karar kılacağı bir yer vermiştir. Ona hicret eden, ona yapışan kimse ehl-i zikirden olur. Bunlar Hz. Peygamber’in ehl-ibeytidir. Ona sığınıpda ehl-i zikirdenolmayan kimseleronun ehl-i beytinden değildir. Onlar ancak onun ashabıve etbâıdır.455
Hakîm et-Tirmizî’den (285/898) sonra ‘âl’ ve ‘ehl-i beyt’ kavramları üzerindeduran Kelâbâzî (380/990)et-Ta’arruf adlı eserinde ehl-i sünnetin kelâmî görüşlerine uygun bir tasavvuf anlayışı ortaya koymaya çalışır. Kelâbâzî’nin eserleri sunnî sûfiliğin mahiyeti, doğuşu ve gelişmesi hakkında önemli bir değere sahiptir.456 Kelâbâzî yazdığı bu eserde, Ehl-i sünnet inancını, tasavvufun esaslarını terminolojisini açıklayıp, sûfilerin görüşlerinin Ehl-i sünnete uygunluğunu ispatlamaya çalışmış ve kendinden önceki sûfilerden nakiller yaparak, onlarla aynı görüşü paylaştığını ortaya koymuştur. et-Ta’aruf’ta cennetle müjdelenen sahabelerüzerinde oldukça geniş bir şekilde durması Şiî çevrelerdeki Sabbe fırkasınakarşı sunnî görüşü savunmaya yönelik olmuştur.
Kelâbâzî, Bahru’l-Fevâid adlı eserinde“âl-i Muhammed” kavramıyla ilgilihadislerin yorumundada Şii düşünceye karşı sunnî düşünceyi ortayakoymaya çalışmıştır. Burada dikkat çeken bir unsur “ma’rifet” ve “muhabbet” kavramlarını tıpkı Şia’daki gibi “âl” kavramıyla birlikte kullanmışolmasıdır. O, “ma’rifet” kelimesini “ﻣﺤﻤﺪ ﺁل ﻣﻌﺮﻓﺔ” “ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺮﻓﺔ” ve “اﷲ ﻣﻌﺮﻓﺔ” şeklinde “muhabbet” kelimesini de “ﻣﺤﻤﺪ ﺁل ﻣﺤﺒﺔ” “ﻣﺤﺤﺪ ﻣﺤﺒﺔ” ve “اﷲ ﻣﺤﺒﺔ” şeklindeüç aşamada ele almıştır.
Kelâbâzî’nin ele aldığı hadis Zeyd b. Erkam’danrivâyet edilen şu hadistir: “Resûlullah şöyle buyurdu: ‘Size Allah’ı ve ehli beytimi hatırlatırım, size Allah’ı ve ehli beytimi hatırlatırım’ ve bunu üç defa tekrarladı.”457 Yezid b. Hayyânve yanında bulunanlar kendisine Hz. Peygamber’in ehl-i beytinin kimler olduğunu sorduğunda o şu cevabı vermiştir: “Onlar, Ali’nin, Akil’in, Cafer’in ve Abbas’ın aile efradıdır. (âl)”458
Zeyd b. Erkam’ın rivâyetettiği ve “Sekaleyn” hadisi olarak meşhur olan bu rivâyet Sahih- i Muslim’de yer alan uzunca bir rivâyetteyer almaktadır. Hadisin konumuzu ilgilendiren bölümü şu şekildegeçmektedir: “Ey insanlar, dikkat edin, Ben de sizin gibi bir beşerim. Rabbimin size göndermiş olduğu bir elçiyim. Size iki önemli şey bırakıyorum. Onların birincisi kendisinde hidâyet ve nur olan Kur’ân’dır. Allah’ın kitabını alıp ona sımsıkı sarılınız. Ona gerekli ihtimamı gösterip emir ve nehiylerine uyunuz.” Sonra şöyle devam etti: “Ve… Ehl-i Beytim. Ehl-i Beytim hakkında size Allah’ı hatırlatırım.” diyerekbunu üç defa tekrar etmiştir. Rivâyetindevamında Ehl-i Beyt’in kimler olduğu sorulan Zeyd b. Erkam, onların âl-i Ali, âl-i Akil, âl-i Cafer ve âl-i Abbas, yani Rasûlullah’ın tüm yakınakrabaları olduğunu bildirmiştir.459
Kelâbâzî, “ﺁل” kelimesinin “ﻧﺴﻠﻪ و وﻟﺪﻩ اﻟﺮﺟﻞ ﺁل” şeklinde‘bir kimsenin, çocuklarıve nesli’ anlamındakullanıldığını söyler. Kelâbâzî’ye göre, Hz. Peygamber“ehl-i beyt” ifadesiyle, Zeyd b. Erkam’ın ifade etmiş olduğu şeyi söylemiştir. Çünkü Zeyd b. Erkam, Hz. Peygamberin ehl-i beytini ve çocuklarını bir arada zikretmiştir. Çünkü Ali’ninev halkı (âl) Hz. Peygamber’in çocuğudur. (Kelâbâzî buradaHz. Fâtıma’yı kastetmektedir.) Bu şekildeKelâbâzî “ehl-i beyt” kavramının hem nesil hem de çocuğu kapsayacak şekilde tanımlamıştır. Hz. Fatıma çocuğu olma yönünden Hz. Peygamber’in âli, Akîl, Ca’fer ve Abbas ise nesil olma yönündenâlidir. Kelâbâzî’ye göre onların hepsi Peygamberimizin ehl-ibeytidir.460
Şia’ya göre ehl-i beyt ise; Hz. Peygamber (s.a.s.)'in ailesi, eşleri ve çocuklarıyla Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'dir.461 Kelâbazî, Zeyd b. Erkam’ın ehl-i beyt tanımını dikkate alarak kelimenin anlamınındaraltılmasına, Şiî düşüncedeki ehl-i beyt anlayışına karşı çıkmış olmaktadır. Kelâbâzî, bu bilgileri verdikten sonra “Muhammedin ev halkını (âl) tanımak (ma’rifet), cehennem azabından kurtuluştur.” hadisine yer vererek yorumlarına şöyle devam eder: “(Bu hadis) Muhammedin ev halkının hakkını bilmeyi (ma’rifet) gerekli kılmaktadır. Âl-i Muhammedi bilmek, onların hakkına icâbet etmekle mümkündür. Çünkü ma’rifet, bir şeyi delil ve alâmetle/işâretle bilmek demektir.”462
Kelâbâzî, “ma’rifet” kelimesinin ne anlama geldiğiniEbû’l-Kâsım el-Hakîm’den şöyle aktarır: “Ma’rifet, eşyayı suretlerive nitelikleriyle bilmektir. İlim ise, eşyayı hakikatleriyle bilmektir.”463
Kelâbâzî, devamlaşöyle der: “O halde ma’rifet, eşyayı sûret ve niteliğiyle bilmek anlamına geldiğinegöre, Muhammed’in ev halkını (âl-i Muhammed) bilmek de onların sûret ve niteliğine göre olur. Onlarınniteliği ise Ali’nin, Abbas’ın Ca’fer’in ve Akîl’in âli olmalarıve Nebî (sallallâhü aleyhi ve sellem)’nin âli olmalarıdır.”464
Kelâbâzî, âl-i Muhammed’i bilmenin (ma’rifet) Muhammed’i bilme ve onun hakkını yerine getirmekanlamına geldiğini şu şekilde izah eder:
“Onları (Peygamber’in âlini) bilen (ma’rifet), Hz. Peygamberle bilmiş (ma’rifet) gibidir. Onları Hz. Peygamberle bilen (bir) kimsenin, peygamberin nübüvvetini, risâletini ve insanların en üstün olduğunu bilmesi gerekir. Her kim bu şekilde bilirse onun (Peygamberin) hakkının gerekliliğini de bilir. Çünkü Allah onun hakkını gerekli kılmış, ona saygıda bulunmayı zorunlu kılmış ve ona itaat etmeyi farz kılmıştır. Her kim bu şekilde bilirse Hz. Peygamberi bilmiş olur ve onun âlini de onunla bilir ve onlara saygıyı da bilir, onların hakkının Nebî’nin (sallallâhü aleyhi ve sellem)’nin hakkıyla olduğunu bilir. Her kim Nebî’nin hakkını Allah’ın belirttiği şekilde bilirse ve O’na büyük saygıda bulunma, hakkının gerekliliği ve ona itaatin farziyeti gibi hususları Allah’ın kendisine gerekli kıldığını bilirse, Resûlullah’ın, Allah’ın farzlarından, onun sünnetlerinden kendisine gerekli kıldıklarını uygulayarak yerine getirir. Her kim bu şekilde davranırsa bu kendisi için cehennem azabından kurtulmuş olur. Her kim onun gerekli kıldığı (hususlara) uygulayarak tutunursa ve (kalbiyle) inanarak ve (diliyle) ikrar ederek inanırsa (bu kendisi için) ebediyet cehenneminden kurtuluş olur.”465
Kelâbâzî, Hz. Peygamber’i bilmenin Allah’ıbilmek, âlini sevmenin (muhabbet), Muhammedi ve Allah’ısevmek (muhabbetullah) anlamına geleceğini ise şu şekilde açıklamaktadır:
“Hz. Peygamber sanki şöyle buyurmaktadır: “Allah’ın hakkını bilmek, benim hakkımı bilmektir. (O halde) her kim onun hakkını bilirse Allah’ın hakkını bilmiş olur. (Nitekim) Resûlullah (sallallâhü aleyhi ve sellem) Hasan ve Hüseyin hakkında şöyle buyurmuştur: “O ikisini seven beni sevmiş, beni seven de Allah’ı sevmiştir. O ikisine buğzeden bana buğzetmiş, bana buğzeden de Allah’a buğzetmiş sayılır.’ Peygamber’in âli’ni sevmek, Peygamberi sevmek, Peygamberi sevmek ise Allah’ı sevmek gibidir. Aynı şekilde Peygamber’in âlini bilmek, Peygamberi bilmek, Peygamberi bilmek de Allah’ı bilmek (ma’rifetullah) gibidir. Ma’rifetullah ise cehennemden kurtuluştur. (Çünkü) Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in âlini sevmek sıratta ruhsattır. Çünkü Resûlullah (sallallâhü aleyhi ve sellem) Sıratta (beklemektedir).”466
Kelâbâzî’ninâl-i Muhammed bağlamında ele adlığı“ma’rifet” ve “muhabbet” hakkındakibu görüşlerini şu şekilde göstermek mümkündür:
Âl-i Muhammedi bilmek → Resûlullah’ı bilmek → Allah’ı bilmek → Cehennemden Kurtuluş
Âl-i Muhammedi sevmek → Resûlullah’ı sevmek → Allah’ı sevmek → Cehennemden Kurtuluş
Kelâbâzî, konuyla ilgili şöyle bir rivâyetede yer verir: “Muhammed’in âlinin bilmek kurtuluştur, Muhammed’in âl’in sevmek sıratta ruhsattır. Âl-i muhammed’in velâyeti ise azabtan kurtuluştur.” Kelâbâzî, “âl” kavramı hakkındainsanların ihtilâfadüştüklerini belirterek, bir grubun bu kavramı ehl-i beyt olarak açıkladıklarını, bazılarının ‘bir kimsenin kavmi’, diğer bazı kimselerin ise, ‘Firavunun âli onun milletidir’ diyerek açıkladıklarını belirtir.Diğer bir grup ise ‘âl’ kelimesini ‘bir kimseninçocukları’ şeklinde açıklamışlardır.467
Kelâbâzî, “ehl-i beyt” kavramını yukarıdaki hadisi yorumlarken hem nesil hem de çocuğu kapsayacakşekilde tanımlarken bir başka hadisin yorumunda ise “âl” kelimesinin takvâ sahibi kimseler hakkındaolduğunu ileri sürer ve bu konuda rivâyetler nakleder. Konuylailgili şöyle bir rivâyete yer verir:Enes b. Mâlik, Hz. Peygambere ‘Ya Resûlellah ‘Muhammed’in âli’ kimdir’ diye sorduğunda, Hz. Peygamberşu şekilde cevap verir: “Bana öyle bir konu hakkında sordunuz ki bunu sizden önce Müslümanlardan hiç kimse sormadı. Muhammed’in âli her takvalı kişidir. (âl-i Muhammedkullu takiyyin)”468
Kelâbâzî’ninbelirttiğine göre rivâyetinrâvilerinden Ebû Hamzâ’ya, hadistekitakvâlı kimselerin Hz. Muhammed’in âlinden olantakvâlı kimselere mahsûs olup olmadığı sorulduğunda o şöyle cevap vermiştir: “Hayır, Muhammedümmetinden takvâlı olan her kimse (kastedilmektedir).” Kelâbâzî, herhangi bir senedeyer vermeksizin “denildiki” şeklinde naklettiği başka bir rivâyetegöre ise Hz. Peygamber’e “Ya Resûlellah senin âlin kimlerdir” diye sorulduğunda o şöyle buyurmuştur: “Kalbini mahmûm kalple arındıran takvâlı her mü’mindir.”469 Kelâbâzî’ninbu rivâyet hakkındaki yorumu ise şu şekildedir:
“Öyleyse (âl) Hz. Peygamber’in buyurduğu gibidir.Etkiyâ (takvâlı kimseleri) bilmek ise, onların arasınakarışmak ve onlara dahilolmak demektir. Kim bir kavmin arasına karışır ve onların ahlâkıylaahlâklanırsa kurtuluşaerer. Bu, kendisiiçin ateşten kurtuluş olur. Hz. Peygamber’i ‘âl-i Muhammedisevmek sırattaruhsattır’ sözünegelince, Muhammed bu rivâyet hakkındaşöyle demiştir: “takvalıher kimse, her kim takvalıkimseleri severse ‘Kişi sevdiğiyle beraberdir’ hadisi gereğince onlardandır. Başka bir husus ise, muhabbet, mahbûbun vasıflarını sevmeyi gerektirir. Bir kimseyi sevenher kimse onun vasıflarını ve ahlâkınıda sever. Bir şeyi seven onu elde etmeye ve ona sahip olmaya ve ona samimi davranmayaçalışır. Her kim takvalı kimseleri severseonların davranışlarını sever. Onların davranışlarını sevdiğinde ise takvayı elde etmeye çalışır.Takvayı elde etmeye çalışan kimse ise muttaki,takvâlı kişidir. Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır: ‘Sonra takvalı kimseleri kurtarırız ve zalimleri orada öyle dizüstü çökmüş olarak bırakırız’ (Meryem, 19/72) İşte bu şekilde onlarınsıratta ruhsat olmalarısahih olur. Velâyet de takvâlıkimseler içindir ve onlara mahsustur. Çünkü doğruluk ve saflık onlarla beraberdir. Onların bu vasıflarısahip olunması gereken vasıflardır. Takvâlıkimselerin vasıflarıyla vasıflanan kimse muttakîdir. Muttakîler azaptan emindirler. (güveniçerisindedir.) Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır: “Her kim Allah’akarşı takvâlı olursa, Allahonun kötülüklerini örter ve onun mükafatını büyütür.”(Talak, 65/5) Günahlarıörtülen ve mükafatıbüyütülen kimse azaptan emîn olur.Tevfîk Allah’tandır. Kim takvâlı kimseleridost edinirse, Allahda onu dost edinir. Allah hidâyete ulaştırandır.”470
Kelâbâzî (380/988), ile aynı asırda yaşayanŞiî âlimlerden Kuleynî(329/940) ve Şeyh Sadûk adıyla tanınan Ebû Ca’fer Muhammed İbn Ali Bâbeveyh el-Kummî(381/991) Şiî imâmet nazariyesini, imameti inanç esaslarıarasında mütalaa ederek eserlerinde hadislerede yer vermek suretiyletesis etmeye çalışmışlardır.471 Şia’da ma’rifetullah ve ma’rifetkavramı ise Hz. Ali’nin velâyeti ve imâmet bağlamında ele alınmaktadır. NitekimKuleynî’ye göre ma’rifetullah, ancak “Allah’ı,Resûlünü ve Ali’nin velâyetini tasdik etmekleonu ve hidâyet üzere olan imamları bilmekle (ma’rifet)” mümkündür.472 Şiî imamlarkonuyla ilgilieserlerinde pek çok rivâyeteve hadislere yer vermişlerdir.
Konuyla ilgili olarak Şiî kaynaklarda yer alan rivâyetlerden birisi şu şekildedir. Rivâyete göre Hz. Peygamber,Allah’ın nurunun ehl-i beyt ileolan bağlantısını şu şekilde açıklamıştır:“Ey Ali, Allah’ı ancak sen ve ben bildik. Beni de ancak Allah ve sen bildiniz.Seni de ancak Allah ve ben bildik.”473 Hz. Ali’ye nispetedilen bir sözde onun şöyle dediği rivâyet edilir: “Beni ve hakkımıbilen her kimse Rabbini bilmiş olur.”474 Bu rivâyetlerdeyer alan bilmek ve tanımak,özel bir bilgiyiifade eden “ma’rifetbilgisi” ile bilmeyi ifade etmektedir. Şiî düşünceyegöre Hz. Muhammed ve ehl-i beyti olmasaydıAllah’ı bilmek de mümkün olmayacaktı. Bu yüzden onları bilmek ve kabul etmek Allah’ı bilmek ve kabul etmektir.Onlara göre Hz. Muhammed, Allah’ın nurunu, yolunuve bilgisini ehl-i beyt ile belirtmişti.475 Şiî kaynaklarda “Ma’rifetullah” kavramının ‘imâmı bilmek’bağlamında yer aldığıdiğer bazı rivâyetler şu şekildedir:
1. İmam Hüseyin (a.s) Allah’ınma’rifeti hakkındasorulunca şöyle buyurmuştur: “(Ma’rifetullah) Her zaman ehlininkendisine itaat etmeleri farz olan imamlarını tanımasıdır.”476
2. İmam Sadık (a.s) Allah Tealâ’nın“Kime hikmet verilirse”âyeti hakkında şöyle buyurmuştur: “(Hikmet)Allah’a itaat etmek ve imamı tanımaktır.”477
3. İmam Sadık (a.s) şöylebuyurmuştur: “Biz Allah’ın itaatini farz kıldığı kimseleriz. Sizler insanların tanımamakta mazurolmadığı kimseyeuyuyorsunuz.”478
4. Resûlullah (s.a.a) şöyle buyurmuştur: “Ehl-i Beyt’in sevgisine bağlı kalın. Muhammed’in nefsi kudret elinde olan Allah’aandolsun ki kul ma’rifetimiz ve velâyetimiz olmadıkça hiçbir amelinden fayda görmez.”479
5. İmam Bakır (a.s) şöyle buyurmuştur: “Şüphesiz aziz ve celil olan Allah’ı sadecebiz Ehl-i Beyt’tenolan imamını tanıyan kimse tanır ve O’na ibâdeteder.”480
6. Resûlullah (s.a.a) şöyle buyurmuştur: “Her kim imamını tanımadan ölürsecahiliye ölümü üzere ölmüştür.”481
Kelâbâzî ve Şiî âlimlerineserlerinde “âl” ya da “ehl-i beyt” kavramları bağlamında yer alan rivâyetlerde ortak bazı temâlar yer almaktadır. Bunlar âl-i bilmeninma’rifet ve ma’rifetullahla ilişkisi ve âlin kapsamına giren kimselerin korunmuşluğudur. Şiî düşüncedeHz. Ali’nin velâyetini ve ehl-i beyti bilmek Hz. Peygamber’i ve Allah’ı bilmek şeklinde ele alınırken, Kelâbâzî’de âl-i Muhammedi bilmek, Hz. Peygamber’ive Allah’ı bilmek anlamınagelecek şekildeyorumlanmaktadır. Şia’dakorunmuşluk imamların masum olması şeklinde görülürken, Kelâbâzî’de velîlerin emniyet ve güven içerisinde olmaları cehennem azabından emîn olmaları şeklindeortaya çıkmaktadır. Kelâbâzî, aslındayukarıda yer verdiğimiz görüşleriyle Şii düşüncenin imamet anlayışına iki yönden cevap vermiş olmaktadır. Bunlardan birincisi ilk yer verdiğimiz hadis yorumundagörülmektedir. Buna göre “âl” kavramı Şiîleringörüşlerinin aksine ‘nesil ve çocuğu’kapsamaktadır. İkincisiise diğer hadislerle vardığıneticedir ki o da ‘âl’ kavramı Şiilerin iddia ettiği bir içeriğesahip olamaz. Çünkü‘âl’, Kelâbâzî’nin rivâyetlere dayanarak bütün takvalı kimseler dediği velîleri kapsamaktadır. Kelâbâzî’de âl kavramı bütün velileri ve takvalı kimseleri kapsayacak bir şekildeele alınırken Hakîm et-Tirmizî’de kavramının kapsamı Kelâbâzî’ye göre daraltmış ancak o da, Kelâbâzî gibi, âl kavramını Şiî düşünceyekarşı geliştirmiştir.
Kendisinden önceki sûfiler tarafından ele alınan ehl-i beyt kavramını Muhyiddin İbnu’l- Arabî (638/1240) de el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’sindeyirmi dokuzuncu bölümde şu başlık altındaele alır: “Selman’ıehl-i Beyte katan sırrın bilinmesi, Onun vârisi olan kutuplar ve onların sırlarının bilinmesi”482 Başlıktan da anlaşılacağı üzere İbnu’l-Arabî, Selman’dan hareket ederek ehl-i Beyt kavramının içeriğini belirlemeye çalışmaktadır. Pek çok hadisinyorumunda olduğu gibi bu hadiste de İbnu’l-Arabî öncelikle hadisin vahdet-ivücud yönünü açıklamaya çalışır. “Selman bizdendir” rivâyetiİbnu’l-Arabî’ye göre onun ehl-i beytten olduğu anlamınagelir. İbnu’l-Arabî, ilk etapta ehl-ibeyt kavramından ziyâde vücudun birliğini ispatagayret eder. Bu amaçla her kölenin efendisinin niteliklerine sahip olduğunubelirterek “Allah’ın kulu, O’na yalvarmaya kalkınca”483 âyetini zikreder ve ehl-i beytin Hz. Peygamber’in niteliğiyle nitelenen herkesi kapsayacağını söyler:
“Allah, nitelik bakımından kulunu kendisine tamlama yapmıştır. Başka bir ifade ile onun niteliği kulluk, ismi Muhammed ve Ahmeddir. Kur’ân ehli Allah ehlidir, çünkü onlar, Allah’ın niteliği olan Kur’ân ile nitelenmişlerdir.. Kur’ân ise emanettir. Çünkü o, şifâ ve rahmettir. Hz. Peygamber’in ümmeti ise kendilerine gönderildiği kimselerdir. Peygamber’in ehl-i beyti onun niteliğiyle nitelenenlerdir.”484
İbnu’l-Arabî, “ehl-i beyt” kavramında yer alan “beyt” kelimesini (ﺑﺎت) ‘gecelemek’ anlamını da göz önünde bulundurarak bâtınî yönden yorumlamakta, ehl-i beytin Hz. Adem’den son insana kadar uzanan Muhammedümmeti anlamına geldiğini belirtmekte ve kavramın içeriğini en geniş boyuta ulaştırmaktadır:
“Hz. Peygamber’in kendilerine gönderildiği insanlar kıyamet günü ehl-i beytin bereketi içerisinde olacaktır. Bu ümmet ne kadar da mutludur. Hz. Muhammed’den önceki her şeriat onun şeriatı olduğuna göre Allah (ehl-i beyt’teki) “beyt” kelimesini bâtınî yorumuyla (i’tibâru’l-bâtın) fecrin doğuşundan güneşin doğuşuna kadarki süre olarak dikkate alırsa, güneşteki aydınlık ve aydınlığın sürekli artışı, Âdem’den var olacak son insana kadar uzar ki, hepsi Muhammed ümmetidir- böylelikle hepsi Muhammed ümmetinden olduğu gibi bütün insanlar ehl-i beytin bereketini elde ederek hepsi mutlu olurlar. Hz. Peygamber ‘Kıyamet günü ben insanların efendisiyim’ buyurmuş, sözü tahsis edip ‘ben ümmetimin efendisiyim’ dememiştir.”485
İbnu’l-Arabî’nin ehl-i beyt kavramınabakışı bu şekildeyken “âl” kavramıhakkındaki kanaatleri ise daha farklıdır. İbnu’l-Arabî’ye göre âl-i Muhammed, ümmetin içindeki bilginlerdir. Onlar, Allah nezdinde nebîlikmertebesinin sahibidir. Bu mertebenin hükmü âhiretteortaya çıkarkendünyadaki hükmü, kendileri için belirlenmiş içtihatlasınırlıdır. Dolayısıyla onlar,din (inanç) ve hükümlerde (amel) sadece Allah katındanşeriat yapılmış emirlere göre içtihat ederler. Ehl-i beytiniçinden herhangibir kimse bu bilgi ve içtihat düzeyineulaşabilmişse onlar da Peygamberin ehli ve ailesidir. İbnu’l-Arabî, Hasan, Hüseyinve Cafer’in hem ehl-i beyttenhem de âl-i Muhammed’den olduğunu söyler.486 İbnu’l-Arabî,‘âl’ kelimesinin Arapça’da‘âl-i’r-recul’ şeklindekullanıldığında ‘onun en yakın seçkinleri’ anlamının kastedildiğini belirtirve kavramın Kur’ân-ı Kerim’de‘Firavun’un seçkin adamları’ şeklinde kullanımından hareketleHz. Peygamber’in âlinin de bu anlamdaolması gerektiğini düşünür:
“Hz. Muhammed’in âlinin sadece ehl-i beyt olduğunu zannetmeyiniz! Arapça’da (âl kelimesi) bu anlama gelecek şekilde kullanılmaz. Allah “Firavunun âli, giriniz”487 demiştir. Âyette onun seçkin adamları kastedilmiştir. Çünkü bu özelliğiyle ‘âl’ kelimesi, sadece dünya ve âhirette büyük kıymeti olan kişiye izafe edilebilir. Bunun için bize şöyle dememiz emredildi: ‘Allah’ım! İbrahim’e merhamet ettiğin gibi Muhammed’e ve onun âline de merhamet et!’ yani toplamı olmaksızın onların özel varlıkları yönünden değil, zikrettiğimiz yönden İbrahim’e merhamet ettiğin gibi (Peygambere de merhamet et) Öyleyse söz konusu olan İbrahim’in ailesi içine giren bütün peygamberler yönünden merhamet edilmektir. Salavâtta onu zikrettik çünkü Hz. İbrahim, zaman bakımından Hz. Peygamber’den öncedir.” 488
Ehl-i beyt ve âl kavramıhakkındaki hadisleriyorumlayan Hakîmet-Tirmizî (320/932), Kelâbâzî (380/988)ve İbnu’l-Arabî (638/1240) arasında yorum tarzı açısından herhangi bir fark söz konusudeğildir. Her üç müellifte bu hadisleri tasavvufî görüşleri doğrultusunda yorumlamışlardır. Her ne kadar Kelâbâzî “Size Allah’ı ve ehli beytimi hatırlatırım” hadisinde yer alan “ehl-i beyt” kavramının içeriğini belirlerken diğer rivâyetlerle açıklama cihetinegitmiş, ehl-i beyti “âl” kelimesinin sözlük anlamınıtespit ederek açıklamaya çalışmışsa da diğer bazı rivâyetlere dayanarak yaptığı değerlendirmeler bu yorumlarını gölgelemiştir. Kelâbâzî, hadis hakkındaki-ilk yorumuyla- isabetlisayılabilecek değerlendirmelerinin yanı sıra sıhhat açısından problemli bazı rivâyetlere yer vermek sûretiyle ‘âl’ kavramının içeriğini bütün velîlerikapsayacak şekildebir değerlendirme yoluna gitmiştir. Bu durumdaKelâbâzî ile Hakîmet-Tirmizî ya da Kelâbâzî ile İbnu’l-Arabî arasında bu hadisin yorumu özelindedüşünecek olursakaslında herhangi bir fark söz konusudeğildir. Her üç müellifde ‘âl’ kavramını kendi tasavvufî anlayışları doğrultusunda velâyet düşüncelerinin merkezine oturtmuşlardır.
Sh: 444-452
DİPNOT:
445 Çift, Salih, Hakîm et-Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı, İnsan Yay., İstanbul, 2008, s.370-71.
446 İbnu’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, (Çev.), VI/207-429, VII/15-89.
447 Benzer bir rivâyetMuslim’in Sahih’inde şu şekilde yer almaktadır: “Yıldızlar Semânın emniyetidirler. Yıldızlar gidince vaat edilen şey semâya gelir. Ben de Ashabım için bir emniyetim. Ben de gittiğimde,
onlara vaat edilen gelecektir. Ashabım da ümmetim için bir emniyettir. Ashabım da gittiğimnde ümmetime vaad edilen şey gelir.” Muslim, 44. Fedâilu’s-Sahâbe, 207, (h. no:2531),II/1961. Aynı rivâyet İbn Hibbân’ın Sahih’inde de yer almaktadır. İbn Hibbân, Sahih, XVI/221. Rivâyet hakkındaki değerlendirmeler hakkında Bkz. Gökçe, Ferhat, Ümmetiminİhtilâfı Rahmettir Haberi ve İhtilâf Olgusu, (Yayımlanmamış Lisans Tezi), Ankara, 2001, s.48.
448 Hakîm et-Tirmizî, Kitâbu Hatmi’l-Evliyâ, s.320, 322.
449 Ahmed b. Hanbel, Musned, III/14, 17, 26. Hakîm et-Tirmizî, A.g.e., s.345-346.
450 Hakîm et-Tirmizî, Kitâbu Hatmi’l-Evliyâ, s.344.
451 Hakîm et-Tirmizî, A.g.e., s.345.
452 Hakîm, A.g.e., A.y.
453 Hakîm, A.g.e., s.346.
454 Hakîm, Nevâdiru’l-Usûl, III/61;Hadis için Bkz., Ahmed b. Hanbel, Musned, I, 112
455 Hakîm, A.g.e., III/63.
456 Uludağ, Süleyman, Doğuş Devrinde Tasavvuf, s.14.
457 Kelâbâzî, Bahru’l-Fevâid, s.372.
458 Kelâbâzî, A.g.e. A.y.
459 Muslim, 44. Fedâilu’s-Sahâbe, 36, (h. no:2408), II/1873.
460 Kelâbâzî, Bahru’l-Fevâid, s.372.
461 Öz, Mustafa, “Ehl-i beyt” mad. T.D.V.İ.A., X/499.
462 Kelâbâzî, A.g.e., A.y.
463 Kelâbâzî, A.g.e., A.y.
464 Kelâbâzî, A.g.e., A.y.
465 Kelâbâzî, Bahru’l-Fevâid, s.372.
466 Kelâbâzî, Bahru’l-Fevâid, s.372.
467 Kelâbâzî, A.g.e., s.370.
468 Kelâbâzî, A.g.e., 375
469 Kelâbâzî, A.g.e., A.y.
470 Kelâbâzî, Bahru’l-Fevâid, s.375.
471 Onat, Hasan, “Şiî İmâmet Nazariyesi”, A.Ü.İ.F.D., Ankara,1992, c.XXXII/89-110.
472 Kuleynî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ya’kûb, el-Usûlmine’l-Kâfî, Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, Tahran, 1365, I/180.
473 Ali Meclisî, Muhammed Bakır b. Muhammed Taki b. Maksud, Biharü'l-Envâri’l-Câmia li-DüreriAhbâri’l-Eimmeti'l-Ethar, Müessesetu’l-Vefâî, Beyrut, 1983, XXII/149.
474 Ali Meclisî, A.g.e., IV/9, XXIV/199, XXVI/258, XXXIX/339.
475 Emir, Enis, İslâm TarihindeEhl-i Beyt veEshâb, Can Yay., y.y., t.y., s.12.
476 Ali Meclîsî, A.g.e., XXIII/83,22
477 Kuleynî, el-Kafi, 1/185/11
478 Ali Meclîsî, A.g.e., 96/211/13
479 Muhammed Mufîd, Ebû Abdullah İbnu’l-Muaalim, el-Emalî, (thk. HüseyinÜstâdüli, Ali Ekber Gıfârî), Dâru’l-Mufîd, Beyrut, 1993, s.140.
480 Kuleynî, el-Kafi, 1/181/4.
481 Ali Meclisî, A.g.e., 76/1.
482 İbnu’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, (Thk.), III/228.
483 Cin, 72/19.
484 İbnu’l-Arabî, A.g.e., (Thk.), XIII/145-146.
485 İbnu’l-Arabî, A.g.e., (Thk.), XIII/152-153.
486 İbnu’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, (Thk.), VIII/179
487 Gâfir, 40/46.
488 İbnu’l-Arabî, A.g.e., (Thk.), VIII/180.
Kaynak: Ferhat GÖKÇE, İslâm İrfân Geleneğinde Hadis Yorumu, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri (Hadis) Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2010, Ankara
Not: Bazen Büyük Dosyaları tarayıcı açmayabilir...İndirerek okumaya Çalışınız.
Yorumlar